Chontal_de_Tabasco

TUSLOMJIPOM POLITIKA TA TEROMKAJO' UNTE'JO'
AJKIBNAJO'
cONSTITUcIóN POLíTIcA
dE LOS
ESTAdOS UNIdOS MExIcANOS
EN cHONTAL dE TABAScO

dATOS GENERALES SOBRE LA TRAdUccIóN dE LA cONSTITUcIóN
POLíTIcA dE LOS ESTAdOS UNIdOS MExIcANOS
AL cHONTAL dE TABAScO
TUSLOMJIPOM POLITIKA TA TEROMKAJO' UNTE’JO' AJKIBNAJO'
Traducción realizada con la colaboración de la Universidad Intercultural
del estado de Tabasco (uiet) -Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, el
documento cuenta con las reformas a la cpeum realizadas hasta el 14 de julio
de 2011.
El equipo de traductores está conformado por profesores y estudiantes
egresados de la carrera de Lenguas y cultura de la uiet.
Coordinadores:
Pedro Pérez Luciano
Rector de la Universidad Intercultural
del Estado de Tabasco
Nalyndesirette Chablé Gerónimo
coordinadora del ceile
Ulises Contreras Castillo
c.P.A. de la Licenciatura en desarrollo
Turístico
Equipo de Traducción:
Isaías Hernández Isidro
Natividad Benítez de la Rosa
Docentes:
Eliseo Martínez Pérez
Guadalupe García Euán
Jorge Castellano de la Fuente
Juan Carlos Tafoya Tafoya
Nicolás Arcos López
Roberto Amós Vargas Cruz
Ulises Contreras Castillo
Investigación:
Candelaria Torres de la Cruz
María del Carmen Luciano de la Cruz
Consultores Vinculados con
las Comunidades Indígenas
Cristóbal Aguilar Gómez
Marco Antonio Leyva Leyva
Presidente Municipal de Nacajuca,
Tabasco
Renán López Sánchez
Presidente Municipal de Jalpa de Méndez
Población hablante de la lengua indígena
yokot’an de diversas localidades
y municipios del estado de Tabasco

TUSLOMJIPOM POLITIKA TA TEROMKAJO'
UNTE'JO' AJKIBNAJO'
cONSTITUcIóN POLíTIcA
dE LOS
ESTAdOS UNIdOS MExIcANOS
EN cHONTAL dE TABAScO

342. M04
M611c México. constitución
2012 constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos : En lengua
chontal de Tabasco = Tuslomjipom politika ta teromkajo’ unte’ jo’
ajkibnajo’/ coordinadores Pedro Pérez Luciano, Nalyndesirette
chablé Gerónimo y Ulises contreras castillo; traductores Isaías
Hernández Isidro, Natividad Benítez de la Rosa. -- México :
Universidad Intercultural del Estado de Tabasco :
inali, 2012.
200 p.: tablas
ISBN 978-607-7538-66-0
Incluye glosario de términos jurídicos
1. Familia Maya –México – Leyes y legislación 2. México. constitución
– Traducciones al chontal de Tabasco (Idioma) 3. México –
derecho constitucional
de acuerdo con el Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: variantes lingüísticas de México
con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas, publicado en el Diario Oficial de la Federación
el 14 de enero de 2008, los textos incluidos en la presente publicación corresponden
al chontal de Tabasco.
Esta edición y sus características son propiedad del
d.R. © 2012 Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
Privada de Relox 16-A, 5° Piso, col. chimalistac,
del. Álvaro Obregón, México, d.F., c.P. 01070
Tel. (55) 5004 2100
www.inali.gob.mx
diseño editorial, formación y diagramación:
comercializadora NUPS S.A. de c.V.
Río Tíber núm. 100, colonia cuauhtémoc, delegación cuauhtémoc,
c.P. 06500, México, d.F.
e-mail: contacto@nups.com.mx
ISBN: 978-607-7538-66-0
Todos los derechos reservados. Queda prohibida la reproducción total o parcial de esta obra
por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografía y el tratamiento informático,
la fotocopia o la grabación, sin la autorización por escrito de los titulares de los derechos
de esta edición.
Ejemplar de cortesía, prohibida su venta
Impreso en México

Presentación
La constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos es uno de nuestros
máximos símbolos de unidad nacional, es la ley fundamental que en esencia
recoge los principios y mecanismos de organización del Estado mexicano, así
como los derechos y deberes de los ciudadanos mexicanos. como ley suprema
de la nación, y fundamento del resto de la legislación, es una declaración de
principios que recoge los ideales y las aspiraciones de la sociedad nacional.
El 11 de junio de 2011, entró en vigor la reforma constitucional en materia
de derechos humanos, que eleva los derechos humanos a rango constitucional,
misma que modifica los artículos 1, 3, 11, 15, 18, 29, 33, 89, 97, 102 y 105.
Esta reforma reconoce la progresividad de los derechos humanos, mediante
la expresión clara del principio pro persona como rector de la interpretación y
aplicación de las normas jurídicas, así como la obligatoriedad de vincular los
tratados internacionales firmados por el Estado mexicano.
En virtud de dicha reforma, la constitución incide de manera sustantiva
en las instituciones del Estado, para quienes estipula de manera clara la obligación
de reconocer, proteger, respetar y garantizar los derechos fundamentales
de la ciudadanía a favor de la justicia y el mejoramiento de las condiciones de
vida de la sociedad mexicana.
En este sentido, el capítulo Primero de la constitución –que incluye los
artículos 1 al 30–, contiene los derechos humanos que protegen a todos
los mexicanos, los cuales no pueden ser restringidos ni suspendidos, sino en
los casos y condiciones especiales dispuestos también en la carta Magna. de
tal manera que , el artículo 1 establece que están prohibidas la esclavitud y
la discriminación por motivos étnicos, de género, de edad, por capacidades
diferentes o por condición social, entre otros y el artículo 2 señala los derechos
reconocidos a los pueblos indígenas en dos apartados: en el apartado “A”
que reconocen los derechos colectivos de los pueblos y comunidades indígenas
a la libre determinación y autonomía, y el apartado “B” que contiene las
obligaciones de la Federación, los estados y los municipios para garantizar la
vigencia de derechos de las personas indígenas y el desarrollo integral de sus
pueblos y comunidades con su participación.
El reconocimiento de los derechos lingüísticos plasmados en la constitución
y en la Ley General de derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas,
hace necesario difundir entre la población hablante de idiomas nacionales el
documento más importante de legislación nacional en su lengua materna para
impulsar el conocimiento y la valoración de las len guas indígenas nacionales,
fomentando la lectura y escritura de las mismas.
Por tal motivo, el Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, como institución
del gobierno federal y rectora de las políticas lingüísticas, pone a su dis-
5

6 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
posición la segunda edición de la constitución Política de los Estados Unidos
Mexicanos en lenguas indígenas, proyecto que se logró gracias al apoyo invaluable
de la Universidad de Sonora, la Universidad Intercultural de Tabasco, la
Unión Nacional de Traductores Indígenas y la coordinadora Estatal de la Tarahumara,
las cuales cuentan con especialistas en el campo de la traducción, lo
que permite obtener un documento apegado a las características gramaticales,
semánticas y culturales propias de cada una de las lenguas indígenas.
Este proyecto intenta ser una muestra representativa de las lenguas indígenas
habladas en nuestro país y un parámetro general sobre la diversidad
lingüística y cultural de México. El fruto de este arduo trabajo de planeación,
análisis y consenso con los hablantes de idiomas nacionales son las once traducciones
de la carta Magna —así como los respectivos glosarios jurídicos
realizados para el mejor término de los trabajos—, en las variantes lingüísticas
ch'ol de Tabasco, chontal de Tabasco, mayo, mixteco del oeste de la costa, pima
del norte, seri, tarahumara del norte, tepehuano del norte, yaqui, zapoteco de
la planicie costera y zoque del centro, las cuales representan cinco de las once
familias lingüísticas que se hablan en nuestro país.
Mtro. Javier López Sánchez
director General
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas

Traducción de la constitución Política de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum) a lenguas indígenas
Objetivos
El Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, en su facultad de articular políticas
lingüísticas en materia de lenguas indígenas, ha implementado estrategias que
tienen como objetivo difundir entre la población hablante de idiomas nacionales,
los derechos y obligaciones que confiere la constitución Política de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum), la Ley General de derechos Lingüísticos de
los Pueblos Indígenas (lgdlpi) y los tratados internacionales en la materia, con
la finalidad de impulsar el ejercicio de los derechos lingüísticos, estimulando a
la población indígena a utilizar su lengua materna en los espacios institucionales,
socioculturales y en los medios de comunicación masivos. Todo ello dentro
de un marco donde se valora el multilingüismo de México como patrimonio
cultural de la humanidad.
Este proyecto responde a diversos objetivos planteados en el Programa de
Revitalización, Fortalecimiento y desarrollo de las Lenguas Indígenas Nacionales
2008-2012 (pinali), un ejemplo de ello es el eje rector iii La igualdad de
oportunidades en un marco multicultural y multilingüe, el cual incide en la atención
gubernamental con pertinencia lingüística y cultural que se inserta en el
reconocimiento del Estado de los idiomas indígenas y de la Lengua de Señas
Mexicana con las misma validez que el español.
Por lo tanto, la traducción de nuestra carta Magna a lenguas nacionales
es un reflejo inicial de la obligatoriedad de difundir los ordenamientos jurídicos
a las comunidades indígenas en sus lenguas maternas.
El eje rector ii El enfoque del multilingüismo, complementado con el enfoque
intercultural, está orientado a incentivar el uso de las lenguas nacionales en
todas sus formas y ámbitos, con el propósito de reconocer, valorar y fortalecer
la realidad multicultural y multilingüe del país.
El uso de las lenguas indígenas en contextos que van más allá del ámbito
cotidiano y/o de su cultura tradicional, como las traducciones que ahora se
presentan, les otorga un reconocimiento y un valor equivalente al del español,
lo que abre la posibilidad de aumentar su funcionalidad.
La utilización de las lenguas nacionales como instrumento de expresión,
en este caso legal o judicial, permite, por un lado, su desarrollo y ampliación
de su repertorio de términos especializados; y por otro, actualizar y equilibrar
las lenguas indígenas frente al español, orientándolas a recuperar su funcionalidad
en contextos públicos.
7

8 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
El proyecto
Para la materialización de la traducción de la constitución Política de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum), el Instituto Nacional de Lenguas (inali)
convocó a instituciones que cuentan con estudiantes y trabajadores bilingües
calificados. La participación activa de la Universidad de Sonora (unison),
Universidad Intercultural del Estado de Tabasco (uiet), Unión Nacional de
Traductores Indígenas, A.c. (unti) y la coordinación Estatal de la Tarahumara
(c.e.t.), que cuentan con una amplia experiencia en el campo de la traducción,
permitió obtener 11 traducciones en diferentes variantes lingüísticas, las
cuales representan a cinco de las once familias lingüísticas que se hablan en
nuestro país.
En el caso de la universidad intercultural se formaron grupos de estudiantes
bilingües que, dirigidos por sus maestros, iniciaron un proceso que
permitió, por un lado, la obtención de la experiencia en el campo de la traducción
y, por otro, el incentivo para realizar trabajos en su lengua materna.
Aunque la metodología de trabajo fue diversa, siempre se procuró la reflexión
colectiva de los traductores y la participación activa de los mismos, lo
cual fue fundamental para el trabajo de producción de glosarios jurídicos que
facilitan la interpretación del texto en español.
debido a que la traducción de textos jurídicos en idiomas indígenas es
relativamente reciente, y muchas lenguas no cuentan todavía con diccionarios,
vocabularios y glosarios especializados, fue necesario generar un espacio
de construcción colectiva de instrumentos que facilitaran la labor de la
traducción, así como las herramientas teórico-metodológicas pertinentes para
la comprensión de estos textos por parte de los connacionales hablantes de
alguna lengua indígena.
Tomando en cuenta que toda traducción debe contar con el consenso de
los hablantes de la lengua objetivo, especialmente por la gran cantidad de conceptos
que requieren de un proceso de apropiación, la traducción todavía
no ha finalizado. como último escalón sometemos los textos estimados perfectibles
a la consideración de los hablantes de idiomas indígenas nacionales
para que en pleno ejercicio de sus derechos lingüísticos, participen en la mejora,
perfección y enriquecimiento de la versión de la carta Magna que hoy se
publica .
Es preciso señalar que algunas variantes lingüísticas que aquí se presentan
pueden mostrar diferencias en sus grafías al comparar estas traducciones
con otros escritos. Lo anterior se debe a que las lenguas indígenas nacionales
se encuentran en proceso de normalización y será en un futuro no muy lejano
que las comunidades cuenten con un sistema de escritura consensuado.

introducción
El siguiente cuadro presenta las diversas traducciones de la cpeum en las
variantes lingüísticas disponibles así como las instituciones que realizaron el
trabajo de traducción.
Cuadro de variantes
Familia lingüística Variante lingüística Institución
maya
ch'ol de Tabasco Universidad
Intercultural del Estado
chontal de Tabasco de Tabasco (uiet)
mixteco del oeste de la
costa
oto-mangue
zapoteco de la planicie
costera
pima del norte
tarahumara del norte
yuto-nahua tepehuano del norte
yaqui
mayo
seri seri
mixe-zoque zoque del norte alto
Unión Nacional de
Traductores Indígenas,
A.c. (unti)
coordinación Estatal de
la Tarahumara (c.e.t.)
Universidad de Sonora
(unison)
Universidad
Intercultural del Estado
de Tabasco (uiet)
9

tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo'
ajkibnajo'
Tuslomjipom publika'u ta ni Upetek'in ojisial ta ni Na'kaj
ti 5 ta Jebreru ta 1917
Testu uk'nkan
Úxupiba to'eski' publika'u dOF 14-07-2011
Notaj: Ni uto'eskinte i uts'ikteskinte ni artíkulu 94, jek'ts'ib jop'e t'ok chap'e,
jo'p'e t'ok uxp'e, u'uxp'e i cha'jop'e; ni artikulujo' 103 i 104; i ni artíkulu 107,
jekts'ib uti'ki'; unlip'jo' I y II; insisu a) a ni unlip' III; unlip'jo' IV, V, VI i VII;
insisu a) ta ni unlip' VIII; unlip'jo' Ix, x, xI, xIII, xVI y xVII i ni unlip' xIV
mach uk'inka, publika'u ta ni Upetek'in Ojisial ta ni Na'kaj ti 6 ta juniu ta
2011, uxe ti oche tuba k'inkak ni 4 ta oktubre ta jinchichba jab'.
Ni Najtikil ch'unik ta Ejérsitu Kontitusionalijta, enkarka'u ta Umuk' Ajmanda
ta ni Kikijila, t'ok jinda k'ino'da uyi'buba utich'e' jimba dekretuda:
VENUSTIANO cARRANZA, Najtikil ch'unik ta Ejérsitu Kontitusionalijta,
Enkarka'u ta ni Umuk' Ajmanda ta ni Teromkajo' Unte'jo' Ajkibnajo',
ki'benetla ayina'tan:
Ke' ni ch'obolotot Kontituyente woyojo' ta jimba kajda ni 1o. ta disiembre ta
1916, k'ani dekretu ta jok'om ta 19 ta sektiembre ta jichichba jab, uti k'a ni
Najtikil ch'unik, ta ka'a ilkiba t'ok ni uch'uch'in ni artíkulu 4o. ta ni toeskibajo'
ke ni 14 ta numsaj k'aba' mes a uti ni dekretu ta 12 ta disiembre ta 1914, i'kinti
ta ni H. Veracruz, uts'iktesan ni Tusk'ajalin ta Ajwalup ta 26 ta marsu ta 1913,
ukininti uts uyik'e' ni uts'ik'e':
TUSLOMJIPOM POLíTIKA TA TEROMKAJO' UNTE'JO' AJKIBNAJO', KE'
TO'ESKI NI 5 TA JEBRERU TA 1857
11

TUK'ABA' NAJTIKI

Kapítulu I
Ta ni uyolayajo' aj ajtjo'panka' i uyajtjo'
Artíkulu 1. Tan ni Teromkaj Unte'o Ajkbnajo' upete ni yebejo' uxe uknntanjo'
ni uyolayajo' ta aj ajtpanka'jo' uyuwijo' ta jindaTuslomjpom i ni trata'ujo' ta
mulkajo' ta ni bajka ni Teromkaj Ajkbnajo' ya'an tama, che'entk ni uyajtjo
tuba uknntan, tuba ejersisiu mach uch' ch'kpmintik ni jajbintikjo', che'tk
kuaxuk'a i yaba ni uk'atn jinda Tuslomjpom uyk'e'.
Ni tusnumik t'ok jinchich ni uyolaya aj ajtjo'panka' uxe uyle'jo' uts ta
usapnjo' t'ok jinda Tuslomjpom i t'ok ni trata'ujo' mulkajo' ta ni uchenjo'
tklaya tupete k'in ni yebejo' ni uknnya t'k'en.
Upete ajnojajo', tama ni up'ismuk'jo', uknntan upatan ta numik uye'e',
uyolin,uknntan i uyajtjo' ni uyolayajo' ni aj ajtjo'panka' t'ok ni usapnjo'
t'ok ni ut'kibajo' ta upetekab, multklenubajo', tomp'e i t'bikjo'. Jinutsen, ni
Teromkaj uxe uylben, unini'k'atn, uy'ben utoje' utan i uto'esan ni tanjo' ta
uyolayajo' aj ajtpanka'jo', t'ok ni t'an ko yk'e' ni jpt'an.
Mach uni'ch' bombintik patanjo' najpatan t Teromkaj Unte'o Ajkbnajo'. Ni
ajbonpatan kemach aj ajt idajo' ke' ochikjo' tan ni kajda uy'binte numik sinke
lbintik kua', jini jpt'an utklen ujapn.
Mach ni'uch' ajnik xik' k'a bajka ute o nojkajda, kama' yinik i ixik, mach
uche jyp'e jab uknntan, ni uk'ol ajtjo', kache'da ukuxtjo', kache'an utsile,
ka uts'onn, kani uylkinte, kani uyojo' che' xik ixik o winikjo', kache'da an
o kachichkamba yn koyle' uts'ibajtesan ni ch'a'l ajt ajkuxlejo' i knntan
uk'ajalin upa'sen o ujek'e' ni uyolaya i uch'a'l ajt ta ni yebejo'.
Artíkulu 2. Ni Knojkajla Ixkbnajo' jin tomp'e i mach ujek'ka.
Ni Nojkaj uknntan ump'e tusom mulkuxule k'eche najtk t'ok ukajo'
ajyokot'anjo' ke jinijo' ko tejo' ta kajo' ka kuxlijo' tan ni ka'jo'da ubada tani pa'is
tut'kan ttuskan ni ch'ojkajo' i ko ch'ujnan u intitutujo' ta kajjo', utak'ino',
upitsilkuxulejo' i upolítikajo' o unts'ita' unejo'.
Ni uch'ujlom k'ajalin ta uyoko ye'e'uba jin uxe t ch'mkan tuba uyle'jo'
kanijini uxe t osbinte ni t'anjini tubajo yokokajo'.
15

16 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Jin bitkajo' yolo ta yokokaj, jinijo' ko tuslano' ump'e ajt ta kaj, utak'ino' i kuxle,
chumu tan ump'e ka' i usapn ajnojajo' tubajo' ka'chich t'ok uk'mbitajo' i
ukuxlejo'.
Ni uyolaya ta ni yokokaj ta uchajal le' uxe ucheno' tan ump'e mak'
Tuslomjpom ta ujuntulajt ko tstsk'eche' ni woyo' nojkaj. Usapinte ta ni kajo'
i bit yokokajjo' uxe t ute tan ni kontitusionjo' i japlt'an ta ni nojkjijo', ni uxe
uch'e'jo', che'tk ni najtkl upete 'ki tan ni jek'ts'i' najtk ta jinda artikulu,
ka'uk'ajalin ta uyokot'an i ta u ajt ya'i.
A. jinda Tuslomjpom usapn i uyle' ni tajtoj ta ni kaj i ni yokokaj chaja koyolin
i, ni utsen, uchajkinte tuba:
I. kle'la kache'da k mulajtla i ktuslan kbala, tak'ini, ajt'ano' i kuxule.
II. uchen upatan ka'uyolin tan ni uts'ktesan i up'ne' ni buyajo' tama,
uk'eche'uba tut'kiba upete ta jinda Tuslomjpom, mach atle' ni ujuntul
k'lenjo', ni uyolayajo' yinikjo' i, ta ka'jini uyute, antoch'ich'ekjut i utsilajt ta
ni ixiktakjo'. Ni jpt'an uxe uyle' kachkadajo' i uchenjo' balidajo' k'a ajnoja ta
kaj o otot bajka up'nkanbuyajo'.
III. Kt''senla ka'chich kchenla, ka'uyute i ni upak'in utejo' tan kji, ni
ajnojajo' o ajmandajo' tuba ni ejersisiu ta kache' utuslano upatano' ni ch'unik
tama, 'kak ni patan ta ni ixiktakjo' k'a ka'upetejo' tupnte ni yiniko', tan ump'e
ch'uch't'an ko ts'onn ni paktu nojkaj i ni uka' ta Estadujo'.
IV. Uknntan i uk'e'nesan ut'anjo', uk'ajalinjo' i upete ni uk'nkan ko tuslan
nukuxule i ch'a'a ujin t'ok une.
V. Uknntan i u utsilesan ni bajka uyajtjo' i uknntan ni uyajt ta uka'jo' ka'ni
ya'an ts'ibi tama ni Kontitusion.
VI. Aw'ben, t'ok tuba ni ka'uyo i uyolin ta uka' i umne' ni ka' ya'an ts'ibi
tama ni Tuslomjpomda i ni japt'an ta ni ube'ta, che'tk ka'ni tajtojo' uch'ijo'
k'a uyuxtumajo' o k'ani uts'kti' ulot ta ni bitkaj, tuk'nkan i uk'alin k'ne' ni
utop'sen ni ka' ta bajka anjo' i ya'ts'utu ni kajo', jintk unejo ni uch'm tuba
luwar ch'kmkjo', t'ok ni uxupibat'an ta jimba Tuslomjpom. Tuba jindajo' ni
kajo' uch'e' uwoylanubajo' t'okni uyle' ni jpt'an.
VII. T'bsen, nanti tupamkajo' t'ok yokokaj, ajtskinte tupnte' ni
ayuntamentujo'.

tuk'aba' najtiki
Ni tuslomjpomjo' i jpt'an ta ni nojna'kajjo' usapn i uts'ktesan jimba
kjpomla ta Upamka'jo', t'ok ni kua'uxe t ute ta uk'e'nesan ni tklaya i
ajtskinte kache'uyojo' ajnik t'ok ukuxulejo' i ka'tusu ni uylkan tubajo'.
VIII. Anonoj 'ben ni ajpatanjo ta Teromkaj. Tuba utik jiniba jpomjo', ta
upete ni toji'tan i kache' uxe tcherkan bajkachich ajniko', ajuntu o mulujo',
uch'e' ch'mkintik uts nu ajtjo' i kamba kuxle koyolin uts'onn ni t'an ta jimba
Tuslomjpom.Ni yokoyiniko' upak'in knntanjo' upete ujpomjo' xik tjapinte
t'ok ni ajsut't'an i ajjponjo' ko knntan k'ajalin ta ni ut'an i ukuxle.
Ni tuslomjpomjo' i jpt'anjo' ta ni ajt tanojkajo' uxe uyle'o ni upmi ta unonoj
le'jo' chaja i ajnik ujuntuma ka' uyo uyle' u ajt i uk'atn ka' yokokajo' ta kada
ukji, ka'tk ni uyo ajniko' tuba ni usapn ta ni bit yokokajo' ka' ni kjijo' ke'
uyo naj k'najo'.
B. Ni Yolo'kaj, ni Teromkajo' i ni Upamkjijo', tuba uye'e ni mul ajt
tajyokot'ano' i uch''tesanjo' kachichkamba xikjo', uxe utuse'o ni ototjo' ta
patan i uxe uyle'jo' kache' uxe t utepatan jinchich ni k'n tuba uchnen ajnik
tk'nkan ni utajtojo' naj yokoyiniko' i ni uch'ije tomp'e ni ukajo' i bitkajjo',
jinuk'a uch'e utik i cherkintik nmte' t'ok unejo'.
Tuba utsupsen ni mach uknntinte i uptin ko ts'ibajtesan ni kajo' i
bityokokajo', jini ajnojajo', uknntan ni patan ta:
I. Ut'bsen ni uch'ije ta kajo bajka anjo' ni ajyokot'ano' t'on ni kua'uxe t ut
eta uy'ben umuk' ni tak'in ta kaj i uto'esan ukuxulejo' ta ni kajo', t'okni uyute
yolo tantama uyuxp'elma utuski' ta ajnoja takaj, t'ok utklayajo' ni bitkajo'. Naj
nojajo' ta upambitkaj une uxejo' uylejo' kache' uxe t pukinte ni utak'in ni
bitkajo' tuba uk'ne'jo' unejo' tuba jinchich ni uyojo'.
II. Uchnen i uk'e'nesan ni u'iskilan uknom, tklintik ni knom ta chap'elt'an
i xblye'om, ni ut'kiba knom, ni utsupsinte ta ni knom k'n, ni ye'omla ta
k'nkak i ni unxot' knom k's iski i mx iski. 'kak ump'e tojkiba tuba ajyoko
knjuno' tuba upete ni u'iskilano. U'uts l i ch'ijesan tuspatan ta ye'om ko
knntan ni kajo' ko sapnjo' ni umatn kuxlejo' ta nukajo', nmte' t'ok ni
jpt'anjo' ta ni be'ta i k'tom t'ok ni bityokokajo'. UIu'noje' ni uts'oninte i
k'ajalin ta ni xbl kuxlejo' ke' ya'ano' tan ni nojkajda.
III. K'alin kche' ni totoj ochiba ni patan tuba ts'klkan t'okni uno'esanjo' ta
ni uk'e'nan ta ajniktomp'e nojkaj, uk'ne'jo' uts ni ts'ak ko k'nkan, ka'jini
17

18 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
atklen ni k'uxbita taj yokot'ano' t'okni tuspatan ta k'uxjo', se´tk'a tuba ni kaj
tabijch'okjo'.
IV. Ato'esan ni u'ajt ta ni bityokokajo' i ta ni uyajlibajo' tuba mul ajniko' i
uch'e'ubajo', tk t'ok ni uyute ke' se' uyosen ni k'tak'in takaj i yk tuba ni
utik i to'eskak ni ototilba, ka'tk no'eskak ni uk'e'nan ta ni sijpatan tuba kaj.
V. T'kak t ute tuba ajnik tama ni yoko ixiktakkjo' tuba ch'ijiba, t'okni utklaya
uk'e'nesan kua'uxe t ute, ni uknntan uts ni utsile, ni uy'kan tak'in tuba
utklen ni uye'om i tuba ajniko' tama bajka uch'e'o ni t'an yolojo' t'ok ni
kuxule tuba bitkajo'.
VI. No'esan ni ch'ajan ta numsajt'an ko y'ben uyole' ni bitkajo', t'okni patanjo
i uno'eskan ni bij tuba numsajt'an i chanlnumsajt'an. Utuskan kache' uxe t
ajt tuba k'a ni kajo' i ni yokobitkajo' uch'e' uknntano', utskun uchen tuba
ajnumsajt'an, ka'utsupsen ni jpt'anjo' ta ni uyle'jo' ube'ta.
VII. Tklen ni patanjo tuba uk'e'nesanjo' i ni uch'ijibajo' k'eche ta ni
yokobitkajo' t'okni uchen koy'ben unu'tan ni ochik k'en utak'in, uyk'e'jo'
ni tak'in tuba ni juptak'in kajo' i yk ke' t'kak tute ni cheraj patanjo',
ajniktama ni tusk'ajalinjo' tuba uk'e'nesan umuk'an kk'ajalin tuba
uk'e'nesanjo, ka' ka'tuba utsts'k'eche' ni uyosinte nnte'dok ajniktomp'e ta
uk'e'nan i chonojo'.
VIII. Uy'le' kache' uxe t ute patan dokkaj tuba knntintik ni yokokajo' ko
k'exi ukjijo', ka'tk tan uka' nojkaj ka' tunxekajo', tokni uyte tuba ajnik ni
upatan naj ajpatanjo' tjamle; uto'esanjo' uts ni uyajt uyutsi ni ixiktakjo';
atklen t'ok tuspatanjo'ykjtakjo' ta ye'om i su'om ta ni bijch'ok i ajch'oktkle
ta ts'isayajo' ko k'exi ukjijo'; wybetan k'a ni respetu ta uyolaya yinikjo' i
usubnjo' i ut'it'njo ni kuxlejo'.
IX. Uk'atbinte ni yokokajo' ta utik Kua't ute t Nojkaj ta ch'ijiba i ta ni
teromkajo' i upmi chipo'kaj i, ka'tijini, ochiktama ni usubinte jini Uxe t ute.
Tuba uyk'e'ute ni ujetts'oninte ta ni kokoj 'bintik uchen jini tich'i ta jinda
unjek', ni Otot taj t'blajo' bajka Ut''sen ut'anjo' Upete, ni woyom ta ni
ukji nojkaj i ni upambitkajo', tan ni ajt kada juntu ta up'isn umuk'jo', uxe
ujek'e'jo' a ts'its'ita' ta jin tuba uxe t k'nkan tuba ni patanjo' ni tak'in ko yoche
jini uxe uyle'jo', che' tk ni kache'an i kache' uxe tuba ni bitkajo' ke' ajnikjo'
tan ni patan i uch'uknjo tamachich.

tuk'aba' najtiki
Sinko ts'ibajtesan ni jpomjo idaya'ant'ibi machka ujapn ni ajyokot'anjo', ni
ubitkajo' i ukajo', upete bitkajo' ajnik jinchichba uno'an ni jiniba uxe uknntan
jinchichba uyolaya ka' i ka'chich uyle' ni jpt'an.
Artíkulu 3. Upete yinikjo' uknntan uyolaya uch'e' knom.Ni Teromkaj
–Ukjinojkaj, Teromkajo', Tnxin nojkaj i Teromkajo'–, Uxe uyk'e knom ta
Ut‘ki'ye'jun, Pri'maria i Sekunda'ria. Ni knom t'ki', pri'maria i ni sekunda'ria
utuslan ni ye'om basiku t'ok lubujnojom'.
Ni knom koyk'e' ni Teromkaj uxe uch'ijesan t'ok ch'ajinle upete ni k'ajalinjo'
ta ni kuxulyinik i uxe uye'ben une, che'tk, ni olowi ta Kka'bla, ni uts'onn
ni uyolayajo' ni kuxulyinikjo' iuch'ujlom k'ajalin ta ni tklaya ta mulkaj, ta ni
juntul ajt i tan ni toji'ts'ibajtesya.
I. Uneuyle' k'a ni artikulu 24 ni uchajl ts'oninte, jini ye'om uxe takaj i,
jinuk'a, uxe t koleskan ts'k ts'eje ta kachichkamba 'k'ajalin ta ch'u'ult'anjo';
II. Ni k'ben k'ajalin jiniba ye'om uxe uk'eche'uba t'ok ni ch'uch'om ta
upnte'ak nojk'ajalinjo', uxe uy'benuba t'okni muts'juta i ni utsenjo', ni
ajpatanjo', ni ajuch'pixanjo' i ni use'in lkanjo'.
che'tk:
a) Uxe chajajtak, ach'e' ni chajl ajt machtok'a ka' ump'e ubke jpom i ump'e
jit'i'patanjo' politiku, sinu ka' ump'e jit'i'patan ta kuxule k' ta ni uppy
to'esanuba tak'in, ajk'na i kuxle ta ni kaj;
b) Uxe nojkaj, jink'into -sin b'tesyajo' ni uyaklanubajo'- uxe usutjutin ni
una'taya ta k toxi'ajtla, ulajch'e'jo' k tak'inlajo', ni ujapn k chajl ajtla
ka'kola, t ts'tsk'echom ta ni k chajl ajt ktak'inla i ni t'kiba i uch'ije k
kuxlela, i
c) Uy'kinte ni utsil mulkuxle yiniko', tantu k'a ni k'mbita koyk'e k'a
up'ulesan ni ajknomjo, unte' t'ok ni ut'olkan tuba ni uyajt yebe i ni uch'inajt
ni fa'milya, ni uk'ajalin ta uyolin upete ta ni ajk'najo', tani uknntinte koyk'e'
ta ujapn uk'ajalinjo' ta ni ch'a'l ajt i tom ajt ta uyolin upete ni yinikjo', mach
awk'ben k'ak'a' olkintik una'tanuba k'enjo', ta ch'u'ult'an dios, ta woyom, ta
kua'u patan ta ajuntujo';
III. Tuba bintik utik ni ya'an lixtuba tan ni uchap'elma jek't'anjo' i tan ni ulip
II, ni Ajnoja ta Nojkaj uxe uyle' ni k'ajalin i tuspatan ta knom i ta ye'om ta
bijch'ok, pri'maria, sekunda'ria i normaljo' tuba upete ni Nojkaj. Tuba utik
19

20 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
jindaba, ni Ajnoja ta Nojkaj uxe uch'e' ni t'an ta ni ajnojajo' ta ni terom kajo' i
ta ni Upam t noj Na'kaj, che'tk ta ni machka jup'ujtakjo' tan ni ye'om, ta ni
ko'oyle' ni jpt'an i utich'e'.
IV. Upete ni ye'eom ke' ni Teromkaj koyk'e'ba uxe matn;
V. che'tk ta 'kintik ni ye'om ta ni bijch'ok, pri'maria i sekunda'ria tich'ijtak
tan ni najtkl jeklajts'i', ni Teromkaj u kont'nesan i uxe uchnen upete
ka'uyute ye'omjob -osen ni ut'ki'ye'om i ni noj ye'om-k'n tuba ni uch'ijiba
tan ni nojkaj,uxe utklen usakn ni nojk'ajalin i luke jochenjo, i uy'ben muk'
i pukt'an ta k kuxlela.
VI. ni ykjo' uch'e' uyk'e'job ye'om t'k u pete ka'uyute. Tok' ni tan ko yle'
ni jpt'an, ni Teromkaj uxe uyk'e' i upak'in k'ajti'in i uwina'tan ke tojchich
ni knjun uyute tan ni otot taj knjun yk.i t'ok ni ut'kiba ye'om, pri'maria,
sekunda'ria i normal, i ykjo uxejob:
a) uyk'e' ni ye'om tk' t'ok jinchichba k'ajalinjo' koyle' ni chap'el jek'ts'ibjo'
i ni unlip' II, ka'chichtk uts'onn ni k'ajalinjo' i tuspatanjo' ke jini uyle ni
unlip' III, i
b) Najtk aknntan, kada kua'chichkajini, uyk'e' ut'an ta umuk' tuba kaj, tan
ni t'anjo' koyle'jo' ni jpt'an;
VII. Ni otot tanoj knjunjo' i tuba upete intitusionjo' ta nukye'omjo' jinchich
ke ni jpt'an uty'ben juntul ajnik, une uxe ajnoja i ni patanjini ta uchenuba
mandajo'chich; uxe ucheno' ka'yojo' uye'e ni knom, usakn i upukn ni kuxule
ta ka'kont'njo' t'ok ni ut'ki' ta jinda artikulu, uyolin ni chajom ta ye'om i
sakt'an i chajal mech'om i buya ta ni k'ajalinjo'; une uxe uyle'jo' ni k'ajalinjo'
i tuspatanjo'; uxe uylano' kachida uyoche ni tak'in, pnte'ak uyajt najye'junjo;
i kachida uk'ne' uk'mbita. Ni kachida ubisanuba t'ok uyajpatanjo', kama'da
uyajpatanjo' ajye'jun ka'tk ni ajmandajo', uxe t tuskan k'a unjek' A ta ni
artíkulu 123 ta jinda Jpom, en los términos y con las modalidades koyle' ni
Jptan ta Nojka' taj Patanjo' ka'chich ni upmi tuba ta ump'e patan tajtomp'e,
ta ka'awl ajnik tomp'e t'ok ni ujuntul ajt, ni chajl ye'om i saklt'anjo' i jini
uyjo' ni intitusionjo' ke jinda unlipjpt'an u yle'; i
VIII. Ni Otot taj T'blajo', t'okni unats'jblesanjo' ajnoja ta knjunjo' tau pete
ni Nojkajo', uxe uchen ni jpt'anjo' k'njo', jintuba uxe tpukinte ni uxe t ute
ta ye'om tama ni Nojkaj, ni Teromkajo' i ni Upambitkajo', uxe t ko'lanjintuba
ni tak'in ke' ya'uxe uyk'e'jo' ta jini upatan kaj i utich'e' ni toji'tan ke uxe

tuk'aba' najtiki
t'binte naj nnojajo' ke mach uchejo' uts ni patan o mach uyk' t ute ni a lki
t'ok unejo', ka'chichjini tk upete jinijo' ke ni ut'oxe'jo' .
Artíkulu 4. Ni yinik i ni ixik jin tomp'ejo' tupnte' ni jpt'an. Jinda umek'e' ni
woyomjo' i ni uch'ijiba ta ni fa'milya.
Upete yebe uknntan uyolaya ta uyle' kuneyo uchen ujuntuma, yuwi kani
uchen i yuwi tupam ni númeru i ni noj uyajliba uch'oko'.
Upete yebe uknntan uyolaya nilotaya ta ni utsile. Ni jpt'an uxe uyle' ni
ut'kiba i kachida tuba ni u osinte ni patan ta utsile i koyk'e' ni bajka ya'mulujo'
ta Nojkaj i ni teromkajo' ta be'ta tau pete utsilejo', ka'ni uyle ni unlip jpt'an
xVI ta ni artíkulu 73 ta jinda Tuslomjpom.
Upete yebe uknntan uyolaya ta ump'e uyajliba uts tuba uch'ijiba i utsil ajt.
Upete fa'milya uknntan uyolaya tuba ajnik ump'e uyotot uts i jl. Ni jpomuxe
uyk'e ni uk'mbitajo' i utklayajo' k'njtakjo' k'a k'otik ta kua'uxe tute.
Yokajlo i yokixch'ok ukntan uyolaya tuba ajnikjo' naj upusik'a ta kua'tkuxkan,
utsile, yeom utsilno'an tuba u chijiba u pete.
Ni ajmandajo', papjo i ajknnyajo' uknntan ni udeberjo uch'ujnan jinda
uyolayajo. Ni Teromkaj uxe ubisben ni k'njtak tuba uy'ben ajnik ni bich'ok i
ni ejersisiu tul uta ni uyolayajo'.
Ni Teromkaj uxe uyk'e' numik ni yebejo' tuba utklen ke'utik ni uyolayajo' ta
ni bijch'ok.
Upete yebe' uknntan uyolaya ta ochik ta ni kuxle i uch'a'lk'ne' ni uk'mbitajo'
i ni patan ko majnan ni Teromkaj ta ni be'ta, che'tk ka' ni ejersisiu ta uyolaya
ta kuxlejo'. Ni Teromkaj ujbe' ni mediu tuba ni uk'e'nesan i uchijiba ta ni
kuxle, uchnen ni xbl kuxle tan upete ni uyk'e'jo' i ka'uyle'jo' t'ok utotoj
ts'oninte tuba chajalk'ajalin. Ni jpom uxe uyle' ni ka'uyute tuba osintik i
uchentklaya ta kua'chichkajini ta kuxle.
Artíkulu 5. Ni'untu yebe uch'e' ch'kpmintik jini patan ke'uyo uchemba,
nukpatano', chono o ni patan ko na'tanuba t'ok uts, ajnik tutoja. Ni ejersisiu
ta jinda chaja' ajt tok'a uxe tse'kan k'a ni judisial, jink'in up'kti'binte uyolaya
ta uloto, o k'a ka'jini uyli ch'unik, l ka'ni ts'ibi t jpt'an, jink'in ukrxben
21

22 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
uyolaya ni kaj. Ni'untu mach uxin t mjkan k'a ujut upatan, jiniba uxe t ute
k'a judisial.
Ni jpt'an uxe uyle' kada Teromkaj, ka'amba ni knom ke' k'n ni ujuni tuba
uchen patan, ni kache'da uxe ttuleskamba tuba ch'mkak i ni ajmandajo'
koxejo uyk'e'jo'.
Ni'untu mach uch' ukokoj ben uchen patan sinke tojkak uts i sinke ch'mb
intik uk'ajlin, ixkatk ni patan ukokojyk'e'jo' ka' toji'tan k'ani ajmanda
judisial, che'tk uto'esan uts ni uknntan ni lip'lajpom I i II ta ni artíkulu 123.
K'ani upatan kajba, tok'a uxe tbinte ukokojchen, t'ok ni koytle' jiniba jpt'anjo',
tani ixpatanjo' i ni ajmech'omjo', ka'tk ni uch'o'olan ta upatan 'k'ajalinjo' i
tani ut''sinte chaja, tajtoj o muku'. Ni patan ta utikbota i ch'uch't'an jimba uxe
upmi kokojutik i matn, uxe t tojkan jinijo' koyute utsjo' ka'chich uyle' jimba
Tuslomjpom i ni jpt'ano' ke' ajnikjo'. Ni patanjo' t'ok knjumba o ta kajo' uxe
tkokoj ute i tojo ka' uyle' ni jpt'an i t'okni ka'chich jinda utich'e'.
Ni Estadu mach uch' uyk'e' utik ump'e kontratu, kont'n o woyt'an ko
knntan kua'uxe t ute se'kan, ni sto o ni k'n uste' uchaja' ajt ni yebejo'
k'a kua'chichka.
Ma'chich tk uch' 'kak spt'an bajka ni yebe ukont'nesan uyajt o ankreskak
o 'bintik unebaj ktan o pak'in mach uchen patan jini ukniba, k'patan o
chono.
Ni kontratu ta patan tok'a uxe uk'atben uchen jinchich ka'akoli i jyp'e k'in
koyle' ni jpt'an, sinke utm'esan unjap ko ts'ibajtesan ajpata, i mach uch'
tm'eskak, ta ni'ump'e kua', ta ni mach uni'olin, ch'tan o sto ta kua'chichka
uyolayajo' politiku o sibiljo'.
Mach bisintik uts ni kontratu, tuba jimba ajpatan, tok'a ukokojbinte uchnen
ke'ya'anjo' ubet sibil, sinke jindaba utik ni ts'ibajtesia t'okune.
Artíkulu 6. Awle' ak'ajalin mach uxin t ch'mkan tuba sakintik k'a judisialjo' o
ta tojom, amenus koyle' kua'chichka mach toj, ni uyolaya ta uxtuli', ucherben
ump'e tan, o ujak'esben uch'in ajt nikaj; ni uyolaya ta ulotjts'lanuba uxe t
ute ka'chich uyle' ni jpt'an. Ni uyolaya ta lt'an uxe tknntinte k'a ni Estadu.
Tuba ni ejersisiu ta uyolaya osintik ni lt'an, ni Federasión, ni Estadujo' i
ni distritu Federal, ya'chich bajka anjo' up'islan ubajo', uxe uchenjo ka'an
ut'kiba i uchun:

tuk'aba' najtiki
I. Upete ni lkan ajnik tuk'' kachichka ajnoja, tankaj, luwar i ulotjo' nojkaj,
estataljo' i munisipaljo', jin ta kaj i tok'a uxe t ch'ujninte ump'e tiempo
ka'chich uyolin ni kaj i uyle' ni jpt'anjo'. Ni ka' uchnkan nimba uyolayada
uch'e'tk ajnik najtk ta pukintik.
II. Ni lkan ko k'ajti'kinte ta yak' kuxuleba i ni udatu untujo'ba uxe tch'ujninte
ka'chich'an ts'ibi i t'okchich ka'uyolin uyle' ni jpt'anjo'.
III. Upete yebe, sinke k'n uye'e kuneyo o uyle' uts katuba uxe uk'ne', uxe
uch'e' ochik matn tuba ni u lkan ta kaj, tuba usaknuba o tuba uto'esan
jinchichda.
IV. Uxe t 'kan kache uyoche untu tama ni lkan i kache umech'inte uts.
Jimba cherajpatanjo'da uxe tch'mkan tupnte' ni ajpomjo' ke're'iyuyi i mach
ujup'uba t'ok ni'untu, i t'ok upatan ujuntuma, ta uk'atn i uch'e'.
V. ni machka ubliga'ujo' k'n uch'ujnan ujuno' tan ch'uji'juno' tajpatanjo'
tsiji'tusujo' i uchen publikajo' tuyak'o ni makinajo' ke' ajnikjo', ni lkan ts'k i
tsiji'tusu tani uyle' uk'tom i kache usti ni tak'in ta kajjo'.
VI. ni jpt'ano' uxe uyle kache'da ni machka obliga'uba uxe uchen publiku ni
lkan jinchich ni tak'in ta kaj ko y'benjo ni yebejo' totojjo' o machtotoj.
VII. Ni mach uts'oninti koylkan tube'ta ni ochiba ta u'lkan kaj uxe t 'binte
utoje' utan t'ok ka'chich uyle' ni jpt'anjo'.
Artíkulu 7. Jin ts'ibajtesya ni chajl ajt ta ts'ib i achenpubluka ts'i'jo' tupam
kua'chichka be'ta.
Ni'ump'e jpt'an ni ajmanda uch'e' use'in le'kua' ni uk'atn utojki'tan ni
ajts'i'jun o ajcheraj pimiljunjo', ni ujajben uch'a'l ajta taj cheraj pimiljun, ke
mach uknnta k'en uxupiba ke ni respetu ta nijuntuj kuxule, ta ni utoj ajt i ni
sis ajt kaj. Ma'chich tk uch' ch'mkak ni ajcherajpimiljun ka' ump'ek'mbita
ta tan.
Ni jpt'an tamajo' uxe uyle'jo jyp'e kira six k'n tuba machts'onintik ke' jin
ump'e sukpekya jini su' ta ts'ibi'junjo', siko' mk naj chonojo', "chonjunjo'",
ajpatanjo' i jini tojo'ajpatano' ta ni chono bajka ya'apasi ni ts'i'jo' subu,
amenujo' ke' uye'e'o najtk ni ukuch ta jinijo'.
23

24 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Artíkulu 8. Ni ajpatano' i ajpatanjo takaj uxe uts'onnjo' ni ejersisiu ta uyolaya
ni k'tom, ke pak'in jinda utik ts'ibi, macht'ok buya i uk'atn uts; peru ka't'ok
politikaba tok'a uxe uk'ne'une ni uyolayadaba nok ajt'blajo ta Nojkaj.
Upete k'tom uxe tylo ka'ump'e woyo't'an ts'ibi ta ni ajnoja ke' atskbinti,
jinuk'a uneba uknntan ni patanjini ta uy'ben uyina'tan se' jini uyajk'tom.
Artíkulu 9. Mach uch' xot'bintik uyolaya tuba upekn ulot o uwoylanubajo
ch'ijka' t'ok kua'chichkajini ke' uch'e' uk'ne'; jindaba sek' ajt'blajo tuba
Nojka uch'e' uchen tuba ajnik up'alnt'an tuba politika ta nojkaj. Ni'ump'e
woyom bajka'an ts'ombajo, uknntan uyolaya ta uchent'an.
Mach umaljut chnka, i mach uch' jobintik ump'e ajunta o woyom ko knntan
uk'ajalin uchen ump'e k'tom o uye'e' kua'chikajini ke mach awo kama' untu
ajnoja, che' mach awlbe tsukt'an jinda, ni k'nkak buyajo' o ab'tesan o uchen
kache' awo achen.
Artíkulu 10. Naj k'najo' ta ni Estadu Unidu Mexicanu uknnta uyolaya ajnik
uts'omba tan uyotot, tuba uknntanuba i ujapnuba t'ok, con excepción
de las prohibidas por la Ley Federal y ni ch'ujujtak tuba uk'ne ni Ejersitu,
Armadajo', Umuk' Ik'jo i Ajknn Nojka'. Ni jpt'an ta upetekajo' uxe uyle
ixkune uchen, kachkayo, kunek'n i kabaluwar uxe t k'bintejo' naj k'najo
uk'ne' uts'ombajo'.
Artíkulu 11. Upete yebejo' uknntan uyolaya tuba ochik tama ni Nojkaj, pasin
tama une, wawa'nak tan uka' i uk'exe' ukji, sinke uk'nlna'tan ump'e jun
ta uknnya, jun ta numik, jinchich ni uylkan u otroj k'tom kok'ote t'ok. Ni
ejersisiu ta jinda uyolaya uxe t ajt tuk'' ni ajnoja judisial, jink'in ajnik utan
t'ok ts'msa o sibil, i ni t'ok ajnoja ta toji'tan, k'a uchen toka ts'ita'eskak ni
uy'binte k'a ni jpt'anjo' ta k'exkaj, ajk'exkaj i upete ni utsilba ta ni Nojkaj, o
tani ajtsoki't'anjo' k'ojojtakjo' ke' kuxujtak tan k Nojkajla.
Kuaxuk'a t sakinte, k'a kua'tuchi ta utsukiba politika, upete yebejo' uknntan
uyolaya ta uk'atn umajnankji; k'a ut'kiba ta upmi kuxule uxe tsapinte
ajkolanjo'. Ni jpt'an uxe uto'esan bajka ute i uyosenjo'.
Artíkulu 12. T Estadu Unidu Mexicanu mach uy'ka k'aba' tuba ajtak'ini, ni
pijnayajo' i kolakt'ok matnjo', ni uche bale jini uk' ta otrojo' pp' nojkajo'.
Artíkulu 13. Ni'untu uch' bintik utan k'a yak' jpt'anjo' ni k'a yak' otot ta
tsosajtanjo'. Niuntu yebe o woyom uch'e' uknntna jueru, ni ajnik ch'a'a

tuk'aba' najtiki
ujin t'ok k'en utojki' ke jini biktik k'a upatan kaj i ajnik kont'n k'a ni jpt'an.
Ya'antk ni jueru ta jo'yan tuba toji'tanba i che' machka mach uts'on nit'an ta
militarjo'; ni tribunaljo' ta militarjo' mach'an uk'a, mach uch' uno'esan umu'
t'okni yebejo' ke mach'an t Ejersitu. Jink'in ump'e tan mach ats'ombinti ut'an
militarjo ajnik untu alot ch'l, ni ajnoja sibil uxe uyina'tan jimba tak'jini.
Artíkulu 14. Ni'ump'e jpt'an mach uxin t'binte uchen kua'yo tuba uts'ibajtesan
katiba yebe.
Ni'untu uxe t jajbinte uchajal ajt o jajbintik uka'jo', ni uyajt o uyolayajo', sinu
su' tsk' tupnte ni tribunaljo' ke' a uti najtk, bajka utik kumpli ta ni utotoj
lkan ta ka'uxe t ute i che'tk ni jpt'anjo ke' ajupki najtk t'ok ni uyute.
T'ok ni mech'tan ta ni ajts'msa ukolan suku awle akokoj k'e', anke k'otikt'ok,
i anke ajnik k'en machka uyole' ut'an, kachichkamba tan ke' machto l k'a ni
jpt'an ajnikchich toj uts i uch'e' k'nkak ta ump'e tan ko yolinjo'.
Bajka umech'inte ni tan ta tusu sibil, ni toji'tan lixtuba uch'e' six ka'chich ni
letraj o kache' uchnen ni jpt'an, che' mach ajnik jindaba uxe t to'eskan t'ok
upete unajtkl k'ajalin ta uyolaya.
Artíkulu 15. Mach uy'ka ni joble ta ni trata'u tuba k'exkak ajxuxlejo'politikujo',
ni tuba jinijo' ajmech'lejo' ta keya'upak'in ajt ke' ya'i uknnti tan ni pa'ís
bajka uchi ni utan, ni uyajt tpatan sinch'mbjijo'; ni ta mult'anjo' o trata'ujo'
bajka ujobn uyolayajo' kuxulyinikjo' uwina'tan k'a jinda Tuslomjpom i tan ni
tr ata'ujo' tuba mulkajjo' ta ni bajka ni Estadu Mejikanu ya'an jup'u.
Artíkulu 16. Ni'untu mach uch' ajnik t jak'esbinte ujin, ts'isaya, bajka kuxu,
juno' o bajka ya'ano', che'ti tskintik ts'ibi ta ni ajnoja ke' yuyi upatan, ko yle'
i utuse' uts kache' uxe t ute ni patanjini.
Upete yebe uknntan uyolaya ta knntbintik uk'aba, ta ochik, ucha'num
mech'n i usukn jinchichba jini, che'tk uyle' ke mach kombeni'u, ka' ni
uyle' ko yk'e' ni jpt'an, jini uxe uyle'jo' ni jop'ojti' ke' uti tuba ka'ni uyle' tau
yute trata ni datujo', k'a ka'jini uylkan uxe t ajt uts nojkaj, ka'chichjini uyli
kaj, simbak't i utsile kaj o tuba uknntben uyolaya ta uxtuli'jo'.
Mach uch' pa'sintik ump'ejun ta k'echom che'mach uchi untu ajnoja judisial
i sinke ajnik ump'e su' o tak' ta ump'e buya ke ni jpt'an utich'e' ke'jin ump'e
tan, kajtiga'u t'ok utan kojajbinte uchajalajt i ajnik ni datujo' koyle' ke'
25

26 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
une uchi jimba mech'le i ajnik machka uye'e keni ajsu'kan une uchi ni
mech'lejini.
Ni ajnoja ke' uyk'e t ute ump'ek'ech'om judisial, uxe utskun najsu'kan tuk''
ni jues, sinke jlknak i sinko yktan ajnik tuk''. Ni mach ts'onintik ni najtkba
ya'an utojki' k'a ni jpt'an.
Kachichkamba yebe uch'e' uk'eche' ni ajxuch' jinchichba ora ke' ajnik uchen
ni mech'le o se'chich jink'in uchi ni mech'le, awk'e' sinke jlknak tuk'' ni
ajnoja ajnik nts' i ajnik se'chich, ta ni Minijteriu ta Kaj. Uxe t ute se' ump'e
rejijtru se' bajka ak'echki.
Tok'a jink'in xik se'jo'ba, jink'in t' ts'ts ni tan ka'chich uchnen ni jpt'an
i tupnte' six t lkan ke' ni ajmech'le uch'e' puts'ik antej ke bisintik kan ni
toji'tan, upak'in i jink'in mach uch' pasik kan ni ajnoja judicial k'a ni u'orji,
luwar o jini a uti, ni Minijteriu ta Kaj uch'e', t'okchich umandu, utskun t
k'echkan, ts'kl i l kua'uk'a uxe t k'echkan.
che' k'n se'ba o pulkak, ni jues koch'e' ni toji'tan ta ajmech'le se'chich uxe
umech'n ni k'echom o yle' ko chaje' t'ok ni ujpom ta jpt'an.
Ni ajnoja judisial, tuk'tom ni Minijteriu ta Kaj i k'ani tanjini jinmech'le ta
woyom, uch'e' uyle' knntintik ni yebejini, t'ok ka' uyute tan ni luwar i k'in
ko tich'e' ni jpt'an, sinke tm'eskak ta cha' chnjo'p'e k'ino', chnkakchich
che' k'n tuba utik ni ch'uch't'an, ni knn yebejo' o uk'mbitajo' juridikujo',
o jink'in ajnik ni bak't ke ni ajmech'le puts'in k'a ni toji'tan. Jinda plasu
uch'e' tm'eskakjo', upak'in i jink'in ni Minijteriu ta kaj uyle' ke ya'chich an ni
tan ko y'bi uchen. Upete kua'jo', ni ujlknan tau pete ni knnya mach uch'
tm'eskak ta chnk'a k'ino'.
K'a ni woyo' mech'le uts'oninte jink'in unumejo' t muluknejo' uxtu o chntu
o k'en yebejo', tuba uchen xuch' upete k'injo' o nmti, ka' uyle' ube'ta ni
jpt'an.
Ni'untu ajmech'le uch'e' six twa'ats'inte k'a ni Minijteriu ta Kaj mas ta
cha'chnjo'p'e t'ok jo'uxp'e orajo', plasu ke uch'e' bintik uchajal ajt o 'kintik
tuk'' ajnoja ta judisial; jinda ni plasu uch'e' k'e'neskakjo' jindajo' jink'in ni
jpt'an uyle' ke' jin ump'e tan ta woyomlejo'. Upete ke machka mach uts'on
na ji'ptiba uxe t ajt utojki' k'a ni jpt'an.

tuk'aba' najtiki
Ta upete ni jun ta ulajniknjo', tok'a ni ajnoja ta judicial uxe uyk'e, tu k'tom
ni Miniteriu ta Kaj, uxe uyle'jo' kabala'u uxe t mech'inte, ni yebe o yebejo' ke'
uxe t k'echkanjo' i ni k'mbitajo' koxe t sakinte, kejin tok'a uch'e' uchen ni
utskinte uchen, tuts'ktesan uts'osinte, ump'e akta k'alinchere, tupnte cha'tu
tejtigujo' koyk'e ni machka kuxu tan ni luwar ujobinte o che' mach ajnik o
machyolin, k'a ni ajnoja kochen jiniba patan.
Ni numsajt'anjo yk mach uch' jak'esbintik ujinjo'. Ni jpt'an uxe uy'ben
utoji'tan ni machka uchen kua'chichka ko jajben uchajal ajt ulot i umke'
jinchichbajini, kle' jink'in xik k' t'ok uyolin ta ni machka uchi tklaya t'ok
unejo'. Ni juez uxe uchnen ajta kada uxe t k'ote t'ok jinda, che'ti i jink'in
uknntan ni lkan nutsu tok ni mech'le. Ma'chijtk uxe t ktinte nit'an ko
kokochen ni umukt'an ko yle ni jpt'an.
Jinchich une ni ajnoja judicial ta nojkaj, tuk'tom ni ajnoja nojkaj ko yk'ben ni
jpt'an o ajnoja ta Minijteriu ta Kaj tan ni kajo' tubajo', uch'e uyle' ta ochikjo'
kua'chichka yak' lkan. Tuba jino'ba, ni totoj ajnoja uch'e' u u'uts le' i k'alin
le kua'k'a uyute ni k'tom, uylkan tk, ni tipu ta ujup'e'uba, katak unechich
i ujlknan. Ni ajnoja judicial t nojkaj mach uch' uyk'e' jimba tskaya jink'in
uyute asunta jinchichba pmi electoral judicial nojkaj, La autoridad judicial
federal no podrá otorgar estas autorizaciones cuando se trate de materias de
carácter electoral, ajchan, tak'inijo', sibil, ta patan o ajpatanjo', ni ma'chichtk
ni uchent'an ni ajmech'le t'ok uyaj jpom.
Ni Umuk' Judisialjo' uxo knntanjo' jueso' ajch'ukom ko p'ne'jo', ta
uniknuba se'chich, i k'a kachichkamba uk'eche'uba t'ok, ni k'tom tuba
una'tl p'isnubajo', bajka una'tnxe i kache' uchen uk'tt'an ni ajnoja, machka
uyo uch'ukom judisial, uy'ben una'tan uyolayajo' naj mech'lejo' i ta ni
ajts'ibajteskan u akrxbintijo'. Uch'e' ajnik ump'e ts'ibi' lijtajo' tau pete jini
uyle'jo' ni jueso' i ni Minijteriu ta kaj i che'tk ni totoj ajnojajo'.
Ni jup'om ke' a lki koch'e utik uxe uts'onn jini uk'atinte i ajtakats'k uyk'e'
ni jpt'anjo'. Ni resulta'ujo' ta ni jup'omo'da ke' mach uts'on jindajo'ba, mach
uxin tch'mkan ta buya.
Ni ajnoja ta patanjo' uch'e' uchen wawaw'ne t ototejo' tok'a une uchnen ke'
sam a uti ni uyle jpt'an ta kache' aj asia'u ni utsile i ta ajma'jo'; i uk'atn
ye'bintik ni pimiljuno' i junjo' k'n tuba uchnen ke' a uti ka' uyle' ni jpt'an
ta ajchanjo', uts'onnjo' jinda chich, i ni jpt'anjo ke' ya'anjoba i ni ka'uyo
uchen ts'ibi tuba ni ujobintejo'ba.
27

28 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni k't'anjo' ke' unume bk' t'ok ujuniba uxe t ajt chaja ta utsi'binte tuyak'o
lijtajo', i k'otik t j'kan uxe t ko'kinte k'a ni aj jpt'an.
Tan ni sis ajt ni'untu ta Ejersitu uch'e uchik tan pp' otot che' machyo uyum,
ni ukokoj k'e' pp' majanjo'. Tan k'ini jo'yan ni militarjo' uch'e'jo' ochikjo' ta
kachich amba otot, k'mbitajo', k'ux i kua'chichka uyolinjo', tanchich ni uyle'
ni jpt'an ta ajjo'yan ta jinijo'.
Artículo 17. Ni'untu yebe mach uch' uchen toji'tan tuk'b, ni uts'be' buyajo'
tuba uk'atn uyolaya.
Upete yebe uknntan uyolaya tuba cherbintik ni toji'tan k'a ni trubunaljo'
ke' ya'anjo' chaja tuba uchenjo' tan ni p'isk'in i ni ka'uyle'jo' ni jpt'anjo',
uyoseno' ni ut'anjo' se'chichjo', ts'k i ujuntuma. Ni upatan uxe matn,
ukolanjo', tan uk'ajalinjo', mach uch' ni utitiki judialjo'.
Ni Otot taj T'blajo' uxe uyk'e'jo' ni jpt'anjo' koyle kache' uxe t ajt ni kajjo'.
Jichichba jpt'anjo' uxe uyle'jo' kache uxe t k'nkan, ni kache' uxe uchen
judisialjo' i ni kache' uxe uto'esan ni ts'ibajtesya. Ni jueso' tnojkajo' uxe
uyina'tanjo ka' sek'en unejo' tuba ni kache' uyute i uk'alinte.
Ni jpt'anjo' uxe uchnenjo' kache' uxe t ute ni p'nom ta buya. Tan ube'ta ni
tan uxe t knntinte uk'nom, uxe t ute ke' tojkak ni ts'ibajtesya i to'eskak
bajka uk'atn mech'om judisiall.
Ni toji'tan ke' uyk'e' xupik ni kache'uyute oraljo' uxe t ts'aykinte tan un'taya
kaj najtk ko un'tanubajo naj buyajo'.
Ni jpt'anjo' kajo' i t kabilka'jo' uxe t 'kan jinchich ni k'nba tuba utik uts ni
jek'om ta tribunaljo' i jinchich uknkanjo'.
Ni Nojkaj, ni Teromkajo' i ni dijtritu Yolo'kajo' uxoyiran ajnik ni patan tuba
jpom kaj uts tuba ni kaj uxe t irkan kache' ya'an tuba ump'e patan uts ump'e
totoj patan ta ni ajpt'anjo'. Ukojom ta ni ajpomba mach uch' six ts'ita' ka'
ucheno' kojom ni Minijteriu ta Kaj.
Ni'untu mach uch' ajnik mk k'a ajnik ubet ta jimba pp'yinik.
Artíkulu 18. Tok'a jini tan koyolin toji'tan mk ta chaja' ajt uxe t ute
nebajmkom. Ni luwar ta jinda uxe ubiji koxe t' 'kan tuba tsupsintik ni tan i
uxe t ajt ts'ejejo'.

tuk'aba' najtiki
Ni sijtema ta toji'tan uxe utuse'uba tupam uts'ujliba ta uts'oninte ni uyolayajo'
kuxuyikjo', ni patanjo', ni knomjo' tuba chich, ni ye'om, ni utsile i ni alas
ka'ump'e biji tuba sutwniket a ts'ibn cha'num ni ajtoni'tan i achen ke' mach
ni' sutwnik uchen mech'le, chnen ni tklaya ko yk'e' ni jpt'an tubajin. Ni
ixiktakjo' uxe utoje'jo' utan tan luwar jek'e jinchich tuba ni yinikjo' tuba jin
jini.
Ni Nojkaj, ni Teromkaj i ni xot'ki' Yolo'kajo' uch'e' uchenjo' um'pe
mults'i't'anjo' tuba ni ajtoni'tanjo' k'a ni mech'le ta upatanjo' uch''tesanjo'
ni toji'tan tabajka utojkintetan ya'ant'ok ni xbl patanjo.
Ni Nojkaj, ni Teromkaj i ni xot'ki' Woyolkaj uxe uyk'e'jo', tan ni uyajtjo' ta
up'ismuk'jo', ump'e ka'uyute ts'k ta jek'tan koxe t'binte jinchich uy'binte ni
cherajtan ta ump'e ajt ka' ni tan k'a ni jpt'an ta tanjo' i uknntan cha'jop'e
t'ok chap'e jap ts'kba i ts'ita ta uxjo'p'e t'ok uxp'e jap ta ukuxule, bajka uy'kan
ni uyolayajo uts ke' uch'e' jimba Tuslomjpom tuba upete yinik, ka'tk jini
uyolayajo' tomp'e k'a jin ta yebejo' ta uch'ijiba a uti t sajbinte. Ni yebejo' ke'
mach uknnta cha'jo'p'e t'ok chap'e japba i sam uchi mech'leba ke ni jpt'an
uyle' ke jin ya'an utojkibaba, tok'a uxejo t to'eskintejo' ta ochijo cha'num tan
uloto'.
Ni up'elkan ni ka'uyute kada utuskiba ni ajmanda uxe t ajt tuk'' une ni
institusionjo', tribunaljo' i ajnojajo' ke totojyuyijo' uchen ni patan ta jek'tan
tuba ni ajch'oktklejo'. Uxe t'binte ump'e p'ison ta k'k'ajalin, knnya i
uk'alinchnkan che' uyolin jini uchi, uchnenjo' ni knnya ts'k i ni uyolin
k'en ni ajch'oktkle.
Ni ka' usis'eskinte naj buyajo' uch'e' chnintik tuy'kan jimba uyuteda, jink'in
pak'in pasik uts. Tan upete ka'uute ts'k' ta ni ajch'oktklejo' uxe t chmbinte
kache' uyajt k'a ni cherbintik sinjop'ojti', che'tk ka' ni machka ni ajnoja
ajnik ujuntuma jink'in utskun ni jun i jini ukokoj le' jyp'e uxe ni tojom.
Jindaba uch'e' xik t 'kan ats'its'ita' ka'chich ubixe uto'esanuba i uxe t xupo
uwoylanuba t'ok ni kaj i ts'isaya ta ni ch'oktk ajlo', ka'chich tk uch'ijiba ta ni
yebe i uk'e'nan uk'ajalinjo'. Ni mkomba uxe t k'nkan jink'in mach uts'on
i t'ok uk'ini ts'ita' ke bintik, i jinda uch'e' bintik jini ch'oktkajlo' ko knntan
cha'jo'p'e t'ok chmp'e jap, k'a ni mach ubisoba t'ok ni kaj mech'e' ka' ump'e
tan tsts.
Ni sentensia'ujo' ta knojkjilaba mejikana ke ya'an utoje' utan tunxe pp'
kajo'ba, uch'e' k'exkako' tk Nojkajla tuba uts'ktesan utoje' utan t'ok ni uyute
ta uto'esanuba ka' uyle tan jimba artikulu, ni machka ya'an utoje' utan i
29

30 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
machjin aj ajt taj nojkajda t'ok utan nojkaj o ta utsil ajt, uch'e' bisintikjo'
tukjijo' bajka tijo', Uk'eche'uba t'ok ni Trata'u Internasionaljo' ke' a uti tuba
jiniba cherki'. Ni k'exom ta ni ajmjkano' tok'a uch'e' utik jiniba t'ok che' une
uk'atnjo'.
Ni ajtoji'tanjo', enkasujo' i ni uyolin ko yk'e' ni jpt'an, uch'e' utoje' utanjo'
tnxinjo' toji'tan nts' t'ok uyotot, k'a sutwnik ajt cha'num tan ukji ka'
ump'e tklaya ta kaj. Jinda lkan mach uy'binti jini ta tusu'mech'le i ta tk
otrojo' ajtoji'tanjo' koyolino' 'bintikjo' knnya utsjo'.
Tuba ni nebajmkom i ni uy'kan ni tojom tama ni mech'le kont'n uxe t'binte
otot ta toji'tan utstakjo'. Ni ajnojajo' kompetentejo' uch'e'jo' ujajben ni t'anjo'
ni ajsubkanjo' i ni ajtojtan k'a ni mech'le kont'n t'ok uxtujo', tok'a uch'e'
ochik uyajjpom, ukokoj 'ben knnya machka ya'ano' tan ni toji'tanda. Ni
najtkba uch'e' uyk'ben ni otrojo' mkbajo' koyolin knntintik taj une,
kama'chich uyle' ni ajpt'an.
Artíkulu 19. Ni'ump'e k'echom tupnte' ajnoja judicial uch'e' t' numik uxp'e
k'in, ta jimba ratujo' ke' ajmech'le a 'ki tuk'', che' mach ajnik kua' uylbenet
kaxkanachi jini uylkan: ni tan ke' ujulbinte tuyak'o jini ajsubkan; ni luwar,
kuax ora, k'injo' i kachka mu'u jit'ki utan, che'tk ni ch'uch't'an ta k'aba' ke'
a lki ka uti ni tan um'pe uyute ke ni jpt'an utich'e' ka'mech'le i ke ajnik ni
uylkantoj ke' ni ajsubkan uchi ni mech'le o tkli tan ni patanjini.
Ni Minijteriu ta Kaj uch'e' uk'atben ni juez kachika uxe t k'echkanjo' jink'in
otroj p'isinte mach mx k'en tubatoj jini uxe t ute uye'e'uba naj k'echkan ta
mech'bintik utan, ta uch'ijiba ni k'atinte, knnya ta ni kunu, ajsu' ta kaj,
ka'jini tk jink'in ni mech'le ya'an t ts'aykinte o ya'binti se'intoje' tubachich
ni woye'uba ni tanjo'. Ni jues uxe uyle' ke' nebajmjkak, ch'o'olwinik, k'ani
ajmech'leba unume t woyokna, ajts'msa, ukokojk'echkan, mukomjo''', ajmn
yebejo', mech'le ka uti t'okkunomjo', ka'tk mech'le ts'ts ke uyle ni jpt'an
k'a mach uyolin ajnik uts uknntinte na'kaj, ni chaja' ch'ijiba ta ni kache'
utuse'uba i ta ni u'utsile.
Ni ajjpt'an uxe uyle' kache' uxe uchen juez uch'e' uyle uk'exe' ni uchaja' ajt
ni yinik ke' ya'an t'ok ni buyajo'.
Ni p'isk'in tuba lkak kachka uxet kolobanjo' uxe t nt'eskan uk'ini che'
uk'antn ni ajts'aykinte, k'a che'chich ts'ibi uk'a aj jpt'an. che' mach ase'in
k'echki tan ni uxe uy'ben utoje' utan aj jpt'an. Ni ajnoja bajka'an ya'an

tuk'aba' najtiki
ch'uju ni ajmech'le, ke' tama ni tsik k'in najtk tich'iba mach uch'e' uyets'
l ta yolkintik t'ok ni mech'tan i koyle'jo' ni nebajmkom, o ni k'tom ta
utm'esan ni tsijk'in tuslom jpom, uch'e' jok'bintik uk'ajalin ni juez tuba
jinchichba l tuxupin ni tsijk'in i, che' mach uy'binti ni jun ka lkiba tama
uxp'e oraba uteba, uyk'e' t chajkan ni ajsubkan.
Upete buya uxe u bonk'atn ke ye'kak o ye'kintik luke uchi tuba bixik t buya.
che' waxka ni uchi chektik ke a uti ni mech'le ke mach jin u sakinte. che
uch'e' xik ump'e k'tom jek'e, mach ajnik ts'ibajtesya ke ya'i uch'e lkak ni
uk'e'nan, che' yojob numik.
che' t'ok ni ute ya'iba ta uylkan ni uyute k'a ni mech'le tusu i ni ajsu'kinte
ut'eje'uba ta jini uchen ni koji'tan o a 'ki tuk'' otrojues ko k'atn ajykt'ano',
uyktanjo' ni buya onto'o ni p'isk'in tuba pasik uts utoje' utan.
Upete ts'ibajtesya jink'in ak'echki o bajka'an mk, upete jak'eskinte ke
acherbinte i mach'an kua'uk'a, upete jini utoji bajka ajni mk, jin ts'ibajtesya
koxe t to'eskan k'a ni ajpt'anjo' i net'e k'a ni ajnojajo'.
Artíkulu 20. Ni cherajtan uxe t tich'kan i l. Uxe uk'che'uba t'ok ut'kiba
pukult'an, to'o uyle, woyom, utk'e' nts'.
A. Tani ut'kiba tomp'ejo':
I. Ni cherajtan uknntan upatan uchektesan ni a uti, umuke jini ajsenjo,
uchen ke' ni ajcherajtan mach taj ko'lak che'kama'jini i ke ni ulajt'oxn k'a
ni mech'le tuskak;
II. Upete nu'taya uxe t ch'ije tupnte' juez, ke machuch' uyeben ni'untu
ucherben upatan i umech'n ni aj subt'an, uch'e' utik ka' chaja i uts
III. Tuba ni utik ni 'kak ni toji'tan tok'a uch'mkan ka' su't'an jini axijo' t
mechinte tan ni buyajo'. Ni jpt'an uxe uyk'e' ni t'an bajka mach'an ni ykom
i kan i ukatn kani jo bisan tuba ochik ni cherajtan najtk, k'a ni ka'chichjini
uk'lna'tan najtkl mech'om;
IV. Ni k'tan uyute tupnte' untu juez ke' mach yuyi ta ni kua'chichka jini
najtk. ni ye'kan ta ni uylkan i ni k'mbita ta lkak ke' toj ni tan uxe t ch'ije
tan kaj, xb i oraljo';
31

32 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
V. ni ukuch ta ni ye'om tubaye'kintik utani naj subkan uxe uchen ni machka
mu'uchen ni su', ka'chich uyje' jini jpt'an ta toji'tan. tomp'e uxe t laj ajtjo'
tuba uk'eche'ubajo' ni subom o jpom, ka'chijini;
VI. Ni'untu aj k'tan uch'e' uchen ni kua'ti uyle'jo' ke ajnikjo' t buya t'ok
kachichkamba ni tomp'ejo' sinke jindaba uye'e' ni otroj, uk'alinchnen upete
k'ino' ni najtk ta krxt'an, jinchich tk ko yk'e' jimba Tuslomjpt'an;
VII. Umpets' at'ki ni buya ta ts'msa, upak'in jink'in ma'ajnik machyo ta ni
ajtoji'tan, uxe t 'kan ut'anjo' najtk tan ni uylkan i yaba ni ka'uyute ko yle'
ni jpt'an. che' ni ajmech'le usapn tupnte ni ajnoja judisial, ujuntuma uk'ote
i t'ok uyina'tan jini uchi, utklaya tan ni mech'le i ya'an jini yuyi kua'uchen
k'en tuba ucha'num le' ni ajmech'le, ni jues uxe ujok'e uyubin utoji'tan. ni
jpt'an uxe uyle' kune uxe t'binte ni aj subkinte jink'in usapn utan;
VIII. Ni jues tok'a uxe uchoke' jink'in ajnik uk'ajalin ta ni cheraj tanjo';
IX. Kachichkamba uye'om uknnti k'a ub'tesan ni uyolayajo' jinchichba une
mach uxin ts'oninte, i
X. ni ut'kiba lixtu tan jinda artíkulu, uxe t chnkan tk tan ni jok'omjo najtk
ta ni cherajtan.
B. Uyolayajo' ta upete yebejo'ubinte utan
I. Uxe t lkan ke' mach uchi kua' che'machto lka ni umech'le k'a untu jues
keyuyi jini tanjini;
II. Uyle' o uch'ujnan t'ok uch'ijkbe. Jinchichba ora ka k'chki uxe t lbinte
kok'a ak'echkinti i kamba uyolaya ta uch'ujnan uch'ijkbe, i jini mach uch'
ch'mkak ta uts'ibajtesan.
Uko'lan machnumik i uxe uy'ben utojki' k'a ni jpt'an ta ts'msa, upete t'anjo',
bk'tesia o jats'jo'. Ni usube'utan sinke ulotin untu ajjpom mach uxin t
sapinte ka' ump'e su' totoj;
III. A ke' lbintik kua'jini, tantu tu k'echkan ka'tk jink'in k'otik tupnte
Minijteriu Kaj o ni jues, ni a uti ko julbinte tuyak'o i ni uyolaya kolotin. Jink'in
ni mech'le kont'nba, ni ajnoja ta judisial uch'e' uyle' ke' mach lkak uk'aba
ni ajsub.

tuk'aba' najtiki
Ni jpt'an uxe uyle' kamba ni tklaya uxe t ajt t'ok ni ajtanjle, ni ujit'binte
utan o na lbinti kamba utan ko majnan ni tklaya k'en tuba ni nini'k'tom i
sakintik ni ube'ta tan ta ni mech'le kont'n;
IV. Uxe tsajbinti ni ajsubjo' i ni ye'tanjo koyle' uche' usubn, uy'ben ni k'in
ke ni jpt'an uyle' k'n ta utik i utklenjo' tuba uknntan ni k'ote ta ni yebejo'
k'a uyle' jini uk'atbinte, t'ok ni tanjo ko tich'e' ni jpt'an;
V. Uxe t lbinte utan tupnte kaj k'a untu jues o Tribunaljo'. Ni pukult'an tok'a
uch'e' ch'kpmintik jink'in ni ka' uyolin uyle' ni jpt'an, k'a uylkan ta knnya
nojkaj, knnya kaj, knntan ni ajts'ibajteskan, ajsu'jo' i ajch'oktklejo', jink'in
'kak ni bak't ta ni k'aba' uts ch'uju, o jink'in ni Tribunaljo' umech'n ke' ya'an
kua'chichka ljtak tuba u'uts l.
Tan ni mech'le kont'n, ni patan ke' a utijo' tan ni nini'k'tom uch'e' uknntan
jyp'e ye'omtan, jink'in mach uch' xik t k'e'neski ni mech'tant o ajnik bak't
tuba ajsu' o ajts'ibajteskan. Ni najtkba sinke ajnik ts'ibajtesya ni uyolaya ta
ajtanle ta up'kti'in o ubuyajnesanjo' i uyk'e' ye'tan tuyak'o;
VI. Uxe t 'binte upete ni ts'ibi't'an ko k'atn tuba ni jpom i ke utklinte t'ok
ni jit'tan. ni ujulbinte tuyak'o i uyajpom uch'e' ochik u mech'n nini'k'tom
jink'in ni najtk ya'an tajk'eche i jink'in uyle'jo' uch'mben ut'an o k'tom.
che'chich, najtk ta ni unajtklk'ote tupnte' jues uch'e' umech'n jinchichba
ts'ibit'an, t'ok ni p'isk'in tuba uchen us ni ujpom. Ta jimba ratuda mach
uch' ajnik' ch'uju ta jini uchen nini'k'tom, jp ayan ni utsil kua'chichka l
tichi k'an ni jpt'an jink'in une xik mxk'n tuba jpch'ujnan ni a uti uts tani
nini'k'tom i pak'in xikchich ust t yekan t pasinte tuba machu tsibajtesan ni
uyolaya ta ujpom;
VII. Uxe t lbinte utan najtk ko ts'ktesan chmpe mesjo' che' ni tan mach
unum cha'jap ta mkom, i najtk ta unjap che' ni tan unumsen jiniba k'in,
jp ayan ko k'atn k'en p'isk'in tuba ni ujpom;
VIII. Uxe uknntan uyolaya ta ump'e jpom uts'an k'a uyajpom, che'jin uxe
uyle' une dejde ni orajo' ke ak'echki. che' machyo o mach uch' ujok'e' untu
ajpom, dejde jink'in axi t jo'kan tuba uchen, ni juez uxe uy'ben untu ajpom
ta kaj. Tk uxe uknntan uyolaya ke uyajpom ajnik topete ni cheraj jit'tan i
kokoj ajnik ta uchen jyp'ets'ti koyolin, i
33

34 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
IX. Ma'chich uch' jlkneskak ni mkom o tajk'eche, k'a mach utojka ni
ajpomjo' o k'a kachichkamba majn tak'in, k'a mach toj ut'an ta yinik o ta
kachich kamba otrojo' uyute ka' uk'ote t'ok.
Ni nebajmkom mach uch' numik k'enk'in ke ka'ni toji'tan uyle' ni jpt'an
ta tanjo' ke' ubisan ni jit'tan i mach uch xik k'en ta cha'jap, jp ayan ke
utm'eskan k'ani ejersisiu ta uyolaya ta ujpom ta ni ujulben tuyak'o. che'
jindat'an ats'kti i machto lka toji'tanba, ni ujulbinte tuyak'o uxe t chajkan se'
tixto uts'k'e'jo' ni jit'tan, sinke unejo' krx'ak tuba ukokojjup'e otroj p'isom
na'tan.
Topete ni toji'tan ta mkom ke ukokojjupe'o ump'e toji'tan, uxe tsijkan ni k'in
ta ni tajk'echom.
C. Tani uyolaya naj ts'ibajteskan o ni ajo'binti ukrxle:
I. uch'e' ni k'ajalin ta juridiku; xik t lbinte ta ni uyolayajo' ke' utklen ni uyle
ni Tusjpom i, jink'in uk'atn, xik t lbinte ta uch'ijiba ni jit'i'tan;
II. chen tklaya t'ok ni Minijteriu ta Kaj; k'a ch'mbintik upete ni ts'ibi't'anjo' o
jinik'n ta ye'om ko knntamba, ka'chich tk tan ni nini'k'tom ka' ni jit'tan,
ke tsupsintik ni patanjo' koyolinjo', i ujup'e'uba tan ni mech'tan i ujup'e' ni
ts'ibt'an ka' uyle' ni jpt'an.
Jink'in ni Minijteriu ta Kaj uyle' ke' mach k'n tsupsintik ni patanjo', uxe
uch'e' uk'alin le' i upa'sben ni mach uyolin;
III. Uch'e', dejde ni patan ta tan, uchnen ts'ak i uchen uk'ajalin ta se'jo';
IV. ke' to'esbintik ni ts'ibajtesya. che' xik t ocheba, ni Minijteriu ta Kaj
uxe ukokoj k'atn tsutskak ni xek'ita, sinke uyktak ke' ni ats'ibajteskiba i ni
acherbinti kua'chichkaba uch'e' uk'atn taajtomp'e, i ni aaj k'tan mach uch'
uk'aln ni aajtojtan ta jinchichba to'eskiba che oni uyli ump'e noj toji' tan.
Ni jpt'an uxe uyle ujit'kan se'jo' tuba utik ni toji'tan ta ube'ta tsutson ta
xek'ita;
V. Tuch'ujnben ni uk'aba' i otrojo' ts'ibi't'anjo' ta yebejo' tan nimba
uyute: jink'in machto uts'ktesa ujap ta ajt'bla; jink'in xik ni tan ta
kokojk'echkan,ajmn yebejo', mukom o o mech'le kont'n; i jink'in tuk'ajalin
ni ajcherajtan xik k'n tuba ni knntintik, ujpch'ujnan upete ni uyolayajo'
ta ujapnuba.

tuk'aba' najtiki
Ni Minijteriu Kaj uxe uyk'e ni lotaya ta ajts'ibajteskan, ni akrx'eskintijo',
ajsu'jo' i upetejo' machka ya'anjo' tama ni jit'tan. ni juesjo' uxejo' uch'ukjutin
ni uyutejo' ta jinda upatan;
VI. Uk'atn ni uknntinte utsjo' i uk'mbita utsuts tuba ni ulotaya i to'esbintik
ni uyolayajo', i
VII. Ubuyajnesanjo' tupnte' ajnojajo' ta judicial ni unajyesi ni Minijteriu Kaj
tan ni nini'k'tom ta ni tanjo', ka'chich tk ni jini a uti ch'uju, mach ejersisiu,
uyktan ni uchen tan o utajkolesan ni ujit'kantan jink'in mach kolak ch'a'a
ujin ta ni uto'esbinte uts'ibajtesya.
Artíkulu 21. Ni unini'k'atinte tuba ni tan sek ni Minijteriu ta kaj i ajk'echomjo',
ya'uxe uchenjo' jini uyle'jo' ajnoja ni ya'an jimba ratu.
Ni ejersisiu ta kachka uxe uchenjo bajka ya'an tribunaljo' ke uxe uyle'
Minijteriu ta Kaj. Ni ajpt'an uxe uyle' kuaxuk'a t'ok untu uxe uchen tan
bajka'an uxe t ajt bajaka an ajnoja judisial.
Ni ukokojjupkan ta ni tanjo', uto'eskan i ujlknan jin tubajo' i jintuba ni
ajnoja judisial.
che' yo'oxe t 'binte utoje' utan k'a ni kachijda uxe t ute tuba utus ajt ta
ajmandajo' i ta ajk'echonjo', ni jini uxe t sujt toji' tan, uxe tk'echkan tuba
cha'uxjo'p'e t'ok cha'uxp'e orajo' o patan tuba p'i'kaj; peru che' ni ajmech'le
mach utoje' ni umulta ke' jin a k'binti, uxe t k'exkan jinda k'a ni k'echom, ke
mach uxin t t'nume ni'ump'e ta cha'uxjo'p'e ta cha'uxp'e orajo'.
che' ni ajmech'le ta ni ajtuspatan ta ajmandajo' i ta ajk'echon xik ajpatan,
patan da k'inijo', mach uch' xik t'binte utoje' ni tan t'ok multa k'en ke' mach
utojka k'en ump'e k'in.
K'ani ajpatanjo ke mach'an utojkibajo', ni multa ke' ukokoj'binte k'a unlip ta
ni tuspatanjo' ajmandajo' i ta ajkajtejo', mach uxin t tts'nume ta jini up'iski'
ta ump'e k'in ta utojkiba.
Ni Minijteriu Kaj uch'e' uch'mben yajin i uylben tuba ni ejersisiu ni uyute
toji'tan, tuba utik kama' uyle' ajpt'an.
Ni ch'unik ta Nojkaj uch'e', t'ok jini usapn ni Senadu kada kua'chichka,
usapn ni bajka uchen patan ta ni Korte Penal Mulkaj.
35

36 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni ajknnkaj jin upatanjo' an tuk'' ni Yolo'kaj, ni dijtritu Nojkaj, ni Teromkaj i
ni Upambitkajo', k'a uchenjo uk'ajalinjo' k'a mach utik ni tan; ni nini'k'atintik
i sakintik tuba totoj utik, k'a utik kama'an i utoje' utan, k'a che'chich ts'ibi
ya'an tuba uyle' ni jpt'an, tan p'ismuk'jo' ke jinda Tuslomjpom utich'e'. uxe
t ute kama'lki najtk k'a che'chich ts'ibi, k'a chnintik jini uxe t ute, k'a
uch'e' utik, i utik uts, kama'ts'ibi; mach usukpekn ubajo t'ok ni uyolayajo'
uloto' che' uyle' ni t Tuslomjpom.
Ni intitusionjo' ta uknnya kajo' uxe ta upmi kaj, ts'onintik uts i kama'untu ke
yuyi. Ni Minijteriu Kaj i ni intitusionjo' ajk'echom ta uxp'e utuslanjo' ajmanda
uxe uchenjo' tomp'e patan tuba uts'ktesan kuauxe t ute ta ni ajknnya ta
kajo' i utuse'jo' ni jit'i'patan ta Nojka ta Ajknn Kaj, koxe t ajt t'okni k'tom
ts'ita':
a) Ni utuskan ta yakintik, ochik, tuskak, ko'lak, chnen bye yuyi, i uts'pasik i
ko'lak che'en yebe tubajo' ajknnkaj. Ni t ute i ch'ijik jinda patanda tuyak'o
Yolo'kaj, ni dijtritu Nojkaj, ni Teromkajjo' i ni Upambitkajo' bajka jin uxe t
'binte.
b) Ni otot ta ni uchumliba ta ts'ibi't'anjo' taj ts'msajo' i ta yebe tuba ni
intitusionjo' ta ajknnkaj. Ni'untu yebe uch'e' ochik ta ni intitusionjo' ta
ajknnkaj che' machto axi t'binte ujun i ts'ibi ta jit'i'patan.
c) Ni utuskan ta politika kaj jini use'in lben ni ucherajpatan ta tan.
d) Uxe utsupsen ni upatan ta ni kaj ko tklen, tantamajo', ta ni jit'tan ta
uchnen ke' apasi uts ta ni politika' ta utusben ta tan che'tk ta ni intitusionjo'
ta ajknnkaj.
e) Ni tak'in ta tklaya nojkaj tuba ni ajknn kaj, u iskilan nojkaj uxe tojo ni ukji
nojkaj i upambitkaj tuba six t 'kan ta jinchichdajo'.
Artíkulu 22. Ukolan suku ni toji'tan t'ok chmo, ta chunujts'kak, maljut
chnom, jot'om, ni jats'jo', kunom t'ok te', ni kua'chichkaba k'ejpaya, ni
multajo' k'enjo, ni ujajbinte uk'mbitajo' i kachichkamba otro toji'tan ke
machto u'ka i t' olojo'. Upete tan uch'e' xik p'isi ka' ni mech'le ko y'binte i
ni utsil jutidiku Toxi'.
Mach uch' lkak ke' ach'mbinti upete, jini uknntan tuba kachkajini a lki
ke tuba utoje' utan jini uchen debej, ni jink'in uyle' ajnoja judicial tuba
tojkak upatanjo' winik ke ut eta ni k'patan ta tan. Ma'chich uch' lkak ke'ulaj

tuk'aba' najtiki
ch'mbinti k'a utan ni ajnoja judicial jini luke uknntan xuch'u ulajch'i che'
kama'uyle' ni artíkulu 109, uxe t 'kak tuyak'o Teromkaj ta jini uknntan
tubachich i ke' uch'e' ktintik tuba uxupiba k'a uch'e'e ajnik i utik, jini luke
uknntan ya'an tuk'' uxe t 'kan tuba 'bintik utoje utan. che' jini luke
uknntan mach ni'an tuba mach une uchen mandaj ya'uxe una'tan ats'its'ita'
kama'ya ts'ibi che'da tuba ajpt'an:
I. Uxe bajka uchen patan i ujuntuma ta ni irintik utojtan;
II. Uxe t ute jink'in che' tan umech'le t'ok ulot, o jink'in mach uykta ajnik
utsle, mukom, ajxuch' xmbli'jo' i ajchon yebejo', kama'da luke uknntan
ulajch'ij:
a) Jini luke uknntan kua'chichka jini, t'ok umech'le che' machtoj uylkinte
jyp'e uk'ini uxe utoje' utan, ke ya'ajnik k'en kua' k'och'e' lbintik luke uch'i
mach che'en uch'i.
b) jinijo' ke mach jin k'mbitajo', mach t'ok utan, ke jini jin ak'nki o a 'ki tuba
umuke' o axabinti luke ya'an tuba umech'le, che' jinchich i jink'in uwoye'uba
t'ok k'en luke a lki najtk.
c) jini luke uknntan uch'e'jo' uk'ne'jo' tuba ni a 'ki tuba ajmech'lejo' k'a
uyuxtuli', che' ni uyum yuwichich jiniba i mach uts'ayki kua'ni ajnoja o mach
uchi kua' tuba mach utik.
d) jini luke uknntan a pp' 'binti tuk'aba' otrojo', peru ajnik k'en kua'tuba
lbintik ke' jin a ch'mki tuba mech'le uchni uts, o tuba ajmech'le much'ujo' i
ni ajtojtan t'ok jinda utan unumsen uba ka' uyum.
III. TUpete yebe ke' uylkan ke unikinte uch'e' uyk'e' tak'in tuba uye'e' kada
ute jini luke uknntan utschich luke uxe uchen utschune k'a che'chich uylkan
ke mach uch' tuba chnintik ke' uknkan uk'nkan mach uch' ch'mbintik jini
uknntan.
Artículo 23. Ni'untu ump'e toji' tan uch'e' ajnik uxp'e luwarjo'. Ni'untu uch'e'
bintik utoje' cha'pets' jinchichba tan, ya'chichjini tan ni mech'tan chajkintik
o bintik utoje utan. Mach uch' utik ni chajom t'okni k'tomjo'.
Artículo 24. Upete yinik uch'e' uts'onn kachichkambayo i tuba uchen ni
cherajbuk'a, k'nti'ya o ucherben ujoble koyolin, tok'a ke mach utchen ump'e
tan o ke jini mach uyk' utik ni jpt'an.
37

38 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni Otot taj T'blajo' mach uch' uchen jpt'anjo' kochen pro'ibi kachichkamba
ch'u'ult'andios.
Ni patan ta uch'u'ult'andios ta uk'ajalin kaj uxe t ute tan ump'e ch'uj. Ni
machka machka uyute ptiba uxe uts'onn jini uyle jpt'an.
Artículo 25. Uxe uyle' noj Teromkaj uchnen ich'ijiba nijkaj tuba uyle' k'a
ajnik jiniba tsiki i ko'lak che'en, k'a numik uts ni nojkaj tuba jpt'an tuba
uchenjo' k'a uts ajnikjo' utklen ubabajo' tuba uch'ijiba tak'injo' i tuba ajpatan
i ump'e uts luke uyle' tlkintik uts uyochibajo' tak'in i k'en k'och'e' jink'in
tuba numik uts k'a uyina'tan ubajo' t'ok ulot yebe ulot k'a ulotinubajo' t'ok
kachkajini che'chich ni t'ok ajts'ujilbajo' k'a che'chich uch'e' numik uts che'
uyle' ni Tuslomjpom.
Ni Teromkaj uxe utusepatan, uxe uchnen, k'o chen utuse' uts uxe uyeben
k'ajalin ta patan t'ok tak'n tuba noj kaj, uxe ubisan ni uyute uts ni utusben
upatanjo ke u k'atn k'a p'oyelesan tuba upete ká machuch'e pasik uchen
kua'chikajini ke u yek'e jinba aj tuslumjpom.
Ni uchijiba tak'in tuba nojkaj k'a xikjo'dok t'ok uptoni' uloto, tuba yebejo',
tuba yebe uloto', o tuba yebe uya'n, mach ts'ita' utan tuba uchnen upatan
t'ok tak'in k'a uyk'e' ni uchijiba tuba nojkaj.
Ni tubajo' yebe uxe t ajt tu k'b se' uchen jinchich tuba, bajkaan u wina'tan
ke uxe t binte bajkaan t artikulo 28, bajka'an unxot' u chmp'elib tuba aj
tuslumjpom, k'a ajnik t'ok aj mandar tuba nojkaj se tuba k'a u ch'e u chinen
tubajo'b ni bajka'an k'a ok ni kuaxuk'a jin uyek'e.
che'chich uch'e ochik che'chich o t'ok ni tuba aj ts'ujilba i u ykb'lotjo'b k'a
nnte' t'ok ni aj jpt'an, tuba u noje i u tuse' bajka'an ni a yakinti tuba chijiba.
U'emla uchninte tuba k'a tomp'e t'ok an ajts'ujilba i k'e'nak uxe t 'binte k'a
unoje'jo' ni uyototi ajpatanjo' k'achich tubajo' ajts'ujilba i uyak' loto', tuba
utak'ini uk'echkanjo' tuba ni kachka uxe uchenjo' ke' uxe uyle' luke uknntan
yebejo' i uk'ne'jo' ni tuba chich upete, ni t'ok utak'ini uk'e'nan uknntan
uyk'e' ni te'e.
Ni jpt'an uxe uyle' kache' uxe uyktan xabintik k'ase' uwoye'ubajo' i uk'e'nesan
upatajo' t'ok utak'ini tuba ajts'ujilbajo', ni tuba ajk'najo' i ajwoyo' patanjo',
ajke'nesajtak'injo' ajk'najo', uyototi ajpatan jini ya'an tama bajka an k'en o

tuk'aba' najtiki
sek'en jin tuba ajpatanjo i upete, o upetechich uwoye'ubajo' ni ajts'ujilba tuba
uk'e'enesan, upukn i uk'mbita i luke k'en uk'nkan.
Ni jpt'an uch'a'lesben ujin i uknntan ni patan dok tak'in i luke uchenjo'
yebe i uyk'e' kachika uxe t ute k'a uk'ne'jo' ni tuba ajyakbijo' k'a uyk'e'jo'
tuba uch'ijiba tak'in t Nojkaj tuba ni uxupiba uyle' aj Tuslomjpom.
Artikulu 26.
A. Ni Teromcaj uxe u tuse' unp'e ni jit'i'patan tuba u chinen cha'ajtak tuba u
chijila nojkaj ke u yktan uts, i u niknubajo'b, kolak ya'i i tompe ajnik u chijiba
tuba nii tak'in tuba ni a juntu chajkintik tuba u politika aj ts'uj i cultural tuba
ni nojkaj.
Ni uxupiba tuba tuskan nojkaj ke ya'an tama Tuslomjpom uxe uyle' tuba
chnintik. Ni ajchninte uxe t ute chajajtak. Kach'uj ke ujup'uba tuba ni
tojyp'e tubajob aj ts'ujilba uxe uch'uch'n uk'upiba i luke uk'atn ni ajts'ujilba
k'a ajnik tama utuskiba i tuba kua'chikajini tuba uch'ijiba. uxe t ajt utuskiba
nojkaj uchijiba machika uxe t ajt uk'eche' lubujnojom ni kua'chikajini tuba
ni Uchen upatan uts tuba upete Nojkaj.
Ni ajpt'an uxe uylben Ajmanda tuba k'a uyk'e kachida uxe ujup'euba ttklaya
i uchnen uts ajkji tama aji'i'patan tuba nojkaj tuba utuskiba chajajtak i
uylkan tuba uch'e' uchen, i knkak i bisintik i ikak uts ni utuskiba i che'chich
tuba kuachikajini tuba uch'ijiba. che'chich uxe t lkan ni uloto' uts'onn tuba
ubisiba ni tusom i ni uk'echiba k'a ni tuba ajmanda tuba ajpt'an tuba yolo'kaj
k'a uch'e uyle' k'ach'uj anke luke uyle'jo' t'ok ni kachidamba ni ka uchenjo' i
kayikjo' ulaj chenjo' k'a bisintik.
Jini ajit'i'patan tuba ajtusom chajajtak, ni otot taj t'blajo' tuba tomp'e uxe
ujup'e'uba jink'in uyle' ajpt'an.
B. Ni teromkaj uxe t ajt t'ok unp'e jit´i´patan tuba nojkaj k'a ubkak i lkak
i irintik uts jini luke uwoyi machuxin upptle kachikajini. Tuba ni yolo'kaj,
teromkaj, dijtritu ta nukkaj i pamkaj, ni uwoyom ya'an ni t jit'i'patan yoxe t
k'nkan lubujnojo ta tuxupiba luke uyle' jpt'an.
Ni u patan u yele' kachida uxe tnume i uchnen kachidajo uchenjo' jini
jit'i'patan uxe t ajt tu yak'o ump'e ya'antama t'ok ajuntu uxe tnume uxe
uchnen i uchnen kachika' jochen, o juntu i luke uknntan a juntu t'ok kama
luke uch'e uchen i kama'uchen trebe tuba mach uchen upete ni ts'ita ni u
39

40 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
tuse', ni cherajtan i upuknt'an tuba pete ni luke uwoyi ke uxe uchen i uyk'e
ka chnintik uts.
Ni ya'antama uxo uwoye'ubajo' t'ok uxowoye'ubajo' t'ok jo'tulot, untu uxe t
oche ka' ta ch'unik ta jinda i tubachich ni ya'antama; ni uxe t 'kanjo' k'a ni
jinchichba ch'unik ta ni Yolo'kaj tuba Nojkaj t'ok uts'onben tuba ch'obolotot ta
senadorjo' o jinda orajo' ch'euba tuba k'patan chun ajnik tuyototi'cherajpt'an
tuba t unte'jo'.
Ni aj jpt'an uxe uyktan uchumliba ni uwoyeubajo'b i kachika uxe t ute tuba
ni jit'i'patan tuba nojkaj k'a úbkak i lkak i irintik uts jini luke u woyi k'a
che'chich lki t'ok najtk ni uch'e ochik i u'kak, pete kama' chich'an, luke
uxe t ute che'chich a juntu uchen; jini luke a 'binti uchen uxe uts'onnjo'
ni machika ya'an tok uwoylubajo' tuba ajmanda, i jyp'e uxe t 'binte luke
uk'atn.
Jini machika uwoylubajo' tuba ajmanda se' uxe t ts'ejkan machika uchen
kuachikajini i yuyi ke machuch' uchen i mach uch' sujnik uch'e' kuachika
upatan, o kuachika 'binti uchen o k'patan, t'ok machika machu tojo kua t
intitusión tuba bajka uknkan o sakintik, luke uxe t ajt tuyak'o i uts'onn luke
uyle' t chmp'li' che'da t tuslomjpom.
Artíkulu 27. Ni uyum ni ka'jo' i ja'jo' jinchich ni ya'an tan uka' p'isi ni nojkaj,
jin uxe tuba une ni Na'kaj, ni jini uknntan umuk' ta uy'ben o usijben ni
machka uyolin uy'benjo', uchenjo ni ni uyum yk.
Ni jpka'jo' tok'a uxe t ute jink'in uxe uy'ben uch'ije ni kajo' i t'ok ni
utojjkiba.
Ni Na'kaj uxe uknntan upete k'in ni uyolaya ta ukokoj jup'e' ni uyum yk
ka'ni uyle uyolin ni kaj, che'tk ka' ni upa'sbinte ujuni, ta uch'ijesan kaj,
ni uk'nkan ni k'mbita ta jamlejo' uch'e' ta ch'mkak, t'ok jini kua'uyute ta
upukn uts ni up'och kaj, uknntan uyajt, uknnta uch'ijiba tomp'e ta ni pa'is
i ni uto'esanuba tni uyajt ta ukuxle ni bitkaj i nojkaj. Ta jini ute, uxe t lkan ni
p'isom k'n tuba utuse' ni bajka uxe t ajt yinikjo' i uyk'e utsjo' k'mbitajo',
uk'nkanjo', ni ch'ujujo' i kada uxe ni ka'jo', ja'jo' i te'ejo', ta utik upatan kajjo'
i tuse' k'ajalin i upa'sben ujuni ni tsiji'kaj, uknntinte, uto'eskan i uch'ijeskan
ni utnxina kaj; tuba uknntan i utsutsn ni uto'an jamlej; tuba ni upatan
ni nojka'jo'; tuba uc'e'jo', tan ni ka'uyle' ni tusu' jpt'an, ni utuslanubajo' i
uk'ne'jo'unte'jo' ni ejedujo' i bitkajo'; tuba uch'ijiba ni bit ka'jo' t kabilkaj;
tuba k'e'neskak ni pk'bi, ta ni bek'etjo', ta ni pk'te'ejo' i tani patanjo' ko yk'e'

tuk'aba' najtiki
tak'in tan ni bitkaj, i tuba mach ktintik t tsupsinte ni k'mtajo' ta jamlejo' i
ts'ibajteskak ni ka'jo' koch'e' kle' tan ni ts'ibajtesya ta kaj.
Tuk'' ni Na'kaj uk'ne' tajtoj tau pete ni u lk'i te'ejo' ta ni uxoyma kontinente
i ni wawa'ni'jo' yabanab'jo' i ta ni ijlajo; tau pete ni ats'amjo' i pupukjo' ke'
ajnik mkjo', yelomjo', pusu o bajka upnkbanjo', kotuse'jo' ch'ujomjo' yn
ka'ni uulot ni ka'jo', ka'ni mineraljo' bajka upa'sinte ts'tslpali'jo' i metaljo' ko
k'nkan ta ni indujtriajo'; ni yasimentujo' ta pitsil ji'tunjo', ta ats'am i jema i ni
ats'amjo' kotusuba t'ok ni ch'och'elja'jo' ta nab'jo'; ni k'ambitajo' ka utijo' ta ni
ujobinte ni nokji'tunjo', jink'in ni upa'sinte uk'nlna'tan patanjo' yabaka'jo';
ni yasimentujo' ta mineraljo' o jini uxupojo' ta ni be'tajo' ke' uch'e' k'nkak ka'
ni uy'ben umuk pk'bijo'; ni yykja'o ta tstsl mineraljo'; ni ik'ik'ja'o i upete
ni kasos ta idrojenu tsts'jo', ja'jo' o yowoxjo'; i ni ajt ke' ya'an tupam ni ka' ta
nojkaj, tan uno'an i ka' uyle' ts'ibi't'an ni Uyolaya Mulkaj.
Jinituba ni Na'kaj ni ja'o ta nab'jo' tan uno'an i utm'an i ka' uyle' ni (ni; sic
dOF 20-01-1960). Uyolaya Mulkaj; ni ch'och'elja'o tamajo'; ni pa'jo' i to'ojo'
ko ppy lotlanubajo' o kajunpets' t'ok ni nab'; ta ni ch'empa'jo' tama ko tusuba
ujuntuma ke' ajnik nutsu tajtoj t'ok ni yokja' sekitu; ta ni yokja'jo' i ni unimiba
tajtoj o mach tajtoj, dejde kabala'u ut'kan t ute ni najtkl ja' ke' pak'in anjo',
tujjpt o k'enjo', ajta bajka upasejo' t nab', pa'jo', ch'empa'jo' o to'ojo' uka'
na'kaj; ni yokja' ko ppy numejo' o ats'its'ita'jo' i ni unumibajo' (unumibajo',
sic dOF 20-01-1960) tajtoj o mach tajtoj, jink'in ni bajka unume jinijo' tan
upete uno'an o unts'itas ta unejo', uch'mkan ta uxupiba ni ka' na'kaj o chap'e
ukji woyojkajo', o jink'in numik ta ump'e ukji woyolkaj ta otroj o uk'a'sen ni
ujot'm ta ujek'e' ni Yolo'kaj; ta ni pa'jo', ch'empa'jo' o to'ojo' ke jini uchijijo',
ajliba o bijijo', ajnik krusa'u k'a ni bojte' ta ujek'e' ta chap'e o masjo' ukjijo'
o tantama ni Nojkaj i ump'e pa'is nts', o jink'in uxupiba ta ni bijo' uch'e' ta
uye'e' tantama chap'e ka' ta na'kaj o ni Nojkaj t'ok ump'e pa'is nts'; ni ta
manantialjo ko top'o ti' nab'jo', ajtjo' maritimujo', ubijijo', uchijijo' o bijijo'
ta ni pa'jo', ch'empa'jo' o to'ojo' uka' na'kaj, i jini upa'sinte tan minajo'; i ni
ubijijjo', uyajliba o ubiji ta ni pa'jo' i yokja' tamajo' tan uno'an ko yle' ni jpt'an.
Ni ja'o ta yabaka' uch'e' xik chajal pa'sintik k'a ni patanjo' utikjo' i uch'e'jo' ni
uyum ni ka', jink'in uk'atn uyolin ni kajba o ts'ibajteskintik otrojo' ke k'njo';
ni Ejekutibu ta Nojkaj uxe uch'e' upa'sben ujuni ta upa'sen i uk'ne' i ka'
tk uyle' kamba ajt ke mach uch' nikintik, che' tk ke tuba ni otrojo' ja'o
uyum ni na'kaj. Kachichkamba otrojo' ja'o mach ya'an jup'u tan ni numeru
najtk, uxe t chnkan ke' jin tuba jini ka' k'a ni tuba uchen ankrak o tan ni
machka upojlen tan uch'ujiba, che' k'otik t u'kan ta chap'e o masjo' ka'ba, ni
uch'mkan jindaba ja' uxe t chnkan t k'n uk'a kaj, i uxe t kolan tuk'' ni
kua'uyle' jiniba otroj Teromkaj'.
41

42 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni ka' uyle' ni cha' jekbits'ib najtkba, umuk ni Na'kaj jin mach utlka i mach
uxup i ni ujok'n, ni uk'nk'an o ni uk'alin ch'mkan ni uk'niba ko ylkan, k'a
ni ykjo' o k'a ni kajo' tusujo' ka'ni uyle' ni jpt'an mejikanajo', mach uch'
utik che' k'n utik ump'e tust'an, koyk'e' ni Ejekutibu ta Nojkaj, kont'n t'ok
ni tust'an i ka' uk'atn ke uyle' ni jpt'anjo'. Ni tust'anjo' k'alin ajno ka'ni
ta patanjo' o patan ta ts'ibajtesya ta ni mineraljo i ni pupukjo' ko yle' ni
jekts'ib chmp'e, uxe t ts'ita'eskan ni uyute i uye'kan ta ni machka uyutejo'
o uch'e' utikjo' dejde jink'in uch'e' utik, ts'ejechich une ta ni k'in ke' a 'ki
ni patanjini, i che' mach uchnka utsba uxe t jajbinte jindaba. Ni ajmanda ta
Nojkaj uknntan umuk' ta uyk'e' ni ukolo' na'kaj i usuknjo'. Ni lkanjo'ba
uxe t lkan k'a ni Ejekutibu ta ni kua'jini i kune uk'atn ni jpt'an uyle'. Kle'la
ni kas i ta ni karburujo' ta idrojenujo' ts'tsjo', ja'jo' o yowoxjo' o ta mineraljo
radiuktibujo', mach uxin t 'kan permusu ni kontratujo', ni ma'chich uxin
t ajt ni machka a 'bintijo' i ni Na'kaj uxe ubisan ni ujok'ben ni ujutjinijo',
ta ni ka'uyle' i utich'e' ni Jpt'an ta Tuspatan jini. Jimba sek'en tubachich ni
Na'kaj uk'e'nesan, Ubisan tutuja, uyne', upukn i uknntan k'en ni enerjia
elektrika ko knntan tuba uchen uyk'e' ni patan ta kaj. Ta jinda be'ta mach
uxin t 'kan permisujo' sek' ykjo' i ni Na'kaj uxe uxe ulajk'ne' ni k'mbitajo'
i kua'uknntan ni te'ejo' ko k'nlesan tuba jini yo'uchenjo'.
Jintk tuba ni Na'kaj ni uch'e' uk'ne' ni kombujtiblejo' ajtsmsajo' tuba
uchenjo' ni enerjia ajtsnsaj i ni uchen ajnil p'isi ni uk'nkan t'ok otroj k'nomjo'.
Ni uk'nkan ni enerjia taj tsmsa tok'a uxe t knntinte tuba sis'eskintik untu.
Ni Na'kaj uxe uknntan umuk' tan ni sonajo' ta tak'in tajtomp'e ajnik pti
tan uka' nab' i jin nutsu t'ok ijnda, ni uyolayajo' ta unojkaj i ni bajka uxe
uchenpatan koyle' ni jpt'anjo ta ch'obolotot. Ni sonajo' ta tak'in tajtuba uxe
ut'e'e'uba a dojsientu miyajo' unt'anjo', p'isom bajka utk'e' ni jot'om ta
bajka uchumliba dejde bajka up'isinte uka' ni nab'. Ta jinijo' kua'chichka ta
jimba ut'e'kiba utopsen k'en umuk'jo' t'ok ni sonajo' ta tak'in tajtubajo otrojo'
Teromkajo', ni uts'ita'le ta ni sonajo' uxe t ute p'isi bajka mx k'n, t'ok ni
ka'uylejo' t'o jimba Teromkajo'.
Ni uk'ajalin tuba uch'e' umuk' ta ni ka'jo' i ja'jo' ta ni Na'kaj, uxe uk'eche'uba
t'ok ni ute pnte' t'anjo':
I. Tok'a ajkbnajo' ke' apnkbijo' o k'a uts'ibi ubajo' i ni ajk'najo' ajkbnajo'
uknntan uyolayajo' tuba uch'e' umuk ta ni ka'jo', ja'jo' i jini uche'jo' o tuba
uknntan jbbij ta ujok'n ni minajo' o ja'jo'. Ni Teromkaj uch'e' uy'ben
jinchichba uyolayajo' ni ajpp'ka'jo', najtk ke' ajnik kombeni'u tupnte'
ni Sekretaria ta Relasionjo' ko yke' ke' jimba jin tk ajnojkajo' t'okjiniba

tuk'aba' najtiki
k'mbitajo' i mach uch' lkan, jinchuk'a, ni uknntinte k'a ni uyajmandajo' k'a
ni uylkan ta jinijo'; yaba ni tan, che' k'otik uste' t'ok ni ka'a lkiba, uste' t'ok
ni utklaya ta ni Na'kaj, ni k'mbitajo' ke' sam uch'i ta k'ani jinchichba. Tan
ump'e unt'o ta sien kilometrujo' tutm'an ta bajak uxupo i ta sinkuenta tan ni
uti'nab'jo', ma'chich uch' ni ajpp'ka'jo' uch'e' umuk' tajtoj t'ok ni ka' i ja'jo'.
Ni Teromkaj, ta ka'a lki t'ok uyolinte tama ni kaj i ut'kan ta uch'ujint'an, uch'e',
ta ka'uchnen ni Sekretaria ta Relasionjo', uy'ben jbbij ni Pp'Teromkajo'
tuba ke uch'e''jo', tuba uppy ajniba ta ni ukuxle' ta ni Umuk' woyolkajo', ni
uka'jo' tubajo' taj ykjo' ta uk'mbitajo' t'k'njo' tuba uy'ben patan tajtoj ta ni
embajadajo' o una'kajo',
II. Ni woyomjo' ta ch'ujo' ko tuslanubajo' ka' uyle' ni artíkuku 130 i ni jpt'an
ta tuba tusu'patan uxe uknntan uk'ajalin tuba uch'e', uchentuba o uk'ne'
uts, tajtubachich, ni k'mbitajo' ke' t'k'n tuba uk'mbita, t'ok ni k'tom i
uts'ita'eskan koyle' ni tusu'jpt'an;
III. Ni intitusionjo' t ata utklaya kaj o yk, ko knntan uk'ajalin ta utklen ni
machka k'nuk'ajo', ni nini'k'tk'ajalin, ni pukt'an ta ni ye'om, ni multklaya ta
ni ajwoyomjo', o kachichkamba otroj kua'jini uch'e' ajniket t'ok, mach uch'
uknntan k'en k'mbita t'ok uyi'jo' ke' jini t'k'nuk'ajo' tuba kua'jini, se'chich
o tajtoj ke' xik tubachich une, t'ok ch'kpmkan o jini uyle' ni tusu'jpt'an;
IV. Ni woyo'jo' ajtak'inijo' k'a utak'injo' uch'e'jo' xik uyumjo' ta ni ka'jo' bn
tok'a jini uno'an ke t' k'nuk'a tuba pasik t'ok uts jini uyo.
Mach'an uk'a ni woyomdajo'bauch'e' uknntan uka'jo'tuba uchen pk''jo',
ajbek'etijo' o pk'te'jo' tan uno'an ke ni ka'awl uknntan jo'jop'e pets'jo'
ni bajka uxupo tich'i k'a ni unlip' xV ta jinda artíkulu. Ni tusu'jpt'anuxe
upareju'esan ni utuski' ta tak'in i ni numeru ts'ita' ta machka ajnik tani
woyomdajo', k'a ni ka'jo' uka' ni ajwoyomjo' mach t'numik uno'an ta kada
juntu ni yini uxupiba ta ni bit ka'jo'. Ta jindajo', upete ka'jo'ko jup'e'ubajo'
ajuntp'e, ke'xikjo' ni ka'jo bn, uxe tk'e'neskan tuba kua'chichka ta komputu.
che'tk, ni jpt'an uxe utich'e' kache'da uxe uchen tuba ujup'e'uba tan pp'ka'
ta jinchichba woyomjo'.
Ni jpt'an uxe uyk'e' kache' uxe t ts'ibinte i kache' uxe uknntanjo' k'n tuba
ni pasik utst'ok ta ni ka'ya'an k'a jinda unlip';
V. Ni ch'uji'tak'injo' jinchich ni abinti uchen patanjo', ka'chich ni jpt'anjo' ta
intitusionjo' ta aj k'tak'in, uxe t kokojbinte uknntan ni tak'injo', tani ka'jo
43

44 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
tan kajo' i ni bnjo' ka' a lki t'ok ni uts'ibinte k'a jinchichba jpt'anjo', che'
mach uch' uknntan ka' uyum o ta uk'ne' mxk'en ni k'mbita t'ok uyi'jo' ke
jini t'k'nuk'a tuba jini uyo tajtoj.
VI. Ni Teromkajo'' i ni xot'ki' Woyolkaj, ka'chichtk ni Upambitkajo' tau pete
Nojkaj, uknntan uts uk'ajalin tuba uch'e' i uchentuba upete ni uk'mta t'ok
uyi' k'n tuba upatan kajjo'.
Ni jpt'anjo'ta ni Nojkaj i ta ni Teromkajo' bajkachich uxe uchen patanjo,
une uxe uyle'jo' ni kua'jini ke' xik k'n ta kaj ni uch'mkan ni ka'jini yk, i
kont'n t'ok jimba jpt'anjo' ta ajnoja ajpatan uxe uchen ni t'an ke jin k'n. ni
ucho'an koxe t'binte jini a kokojch'mkiba, uxe t ch'mkan ni uk'e'nan ke ka'
u l'an ta jiskujo' unejo' ajnikjo' tan ni otos ta katastrujo' o ajch'uch'tak'injo',
ta jinchichda ni ucho'an ke' uyli k'a uyum ni ka' o k'a ka'jini usapi utoje' ni
utak'in t'ok jinda uchumliba. Uk'e'nan ta ucho'an o ni uyaj ke' uknnti ni
ka'jini ta untu uym k'a a utsili o jak'jti t'ok ni anumi ajta ubadato ta ka'abinti
ucho'an k'ani jisku, jinchich ump'e jini uxe tkolan kch ta ni mech'om i
up'ne' judisial. Jinda chichtk uxe t chninte jink'in uk'ajti'kan ta kua'jini ke'
ucho'an mach ajnik l k'a ni ojisina ta rentajo'.
Ni ejersisiu ta ni upatan kochentoka ni Na'kaj, k'ani uyle' jidaba artikulu,
uxe t ute totoj k'a ni ujit'om judisial; peru tama jinda jit'om i k'a ut'an ni
tribunaljo' ke' ya'an tuk''jo', ke' uxe uyle' tan ump'e p'iskin k'en ta ump'e
mes, ni ajnojajo' ta ni patanjo' uxe uchenjo' dejde ya'i uch'e'jo', ucheno patan,
usijn o uchone' ni ka'jo' o ja'jo' ta jin koyle'jo' i upete ni upatanjo', sinke
ni'ump'e kua'jini uch'e' usujtats'n ni uchi k'a ni jinchichba ajnoja najtk ke
lkak ni utik toji' tan.
VII. U ch'mkan ni yebe juridiku ta ujona ta kaj ejidaljo' i ajttomp'e i uknntan
uk'mbita tani ka', tantu tuba chunwnik yinikjo' ka' tuba ni patan koyk'e' ujut.
Ni jpt'an uxe uknntan ni ka'jo' ta krupujo' ajyokot'anjo'.
Ni jpt'an, ka'uchnen ni utsilajt i uch'e' umuk' ta ni ukuxule kajo' ta ni
u'ejidujo' i ukjijo', uxe uknntan ni ka' tuba ni uchumliba yinik i uxe
upareju'esan ni uk'nkan ni ka'jo', te'ejo' ija'jo' ta uk'ne' upetejo' i ni uk'ne'
ta uchen ni tikwle k'njo' tuba ut''sen ni u'iskilan ni kuxle tuba uyaj k'najo'.
Ni jpt'an, t'ok ni usapinte utik ta ni ejidatariujo' i ajmulka'jo' tuba uchen
adaptaj ni ka'uyajt ke mx t'yone ni kache' uxe uk'nen ni uk'e'nan ujutjo',
uchenpareja ni ejersisiu ta ni uyolayajo' ta ni ajmulka'jo' tuba ni ka' i ta kada

tuk'aba' najtiki
ejidatariu tupan ubojte'. che'tk uxe uyk'e' ni jit'omjo' k'a ni kuya'une
ni ejidatareiujo' i ajmulka'jo' uch'e' uwoylanubajo' tantamajo' che', t'ok
ni Teromkaj o t'ok ni u uxtuli'jo' i uy'ben ni uk'ne' ni uka'jo'; i, lkak ta
ejidatariujo', unumsben ni uyolayajo' ta parselajo' tantama ni ulotjo' tamajo
ni kaj; che'tk uxe uyle' ni uk'tom i ujit'omjo' ka'ni ni kua'jini ta ni junta
ejidaljo' uxe uyk'ben ni jidatariu umuk' tuba ni uparsela. K'otik t ja'binte ni
parcelaba uxe t sapinte ni uyolayajini jinchich ni uyle' ni jpt'an.
Tama jinchichba ulotba ta kaj, ni'untú ejidatariu uch'e' xik uyum ta mx k'en
ka' ke ni uknntan ni 5% tau pete ni ka'jo' ejidaljo'. Ta upete kua'jini, ni ajnik
tuk'aba' ni ka' ta untu ejidatariu uxe uts'onn kamba uxupiba uka' tich'i tan
ni unlip xV.
Ni upete junta jin ni totoj ajnoja ta ni woyomjini ta kaj ejidal o mulka', t'ok
ni tuslom i upatanjo' ke ni jpt'an utich'e'. ni ajnoja ta ejidu o ta uknntanjo
mulka'jo', yk tan uchajal ajtjo' ka' uyle' ni jpt'an, jin ni ajnoja ta uchen
presenta ni ulot' i ni rejponsable ta uchen up'ne' ta ni junta.
Ni usujtats'inte ni ka'jo', te'ejo' i ja'jo' ta ni uloto' kaj uxe uchen ka' uyle' ni
tusu' jpt'an;
VIII. Uxe t lkan mach uch'jo':
a) Upete ni uts'eje'ubajo' ta ni ka'jo', ja'jo' i blnajo' tubajo' ni kajo',
rancheriyajo', mul ajtjo' o bitkajo', utijo' k'a ni ajnojajo' ta politikujo',
Ajmandajo' ta Teromkajo', o kachichkamba otrojo' ajnojajo' ta kaj ke' mach
uts'on ni uyle' ni jpt'an ta 25 ta junio ta 1856 i ta jinijo' jpt'an i jini uyle'jo'
tkba;
b) Upete ni permisujo', tusomjo' o chono ta ka'jo', ja'jo' i blnajo', utijo' k'a
ni Sekretaria ta K'e'neskak, Otot ta tsiktak'in o kachichkamba otrojo' ajnojajo'
ta nojkaj, dejde ni ump'e k'into ta diciembre ta 1876, ajta ni k'inda, t'ok
jinchijini a uti t oche uch'e'jo' sim juno' ni ejidujo', ka'jo' ta mul pukintik o
kachichkamba otroj ulotjo', kejin tubajo' ni kajo', rancheriyajo', mul ajtjo' o
bitkajo' i ulotjo' ta kaj.
c) Upete ni se'inpatan ta uto'eskan o ucholn umkte', k'exomjo', uts'eje'uba
o uchen utsupsen jink'in ni uk'ini ke uyle' ni unlip' najtkba, k'a ulotayajo',
jueso' u otrojo' ajnojajo' ta ni Teromkajo' o ta ni Nojkaj, t'ok jinba uchijo'
uch'e' i uk'ne' simjun ni ka'jo', ja'jo' i blnajo' ta ni ejidujo', ka'jo' ta mul
pujkan, o ta kua'chijka otroj upatan, jinitubajo' ulotjo' ta kaj.
45

46 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ukolan t taj ajt ta ni mach uch' najtk, jinchich tok'a ni ka'jo' ke axijo' t'ok
uk'aba'jo' tan ni pukjo' ke' a utijo' t'ok ni ka'uyle' ni jpt'an ta 25 ta juniu ta
1856 i uchi tubajo' t'ok uk'aba'jo' tubajo' t'ok uk'aba' tuba k'a ka'ta cha'jo'p'e
jab'jo', jink'in ni uno'an mach ajnik ka'ta cha'jok'a ektariajo'.
IX. Ni ujek'kan o puk ke' sam a uti t'ok uchnkan ke' uts tama ni ajnts'lajo'
ta untu ulot ta ni kaj i bajka ajni ni mechk'bi o jini upak'in chenjo', uch'e'
xik pa'sinte jink'in ka'jini uk'atn ni uxtu chntu jek'om ta ni ajnts'lajo' ke'
ajnikjo' tama ta ump'e chmp'e ujek'om ta ni ka'jo', ube'ta ta ni uje'kan, o
ump'e uchmp'elan ujek'om ta jinchichba ajnts'lajo' jink'in ajnikjo' tama ta
ni uxp'e uchmp'elan ujek'om ta ni ka'jo'.
X. (mach uk'nka)
XI. (mach uk'nka)
XII. (mach uk'nka)
XIII. (mach uk'nka)
XIV. (mach uk'nka)
XV. T Teromkajo' Unte'jo' Ajkbnajo' uko'lan suku ni ajtak'inijo'.
Uxe t chninte p'i'ka' ta pk'' jini mach t'numik ta kada untuba ka'ta chnk'aj
ektariajo' ta muksintik u najtkl ach' o ka'ni ajnik otroj ka'jo'.
Tuba utik ni ka'jinchichba uxe t osinte tan komputadora ump'e ektaria ta
muksintik k'a tachap'e uk'ini, k'a ta chmp'e ta up'i'an ta uts i k'a jo'p'e t'ok
uxp'e ta te'ejo', blna o up'i'an tan ni ka'jo' tikinjo'.
Uxe t chninte, che'chich tk, ka' ump'e yok p'i'ka', ni uno'an ke' mach
tnumik k'a ni yinikjo' ta ka' u'uxjok'a ektariajo' jink'in ni ka'jo' uch'mkan
tuba pk'i' pits', che' uch'e'jo' ja'; i ta trejsientujo', jink'in lkak ke' jin tuba
p'kak ni ja'asjo', ts'ajel oj, kaje, nij', ule, xan, ubajo', olibu, kina, bayniya,
kkw, pa'sajchij, nopal o te'jo' kochen ujutjo'.
Uxe t chnkan p'i'ka' ta bek'et jini mach unumse ta kada juntu ni uno'an
k'n tuba uk'uxnesan ajta kinientu pm bek'et k'en o jini uk'ote t'ok ni bek'et
ts'ita', tan ni ka' uyle' ni jpt'an, uts'an ka'a lki t'ok ni uk'ajalin ta pk'' ta
ni ka'jo'.

tuk'aba' najtiki
Jink'in k'a ni patan ta umuksinte, sankriyajo' o kachichkamba otrojo' ke' a
utijo' k'a ni uyumjo' o ni machka uknnti ump'e p'i'ka' uchika uto'esuba
uch'okome ni uka'jo', upak'in chnkan ka' ump'e p'i'ka', che' jink'in, tani ka'
uto'esuba uch'miba, ut'numsen ni k'en tich'iba k'a jinda unlip, ke' upak'in
uwoye' ni k'tom ko yle' ni jpt'an.
Jink'in tama ump'e p'i'ka' ta bek'et uchenjo ni uto'esya tan uka'jo' i jinda uyle'
katuba uxe t k'nkan k'a ni pk''jo', ni uno'an ke' ak'nkintiba tuba jindaba
uxupiba mach uxin t k'e'nan k'en, ka'chich upojlinte, ni uxupiba ko yle'jo' ni
unlip' chap'e i u uxtuli ta jinda unlip' ke' ya'an ni uts' ke' ya'an tuk'b ni utsjo'
ke' uknnti jinchichba ka'jo' najtk ta ni to'eskak
XVI. (mach uk'nka)
XVII. Ni ch'obolototjo' ta ni Woyom i ni ajcheraj jpt'anjo' ta ni Teromkajo',
tan chich ni upatanjo, uxe t 'kan jpt'anjo' ke uyk'e' ni jit'omjo' tuba ni unjek'
i uts'eje'uba ta ni uno'an ke kotik u tts'numsen ni uxupiba ke' atich'binti tan
ni unlipjo' IV i xV ta jinda artíkulu.
Ni ukolamba uxe t jek'kan i uts'ejkan k'a ni uyum tama ni p'isk'in ta unjab'
utsike'jo' jink'in a tskbinti ni ujun. che' a numi ni p'isk'in i ni ukolo' mach
a pukintiba, ni chonoba uxe t ute t'ok ni kaj i t'ok tak'in. Parejujo' umuk'jo',
uxe t sajbinte ni uyolaya ta uyolin ke uyle' ni jpt'an tusu.
Ni jpt'anjo' ta kajo' uxe utuse'jo' ni uk'mbita ta ni fa'milya, uxe uyle' ni
k'mbitajo' ke' uch'e' uknntan, tupam ni uts'ujliba ke uxe tubajo' i mach
uxin t ajt nutsu ta jajbintik ni utoje' kua';
XVIII. Uxe t lkan ke' amech'intijo' upete ni kontratujo' i permisujo' ke' a uti
k'a ni .ajmandajo' najtk dejde ni jab' 1876, ke' utsijo' ka'ni yajo' ulajch'e'jo'
ni ka'jo', ja'jo' i up'och ta jamle ta ni Na'kaj, k'a ta untu yebe o ajk'na, i
uxe t'binte ni Ajmanda ta ni Woyom tuba uyle' ke' mach uts jink'in ajnik
ts'ibajtesya mx k'ojo tuba ni uyolin kaj;
XIX. T'ok uts'ujliba ta jinda Tuslomjpom, ni Teromkaj uxe uyle' ni kache' uxe
p'isom tuba ni chaja i uk'alin yuyi up'ne' ni tak' ta ajpatanjo' ta ka', t'ok ni
uyk'e' ni knnya juridiku ta ni uchmkan ni ka' ejidal, mulka' i ta ni bitka'jo',
i uxe utklen ni k'k'ajalin uts ta ni ajpatanjo'.
Jin ta upatan nojkaj upete ni kua'jini ke k'a ni urayajo' ni ka'jo' ejidaljo' i
mulka'jo', kachichkamba ke xik upnkban jindajo', ajnikjo' lixtujo' o tuts'ik
47

48 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
tantama cha'tu o mx k'en tan ni ulotjo' ta ni kaj; che' ka' ni yolo t'ok ni
uknntinte ni ka' ta ejidujo' i mulkajo'. Tuba utik jindajo' i, upetejo', tuba ni
patan ta up'nkan ni tak' ta ajpatan ta ka'jo', ni jpt'an uxe uchen tribunaljo'
t'ok k'en umuk' tubajo' i taj tomp'e upatan, yolo k'a ni majijtra'ujo' koyk'e'
ni Ajmanda Woyolkaj i usapn ni ch'obolotot ta Senadorjo' o, tuch'e'ubajo'
jindajo', k'a ni Uppy 'binte patan.
Ni jpt'an uxe uyk'e ump'e ulot tuba ni ujapn ta tak' ni ajpatan ta ka', i
XX. Ni Teromkaj uxe upukn kache' uxe t ute tuba ni uch'ijiba yolo' bitkaj, t'ok
ni kua'uxe t ute ta uk'e'nesan patan i uy'ben ni kaj ajpatanjo' ni u utsil ajtjo'
i utklayajo' i ujup'e'ubajo' i ochik ta uch'ijiba na'kaj, i uxe uyosen ni patan
ta ts'isaj lk'ijo' i pk'te'jo' tuba uch'e' k'nkak ni ka', t'ok patanjo' nuktakjo',
sttak'in, majntak'injo', patan ta k'k'ajalin i utik asejti teknika. che'chich tk
uxe t 'kan ni cheraj tusu' jpt'anjo' tuba tusk'ajalin i tuskak ni uk''nesya ta
ts'isaj lk'ijo', ni ubk'e' i uchone', chnkintik uyolin kaj.
Artikulu 28. Ni t Teromkaj Untejo' Ajkbnajo' uxe tko'lan suku ni ch'monjo',
ni (ni, sic dOF 03-02-1983) luke uyute chmkak, o mach kintik t nume i
chajajtak ni utak'ini ni tuxupiba i kama' uyle' ni ajpt'anjo'. Ni jinchichba
ulotinte uxe t'binte ni (ni, sic dOF 03-02-1983) uxe t 'kan machuch'e' t pmi
tuba knntintik ni luke uyle'.
Ni luke uchen ni aj jpt'an uxe uye'ben utoje utan kama ya' ts'ibi i ni aj noja
uxe uchen segui tuba uchen pete luke ya'an woyo o ulajch'e ni uts'its'ita' tuk'
t artikulu ni luke uk'nkan se' jin i ke u knntan k'a ajnik uknntan k'a ajnik
uknntan tbik utak'ini pete luke usapijo' k'a utik i xabintik ni luke uk'e'nesan
luke uchen, o luke uch'a'nunchen ajchono o ni ajbisaj tak'in o tuba kuachika
chono o kuachika uchen, ke kua'chika uchen tuba machu yktan numik chaja
ajnik o ni luke uk'atinte unejo' chich i ukokoj 'ben ni machika uk'ne' utoje'
tak'in t'k'en i upete, upete luke ya'an se' jin k'a mach uchen tuyak'o tuba untu
o jytu chika yebejo' jini i t'ok utan tuba kaj upete o tuba kachika'amba ajts'uj.
Ni aj jpt'ano' uxe uye'ben uch'umliba tuba utich'e ni utak'ini uk'enan ni
t artikulu, uxe t ute kua'chikajini ke lkak ke jin tuba utak'ini nojkaj o ni
luke k'nkan se' jin k'a che'chich tuba uyk'e' tuba uchen uwoye'ubajo'
tuba t'itinkik ni artikulujo', luke uyute o kua'chikajini, tuba mach uyk'e' t
oche kachikajini ke' pp' ochik o t'k'en ke uchen ke mach uch' ni t k'en,
k'a che'chich ut'bsbinte t'k'en utak'ini. Ni ajpt'an uxe ukntan ni machika
uk'ne' i uxe uyk'e' uwoye'ubajo' tuba uts kntintik ni luke uknntan.

tuk'aba' najtiki
Machuch' ch'nbintik ni luke uchen Teromkaj uchen kama' se' jin ni t'ida
uxe t laj lbinte: ajbisjun, ajnumsajt'an, o ajnumsajt'an t'ok jun; kasjo' i ni
idrokarburujo'; petrokimikajo' basika; mineraljo' radiaktibujo' i ajnume
umuk'jo' tuba upete; elektrisidajo' i ni luke uchen ke uyle' utich'e' ajpt'an
ke anumsinti ni ch'obolotot tuba Untejo'. Ni numsajt'an t sk'ik' i ni t kajjo'
uxe uch'e' se' jin tuba uch'ijiba nojkaj ni tu xupiba t artikulu 25 tuba wida t
Tuslomjpom, ni Teromkaj uxe uchen tuba uch'e' uchen manda, uknntan ni
ajknn i ni numeru ajnoja tuba Na'kaj, i uxe uyk'e'jun tuba jbbij numik i
ajnik tuba uch'e ubisan ni tuba pete uch'e numik t'an kama' ni uyle' jpt'an
tuba utik.
Ni Teromkaj uxe uknntan t'ok ni ya'an tama i uyototi ajpatan ke usakn tuba
uts ubisan ni luke a binti cache utuse' upatan tuyak'o i ni upatan luke xoche
se'ykjtak bajka, kont'n t'ok ni ajpt'anjo', k'a ochik ttklaya k'a che' o t'ok ni
upete ajek'k'na i uyak'loto'.
Ni Teromkaj uxe uknntan ump'e uch'uji' tak'in tnxina ke uxe t juntulajt tan
mi ujersisiu ta upatanjo' i ni tuptonesan. Jini kua'uxe uchen se'ykjtak uxe
uchen tuba ajnik uts ni umuk uxe t chmkan tuba tak'in nojkaj, k'a uye'ben
umuk' t'ok ni ajnoja tuba uch'ijilan nojkaj ke uxe uye'eben ni
Ni Teromkaj. Ni'untu ajnoja uch'en uylben ni ajch'ujtak'in uylben uyk'e'
majntak'in.
Mach uxin t ajt se'jin uchen ni upatan ke Teromkaj uchen ni se'jinchich,
tuy ak'otani ch'ujtak'in tnxina bajka uyajt kache'utuse' upatan ta pt'tak'in i
ucheno' juniltak'in. Ni ajch'ujtak'in tnxina, ni tuxupiba ke' uyle' ajjpt'anjo'
i t'ok utklaya ke jin tuba ajnojajo' t k'en uk'ajalinjo', uxe uchen ni k'exom,
i che'chichtk uch'e ujup'eubajo' i ni ajpatan tuba tsiktak'injo', uxe utsike
t'ok umanda ajnoja ke k'n tuba ubisan ni a lki i uk'e'nesan ni uchan. Ni
uxe ubisan upatan ni ch'ujitak'in uxe t ajt tuk'b ni yebejo' ke uxe uyk'e
ni ch'unik ta ni Yolo'kaj t'ok ni usapn ni ch'obolotot ta Senadorjo' o tani
Ajppy Patanjo', kuaxuk'a, uxe tajt tupatan k'a unt'ank'in ta ujlknan i
ut'bo k'a uk'enesan ni luke jochen se'une tuba luke jochen; uxe' tnikinte
k'a kuachikajini k'en i machuch' ajnik otroj upatan, o tuyak'o kuachikajini o
ajtbla, jini machika ke uxe uchen uye'e' ni ajch'ujtak'in i tuba ni mach k'en
upete uloto' ke ya'an, usakinte, kulturaljo' o tubachich luke uy'binte (uy'binte,
sic dOF 20-08-1993). Ni yebejo' ke' aj'ki tuba ubisan ni ajchujtak'in tnxin,
uch'e xik tan umech'inte utan polituku, kama' chich ya'an ni t artikulu 110
tuba ida t Tuslomjpom.
49

50 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Machu uxin t ajt se' jin uchen upatan ni uyalaja'no' ta ajpatan ke ya'an
woyo tuba ukntan upete luke ukntan i ni luke ya'anjo' tuba k'enjo' ni tuba
uchenjo' tuba machika uxe ujapn luke uknntan o tuba luke uknntan tuba
upete, uxe uchone' se' tuba bajka ya'laj anjo' upete chono tuba tunxekaj ni
luke uchen nojkaj o Indujtrialjo' k'a ajnik jin unumiba k'en tak'in tuba t
Rejión i k'a uch'e' utob'sen ke ni kuachikajini ke machu knka se' jinchich ke
ni uk'enanjo' ajnik uknntan o t'ok ujuni uye'ben ajmandajo' nojkaj o tuba
ni Teromkajo' i jini luke uyle' ke jin jinchich uknntan tuba lejijlaturajo' jin
chich tuba ni kuaxuk'a. ni jinchich lejijlatura tuba jinchich uyk'i ni Ajmanda
uch'e usukn, jink'in uch'e uk'atn ni kuachikajini kaji, ni luke a lbinti tuba
uwoye' tuba uk'enanjo' ke kama'uyle'.
Ma'chichtk uch' uchen tk t ajt se'jin ke' k'a sek'une k'a ni k'inp'isi uxe
uy'ben ni ajcherajts'ibjo' i ajk'chanli'jo' tuba ut'it'n ni upatan i jini tuba ni
uk'ne' une ta upa'sajk'ajalin, uyk'binte ni ajk'ajalinjo' i ajto'esajk'ajalinjo' ta
ump'e uto'eski'.
Ni Teromkaj, uxe uk'eche'uba t'ok ni jpt'anjo', uch'e' kuaxuk'a uyolin upete,
uykben ni usubu'patan kaj o usak'ben ubel, uk'nkan i ulajch'e' ni uknntan
tuk'' ni Woyolkaj; jinchichtk jini mach uts ke ni jinchichba unonojyle'. Ni
jpt'anjo' uxe uyle' ni kachikadajo' i uxe t ajt ke utstsk'eche' ni uk'nkan ta ni
umajn patanjo' i uk'ne' takbna ta ni uk'mbitajo', i mach uxin uyktan ajnik
woyom ke up'kti'in uyolin kaj.
Ni uk'echom ta jit'i'ajtjo' ta upatan kaj uxe utk'euba ni kama' ya'ts'ibi k'a ni
Tuslomjpom i tok'a uxe t bisinte t ute t'okni jpt'an.
Uch'e' 'kak tklaajtak'in ta ni patan t'k'njo', jink'in xikjo' upetejo', ta ka'uyajt
unts'ita' k'in i mach ulipn ni ya'chich'an utak'ini Na'kaj. Ni Teromkaj uxe
uch'ukn uk'nkan i unini'mech'n ni upa'si ta jinda.
Artíkulu 29. K'otikjo t ochejo', ujo'benjo uch'a'ljin ni kaj, o kachichkamba k'
yk'e'jo' ni kaj tan ump'e bak'tiba o buya, tok'a ni ch'unik ta ni Teromkajo'
Unte'jo'Ajkbnajo', kont'n t'ok ni Ajnojajo' ta Sekretaríujo' ta Teromkaj i ni
Prokuraduría Upete ta ni Yolo'kaj i t'ok ni usapinte t ch'obolotot ta Unte'jo'
o ta ni Ppy k'patan jink'in unejo' mach ajnikjo' woyo,tuch'e'jo' uch'kmke'
o uch'k ktan tau pete ni pa'is o bajka binti u'ajniba ni ujersisiu ta uyolayajo'
i ni uy'kan ke xik l'tek'om tuba ucherben pnte', se' i p'nm ni kache'da
anjo'; peru uch'e' uchen t'ok ump'e p'isk'in ts'ita', k'a tuyak'ojo' upetejo' i
sinke ni ch'kpmonjo' o ch'k ktanjo' utsenjo' kachichkamba yebejo'. che'
ni ch'kpmon o ch'k ktintik ajnik a ajniba pojlintik ni ch'obolotot woyojo',

tuk'aba' najtiki
jinda uxe uyk'e' ni uyle' ke' uts'anchich k'n tuba ni ch'unik ucherben pnte'
jiniba ajt; peru che' chnkintik tan uk'ini ch'mbji, ujo'kintejo' se'chich ni
ch'obolotot tuba ke ni ukont'ninjo'.
Tan ni dekretujo' ke' uykan, mach uch' ch'kpmintik ni ch'k ktintik ni
ejersisiu ta ni uyolayajo' ta mach ts'ibajteskak, ni uyina'tan ta ni uyebe juridiku,
ni ukuxule, ts'kjtak tuyak'o, uknntan uts'isaya, uk'aba'jo', unojkaj; uyolaya
bijch'ok; ni uyolayajo' politikujo'; ni chajal k'ajalinjo', uch'ujk'ajalin i ubisben
uch'u'ult'an kachichkamba ch'uj; ni ut'kibajo' ta utsilpatan i ucha'num ute;
ni usukinte ni toji'tan t'ok chmo; ni usukinte ni ajts'ibajteskan t'ok patan i
uyajpatan tama otot; ni usukinte ni kokojch''tan i ni jats'; ni uyajtjo' judisialjo'
t'k'n tuba ni uknntan ta jinijo' uyolayajo'.
Ni ch'kpmon o ch'k ktinte ni ejersisiu ta ni uyolayajo' i uyajtjo'uch'e'
ajnikjo' k'alin l i ch'a'ojin tan ni ts'ibi't'an l k'a jindaba Tuslomjpom i xik
tomp'ejo' ni bak'tiba ke' ucherben pnte', upak'in chnen ut'kiba utsil ute,
nojkaj, upukn, upukulle' i mach ts'ibajteskak.
Jink'in uy'kan uxupiba ni ch'kpmon o ch'k ktan ni ejersisiu ta ni
uyolayajo' i uyajtjo', che' uk'a uts'ktesi ni up'isk'n o k'a che'tk uchi dekreta
ni ch'obolotot, upete ni p'isomjo' utsil ute i uchenpatan uts i uchentubajo'
ajnikto uko'lan sinuchenkua' ta ka'ya'an se. Ni Ajmanda mach uch' uchen
ni chan ta ni dekretu tuyak'o ni ch'obolotot mach usapn ni ch'kpmon o
uch'k ktan.
Ni dekretujo' ke upa'sen ni ajmanda ajniko' ni ch'kpmon o ch'k ktaya, uxe t
mech'intejo' ujuni i se'chich tk k'a ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj,
ni ke uxe uyle' t'ok ni use'il ute tupam ni tuslomjpomjo'da i usapinte.
Kapitulu II
Ta ni Ajkbnajo'
Artíkulu 30. Ni nojkaj ta ajkbna axe ach'e' k'a apnkban o k'a ak'exi akji.
A. Jin ni ajkbnajo' k'a pnkban:
I. Jini machka a pnkbi tan ni ka' ta Yolo'kaj, xik kachichkamba Unojkaj
upapjo'.
51

52 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
II. Machka pnkbak t pp' kajo', ch'okjo' ta pap ajkbnajo' ka pnkbi tan ka'
ta k nojkaj, ta pap' ajkbnajo' ka pnkbi tan kaj ta k nojkaj, o ta na' ixkbna ka
pnkbi tan ka' ta k nojkaj;
III. Machka pnkbak tan pp' ka'jo', ch'oko' ta papjo' ajkbna k'a uk'exi ukji,
ta pap'ajkbnajo' k'a uk'exi ukji, o ta na' ixkbnajo k'a uk'exi ukji, i
IV. Machka pnkbak tan ump'e juku'jo' o ajt'uxjo' ajkbnajo', mach uche xik
ta jo'yan o ta chonojo'.
B. Jin ajkbnajo' k'a ni uk'exi ukjijo':
I. Ni ajpp' ka'jo' ke' a 'bintik k'a ni Sekretaría ta Relasionjo' ujun ta uk'exkji.
II. Ni ixik o ni yinik ajpp'ka'jo' ke lotojakjo' t'ok yinik o t'ok ixik ixkbna,
ko knntan o uyk'e'jo' ukuxlejo' tama ni ka' ta nojkaj i uts'ktesan t'ok ni
uk'atinteba i ke' tuchenjo' utich'e' ni jpt'an.
Artíkulu 31. Jin uchen ni ajkbnajo:
I. Uchen ke' ubijch'ok o umajnch'ok xikjo' t knjun ta kaj o ykjo', tuba
uch'e' ni knom ta chkbijch'ok, pri'maria i sekunda'ria, i uch'e' ni militarjo',
ta ni ts'ibi't'an koyle' ni jpt'an.
II. xikjo' ni k'in i orajo' ko yli ni Ayuntamentu ta ajniba bajka kuxu, tuba uch'e'
ye'bintik uyoli ukji i militarjo' ko knntan lixtu ta ni ejersisiu ta uyolayajo' ta
ajk'najo', t'yuyi uk'ne'jo' ni ts'ombajo', i ko yuyna'tanjo' ni upatanjo' militar;
III. Ajnik lixtu tuba ta k'nkak ta ni Ajknnya ta Nojkaj, ka'chich ni ajpt'an
ya'an jiniba, tuba uk'alin kche' i ujapn ni ujuntul ajt, ni ka'jo', ni uyajt, ni
uyolayajo' o ni uyolin ukji, che' tk ni sis ajt i ni ka'tusu tama; i
IV. Utklen tuba ni ust tak'in kaj, che'tk ta ni Knojkajla, ka'ni xot'ki'
Woyolkaj o ta Teromkaj i Upambitkaj bajka kuxujo', ta ka' k'alinpuku i jek'e
ko yle' ni jpt'anjo'.
Artíkulu 32. Ni jpt'an uxe uknntan ch'uku ni uyolayajo' ni ajcheraj jpt'an
mejikanu koyk'e ni ajkbnajo' ko ch'e' uknntan chap'e ukji i uxe uyle'
kache uxe t ajt tubamach uknntan buya k'a uknntan chap'e ukji.

tuk'aba' najtiki
Ni ejersisiu ta ni upatan i kani uxe uchen tubakua'une, k'a uyle' jimba
Tuslomjpom, k'n siket ajkbna ta' pnkban, uch'ujninte jini uknntan
jimba pmi i mach uch'e' otrojkji. Jimba ch'ujomda uxe tk t'binte tk jini
ka'jini utich'e'jo' otrojo' jpt'anjo' ta ch'obolotot ta ni Woyom.
Tan uk'ini sis ajt, ni'untu ajpp'ka'jo' uch' k'nkak t Ejérsitu, ni tan umuk'
ajkajtejo' o ajknnya ta kaj. Tuba ajniket lixtu tan Ejérsitu tan uk'ini sis ajt i ni
ta Ajts'ombajo' o ta ni Umuk' Ik' tau pete ratu, o knntan kachichba upatan o
utskinte uchen jinibajo', k'n xiket ajmejikanu k'a pnkban.
Jinda chich uto'an uxe mxk'n ta kapitanjo', pilotojo', patronjo', akinijtajo',
mekánikujo' i, ta ka' upetejo', tuba upete najpatanjo' ke' ya'anjo' tan ni juku' o
ajt'urux ko japnuba t'ok ni yelomnok' o ni uye'e ni chono ta mejikanajo'. Uxe
tk k'n tuba uch'e' ni patan ta kapitan ta uti'ja' i upete ni k'njtak ta uchen i
ta komandante ta uti'ik'.
Ni ajkbnajo' uxejo' najtkjo' keni ajpp'ka'jo' t' tomp'e uyajtjo', tuba upete
ni uy'binte uchen uchono i tuba upete ni patanjo', unoja ta patan o uy'binte
uchen ta noj ch'unik bajka mach k'n ni ujun ta ajk'na.
Kapítulu III
Ta ni Ajchontaljo'
Artíkulu 33. Jin yebejo' ajpp'ka'jo', jini machka mach uknnta ni upmijo'
koyle' ni artíkulu 30. Tuslomjpom i uxe uknntan ni uyolayajo' kuxulyinik i
uyajtjo' ke uwina'tan jinda Tuslomjpon.
Ni ajmanda ta ni Unte', unajtkl k'ote, uch'e' ankreskintik tan uka' nojkaj ni
pp' yebejo' t'ok ut'an ni jpt'an, ni jini uxe uto'esan ni ujit'kan ucherajpatan,
che'tk ni ajniba i k'injo' ke jlknak ni tajk'echom
Ni ajpp'ka'jo' mach uch' p ujup'e'uba tan ni politika ta ni pa'is.
53

54 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Kapítulu IV
Ta ni Ajajtjo' Ajkbnajo'
Artíkulu 34. Jin ajk'najo' ta ni Nojkaj ni yinikjo' i ixikjo' ke, uknntan upami
ajmejikanujo', uwoyn, tn, ni jini uk'antinte:
I. Ke' sam uts'ktesi 18 jap', i
II. Ke' uknntan ukuxle uts.
Artíkulu 35. Jin uk'alin ajt ta ajk'najo':
I. Uchoke' ta ni uchen uyaknjo' kajo';
II. Uch'e' xik choko tuba upete ni patanjo' ta utik elejijo' tankaj, i numsbintik
uk'aba' tuba kua'chichka otroj patanjo' o uy'binte uchen, uknntan ni u'utsile
ko k'atn ni jpt'an;
III. Uwoylanubajo' ajuntu i chajajo' tuba uch'e' jini uyolin ka'ta sisikne tan ni
upatan politiku ta ni pa'isla;
IV. Uch'e' ni ts'ombajo' ta ni Ejérsitu o Ajknnya ta Nojkaj, tuba ujapn k
Yolo'kaj i ta ni u intitusionjo', ta ka'ni uyle' ni jpt'an; i
V. Uchen upete jini chonojo' i ni uyolaya ta k'tom.
Artíkulu 36. Jin udeberjo' ta ni ajk'najo' ta ni Yolo'kaj:
I. Uts'ibnubajo' t katastru ta ni upamkaj ta bitkaj, uye'e' ni uka' ke unechich
uknntan, ni uyne', jini ukni o patan ko knntan ta kuxlek; che'chich tk
uts'ibnuba t Rejistru Tnojkaj ta ajk'najo, t'ok ka' uyle' ni jpt'anjo'.
Ni utuskan i uppy xmblan ta Rejistru Nojkaj ta Ajk'najo' i uyk'e'jo' ni
juno' koyle' ke najk'najo' mejikanaba jin uyolin kaj, jinuk'a, jini upatan ni
Teromkaj i ni ajk'najo' tama ni t'an k'a uyle' ni jpt'an;
II. Uts'ibnuba tan ni Knnya Nojkaj;
III. choke' tan ni ut''saya kajjo' ta ka'uyle' ni jpt'an;

tuk'aba' najtiki
IV. Uchen ni patan ta chokom kaj ta Nojkajo' o ta ni Teromkajo', ke' mach uxin
matn; i
V. Uchen patan ta k'k'ajalino' ta Upambitkaj bajka kuxu, ni uchen chokomjo'
i ni ta jura'ujo'.
Artíkulu 37.
A. Ni'untu ajmejikanu k'a upnkban uch'e' xik t jajbinte ukji.
B. Ni kji ta mejikanu k'a uk'exkaj uxe t sto k'a jimba kua'chichkada:
I. K'a uyolin uch'e ni upp' kji, k'a uchenuba numik kachichkamba k'mbita
kaj ka' untu ajpp'ka', o k'a usapn o uk'ne' k'aba' ta ufa'milyajo' ko xbe' ni
uts'oninte ta ump'e estadu pp'kaj, i
II. K'a kuxlek jo'p'e jap t pp'kajo'.
C. Ni ajk'najo' mejikanu usto:
I. K'a usapn o uk'ne' k'aba' ta ufa'milyajo' ta ch'unikjo' ajpp'ka'jo';
II. K'a uyolin umajnan kaj uk'nom ta untu ch'unik ajpp'ka'jo' sin uk'ajalin
ta Otot taj t'blajo' Nojkaj o Uppy Patan;
III. K'a usapn o uk'ne' jejkiba ta ajpp'ka'jo' sin uyina'tan ni otot taj t'blajo'
ta Nojkaj o ta Uppy Patan;
IV. K'a uy'ben ni ch'unik tao troj pp'nojkaj uk'aba' o uniknuba sinke
nebaj'bintik k'a ni Otot taj t'blajo' t Nojkaj o ta uppy patan, sinkoleskak ni
k'aba' ta ts'i'ts'aji, ajk'ajalinjo' o ta yinikjo' ko ch'e' uchaja' sajben;
V. K'a utklen, ukrxben Knojkajla, untu aj pp'ka', o untu ch'unik ajpp'ka',
ta kachichkamba p'kti'om utsjo' o tupnte ump'e tribunaljo' internasionaljo', i
VI. Ta ni kua'chichkajo'ba ko yle' ni jpt'anjo'.
T'okni unlip'jo' II i IV ta jinda jek'ts'ib, ni Otot taj t'blajo' ta ni Woyom uxe
uyle tan ni jpt'an tusu ka'uylkan, jini kua'jini ta uch'jkoleskan ta jini ni
permisujo' i lisensiajo' uts'ninte ke' a 'kintijo', ya jan anumi ni p'isk'in ke ni
jpt'an utich'e', t'ok tok'a uye'e' ni uk'tom ni machka uyo.
55

56 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Artíkulu 38. Ni uyolaya o uk'alinajt ta ni ajk'najo uxe t jajbinte:
I. K'a mach uts'ktesi, sinko uyle' kua'uk'a, ta kachichkamba ni lubujnojom ko
kokojk'e' ni artikuli 36. Jinda japinte uxe tjknan unjap' i uxe t kokojjup'kan
k'atk ni otroj tanjo' k'a ta jinc hichba uyute utich'e' ni jpt'an;
II. K'a ajnik jup'u ta ump'e jit'tan ta ts'msaj k'a tan ko ts'onn toji'tan t'ok
ube'ta, utsike' dejde ni k'in ke' a 'binti totojmkom;
III. Tantama ni ch''tan ta ni toji'tan t'ok be'ta;
IV. K'a wa'ajtne o pak'in ajchiba, kama'uyli tan ni t'an ko ts'ayki ni jpt'an;
V. K'a ajnik muku ta ni toji'tan, dejde ke' a lki koxe t k'echkan ajta ke xupik
cheraj tan; i
VI. K'a utik uts ni toji'tan ko kokojjup'e ka tan jiniba ch'jkolan.
Ni jpt'an uxe uyle' ni kua'chichka ko stoba, i ni tk ko ch'jkolan ni uyolayajo'
ta ajk'najo', i ka'uyute ni ts'klom.

TíTULU cHAP'E

Kapítulu I
Ta ni umuk' nojkaj i ta ni ka' utuslan manda
Artíkulu 39. Ni umuk' nojkaj ya'utechich i najtk tan ukaj. Upete umuk' kaj
ute tukaj i uk'ese' tuba utklen jinchichba. Ni kaj uknntan upete k'ino' ni
tajtuba uyolaya ta ujobn o uto'esan k'a uyo uchen manda.
Artíkulu 40. Jin uyolayakaj ajmejikanu utuse'ubajo' ka' ump'e Nojkaj
k'alintusu, chajajtak, nojka', tusujtak ka' chajal Teromkajo' i t'ok umuk' tupete
a jinchich ta ka'uyute tama; peru unte'jo' ta ump'e nojkaj k'jo' ka'ti ut'kiba
ta jinda jpt'an k'n.
Artíkulu 41. Ni kaj uxe uk'ne' umuk' k'eche t'ok ni Umuk' ta Unte'jo', t'ok
ni p'ismuk' ta jindajo', i k'a ni ta Teromkajo', jini uchen toka ni ka'uyutejo'
najtkba, ta ni ka'ts'ibijo' chich uylan jimba Tuslomjpom Yolo'kaj i ni tuba ni
Teromkajo', ni' ump'e jini uch'e' up'kti'in ni a lki ta Paktu Yolo'kaj.
Ni uk'exkan ni umuk' ni cherajpt'anjo' i ni Ajnoja uxe t ute t'okni chaja'
jot'o'jun, totojtojchich i puklajt'anjo', uts'aanchich ka'ni ya'aan tuwi'jo':
I. Ni jek'omjo' ta politikujo' jin ukji ta uyolin kaj; ni jpt'an uxe uyle' kache tusu
ni k'tom tuba uts'ibnjo' uts i ni kache' uts taj tomp'e ta ni ukokoj oche tan ni
jit'i'tan ta ni ujot'njun. Ni partidujo' politikujo' ta nojkajo' uknntan uyolaya ta
ujup'e'uba ta ni t''saya toromkajo', upambitkajjo' i ta dijtritu Nojkaj.
Ni partidu politikujo' uknntan upatan unikn ni kajjo' tan ukuxule ta ni
chaja'ajt, utklen ni uts'kteskan ni machka uchen t'an k'a une tnojkaj i
ka' tusu' ajk'najo', uchen utik ni ochiba ta jindajo' ni ejersisiu ta umk' kaj,
cont'n t'ok ni tuspatanjo', ut'kibajo' ni k'ajalin ke uyk'e'jo' i k'a ni ujot'inte
jun ta upanka', chaja, muku i tajto. Tok'a ni ajk'najo uch'e utuse'jo' upartidu
politikujo' i uts'ibnubajo' chaja i ajuntu donejo'; k'a jini, uko'lan pro'ibidu
ni ujup'e'uba ni tusu'ajt'blajo' o t'ok uk'ajalin kaj xb ta utik ni partidujo' i
kachichkamba uyajt ni uts'ibnuba ta ochik.
Ni ajnojajo' ta jot'junjo' tok'a uxe ujup'e'ubajo' tan ni kua'chichka tama ni
partidu politiku tan t'an ko'o tich'e' jinda Tuslom jpt'an.
II. Ni jpt'an uneuyele' ke' tok partidu politiku nojkaj utsike' jin chuba u
k'enan ni k'mbita ka' ubisan uchen upatan utiche' k'a uxe utsonn uykan ni
59

60 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
takin' tubachich u partidu tuba xnblesanjo uki'ni jot'jun, uxe uyle' ni takin'
tuba kaj tik tuba ykjo'.
Ni k'takin' kaj tuba ni partidu politiku ke uknntan tsibi u k'aba kuantanumi
ni jot'jun, uxo tuse ni puktakin' jinchich tuba ni upatanjo upak'in upatanjo,jini
utsakn jot'bintik ujun jinkin' ayan uk'ini jot'jun i ni ta upmi tomp'e. uxe t
kan kachich uyele a jpt'an:
a) Ni k'tak'in kaj tuba utk'e' upatan ta upak'in patanjo uxe t kan kada jab,
uke'nesan u numero tubaajk'najo' tsibi t jot'o'jun k'ani sesenta i sinku k'a
usientou tan ni utojkan ts'ita' upete k'in ke yato'an tuba ni dijtritu nojkaj.
cha'uxjo' kanucientu uk'enan ke tuts'ik tok ni tichi najtkba, uxe t pukinte
tamajob ni partidu politiku jinchichba u k'enan i ni setenta k'a usientu ts'ita
ka' ni uyelijo tok ni uporsentaje ta jot'jun ke uyeli u knntijo tani u yakn ta
diputadu tse najtk.
b) Ni tak'n ta kaj tuba upatan jin tuba uk'aknnta ni jot'jun ta upete jab'
jink'in uxe t yakinte kani uxe ch'unik ta Nojkaj, senadorjo' i diputa'ujo' ta
nojkajjo', uxe uknntan ka' cha'jo'jok'a k'a usientu ta uk'ne' kaj koxe t'binte
a kada jump'e partidu politiku k'a upatan ta jichichba jab; jink'in uxe tyakinte
diputa'ujo' ta nojkajo', uxe uknntan cha'uxjo'p'e k'a usientu ta jimba tak'in
jini ta kada patan kouytejo'.
c) Niuy'kan tak'in ta kaj k'a ni patan k'njo', jini uyiranubajo' t'ok ni knom,
utuse'uk'ajalin, nini'k'tom ta utak'in ajk'najo' i politika, che'tk ka' ni patan
ta cheraj juno', uxe t'binte uxp'e k'a usientu topete utak'in kaj koxe t'binte
kada jab k'a upatanjo'. Ni cha'uxjo'p'e k'a sientu ta ni uk'e'nan ke pasik
ka'ni a tich'ki najtkba, uxe upuklinte t'ok ni partidujo' politiku jinchichba
uk'e'nanjo' i ni setenta k'a usientu ke' ukolantoba uxe t pukinte ka'chich xijo'
upa'senjo tan ni ykom ka'chich uknntijo' tan ni jot'on jun ta diputa'ujo'
se'chich najtk.
Ni jpt'an uxe uyle' ajta jyp'e ni pukom tan ni jit'om tama ni ykm ta aj
alasjo' i ni k't jot'o'jun ta ni upartidu politikujo'. Ni jpt'anchich uxe uyle'
jyp'e tak'in uxe uyk'e'jo' ni machka ya'anjo't'okba, jini mach uch' uk'e'nesan
unjabjo', tuba kada partidu, ni cha'jo'p'e k'a usientu ta ni uste' l tuba ni
ultimu k'tom ta ch'unikjo'; ka'chichjini uxe uyle' ni jit'jo' tuba uyina'tan i
uch'ukn ka ute i k'ne' upete ni tak'injo' ko knntan i uxe uyle' ni toji'tan
koch'e' ukokoj 'benjo k'a mach uchi jindaba lkanjo'.

títulu chap'e
Ka'chichjini tk, ni jpt'an uxeuyle' kache' uxe ute tuba ni tojbintik upete ni
upatanjo' ta ni partidu ke uxe uste' u rejijtru i ni uknntanjo ini uko'lanjo'
uxe uch'e ni Nojkaj.
III. Ni partidu politikujo' ta na'kajo' uxe uknntan uyolayajo' ta uk'ne' ka'
uyolin upete k'in ta ni uylanjo' ni kaj.
Aparta'u A. Ni Intitutu ta Na'kaj ta Ykom uxe ajnoja tomp'e tuba ni uchen ta
k'ino' koyajt tuk'' ni Teromkaj t radiu i televisión ka'chich ni a lki kamba
upatanjo' i ni ejersisiu ta uyolaya ta ni partidu politiku Na'kajo', kont'njo t'ok
ni pnte' i ni uyle' ni jpt'an:
a) tut'kan ni se'ink'tom ta jot'jun i ajta ni k'in ta uxe t ute ni ykom uxe
tkolan tuk'' ni Intitutu ta Na'kaj Ykom upete k'in kuarenta i ocho minutu,
koxe t pukinte ta chap'e i ajta uxp'e munutujo' kada orajo' ta numsintik
tuyak'o ni radiu i ni kanal ta telebision, tan i orji' koylkan tan ni insisu d) ta
jinda aparta'u;
b) jink'in ya'anjo' t k't jot'omjo'ba, ni partidujo' politikujo' uxe t'bintejo'
mulu ta ump'e munutu kada ora ta unumsen ta kada ejtasion ta radiu i kanal ta
telebision; ni k'in ke' uko'lamba uxe t k'nkan ka'chich jini uxe uyle' ni jpt'an;
c) Tuyuteto ni skjot'om ta ni ykomjo' uxe t 'binte tuba utoje uyolaya ta ni
partidujo' politikujo' ka'ti ochenta i sinku k'asientu ta ni k'in tau pete keya'an
jini uyle ni insisu a) ta jida aparta'u;
d) Ni numsajt'anjo' ta kada ejtasionjo' ta radiu i kanal ta telebisionjo uxe t
pukinte tama ni urariujo' ta tuspatan ka'chich l tantama a alaj se'is i ta ni
bentikuatru orajo';
e) Ni k'in ke' a 'kijo' ka' uyolaya ta ni partidujo' politikujo' uxe t pukinte
tantama unejo'chich ka'ni utepnte: ni cha'uxjo'p'e k'a usientu ka' jinchichba
uk'e'nan i ni setenta k'a usientu ukolamba ta ka'a lki ka'apasi ni ykom tuba
ni diputa'ujo' ta na'kaj se'chich najtk;
f) A kada partidu politiku ta na'kaj ssinke mach uknntan machka ubisben
ut'an t Otos taj t'blajo' ta ni Woyom uxe t'bintejo' tuba radiu i televisión
jintok'a unts'ita' koyk'e' ni porcentaje ta jichichba uk'e'nan ke ya'anjo' ta
insisu najtkba, i
61

62 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
g) T'on ujuntulan ta ni a 'ki ta ni aparta'ujo' A i B ta jinda uchumliba i pti ta
ni uyute ta skjot'o'jun i skjot'o'jun ta na'kajo', ni Intitutu Na'kaj ta Ykom uxe
t'binte ajta ni cha'jo'p'e t'ok chap'e ta ni k'in tau pete ke' ni Teromkaj uyk'e'
ta radiu i telebision, ka'chich'an ni aj jpt'anjo i yaba kua'chichka tusom; tau
pete ka 'binti, ni Intitutu upuklan t'okni partidujo' politikujo' ta na'kaj upete
parejujo' ump'e sinkuenta k'a usientu; ni k'in kochen so'braba uxe uch'e' tuba
uchen upatan une o tao troj ajnojajo' ta ykom, ka'chichtk na'kajjo' ka'ni ta
Teromkajo'. Kada partidu politiku ta na'kaj uxe uk'ne' ni k'in ke' k'ajinda a
'binti tuba ump'e mes ta sinku minutujo' i ni uchen so'braba uch'e' uk'ne'
t'ok ktajt'an t'ok ujlknan ta veinte sekundu kada jump'e. tupete kua'chichka,
ni numsajt'anjo' jini uyle' ni insisuda uxe t ute tan ni orariu ko yle' ni
Intitutu ka'chich utich'e' ni insisu d) ta jinda Aparta'u.
Ta jink'in uyolinjo' ni Intitutu uxe uch'e' ni k'injo' jini tuba ni ktajt'anjo' ta
partidujo' tuba ump'e partidu politiku, jink'in ka'jini u'uts lkak.
Ni partidujo' politikujo' mach uxin uch'e' kontrata o uknntan, k'a che' o k'a
uxtul yebejo', k'injo' ta ku'chika tusom ta radiu i telebision.
Ni'untu pp' yebe ajnik o machajnik, ke' une uchen o k'a tupatan uxtulipjo',
uch'e uchen kontrata tust'an t radiu i televisión diriji'u ochen tan upamjo'
ykon ta ni ajk'najo', ni ta yo uchnen ni ta umaljut chnen ta ni partidujo'
politikujo' o ta ajsk jot'jun ta ni patan ta ykom ta kaj. Ukolan suku ni
numsajt'an tan uka' na'kaj ta jinda tipu ta kt'an ka k'atbinti upatan ta pp'
Na'kaj.
Ni uylkanjo' ke ya'anjo' tan ni ujek't'an najtkjo' uxe t ute uts tan ni
Teromkajo' i ni dijtritu Na'kaj kachich a uti ni jpt'a i uk'nkan.
Aparta'u B. Tuba xik ta ykomjo' tan ni kji ta na'kajo', ni Intitutu ta Na'kaj ta
Ykom uxe uk'ne' ni k'injo' ka'binti ni Teromkaj t radiu i televisión tan ni
ejtasionjo' i kanaljo' ko k'eche' tan ni kajo' ke ulotno',ka'ni a lki pnte' i ni
uyle' ni jpt'an:
a) Tuba jini jit'ykomjo' tan bitkajjo' t'ok ni k'in ta jot'jun i uyole'uba t'ok ni ta
na'kajba, ni k'injo' ka'binti ta kada kaj uxe t ajt p'isi tama tau pete ke' ya'an
ka'chich uyle' ni insisujo' a), b) i c) ta ni aparta'u A ta jinda uchumliba;
b) Tuba ni otrojo' jit'ykomjo', ni k'om uxe t ute ka' uyle' ni jpt'an, ka'chihc
uchnen jinda uchumli tuslomjpom, i

títulu chap'e
c) Ni pukom ta ni k'injo' tan ni partidujo' politikujo', nmte' t'okni ta rejijtru
tkaj, use t ute ka' ni a lki ta uchnen tich'i tan ni aparta'u A ta jida uchumli i
jini uyle' ni cherajpt'an koy'kan.
Jink'in ka'uchnen ni Intitutu ta Na'kaj ta Ykom ni upete k'ino' ta radiu i
telebisionjo' ke' uylkamba ta jinda aparta'u i ni najtk xik mx ts'ita' tuba
jini uyojo'ba o ni ta otrojo' ajnoja ta ykom, uxe unonoj le' kache'da tuba
uts'ktesan ni k'in ke' uyoto, ka'chich ni umuk ke' ni jpt'an uy'ben.
Aparta'u C. Tan ni puklajt'an politika o ykom ke' uye'e ni partidujo' uxejo'
mumuk'in ni t'anjo' ke' uts'ikbesan ni intitusionjo' i jinchich tk ni partidujo',
o ukokoj 'ben utan ni yebejo'.
Tujlknan ni k'injini ko k'ajti'i ni k'tjot'o'jun ta ykom ta na'kajo' i Teromkajo'
i ajta ke xupik jiniba k'in ta patan, uxejo' t pa'sinte ni pukt'an tuyak'o ni
numsajt'ano' ta kaj upete koyle' ta ajnoja ta teromkaj, tantu ta ni umuk'jo'
na'kajo' i ni teromkajo', ta' tk ta ni upambitkajo', uloto' taj noja ta dijtritu
Na'kaj, ni uyajnojajo' ta bitkajo' i kachichkamba otrojo' ta kaj. Ni ump'e koxe t
ajtba jin ni k'tom ta numsajt'an ta ni ajnojajo' ta ni ykomjo', ni uxe t'ok patan
ta ye'om i ta utsile, o jinchich ni k'n tuba ni knnya ta kaj che' jin mx k'n.
Aparta'u D. Ni ts'osajtan ke' ya'an ta jinda chumliba uxe kojkinte k'a ni
Intitutu ta Na'kaj ta Ykom tuyak'o ni jit'omjo' chajajo', koch'e' ni a lki ta
pa'sbintik se'chich ni numsajt'an t radiu i telebision, ta machka ajchono i
machka uyle' numsintikjo', ke chnkintik ke' mach utsjo' ta ni jpt'an.
IV. Ni jpt'an uxe uyle' ni p'isk'injo' tuba utik ni jit'om ta partidujo' ta uyakn
i uyle' kani uxe ujup'e ta ni patan ta uykom kaj, ka'tk ni uxe t ute tuba ni
najtkl k'tjot'jun i ni k'tjot'om ta ykomjo'.
Ni ujlknan ni k'tjot'jun ta t jab' ta ykomjo' tuba ni ch'unik ta Nojkaj,
senadorjo' i diputa'ujo' ta na'kaj uxe ta noventa k'injo'; tan ni jab' ke tok'a uxe
tyjkan ni diputa'ujo' ta na'kajo', ni k'tjot'jun uxe t jlknan sesenta k'injo'.
Mach uch' ke ni najtkl k'tjot'jun ut'numsen cha' uxp'e ujekk'om ta k'in l
tuba ni k'tjot'junjo' ta ykomjo'.
che' mach ts'onintik jindabat'an k'a ni partidujo' o kachichkamba otroj yebe
ajnik o mach ajnik uxe t'binte utoji'tan ka'chich uyle ni jpt'an.
V. Ni tuba tuskan niykomjo' ta na'kajo' jin upatan ni teromkaj ke' uchen t'ok
ni ump'e woyom kaj taj ujuntuma uk'aba' Intitutu ta Na'kaj ta Ykom, a k'binti
63

64 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
unojk'aba uts i uk'mbita tajtubajo', tutuskan utklen ni Umuk' ajcherjjpt'an
ta ni Woyom, ni partidujo' politikujo' ta na'kajjo' i ni ajk'najo', tan ni t'an ka'
uyli ni jpt'an. Tan ni ejersisiu ta jinda upatan teromkaj, ni tomp'e uk'ajalin,
totoj uts, ujuntul ajt, mach ujup'uba utklen ni'untu i jini uxe uchen jin uxe
ut'kiba utuski'.
Ni Intitut ta Na'kaj ta Ykom jin uxe ni ajnoja ta ni ube'tada, unechich uxe
uyle' kuneyo i kache' uxe uchen patan i t'ok k'alin tan upatan; uxe uknntan
tan utusom ni ubke' t'ok ulot ta machka uchen diriji, atuspatanjo', ajpatanjo'
i ajchan. Ni Upete Ajk'k'ajalinjo' une uxejo naj nojajo' noj ta ni uchen diriji
i uxe t ajt tusu t'ok untu ajk'k'ajalin Ajnoja i jo'p'e t'ok uxtu ajk'k'ajalin ta
ykomjo', i uxe t ajtjo', t'ok ut'an i mach uxin uyk'e' ujot'jun, ni ajk'k'alinjo'
ta Umuk' Ajcherajpt'an, ni ajtskintejo' ta ni partidujo' politikujo' i untu
Sekretariu Ajtuspatan; ni jpt'an uxe uyle' kachkada uxe t ute ni patan tuba
ni utuskan i uxe uchen upatanjo' ni ulotojo', ka'tk ni uxe ubisanubajo' ta
ni utskinte tantama jinda. Ni ulotjo' ajtuspatanjo' i ajpatanjo' uxe uknntan
uyajpatanjo' nini'mech'e k'n tuba uyk'e' ni upatan uts ta ykom. Ump'e
Kontraloría ta Upete uxe uknntan tuk'', t'ok ujuntul ajt uchen upatan i tuba
uk'tom, ni umech'inte upete uyoche ni tak'in i upase tak'in ta ni Intitutu. Ni
jini uyle' ni jpt'an ta ykom i ta Ejtatutu ke t'ok uchumliba ta une usapn ni
Ajk'k'alin Upete, une uxejo' ajmanda ta ni ubisintejo' ta patan t'ok ni ajpatanjo
ta uloto'jo' kaj. Ni uloto'jo' ta ajchan ta ni lijta ta ykom uxe t ajt tusu k'enjo'
t'ok ni ajtskintejo' ta ni partidujo' politikujo' ta na'kaj. Ni mesajo' direktibujo'
ta ni kasiyajo' uxe t ajt tusu k'a ni ajk'najo'.
Ni ajk'k'ajalin Ajnoja uxe t jlknan tupatan jo'p'e t'ok ump'e jab' i uch'e' xik
t 'binte cha'num umpets'. Ni ajk'k'ajalinjo' ta ykom uxe t ajtjo' t'ok jimba
patan jo'p'e t'ok chmp'e jab', uxe t k'exkanjo' ajuntujo' i mach uch' sujwnik
uch'e'jo' jimba patan. Ka'chich xik t irkan, untu i otrojo' uxejo' t yakinte
ka'chichjini k'a ni jot'jun ta ni chat uta uxp'e ujek' ta ni machka ya'anjo' ya'i
ta ni Kamara ta diputa'ujo', ta ni uyle'jo' ni woyo' ajcherajpt'anjo', najtk
ta utik ump'e noj k'tom ta kaj. che' mach ajnik ni ch'unik ajk'k'ajalin o ta
kachich amba ta ni ajk'k'ajalin ta ykom, ni machka uxe uk'exe' uxe t yakinte
tuba uts'upsen jiniba patan ta machka ukolesi. Ni jpt'an uxe uyk'e' ni kache'
uxe ttuskan i ni jit'om ko k'ne'.
Ni ch'unik ajk'k'ajalin i ni ajk'k'ajalinjo ta ykom mach uch' uknntanjo
otroj patanjo', upatan o k'patan, t'ok une uyolin uchen unumsben uk'aba'
ni Upete Ajk'k'ajalin i machka ya'an t'ok woyom ta ajye'junjo', nojk'ajalinjo',
kuxlejo', ta nini'k'tom o ta tklaya, mach tojojo'. Ni tojom ke' uch'e'jo'ba uxe
ka'chich uy'binte ni Minijtrujo' ta Nojre'i Sek'i' Tan ta Na'kaj.

títulu chap'e
Ni ajnoja ta ni Upete Mech'om ta Intitutu uxe t 'kan k'a ni Kamara ta
diputa'ujo' t'ok ni jot'o'jun ta ni cha'uxjek' ta ni machka ya'ano'jini tuba uyle'
ni Intitutu ta kaj ta ye'om iskijo', tan ni ka'uyajt i ni ts'ibi ko yle' ni jpt'an.
Uxe t jlkan tupatan jo'p'e t'ok ump'e jab' i uxe uch'e' xik t sujt ta jimba
patan umpets'to. Uxe t ajt ts'ibi tuyak'o ni uyajnoja ta Upete Ajk'k'ajalin i
uxe uknntan ni tuspatan k'n t'ok ni kaj ta nojsktak'in ta ni Nojkaj.
Ni sekretariu Ejekutibu uxe t 'kan t'ok ni jot'o'jun ta uxp'e jek' ta ni
ajk'k'ajalinjo' upete ta ni uyle' ni ch'unik.
Ni jpt'an uxe uyle ixkune k'n uwoye' tuba 'kintik ni ajnoja ta k'k'ajalin
ta Upete, ni ajk'k'ajalinjo' ta ykomjo', ni Upete ajmech'om i ni Sekretariu
Ejekutibu ta Intitutu ta Na'kaj Ykom; jini machka anumi ma' ajk'k'ajalin
Anonja, k'k'ajalin ta ykom iSekretariu Ejekutibu mach uch'' uch'e' ni
patanjini, tama ni cha'jab' nts' ta ni k'inda ta ubixiba, patan ta ni umuk'jo'
kajjo' tan ni ykom ya'u ujup'ubajo'.
Ni ajykomjo' ta Umuk' ajcherajjpomjo' uxejo' t lbinte uk'aba'jo' k'a ni
woyo'jo' ta parlamentariujo' t'ok uts'ibi' k'aba' ta upartidu tama ni Kamarajo'.
Tok'a uxe t ajt untu ajk'k'ajalin ta kada jump'e krupu parlamentariu che' tk
ts'ombintik ta uchap'elma kamarajo' ta Konkresu ta ni Woyon.
Ni Intitutu ta Na'kaj ta Ykom uxe uknntan upatan ka' tajwoyo i tajtoj.,
che'tk jini uyle' ni jpt'an, ni patanjo' ka'ni utusbinte uk'ajalinjo' i ta ye'om
ka'uyajt, kache'tsk ni ykom, ni uyolayajo' i utak'in ni krupujo' i ni partidujo'
politikujo', ni bajka ts'ibi i ni lijta ta ykomjo', pa'sajjun ta ykomjo', utuskan
ni patan ta ykom, ni komputujo' ka' ni uyle' ni ajpt'an, lom ke' apasi uts i
k'om ta ni jun ta ni ykom ta diputa'ujo' i senadorjo', kómputu ta ni ykom
ta ch'unik ta ni Estadujo' Unidujo' mejikanujo' ta kada jump'e ni dijtritujo' ta
ykomjo' uninominaljo', che'tk ni uts'kteskinte ni chan ta ykom i ni
uk'atintejo' o uyu'kanjo' ta ni uylkan ta ni ykomjo'. Ni ts'ajijo' tau pete ulot'
woyojo' ta ni ajmanda uxe tupnte' kaj ka' ni utich'e' ni ajpt'an.
Ni ajmech'tak'injo' ta ni partidujo' politikujo' ta na'kajo' uxe t ajt tuk'' ta
ump'e ulot tekniku ta Upete Ajk'k'ajalinjo' ta Intitutu Na'kaj Ykom, k'en
ujuntul ajt ta k'tom, cha' jini ajnoja uxe t osinte k'a ni jot'jun ta uchap'elan ta
uxjek' ta jinchichba Ajk'k'ajalin ta jini uyle' ni Ajnoja ta k'k'ajalin. Ni jpt'an
uxe uch'ijesan ni utuskan i kama'da uxe uchen patanjo' ta jinchichba ubke,
ka'chichtk ni ujit'kanjo' tuba ni uyute ni toji'tan k'a ni Upete Ajk'k'ajalin.
Ta ni upa'senuba t'ok ni patanjinijo'ba ni tekniku ajpatanjo' mach uxin t ajt
ts'ita'esbinte ni uch'uji'k'ajalin ta otot ta tsiktak'in, ajmtom i ni jues.
65

66 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni tekniku ajpatan une uxe ni ajnojajo' k'en umuk' ta ni jun ta mech'om ta ni
partidujo' tan ni u'ajt k'en umuk' tan ni ube'ta ta mech'om ta partidujo' tan
ni ka'an ta uka' na'kaj uch'e'jo' usapn ni uts'ita'eskan jinchich ni uyle'jo ni
ujek'ts'i' najtk.
Ni intitutu ta Na'kaj ta Ykom uxe uch'e' t'ok ump'e ka'uylkan t'ok ni ajnojajo'
k'en umuk'jo' ta ni uka' nojkaj ke' ka'jini uk'atnjo', ni utuskan ni jit' ykomjo'
tajkajo', ta ka'ni ts'ibijo' koyle'jo' ni cherajjpt'an ke uy'kan.
VI. Tuba totojts'oniktik ut'kiba ni totojjpom i ajnik uts ni patan i
ka'ukoleskintejo' ni ykomjo', uxe t 'kan ump'e ka'auyute ta tuyak'o ni mach
usapnjo' ka'ni ts'ibi ke utich'e' jinda Tuslomjpom i ni jpt'an. dicho sistema
dará definitividad a las distintas etapas ta ni jiti'jo' ykomjo' i uxe uyle' ni
ajknnya ta ni uyolayajo' politikujo' ta ni ajk'naj' ta jot'jun xik chokojo' i ta
woyomjo', tan ni ka' ts'ibi t artíkulu 99 ta jinda Tuslomjpom.
Tan ni ube'ta ykom ni machka uch'kpmin ta ni ka'u buyajneskan,
tuslomjpom o tutojajo', mach uxin t chektan uts ni utajkolan tupan ni
ka'uyle' o ni patan abuyajneskiba.
Kapítulu II
Ta ni Ujek'otajo' Uts'kti' ta ni Ukji woyolkaj i ta
Uka' Nojkaj
Artíkulu 42. Ni uka' na'kaj uno'an une:
I. Nituba machka unutsuba t'ok ni Na'kaj;
II. Ni islajo', jintk ni koraljo' i ji'tunjo' tan ni nab' nts'jo';
III. Ni isla ta Ajwalup i ni ta Ajrevillagigedo ya'ano' t Oseanu Pasifiku;
IV. Ni uchumliba kontinente i ni uwawa'ni yaba nab' ta ni islajo', ji'tunjo' i
koraljo';
V. Ni ja'jo' ta ni uka' nab'jo' i ni uno'anjo' ka'xhixh ts'ibi ya'an uk'a ni uyolaya
noj na'kajjo' i ni utitiki tamajo';

títulu chap'e
VI. Ni bajka ya'ano tan ni ka' nojkaj, t'ok uno'an i ka'uyo ke ajnik ni Uyolaya
ni nojna'kajo'.
Artíkulu 43. Ni nutsujo' ta ni na'kaj jin ni Teromkajo' ta Aguascalientes, Baja
california, Baja california Sur, campeche, coahuila ta Zaragoza, colima,
chiapas, chihuahua, durango, Guanajuato, Guerrero, Hidalgo, Jalisco,
México, Michoacán, Morelos, Nayarit, Nuevo León, Oaxaca, Puebla, Querétaro,
Quintana Roo, San Luis Potosí, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tamaulipas, Tlaxcala,
Veracruz, Yucatán, Zacatecas y el distrito Federal.
Artíkulu 44. Ni Nukkaj ta Ajk'na jin ni dijtritu Uyolo'kaj, uyajliba ni Umuk'jo'
ta ni Unte'o i Kapital ta ni Teromkajo' ta ni Unte' ajk'najo'. Uxe ut'esanuba t'ok
ni k ka'la ke' ubadaba uknntan i tan jini ke ni umuk'jo' Nojkajo' uk'exe'jo' ta
otroj luwarjo', uxe utich'e' ni Teromkaj ta Baye ta Ajk'na t'ok uxupiba i uno'an
ko y'ben ni ch'obolotot Upetejo'.
Artíkulu 45. Ni Teromkajo' ta ni Yolo'kaj uxe uch'ujnan ni uno'an i uxupiba ke
ajta ubada uknntanjo', che' mach ajnik tak' ta jindajo'.
Artíkulu 46. Ni ukji nojkaj uch'e' uyle'jo tantama unejo', k'a ka'ukolanjo'
ch'a'a ujino', u knntan uxupiba uka'jo; peru mach uxin tbisinte t ute jiniba
tusom sinke ukont'nin ubajo' ni ch'upin Otot taj Mech'jpt'anjo'.
che' mach ayan ni ka'uylkamba, kachichkamba uch'e' xik tupnte' ni ch'upin
Otot taj mech'jpomjo, jini machka uchen ka'uyle ni artíkulu 76, unlip' xI, ta
jinda Tuslomjpom.
Ni up'ne'jo' ni ch'upin otot ta ni uts'aka uxe uxupiba i mach utlka. Ni T'noj
Sek'ita tau yute ni toji'tan ta Nojkaj uxe uch'e' uyina'tan tuyak'o ni p'kti'inte
ta tuslomjpom, ta ni k'tom ta machka uyo, ta tak' ka t'ki k'a ni uyute ta
jiniba dekretu ta ni ch'upin otot ta ajmech' jptanjo'.
Artíkulu 47. Ni Teromkaj ta (de, sic dOF 05-02-1917) Nayarit uxe uknntan
uno'an uka' i uxupiba ka' uknntan ubada ni Ka' t Tepic.
Artíkulu 48. Ni islajo', ni ts'ikjo' i ni koraljo' ta ni nab ke' ya'anjo' tan ni ka'
ta nojkaj, ni uchumliba kontinente, ni wawa'nijo' ta uyaba nab'jo' ta ni islajo',
ta ni ji'tunjo' i koraljo', uno'an ni nab'jo', ni ja'jo' tama ni nabjo' i ni uka'
ke'abinti tama ni nojkaj, uxe t ajt tuk'' ni ajmanda ta noj Na'kaj, t'ok jinijo'
islajo' ke' ya'anjo' tuk'b ajta ubada ni Teromkajo'.
67

UxP'E TITULU

Kapitulu I
Tubá uje'kiba ni muk'lajo'
Artíkulu 49. Ni usupremu Umuk' ta ni Ukjiwoyolkaj uje'kinte tubá u'ejersisiu
ta Lejijlatibu, Ajmanda i judisial.
Mach uch' uwoye'ubajo' cha'p'e o k'en ni muk'lajo' t'ok untúntu ajyebe' o
yebe'woyt, ni' uch'ujnanuba ni ajcherajpomjo' tan untú ajkux.ajt, uch'e'une
ka'an uyle' uts'ktib k'ajalínjo ba ajktajpom tubá much'kab, kama' ya'an t
artíkulu 29. Mach uch' utik , ka'an uyajt cha'p'el jek'ts'i' ta artíkulu 131, uxé
t 'kanjo' terenpatan tuba uchen lejijla.
Kapitulu II
Tubá muk' ajcherajjpomjo''
Artíkulu 50. Umuk' lejijlatibu ta Teromkajo' Unte'jo' Ajk'bnajo' uch'ujnanuba
tamá ump'e ch'obolotot upetejo', ke uje'kinte cha'p'e ch'obolotot, unp'e ta
diputa'ujo' i otromp'e ta Senadorjo'.
Xo'ti Ump'elib
Tubá ykóm i tusom ta ch'obolotot
Artíkulu 51. Ni ch'obolotot ta diputa'ujo' uxé t ajt t'ok ajk'otejo' ta Na'kaj,
yk'takjo' pete kada uxp'e jap. Kada uyumi diputa'u, uxé t yakinte uts'eja.
Artíkulu 52. Ni ch'obolotot tubá diputa'ujo' uxé t ajt tusú t'ok 300 diputadujo'
yk t'ok najtkl jot'jún ke jin ba pete, kama' uyute xot'kab t'ok ump'e'k'aba'jo'
ba aj.jot'juno', i 200 diputa'ujo' ke uxé t yakintejo' t'ok najtkl ts'its'ita'
k'otiba, kama'uyute t'ok lijta tuba ujokaj, jot'ka'ajún (bajka uyute patanjo', sic
dOF 15-12-1986) bajkajni much'ulsijk'aba'jo'
Artíkulu 53. Uxupiba ni kab tubá 300 xot'kab t'ok ump'e'k'aba'jo' ba
aj.jot'juno' uné uxé t ajt ujek'e' pete bik'itkabjo' ba país tamá tk ni xot'kabjo'
ke atich'kijo'. Upujkiba ni xot'kab t'ok ump'e'k'aba'jo' ba aj.jot'juno' tamá
tk ni ukjí nojkaj uxé t ute t'ok k'ajti'om tubá sensubá pete ch'ojkaj, che'tk
71

72 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
n'np'e kua' ni ajk'otejo' tubá Teronkaj uch'e' ajnik uts'eja cha'p'e diputadujo'
ba uk'e'na.
Tubá yjkak ni 200 diputadujo' kama' uyle' ni najtkl ts'its'ita' k'otiba
i kama'uyute t'ok lijtajo' tubá ujokaj, uxé t tuskán jo'p'e ajot'juno' ba
much'ulsijk'aba'jo' tamá na'kaj. Ni ley uxé uyle' kache' utik uxupiba kab tubá
jinda tajtankjíjo'
Artíkulu 54. Ni ykon tubá 200 diputadujo' kama' uyle' ni najtkl ts'its'ita'
k'otiba i kama'uyute k' lijtajo' tub'a ujokaj, uxé t ute kama' upnte'le'
chumliba i lo ke uyle' ni jpt'an:
I. Ump'e partidu polítiku, tubá uchentre'e ts'ibkak tan ulijta ba jokaj, uch'e'
uye'e' ke uyk'euba t'ok kandidatujo' tubá diputadujo' ke uknntan jinba
uk'e'nán tk t'ok uts'ita'le dojsientu jek'kab ump'el'k'aba';
II. Pete partidu polítiku ke bíntik tk t'ok uts'ita'le cha'p'e porsientu upetele ni
jot'jún ke a 'kí tubá lijtajo' ba jokaj bajka'an tajtankjí ba much'ulsijk'aba'jo',
uknntan derechu bíntik diputadujo' kama' uyle' ni najtkl ts'its'ita' k'otiba;
III. Ni partidu polítiku ke uknntan t'ok ch'ap'e najtkjo' chumliba, ujuntuma
i uts'ktip ni konstasiajo' tubá uknntan jinba k'e'nan ke upa'si ukandidatujo',
uxé t bintejo' t'ok najtkl ts'its'ita' k'otiba, ka'anchich t'ok jot'jun ke 'kí ba
petena'kab, uk'e'nán diputadujo' tan ulijta ba ujokaj kejintubá kada tajtankjí
ba much'ulsijk'aba'jo'. K'a 'kak uxé t ch'mkan kama'chich ya'anjo' tusú ni
kandidatujo' támá lijta tubajo'.
IV. Ni'ump'e partidu polítiku uch'e' uknntan 300 diputadujo' t'ok
kach'iko'onba najtklajt.
V. Ni'ump'e kua'chikajini, ump'e partidu polítiku uch'e'e uknntan t'ok
ump'e numeru ta diputa'ujo' kachiko'onba najtklajt ke uk'ote t'ok ump'e
porsentaje tubá upete ta ni ch'obolotot ke t'numik ta ykom nojkaj osinti..
Jinda chumliba mach uy'binti ni partidu polítiku ke, k'a pasi pnte dijtritu
uninominaljo', uknntan ump'e porsentaje ta na'chumli' ta upete ni
ch'obolotot, re'inoj tuba utsijkan uporsentaje tubá ujot'jun nojkaj osinti uche'
uk'e'nán jo'uxp'e porsientu; i
VI. Ka'uyle' tan ni unlip'jo' III, IV i V najtkjo', ni diputasionjo' bajka'an
ajk'ote ts'its'ita' ke upa'sbinte jink'in anumi t 'kan ke jin tubá ni partidu
polítiku ke upojlinte lo ke uyle' ni fraksiónjo' IV o V, uxé t sijbinte otrojo'

uxp'e titulu
ni partidu polítikujo' t'ok derechu tubajo' kada junp'e ni tajtankjíjo' ba
much'ulsijk'aba'jo', t'ok ts'ita' jpnume t'ok ulot ni jot'juno' ba petena'kajo'
totojtoj ba jindajo' uxupibajo'. Ni ley uxé uch'ijesan ni rekla i formla tubá jinda
kua'chikotejo'
Artíkulu 55. Machka yoxik diputadu uk'atinte jinda pinte' juno':
I. Ajkabilkabet tubá ajkbnajo', k'a pnkbet ya'i, uch'e'tk ak'nlesan aderechu;
II. Aknntan chnjo'ump'e jab jink'in uxé t ajt ykom;
III. Ajyokoajtjet t teronkaj bajka uxé t ute ykom o nts'l.lot bajka'an totoj
ukuxajt ump'e k'e'nan t'ok uxuxp'e mesjo' ke numi jinba k'ini tubá.
K'a uch'e' chnintik tamá lijtajo' tubá tajtankjíjo' ajot'juno' ba much'ulsijk'aba'
kama' kandidatu ba diputadu, uk'atinte ajyokoajtjet ba kachiko'onbajo' ukjí
nojkaj ke uyoche tajtankjí bajka uyute ykom, o nts'l.lot t'ok uné bajka'an
totoj ukuxajt ump'e k'e'nan t'ok uxuxp'e mesjo' ke numi jinba k'ini jink'in
k'ajti'ki.
Ni nts'lotot mach ustka k'a mach'anet achenpatan t'ok kuchptnib tubá
petekjí ke se'unejo' uyakijo'.
IV. Mach ajniket t patan tan Ejersitu Woyolkaj ni' ajnik ta'kuenta polisíya o
jendarme t bitkaj jinba xot'kab bajka uxé t ute ykom , machuchekua' nobenta
k'inijo' najtk ke uné.
V. Mach ajniket ajnoja tubá much'ulptnib ke jinda Tuslomjpom uyk'e
ajniketajuntuma, ni ajniket Ajts'ibi'jún o Uts'ejajts'ibi'jún tubá Teromkaj, ni
ajnoja tubá kachiko'onba much'ulptnib jek'numsajpatanjo' o juntulptnib
tubá ajministrasiónjo' Woyolkaj, och'e'tk nunpasik bajka'an upatanjo' 90
k'ini najtk jink'in ni ykom.
Mach ajniket Minijtru tubá Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, ni'
Majijtra'u, ni' Ajts'ibi'jun tubá Tribunal Ykom ta Umuk' Judisial ta ni
Ukjiwoyolkaj, ni ch'unik 'k'ajalin o k'k'ajalin ta Jot'jún 'k'ajalin tan Upete
ye'k'ajalin, jimbakjí o xot'kjí tubá Intitutu Woyolkaj Ykom, ni' Ajts'ibi'jun
Ajmanda, direjtor Ajmanda o yebe' ch'unik direjtibu tubá chich Intituto,
che'tk uch'e' pasik bajka'an ukuchptnib, nuntonp'e, uxp'e jab najtk
jink'in ni ykom.
73

74 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni Ajyumnajo' ta ni Teronkajo' i ni Ajnoja ta Ajmanda ta dijtritu Woyolkaj
mach uch' yakintikjo' tan ukjijo' bajka'an se'tanukjíjo' jink'in ya'to'an t'ok
ukuchptnib, jink'intk nun pásik kua'chika upatan.
Ni Ajts'ibi'juno' ta ni Ajmanda ta ni Teromkaj i ta dijtriutu Woyolkaj, ni
Majijtra'ujo' i Juesjo' Woyolkajo' o ta ni Teromkajo' o ta xot'kab Woyolkaj,
che'tk ni c'unik ta Upamch'ojkaj i ajnojajo' ta ump'e tama politiku- uchen
patan ta ni kuaxuk'a.ta dijtritu Woyolkaj, mach uch' yakintiko' tamá Ukjíjo'
bajka'anjo' se'tanukjíjo', che' mach' nonojts'ejkintik ta upatan nobenta k'ini
najtk ta k'in ta ni ykom;
VI. Mach ajniket Minjtru ta kua'chika ch'uj, i
VII. Mach ajniket tamá kua'chika machachetrebe ke utich'e' ni artikulu 59.
Artíkulu 56. Ni ch'obolotot ta Senadorjo' utusk'an t'ok jo'jo'uxtu senadorjo',
kua'jinijo', kada Teromkaj I ni xot'kab woyolkaj, cha'tu uxé t yakinte t'ok
najtkl jot'jun jinba k'e'nan i untú uxé t 'kan tubá ump'elib uts'ita'le. Tubá
kua'chikotejo', ni partidu politikujo' uch'e' uy'ke' t ts'ibinte ump'e lijta t'ok
cha'p'e tusom ta ajskpatanjo'. Ni senadujo ta najtkl ts'ita' uxe t'binte ni tusom
ta ajskpatan ke ajnik tupam ni lijta ta partidu polítiku ke, se'unéchich, uch'I
uk'nlesan ni ch'ap'e ajniba tan numeru ta jot'o'jun tan ukji luke uylkan.
Ni uxux'tu i cha'tu senadorjo' ke ako'lijo'ba uxé t yakintejo' t'ok najtkl
ajk'otejo' ts'ita', numik kama'uyute t'ok lijtajo' ta jot'jun ta ump'e bajka'an
uptoni' much'ulsijk'aba' nojkaj. Ni jpt'an uxe uyk'e' ni tusunumik i tusom
tuba jindajo' uyutejo'.
Ni ch'obolotot ta Senadorjo' ux'e t k'exkan upete kada cha'uxp'e jab'jo'.
Artíkulu 57. K'a kada senador uxé t yakinte uts'eja.
Artíkulu 58. Machka yoxik senador uk'atinte jinchichba juno' ke machka
yoxik diputadu, ko'onba machba ni edaba, ke jin uch'mkan jo'jo'p'e jabjo' ke
uts'ktesí jinba k'ini tubá ykom.
Artíkulu 59. Ni Senadorjo' i diputa'ujo' tubá ch'obolotot ta ni Unte' mach
uch' sujnik t yakintejo' seb tubá otromp'ek'ini.se'
Ni Senadorjo' i diputa'ujo' Uts'eja uch'e'jo' yakintikjo' tubá ni unt'ank'in
se' t'ok uyajt kamá uyumjo', uk'ajti'binte ke mach ajni tpatan; peru uyumjo'

uxp'e titulu
ni Senadorjo' i diputa'ujo' mach uch' yakintiko' seb tubá otromp'ek'ini t'ok
uyajt kama' uts'ejajo'.
Artikulu 60. Ni ya'an tama kajo' aktk'nlbi ke ya'an t artíkulu 41 ta jinda
Tuslomjpom, kont'njo' t'ok ni uyle' jpt'an, uyle' ke uts ajni ni ykomjo'
tubá diputa'ujo' i senadorjo' kada jump'e uxot'kjí ajot'juno' ump'el'k'aba'jo'
i kada jump'e ukjí nojkajo'; uxé uyben kostansiajo' unetako' ni jormulajo'
tubá kandidatujo' ke upa'sijo' k'en ni jot'juno' i uxé t 'kan ni ajsenadorjo' tubá
najtkl ts'ita'le ka'an uyle' t artíkulu 56 jinba Na'juniljpom i tan jpt'an.
che'tk, uxé uyle' ke uts i 'kan tubá diputa'ujo' ka'an uyle' ni najtkl
ts'its'ita' k'otiba ka'an uyle' ni artíkulu 54 tuba jinda Tuslomjpom i ni jpt'an.
Bajka uylkán tomp'e ke uts ajní, ni k'i' kostansiajo' i k'omba diputa'ujo' o
senadorjo' uch'e' buyajnesaya bajka'an tnxinotot ba ujokajo' t Nojtribunalba
ta Ykóm Umuk' Judisial ta ni Ukji woyolkaj, jinba xupiba ke utiche' ni jpt'an.
Lo ke uyle'jo' tnxinotot ke uk'ajti'in ni najtkl jek'ts'ib, use' ch'e' umech'njo'
Tnxinotot tubá Unojno'an jinchich tubá Nojtribunal, bajka'an numiba tubá
buyajnesaya ke ni partidu politikujo' uch'e' upp'k'e' se'jin ni tak' ke uch'e'
k'exkan uresultau tubá ykóm. Ni susut.lom tubá Tnxin otot jin uxupibajo' i
machutlkajo'.
Ni jpt'anjo' uxé uyle' byetak'injo', kua'uxé t k'atinte i pa'sajun tubá unumiba
tubá ubuyajnesaya.
Artíkulu 61. Ni diputa'ujo' i senadorjo' mach uydinti kua ut'anjo' luke uylijo'
tamá ukuchptnibjo' i mach'an k'in sujnik uto'esanut'anjo'.
Ni ch'unik ta kada ch'obolotot up'ixjutin ajnik rejpetu tubá jpkiba t
tuslomjpom tubá uloto' i k'a mach dintikua ni ch'u'ulotot bajka uwoye'ubajo'
t mukults'aji.
Artíkulu 62. Uyum ni diputa'ujo' i senadorjo' jinba otrompek'ini bajka'an
ukuchptnib, mach uch' uchen kua'chika a lbinti uchen o patan tubá nojkaj
o tubá Teromkajo' bajka' mu'u tojk'an, ke najtk mach'ajnik ulisencia ke
uy'bi ni ch'obolotot, jinuk'a uxé t pa'sinte bajk'a'an t patanjo', bajka'an t
jliknan upatan.
Jinchichba utsil ajt uxé t chninte t'ok uts'eja diputa'ujo' i senadorjo', jink'in
uxé t ajtjo' t patan. Ni ts'osi'tan tubá jinda k'om uxé t taninte t'ok uyajt
tubá diputa'u o senador.
75

76 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Artíkulo 63. Ni ch'obolototjo' mach uch' ujbe' umukults'ajijo' ni uchen
ukuchptnib che' mach'an uk'e'nan, kada juntu unejo', ump'e xo't uk'e'nanba
upete ulotjo'; machka tak ajniba jinda i otrojo' uch'e' uwoye'ubajo' pskab jink'in
uylkan t jpt'an i kokojbenuchen machka mach uk'oto' tamá uxuxjo'pe' k'ini
ke uxé tte, t'ok b'tesaya ke simach uchejo'ba uxé t k'ajti'kán jinba cherayajini,
ke mach usapjo' ukuchptnib, jinuk'a uxé t jo'kan utsejajo', unejo' uxé t
k'ote jinchich uxupibak'ini ke ak'ajti'ki , simach uchejo'tkba, uxé t lkán
ke mach'an uyum ni kuchptnib. che'tk mach'an uyum ni diputa'ujo' i
senadorjo' tubá t ch'obolotot ta ni unte' ke uxé t k'ote bajka ut'kán uk'ini
ajcherajley, kama' uyute tamá upatan, uxé t ts'kteskan: bajka mach'anjo'
uyum ni diputa'ujo' i ajsenadorjo' tubá ch'obolotot ta Unte' t'ok najtkl jin
uk'e'nan, ni jintiba ch'obolotot uxé ujok'e'jo' t ute uts'ktib ykomjo' kama'
uyle' ni unlip' IV tubá artíkulu 77 ta jinda Tuslomjpom; uyumi patan tubá
ulotjo' ch'obolotot tubá diputa'ujo' ke'ayakintijo' tubá unajtkl ts'its'ita'
ajk'otejo', uxé t ts'kteskan t'ok jormula tubá kandidatujo' ba jinchich partidu
uxétte jinba lijta jokaj, jink'in a 'kinti ni diputa'ujo' ke abintijo' ; uyumi patan
tubá ulotjo' ch'obolotot ta Senadorjo' ke'ayakintijo' tubá unajtkl ts'its'ita'
ajk'otejo', uxé t ts'kteskan t'ok tusom ta ajskpatanjo' ta jinchich partidu
uxétte jinba lijta ba petena'kaj, jink'in a 'kinti ni senadorjo' ke abintijo'ba; i
uyumi patan tubá ulotjo' ch'obolotot ta Senadorjo' ke'ayakintijo' tubá unajtkl
ump'elib uts'ita'le, uxé t ts'kteskan t'ok tusom ta ajskpatanjo' ta jinchich
partidu ke ta ukjí nojkajba kua'chika uylkán uts'I'kan cha'p'e ajt tamá lijta
ke jin tubá.
Uk'ajti'kan tk ke ni diputa'ujo' i senadorjo' ke mach k'otik kadak'in ajta
uts'ktesan cha'jo'p'ek'in i mach uyle' kua'uk'a o mach uy'be najtk lisensia
ta ch'unik ta jinchichba ch'obolotot, jinuk'a uk'ajti'binte jinda, machyok'otiko'
ajta otromp'e k'ini, jinuk'a uxé t jo'kan uts'ejajo'.
che' mach ajnik uk'ena tubá tuskak kua'chika ch'obolotot o tubá uchen
upatanjo' jink'in ak'alin tuski, uxé t jo'kan seb ajts'ejajo' tubá se'
k'otiko' ucheno' ukuchptnib, uybento k'in k'otik t uxuxjo'p'e k'injo'
ba jo'kintiko'.
Uchenjo'kua'chika tan, uxé tbinte toji'tan ke ni ley uyle', machkatak yakintijo'
xik tubá diputa'ujo' i ajsenadorjo', mach k'otiko', che'tkmach uyle' kuaxuk'a
luke jin uk'ajti'in ni ch'obolotot, xik t kuchptnib jinba k'in ke ak'ajti'ki
tamá ump'elib jek'ts'ib ta jinda artíkulu. che'tk uxé uchenjo'kua'chika tan,
ke jinchich ba ley uxé uyk'e toji'tan, ni Partidu Politikujo' Petena'kaj ke
'ki kandidatujo' tamá ykom tubá diputa'ujo' o ajsenadorjo', uk'ajti'injo' ke
machka ulotjo' axí t yakinte, mach k'otiko' utk'e upantanjo'.

uxp'e titulu
Artíkulu 64. Ni diputa'ujo' i senadorjo' ke mach k'otiko' t mukults'aji,
che'tk mach uyle' kua'uk'a, che'tk mach uyk'etpase ch'okajnoja bajka'an
ch'obolotot, mach uxin tbinte tubá kua'uk'uxe' tubá jinba k'in ke mach k'otik.
Artíkulu 65. Ni ch'obolotot uxé uwoye'ubajo' jinba k'inda tubá 1º t Sektiembre
tubá kada jab', tubá k'ajti'kak ump'eli unt'ank'ini tcha'num ni mukults'aji i
jinba k'inda tubá 1º t jebreru tubá kada jab' tubá k'ajti'kak chap'eli' unt'ank'in
i tcha'num.
Kachika domba unt'an k'in i tubá mukults'aji tan ch'obolotot uxé t ajt ukne',
ujo'yanesan i ujot'n ni k'ajalindo tubá jpt'an ke uy'kan i kua'uk'ajti'kan tubá
kua'chikajini kejin tubá ni Tuslomjpom.
Kada unt'ank'in t cha'num ni mukults'aji bajka'anch'obolotot uxé t ajtjo'
uchnenjo' kua'chikajini ke utich'e' ni ya'an tama jpt'an.
Artículu 66. Kada unt'ank'in ta teren mukults'aji uxé t jlknan ni k'in k'n
ulotn upete kua'chikajini t najtkl artíkulu. T ump'elib unt'ank'in mach
uch' tm'eskak che'tk ta 15 disiembre jinchichba jab', ko'onba mach jink'in
ni ch'unik ta ni Yolo'kaj utk'e' ukuchptnib ka'an ni k'in worinl k'a ni t
artíkulu 83, jinuk'a ni mukukts'aji uch'e' tmeskak ajta 31 tubá disiembre
jinchichba jab'. Ucha'p'elib ni k'inijo' mach uch' tmeskak k'en ta 30 tubá
abril ba jinchichba jab'.
che'tk ni cha'p'elib ototajt'bla mach uchaje'ut'anjo' tubá uyk'e kua'uxé t
ute tamá Mukults'ajijo' najtk ylik uk'ini ke a lkinti, uxé uk'ajti'in ch'unik
taYolo'kaj
Artíkulu 67. Ni ch'obolotot o tok'a ump'e ni ch'obolototjo' ', jink'in uylkan
ta kua'chikajini tajtuba une, uxé uwoye'ubajo' tan mukults'aji terenpatan
kada pets' ke' ujok'e' tuba jinni k'mbita ni Ppy Patanjo'; peru uchap'elma
kuaxuk'a tok'a uxe t k'nkan ni kua'jini o kua'jinijo' ke ni tubachich Patan
uyk'e' ta uk'ajalin, ni jinba uxe uyle' tan ni jok'om jiniba.
Artíkulu 68. Ni cha'p'elib ch'obolotot uxé t ajtjo' jinchichba ajniba i mach
uch' bixik kachikabala'u che'mach ak'ajti'ki bajka uxé t k'a'sinte i tan
ujliknan i kache' uxé t chninte, tlkán kada uxé t múlajt t woykanjo'.
che'tk uyolin ucha'tumajo' t k'a'sinte, machyojo' t'ok ni ujliknan, uyajt i
ajniba, ni Ajmanda uxé utsubsen k'exble, uxé uyakn bajka'an chap'el tuntaj
ke uk'atinte. Ni'ump'e ch'obolotot uch'e' uch'inkole'san umukults'ajijo' uxp'e
k'in,sinko uwina'tan ulotba.
77

78 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Artíkulu 69. Uj'kiba ta Mukults'aji ta Unt'ank'in ta kada jab ta ejersisiu ta
ch'obolotot, ni ch'unik ta ni Yolo'kaj uxé uye'e' ump'e ts'ib kua'uchi, uxé
uyle' kachida ya'an ni ajminijtrasión tubá Yolo'kaj ta pa'is. Tuj'kan ta ni
mukults'aji terenpatan ta ch'obolotot ta ni Unte', o tuba ump'e ch'obolototjo',
ni ch'unik tubá Ppy Patan uxe uyle'' kua'chikajini o k'ajalinjo' ke uch'ijesi
ni jok'om.
Kada jump'e ch'obolotot uxé umech'n kua' a lki i uch'e' uk'atnben
ch'unik ta ni Yolo'kaj utm'esan ni numsajt'an ta numik t'ok k'tom ts'ibi i
jo'kak Ajts'ibi'juno' tubá t Teromkaj, Nojprokurador tubá Upetejo' Yolo'kaj
i direjtorjo' ke ya'an t Teromkaj machbapetekji, unejo' uxé tk'otejo' i uxé
uyle' kua'uchijo'ba k'otiktt'an t'ok totojt'an. Ni jpt'an tubá ch'obolotot i
uts'ibi'ajt uxé uto'esan ni patanda tubá jinda t'ok uk'ajalin.
Artíkulu 70. Upete kua'uk'ajti'kan t ch'obolotot uxé uknntan uyajt kama'
jpt'an o dekretu. Ni jpt'anjo' o dekretu uxé unumsben ni Ajmanda jot'ojo'
k'a ni ch'unikjo' ta uchap'elma ch'obolotot i t'ok untu ajts'ibjun kada juntujo',
i uxé t pukinte kama'da: “Ni ch'obolotot tá ni Teromkajo' Unte'jo' Ajkbnajo'
dekretu: (testu ta ni jpt'an o dekretu)”.
Ni ch'obolotot uyk'e' ni jpt'an ke uto'esan utuskiba i kache'uyajt tamájo'.
Ni jpt'an utsupsen uyle', kache'an i kache' uxé t woykán ni diputa'ujo',
kama' ya'anjo' woyo'ts'ibi t partidu, k'a kua'chikotejo' uyk'e' ch'aja ni t'anjo'
tubá numik k'ajalinjo' ik'otik t ajt tamá ch'obolotot tubá diputa'ujo'.
Ni jpt'anda mach uch' ch'inajneskak ni uxin uk'nlesan pukinte tubá ni
Ajmanda Woyolkaj tuba uknntan ukuxlib.
Jek'om II
Ta ni Ut 'kiba i Utuskiba ta ni J pt'an
Artíkulu 71. Ni uyolaya tubá t'kak ni leyo' o uk'ajalinajnoja jin abinti uchen:
I. Ni ch'unik ta ni Yolo'kaj;
II. Ni diputa'ujo' i Senadorjo' t ch'obolotot ta ni Unte'; i
III. Ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo'.

uxp'e titulu
Ni najtklk'om ke utski ni ch'unik (Ch'unik, sic dOF 05-02-1917) ta
ni Yolo'kaj, uk'ajo' ni uk'iniajcherajleyjo' tubá t Teronkajo' o uk'ajo' ni
diputasionjo'ba unéjo'chich, jinuk'a uxé t numsinte bajka'an kuchpatan.
Luke uxé utskuno' ni diputa'ujo' o ajsenadorjo', uxé t ajtjo' t'ok pa'sajún
kama'uyle' ni ts'íbi'utsilajt tubá jo'yanilt'anjo'.
Artíkulu 72. Upete kua'uxe t ute tubá jpt'an o dekretu, bajka kua'uk'ajti'kan
mach se'jin tubá ni ch'obolototjo', uxé ujo'yanesan che'tk t'ok múlajtjo', uxé
t chninte tusunumik 'utsilajt tubájo jo'yanilt'anjo' kache'chere, k'exelajt i
kache'uxé t ute tamá ni jo'yaneskanjo' i jot'juno'.
A. Uch'mkan ump'e kua'uxet ute ta ni ch'obolotot ta uch'ijiba, uxé t numé
t joyaneskan tan otromp'e. che' jinda usapn, uxé t tskbinte ni ajmanda,
unéjo', che'tk mach ajnik kua'uyle'kochen, uxe' upukun se'.
B. Uxé uyle' Umuk' Ajmanda, upete kua'uxe t ute mach usujtats'inti t'ok
kua'uyle'jo' ta ni ch'obolotot ta uch'ije, tantama cha'jop'e k'injo' k'njo';
k'a mach xik, ankrak jinda ts'ibi't'an xik ni ch'obolotot mk o ch'k kti
umukults'ajijo', jinuk'a tubá sutats'intik uxé t uteba ump'elib k'in jink'in ni
ch'obolotot ajnik woyo.
C. Ni kua'uxe t ute ta jpt'an o dekretu mach ch'mki upete o unjek' k'a ni
Ajmanda, uxé t sutats'inte, t'ok uchanli', bajka uch'ije ch'obolotot. Uch'e' xik
t cha'num le'jo' k'a ta jinda, (, sic dOF 05-02-1917) i che'tk lkak ke che'chich
tubá ucha' uxot' je'kiba tubá uk'e'nan upete jot'junjo', uxé t nume t cha'num
uchnen ni ch'obolotot. che' k'a uné tanintik t'ok uk'e'nan, ni kua'uxe t ute
uyajt jpt'anjo' o dekretu i uxé usujtats'n Ajmanda tubá upukt'an.
Ni jot'junjo' ta jpt'an o dekretu, uxé 'k'aba'.
D. che' kua'chika kua'uxe t ute ta jpt'an o dekretu, xik mach ch'm upete ni
ni ch'obolotot tub'a umech'm, uxé usutats'n bajka mach ti t'ok chanlibjo' ke
uné ichijo'. che'tk uxé t chninte t cha'mun sujnik uch'me' upete uk'e'nan
ajajtjo' ke ya'anjo', uxé t sujt ch'obolotot ke uné usutats'i, jinuk'a uxé t
sujt uch'e' t cha'num, i che' ba sujnik uch'e' jinchich ba uk'e'nan, uxé
t numsbinte Ajmanda tubá kua'utik t'ok ni jek'ts'ib A; peru che'tk uk'ajti'i
mach unumsen, mach uch' sujnik uye'e'tan jinchichba unt'ank'injo' ta
mukults'ajijo'.
E. che' ump'e kua'uxe t ute ta jpt'an o dekretu xikjo' mach uch'm unjek', o
to'eskakjo', o uts'kteskak k'a ni ch'obolotot mech'om, otromp'e jo'yaneskan
79

80 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
tubá ch'obolotot bajka ti t ch'ijeba uxé use' le' lo ke mach ch'mki o ba kua'chika
k'exom o uts'ktibjo', che' mach uch' taninte ni artikulujo' ke ach'nkijo'. che'
tk ni uts'ktibjo' o k'exomjo' ke uchí ch'obolotot tubá umech'n o k'otik
uch'me' upete ajk'e'nanjo' ni jot'juno' ke ya'anjo' t ch'obolotot bajka ch'iji,
uxé t numsinte pete ni kua'axe t ute ajktajley tubá kua'utik t'ok ni fraksion
A. che' ni uts'ktibjo' o uk'exomjo' ke ya' cherejtak uk'a ni ch'obolototjo'
tubá umech'n k'otik uch'me'jo' uk'e'nan ni jotjunjo' tamá ch'obolotot bajka
ch'iji, uné uxé usujtats'njo' k'a ch'mbintik uk'ajalinjo', i che' upete uk'e'nan
ni jot'junjo' ke ya'anjo' mach uxin t ch'mkan tuba jinda cha'p'eli' mech'om
kle' ni uts'kti' o k'exomjo', ni kua'uxe t ute, kachiko'amba ke ach'mki ta
múlajt Ni ch'obolotot, uxé t numsbinte Ajmanda tubá kua'utikjo' t'ok ni
fraksion A. che'tk ni ch'obolotot uk'alink'atn umech'n pete uk'e'nan ni
jot'junjo' ke ya'anjo', tamá ni uts'ktibjo' o k'exomjo', upete ni kua'uxe t utejo'
mach usujwan t 'kan ta tump'e k'inijo' tubá mukults'ajíjo', tk ni múlajt tubá
ch'obolotot uxé uk'ajti'injo', t'ok upete uk'enanjo' ujotjo' ke ya'anjo', ke uxé t
'kan ni jpt'an o dekretu tok'a t'ok ni artíkulu ke asapintijo', i ke ch'ujnintik ni
uts'kti'ba o kexejo'ba k'a mech'kak i jot'juno' ta mukults'ajijo' pnte'.
F. Tamá ni ch'mk'ajalin, k'exom o pa'saya tubá jpt'anjo' o uk'ajalinajnoja, uxé
t chninte jinchichba pa'sajuno' ke a lkí tubá utuskan.
G. Upete kua'uxe t ute o uk'ajalin ajnoja ke apa'sinti t Na'otot bajka ach'iji,
mach uch' sujwnik uye'e' tamá mukults'aji jimba jab.
H. Ni tusom tubá jpt'anjo' o uk'ajalin ajnoja uch'e' utk'e' kachi ko'omba
ucha'p'eli' ch'obolotot, t'ok u juntuma uyajt ni proyektujo' ke uyle' ni
k'exomjo', tklaya o toji'tak'injo', o kache' uyute patan tuba ajwasomjo', upete
jinijo'ba uch'e' najtk ujoyanesan tamá Na'otot tubá diputadujo'.
I. Ni Najtklk'om tubá jpt'anjo' o uk'ajalin ajnoja uxé t joyaneskan ya'i t
Na'otot bajka uxé t ajtjo', oche'tk uxé t nume ump'e mes bajka uxe t nume
t kuchpatan tuba utsupsen ke ni jinda mach uyle' kua', jinuk'a jinchichba
proyektuda o jpt'an o uk'ajalin ajnoja uch'e' ye'kan i joyaneskan tan tump'e
Na'otot.
J. (J, sic dOF 24-11-1923) Ni Ajmanda ta ni Unte' mach uch' uyle' kua'uyle' ni
p'nki'jo' ta ch'obolotot o ta kachichkamba ch'obolototjo', jink'in uchen upatan
tubá ykom o tubá ajykom, che'tk ni jink'in ni ch'obolotot ta diputa'ujo'
uch'e' usube' untu ni no'ajpatanjo' tubá Ukji woyolkaj k'a tojtan ta kaj.
Mach uch' tk uyk'e dekretu ta jok'om i mukults'ajijo' ta terenpatanjo' ko
yk'e' ni Ppy Patanjo'

Jek'om III
Ta ni Uch'e'uchen ta ch'obolotot
Artikulu 73. Ni ch'obolotot uknntan uch'e'uchen'
I. Tuba usapn tsiji'' Teromkaj ta Unte' Woyolkaj;
II. (Mach uk'nka)
uxp'e titulu
III. Tuba tuskak tsiji' Teromkajo' tamajo' ta ni uxupiba ta ni ya'anjo', xikjo'
k'n ni uyute:
1º. Ke ni unlip' o unlip'jo' ke uk'atn uts'osen ni Teromkajo' uknntan t'ok
ump'e kaj t'ok uk'e'nan ta sientu bente mil ajkuxlejo', taj ts'ita'.
2º. Uxe uye'e tupnte ni ch'obolotot ke uknntan ni kua' uye'e k'en tuba
uyk'e' uyajt ta politika.
3º. Ke xik t u'kan ni Lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' tuba uka' ke uylkan, ni
luke uyolin o mach uyolin tuba waa'ts'intik ta tsiji' Teromkaj, uxe t ko'lan
libujnojo uyek'e ni uts'ajili' tama ta cha'uxp'e mesjo', utsijkan ta jink'in uxe t
tskinte ni numsajt'an ni tubajo'chich.
4º. Ke tomp'e uxe t u'kan t ejekutivu tuba yolo'kaj, ni uxe t tskinte uts'ajili'b
tama de siete k'in tsiki dejde uk'ini ke ak'atbinti.
5º. Uxe t jot'inte tuba wa'ats'intik ni tsiji' Teromkaj de cha'p'eli' ta uxtu tuba
pete diputa'u i senadorjo' ke ya'anjo' ya'i t ch'obolotot.
6º. Ke ni luke uylejo'b t ch'obolotot uxe t mech'inte t'ok uk'enan
lejijlatuturajo'b tuba teromkajjo'b, ni u chninte uts ni ucha'p'eli' ujuni tuba
usakinte, ke che'chich uyle'jo' ni lejijlaturajo' tuba Teromkajo' bajka uk'aba'
mu'uylkan.
7º. che' ni lejijlatura tuba Teromkaj tuba kaba uylkan, si mach che' uyelejo'b
uyek'e t mech'inte bajka uyle' unlip' najtkjo' uxe t ute tuba cha'tuli'b de
uxtu tuba pete ni lejijlaturajo' tuba kachikadomba Teromkaj;
IV. (Mach uk'nka)
81

82 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
V. Tuba k'exkak ni bajka uyajtjo' tuba supremujo' tuba muk'jo' ni yolo'kaj.
VI. (Mach uk'nka)
VII. Tuba machiyo uts'onn luke uxe t k'nkan tuba uble' ni presupuejtu;
VIII. Tuba kak uchumli' tuba kuxuk'a ni Ajmanda uxe uch'e k'ajti'kak ni
menajk'tom tuba ni u k'exejo' ni Nojkaj, tuba uyk'ejo' ni jinchich menajk'tom
i tuba uts'onn i utskun utoje' ni bet nojkaj. No'ontu menajk'tom uxe uk'ajtiin
tuba uch'e utik ni patan ke deyai uxe uch'e k'enak i k'en tuba uyochiba kajo',
jp ni machika uchen t'ok like' yo uchen tuba utskun tak'in, ni uwina'tan
tuba ucha' nunchen i tuba unebajpekn tama uk'ini ke t kn uyli ni ch'unik
tuba na'kaj ni tu xupiba t artikulu 29 che'chich kada jab' ni uk'enan ubet ke
uxe t oche tan ajptan ke ochik, ke kuaxuk'a joyolin ni ajmanda tuba dijtritu
nojkaj i ni uk'ini tuba kaj, kama' tuchumliba ajptan ke tuba. Ni ejekutibu
nojkaj uxe uyle' kada jab' t konkresu tuba unte'jo' tuba ni bajka'an ptoni' ni
jinchuba bet i jin uk'a ni ajnoja tuba dijtritu nojkaj uxe utskun ni ts'ajili' ke ni
kuax mu'uyute tuba ni luke mu'uk'ne' ke jini uyli uchen. Ni jefe tuba xot'kab
nojkaj uxe uchen ts'ajili' kama chich tk ni tjuntajo' tuba nebajnik tuba t
xot'kab nojkaj, tuylben ni utak'ini kaj;
IX. Tuba ni mach uyk'e' ke ni cha'numchonom tuba ni teromkaj t'ok otroj
teromkaj 'kak tsiki;
X. Tuba 'kak ni kua'chika jpt'an tupete na'kaj tuba ni idrokarburujo', ajcheraj
ch'enjo', ajcheraj sustansiajo' kimikajo', o ni utsaleskan, chiktesan t'ok
utsaleskan, indujtriajo' cinematokrafika, cha'nun chonom, ls t'ok tak'injo'
i rijajo', tnxin oche, i serbisiu jinansierujo', o tuba ajnik korriente i nuklear i
tuba ni utskun ni jptano' tuba patan tuba tusptoni' t artikulu 123;
XI. Tuba uchen i upa'sen ni upatan kaj tuba yolo'kaj i utich'e, tbik o emik
udotasionjo';
XII. Tuba uyle' ni jo'yan, chnintik ke ni uts'ajili' ke uxe t k'ote uye'ben ni
Ajmanda;
XIII. Tuba uyle' ni jptan ke jini uch'e' lkak che' uts o mats'uts ni upresaj
tuba nab' i ka' i tuba utskun ni jptan ke kama' ni uyolaya tuba t ja' ke ch'ijka'
i jo'yan;

uxp'e titulu
XIV. Tuba uts'osen i uk'eche' ni intitusionjo' arma'ujo' tuba untejo', ni uyubin
Ejersitu, Marina tuba Jo'yan i Umuk' tuba Iski Nojkajo', i tuba tus patan ni
uwoye'ubajo' i k'patan;
XV. Tuba uyk'e' tuspatan t'ok uyirinte ni uwoye'ubajo', arma'u i uyk'e' t
nume uts ni Ajknnyajo' Nojkaj, uch'ujnan ni yebejo' ke ya'ajnikjo', ni uk'aba
tubajo' ta ajmanda i ojisialjo' i ni Teromkaj tuba ajnik ni indujtriajo' kama' ni
uyle' tunumiba uts untu ke ya'an tsibi uk'a ni unejo' tuspatan;
XVI. Tuba uyle' ni jptan tuba ni kaxkada, i kachikada juridika tuba ni
tuntajkaj, uyebejo', uk'exe' ukji, ukolonia, ubixiba o uk'otiba i u utsle upete
ni t Yolo'kaj.
1ª. Ni ajtust'an tuba utsle tuba upete uxe uk'echeuba bajka'an ni ajch'unik,
i mach uxin ujup'e'uba ni'untu sekretaria tuba teromkaj i ni luke ya'lajan
tomp'e uxe t lubujnojkan t pa'ís.
2ª. Ni kuaxuk'a ut'itnuba ni krx t' k'ojo o tatu chmiba ulaj oche ni yajo' ke
machbay uchninti tama pa'ís, ni sekretaria tuba utsle uxe ulubujchen ta uyle'
jinchuba k'in ni kachika' uxe t ute ke k'a ya'ajnik, k'a chujnintik ta mach
uchen sanciona ch'unik tuba na'kaj.
3ª. Ni ajnoja tuba ajchnaj utsle uch'e' uyk'e' toji'tan i luke uyle' uxe utsonben
ni ajnojajo' tuba ajcherajpatan uts tuba ni pa'ís.
4ª. Ni luke uyle' ni ajtust'an uyk'i tuba utik jink'in tuba k'tjot'jun tuba
mach uch'kak ni chij i ni chonkak ke kuachikajini ke utsmsen untu o
uyk'e' t maljutchninte ni kuachikajini tuba yebe, che' chichtk ke uy'kan
tuba knntintik i mani' utik xak'intik ni ajt, uxe ya'i t ute mech'inte k'a ni
ch'obolotot tuba tomp'ejini kuaxuk'a ke' uxe t oche;
XVII. Tuba lkak ni jptan tama tuba ni unumiba upete ni numsajt'an, i tuba ni
ajwa'li' i numsajun, tuba utskun jptan tuba knkak i lajk'nkak uts ni ja' tuba
bajka uchen patan nojkaj;
XVIII. Tuba uchen otot ta tak'in, uxe uyele'jo' kuaxuxe uknntan, uxe uyle'
kachuka' t ute ni jyp'e t'ok ni tak'in tuba otroj kaj i uch'e ni jit'i'patan tuba
upete ta jyp'e u l'an i uk'e'nan;
83

84 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
XIX. Uxe t lkan kachika' uxe t ute ke uxe uk'eche'uba kuaxuchen i ut'itn ni
ka' mach'an uyum i uye'ben jyp'e utojlib ni jinda;
XX. Tuba utskun ni jptan tuba uwoye'ubajo' ni ube'ta diplomatiku i tuba
ube'ta konsular mejikanujo';
XXI. Tuba uyk'e' ni tan i ni machu ts'onben ni Ukjiwoyolkaj i uyktan
ni tojtan ke ni k'a unejo' machu xin ujup'euba; uyk'e upete ni jpt'anjo' ta
uchenjo' i ukokojbisaya, i mn yebejo', ke uyk'e', ka' ts'ita', ni tojyp'e utan
i utoje utan, tuba ut'it'n ajp'isi i kachikada uxe utuse'jo' t'ok Ukjinojkaj, ni
xot'kab Woyolkaj, ni Teromkaj i ni upamkajo'; i che'chich uyk'e' ni machika
uchenjo' mech'le i uwoye'ubajo'.
Ni ajnoja nojkajo' uxe uchnenjo tk tuba ni tan tuba luke uxe' ylejo' tuba
upete, jinkin une uknntan tk t'ok utan nojkajo';
Ni uchenjo' ke ajnik ts'ibi wida t tuslumjpom, ni ajptan nojkajo' uxe uyk'ejo'
ke ni yochen ke ni ajnoja tuba uyle'jo' upete uxe uchinenjo' i uchajejo' t'ok ni
tan nojkajo';
XXII. Tuba uyk'e'jo' ni ch'em yajin k'a utan uxe uwina'tan ni unejo'
tribunaljo' tuba t yolo'kaj;
XXIII. Tuba utskun ke ya'an tuchumliba tuba ni tomp'ejo' t'ok ni yolo'kaj,
xot'kab' nojkaj i ni pamkajjo', k'a che'chich uyktan y uwoye'ubajo' ni
intitusiónjo' tuba ajknnkaj ni uchenjo' nojkaj, tuba uts'onn kama ya'ts'ibi ni
t artikulu 21 tuba wida tuslomjom.
XXIV. Tuba utskun ni jptan utuse' ni uwoye'ubajo' tuba t uk'ini ni uchnenjo'
tuba ubisan mxnoj tuba Yolo'kaj i ni yebejo' ke uyk'e' tuba uts uk'atn, tuba
ubisan i taj uchnenjo' ni umuk' tuba unte'jo' i tuba upete kaj woyolkajo';
XXV. Tuba uyk'e', uwoye'ubajo' i uk'eche' ni upatan Yolo'kaj knjun ruraljo',
sek'jinjo', mxnoj, cha'p'eliskilan i profesionaljo'; ni unini'k'atn, Ni pitsi
uts'i'bkiba i tuba ye'kak kache'uchen ye'jun ke uye'e' kachik a jochenjo'
pk'bi i tuba ajcheraj ch'en, tuba uts'i'kiba i luke ukne' uyutejo', muse'ujo',
woyi'pimiljunjo', tuba chnintikjo' i upete intitutujo' ke uyochejo' t'ok ni
cultura upete tuba ni a kji tuba nojkaj i tuba ujek'e jptan tuba upete uyle'
ni upete institusionjo'; tuba 'kak jpt'an tuba chnintik o ubk'e josiljo' i tuba
nok ono' ji'tunjo' o ts'ajoni', k'a tuba chujnintik tuba uchnenjo' nojkaj; k'a
che'chich tuba uyk'e' ni jptan ke tuba bisintik tuba t'it'intik se' ni unejo' t'ok

uxp'e titulu
ni yolo'kaj, teromkajo' i t'ok ni pmkaj tuba uchenjo' ni upatano' ajye'jun ni
tuba bintik utak'ini ni tuba upatan kaj, sakintik uwoye'ubajo' i bisintik uts ni
ye'om, tuba upete ni na'kaj. Ni tupmi ke utskinte tuba ni jinchich ke' uylkan
tuba t'itintik ni luke jochen tuba upete Na'kaj.tuba k' jptan uchenjo' uyolaya
tuba ni ajcheraj kuachikajini i tuba kachikajini se' jinchich uchen ke uyute
t'ok jinchich.
XXVI. Tuba kak ujuni ch'unik tuba Na'kaj tuba utik ni kolejiu ta Ykomjo' i
tuba ni bintik ni ajkjijo ke uxe menajxik ta ch'unik tuba Na'kaj, machuchekua
che' a menajochi o une a ochi ixto o une uxe t ajt ixto, ni tu xupiba ni t
artikulu 84 y 85 tuba wida tuslomjpom;
XXVII. Tuba usapn upasiba ni tu' kargo de ch'unik tuba Na'kaj.
XXVIII. Tuba tskintik jpt'an tuba uchenjo ubisanjo uts utak'ini gubernamental
ke une uxe uyle' ni utak'ini kaj i tuba uye'kan tuba tomp'e ni u woye'jo ujuni
jinansierajo' tuba uyochiba i upasiba, chechich tuba luke uknntan Nakaj i ni
u'orkanujo politiku-uchenjo patan uts tuba ni uye'kiba ni kaj, tuba ni uch'e
uyle' ke uxe t ajtjo uts tuba ni upete Nojkaj;
XXIX. Tuba uyek'e kuachikajini:
1º. Tuba uyk'e' kuachikajini;
2º. Tuba lajch'mkak i pp'ch'mbintik ni tak'injo' naturaljo ke uyo' uyle' t
unxot' 4º 5º t artikulu 27;
3º. Tuba intitusionjo tuba unebaj 'kan i tuba uwoyilib tuba uts;
4º. Tuba upatankaj ke a ki o tuba pp'chenbintik ni yolo'kaj i
5º. Se' jinchich tuba ni:
a) Enerjía Elektrika;
b) Uyute i uk'nkan ni k'uts tajajtak;
c) Kasolina i kuachikadomba ke uchmkan tuba kuxukas;
d) Ts'bi'k'ak' o ch'iktan it'obni;
85

86 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
e) Uj'le tsaj i kuachikadomba ke uch'mkan tuba utik;
f) Tsaleskak te'e';
g) Tuba uyute i k'nkak ni chij.
Ni uk'ini nojkaj uxe t ochejo' ni t chmkinte ni kua'chikajinijo' uxe' jinchich
tuba; ni tuy'kan ni ajpt'an sekunda'ria uxe uyle. Ni lejislaturajo' jyp'e uxe t
'binte ni upamkaj, ni tuyochiba tuba kua' utojki' tuba uknkan lus;
XXIX-B. Tuba 'kak jpt'an tuba kachikada i uk'nkan ni ubanderaj, Eskudu e
iknu Nojkaj.
XXIX-C. Tuba tskintik ke uyle' kachikada ajnik ni ajnoja tuba nojkaj, ni tuba
teromkaj i tuba ni pamkajo', ni tama tuba sekjin uchen p'os i, ni uchenjo'
uts'ibnjo t'ok tuba u ts'onnjo' ni luke ya'an ts'ibi ni t unxot' uxp'e t artikulu
27 tuba wida t tuslomjpom;
XXIX-D. Tuba utskun jpt'an tuba utuse'jo' nojkaj tuba uchijiba tak'in i tuba
upete, k'a che'chich uchenjo' ni luke uyubinjo' jyp'e i tuba upete tuba luke u
knntan Nojkaj;
XXIX-E. Tuba utskun ni aj jpt'an tuba ni chinkoleskak i laj ts'eykintik usapijo'
i tuba utik ni luke uxochenjo' tuba tuseuba ni tak'ini, se' jinchich ni kama'
luke uk'kan i ni machika ke uknntan ke tuba uxupiba ni uk'nleskan k'en i
jink'in tuba luke uknntan i upatan, upete i nojkji luke k'n;
XXIX-F. Tuba utskun jpt'an tuba ni kama' ulaj ts'aykinte tuba k'eneskak
mejikana, ni utuskan tuba k'e'neskak extranjerujo', ni unumsinte ni
teknolojia i tuba ni cha'nume, icha'numsintik i 'kak ni luke yuwi luke usakn
i teknolojikujo' ke uk'atn tuba uchijiba nojkaj;
XXIX-G. Tuba u tskun jpt'an ke uyktan ni tuba ajnik ni Ajmanda nojkaj
Ni ajmanda tubajo' Teromkaj i tubajo' upamkaj, ni tama tuba luke uk'atinte,
ni uchenjo' tuba k'nntintik te'ejo' i tuba ni nunknntanjo' i tuskak uts ni uts
ajnik upete te'e t'ok no'onla;
XXIX-H. Tuba utskun jpt'an ke uchen tribunaljo' tuba ni buya-cheraj patan
uts, uyk'e' ni tuba uch'e ujuntuma tuba uyk'e'i luke machuchenjo' i ke
ya'an tuyak'o uyle' luke upp'lkan ke uchen ajcherajpatan uts kaj nojkaj

uxp'e titulu
i ni yebejo', k'a che'chich tuba uyk'e' ni toji'tan i ni ajpatan tubakaj tuba
upatan ni cherajpatan uts ke uyle' ajptan k'a kintik ni u numiba uts tuba o
uwoye'ubajo', uchenjo', chnintik kachika' jochenjo' i luke uxe uk'ne' tuba
machu ts'onn luke uylkinte;
XXIX-I. Tuba utskun jptan ke 'kak uchumliba tuba k'a ni yolo'kaj ni
Teromkaj, ni dijtritu Nojkaj i ni upamkajo', k'a tomp'ejo' ni uchinenjo'
kachikada uchenjo' tuba knntintik yoko'yinikjo'; i
XXIX-J. Tuba 'kak jpt'an ni tuba uchenjo ni alas, k'oleskak ni uchumliba
upete ni tomp'eleskak tuba uch'e uchen ni yolo'kaj, Teromkaj, ni dijtritu
Nojkaj i upamkajo' che'chich uch'e' ochik tubajo ajts'ujilba i se' jin yak'loto';
XXIX-K. Tuba utskun jpt'an uchenjo' n i ajwawa'ne, ko'leskak uchumliba
upete ni tomp'e tuba uch'e uchen ni yolo'kaj, Teromkaj, Upamkaj i ni dijtritu
Nojkaj che'chich uch'e ochik tubajo ts'ujilba i sekjin yak'loto'.
XXIX-L. Tuba utskun jptan ke uyk'e' ni k'a ochik ni ajmanda Nojkaj, ni
ajmandarjo' nojkaj i tuba pamkajjo', tuba ni tama tubajo' p'isi' tuba uchenjo'
ajk'ech buch', i ch'ixbuch', k'a che'chich uch'e ochik tubajo' ts'ujilba jin
ykbloto'; i;
XXIX-M. Tuba utskun jpt'an tuba uchenjo' ni ajknn, nojkaj, koleskak luke
jok'ne' i taj uyle' kada ni uninik'atn ke a'lki.
XXIX-N. Tuba utskun jpt'an uchenjo' ni tuslomjpom uwoye'ubajo', uk'nkan
i stik ni mulajnikjo' Ni jinda jptan uxe uyktan ni uchumliba tuba uch'e
uchejo' ni utklenjo' i uch'ijiba uk'echkiba ni ulaj chenjo' mulchenjo' tuba
ni yolo'kaj Teromkaj i pamkajo', k'a che'chich tuba ni dijtritu Nojkaj, tuba ni
tama tubajo' p'isi.
XXIX-Ñ. Tuba utskun jptan ke 'kak uchumliba tuba k'a ni yolo'kaj, Teromkaj,
upamkajo', i ni dijtritu Nojkaj, k'a ni tomp'ejo ni uchinenjo' kultura, jp ni
kama' ya'an ni t unlip' xxv tuba wida t artikulu. che'chich uxe t koleskan
ni tojyp'e ni che'chichich uch'e ochik ni tubajo' ts'ujilba i yk'loto', k'a
Uch'e' ts'onintik ni tuxupiba ya'an t unxot' u'uxp'e t artikulu 4º tuba wida
t tuslonjpom.
XXIX-O. Tuba 'kak uchenjo' ni kntintik ni datujo' ajpatanjo' ke uch'ejo' ni
partikularjo'.
87

88 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
XXX. Tuba utskun upete ni jpt'an ke uxe t k'nkan k'a ni jinuch'e' uchenjo'
ni alaj lki i upete ni kua'chikadomba a 'ki wida t tuslomjpom ni umuk'jo
tuba untejo'.
Artíkulu 74. Se' une uch'e'' uchen ni kamara tuba diputa'ujo':
I. Tskun ni uk'enan tuba yek'e t chninte upete Yolo'kaj ni uyle' ta
ch'unik Yk uchijo' ni Tribunal ta Ykom tuba Umuk' Judisial ta ni
Ukjiwoyolkaj;
II. Tomp'ejo' i utajchninte, mach t'ok tan tuba se' une k'a uchnen i ni uchen
patan i machuchen luke une uch'e' uchen tuba uk'ini ni uchninte Ajnoja tuba
Ukjiwoyolkaj, ni tuxupiba ke uxe uyle' ni jptan;
III. (Ma'chu k'nka)
IV. Uxe t ute kada jab' ni presupuejtu ta Upasiba ta Ukjiwoyolkaj, che' utaj
uchinenjo' upp'paln i ni kuaxuk'a uk'exkan ni Proyektu utskun ni Ajmanda
Woyolkaj, umpets' ke asapinti ni luke uyo uyk'e' ni ke tan umech'inte
utan, uxe usapn tuba uble'. Ka che'chich uch'e uyle' ni presupuejtu ni
orkanisasionjo' plurijab'jo' tuba ni jimba kua'uxe t utejo' tuba ni uk'enesan ni
infraestruktura ke uxe t lkan kama' ya'an jptan tus ptonib; ni erokasionjo'
'ki uxe t 'kan ni t subsekuente Presupuejtujo' tuba Upasibajo'.
Ni Ajmanda Woyolkaj uxe uyk'e' t k'osbinte ni ch'obolotot ni ut'kiba ta
jptan tuba Uyochiba i ni Kua'uxe t ute ni Presupuejtu tuba Upasiba tuba
Ukjiwoyolkaj mach t'numik a 8 ta tuba mes ni sektiembre, i ke ajni uye'e'
ka'an Sekretariu tuba dejpachu ke jin a 'ki tuba jin chichich tuba lki.Ni
ch'obolotot tuba diputa'ujo' uxe usapn ni Presupuejtu tuba Upasiba ta ni
Ukjiwoyolkaj, mach t'numik jink'in 15 ta tuba mes ni Nobiembre.
Jink'in utk'e' uchen upatan jink'in uk'ini uyle' ni t artikulu 83, ni Ajmanda
Woyolkaj uxe uyk'e' t k'osbinte ni t ch'obolotot ni Ut'kiba ta jpt'an tuba
Uyochiba i ni Kua'uxe t ute ta Presupuejtu tuba Upasiba ta ni Ukjiwoyolkaj
mach t'numik uk'ini 15 tuba mes ta disiembre.
Machuch' ajnik ch'uju kuachika tak'in muku, ke machin chnintik ke k'n,
t'ok jinba krx'kak ni jin chichich Presupuejtu, ni kejin uxe t k'nkan ni
Sekretariujo' k'a kont'n ts'ibi k'a ni ch'unik tuba Yolo'kaj.
Jop'e jek'ts'ib.- (Mach uk'nka)

cha'uxp'e jek'ts'ib. (Mach uk'nka)
cha'uxp'e t'ok ump'e. (Mach uk'nka)
uxp'e titulu
Use'inxe t k'e'neskan ni p'iskin tuba ye'kak ni ut'kiba ni jptan tuba
uyochiba i ni Kua'uxe t ute tuba Presupuejtu tuba Upasiba, jink'in uxot'
tskun uk'atben ni Ajmanda ke k'en kua'ujapnuba t'ok t tan umech'inte
utan tuba t ch'obolotot o ta ni Ppy Patanjo', i ke ajni uye'e' tuba upete
kuaxuk'a ni Sekretariu ta dejpachu jin chichich uxe uyle' ixkok'a ke' uyk'i
unikunuba;
V. Uxe uyle' che' ya'i o mach uxin t tskinte Utoji'tan tuyak'o ni ajpatan
tuba kaj ke uchi kua'chika utan ni tu xupiba t artikulu lll tuba wida
Tuslomjpom.
Uxe t chninte ni uti'in ke uchenjo' ni ajpatan tubakaj kama uyle' t artikulu
10 tuba wida tuslomjpom i ajnik kama' ulotjo'ya'an tama ke usube' ni tan
umech'inte utan politikujo' ke tuyak'o uxe uy'ben;
VI. Umech'inte ni Utak'ini Kaj tuba jab' numi, t'ok ni tuba k'a lajchnintik ni
resultaujo' tuba k'tom tuba ch'uj tak'in uxe uye'e' che' ts'its'ita'eski ni luke
alaj lki tuba Tak'in tatoji patan umechn ke uchenjo ta ni ut san tama k'a ni
tuspatanjo'
Ni umech'inte ni Utakini Kaj uxe uchen ni ch'obolotot tuba diputa'ujo'
t'ok ni tuyak'o ni ukji ch'ukjutom nuktak ta ni Ukjiwoyolkaj. che' ta ni
nini'mech'om ke jinda uchen tuts'ik pp't'an tantama ni uk'e'nan keya'anjo'
t'ok uyochiba o ni upasibajo', t'ok jini luke ya'an i t'ok luke ya'an ts'ibi ke uxe
t k'nkan i mach ajnik uk'e'nan o ke ujapn ni uyochiba ke a knki o jini luke a
stki, uxe uyle' upatan t'ok kama uyle' jpt''an. Jini kuaxuk'a ni umech'inte
tama ni t ts'oninte tuba luke yo'uchen tuba ni tuspatanjo', tuba uk'ini se'
une uch'e unumsen ni rekomendasionjo' tuba utik uts ni luke mu'uchenjo'
jinchich ni tuxupiba ajpt'an.
Ni utak'inikaj tuba upatan ach'uch'tak'in ke jin uxe uye'e' t ch'obolotot ta
diputa'u mach t numik uk'ini 30 ta abril tuba jab' ute. Use'inxe t k'e'neskan
p'isk'in ni uye'kan ni tuxupiba tuba unlip' lv, tuxupiba unxot; tuba wida t
artikulu; ni t tm'eskan machu ch' t numik ta 30 k'in yokokuxujo' i, tan ni
ke a lki, tan ni ukji ta ni ch'ukjutom nuktak ta ni Ukjiwoyolkaj uxe t tsijkan
t'ok jinchichba uk'ini ts'ita' tuba ni uye'e' ta unumsajt'an ta ni resulta'ujo' ta
ni umech'inte ni Utak'ini Kaj.
89

90 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni ch'obolotot uxe utsubsen ni umech'inte ni Utak'ini Kaj mach t'numik ni 30
ta Sektiembre tuba jab' ute ni tuba uye'kan t'ok uchumliba tuba nini'mech'om
tuba luke ukntan i kama' a lki ke uxe t ko'lan uxe t k'nkan ni uts'ajili'b tuba
resultadu tuba uk'ini tuba utaj chninte Ukjiwoyolkaj kama' uyle t artikulu
79 tuba wida t tuslomjpom, mach uxin t ts'its'ita'eskan ni ta ke uyosenjun
tuba uchnen uts, rekomendasionjo' i uchenjo' ke uylijo' tuba uk'ini ni utaj
chninte Ajnoja tuba yolo'kaj, uxe uchen uyle tuxupiba kama' t artikulu.
Ni ch'obolotot tuba diputa'ujo' uxe utajchnen luke mu'uchen ni tuk'ini tuba
utajchne Ajnoja tuba yolo'kaj i uxe uch'e uk'atn ke ts'aykbintik tuba kachika
mu'uchen patan ni uchninte;
VII. (Machu k'nka);
VIII. Ni kachika'jini ke utklen uye'e' jinda tuslomjpom.
Artíkulu 75. Ni ch'obolotot tuba diputa'ujo', jink'in usapn ni Tak'in ta
toji'patan ta Upasiba, machuch' uyktan utich'e ni utojki' ke tuba ump'e
patan ke kama' uyle' i t tuslomjpom; i t kuaxuk'a ni t'ok kua'chikadomba
ke mu'uchen ke uyktan uyle' ni tojkib ya'uxe uchnen kama' tich'i ni kejin
uyle' ke' ajni uk'a ni Tak'in ta toji'patan anumi o ke kama' uyle' a jpt'an ke'
uykti tuba patan.
Ni upete kuaxuk'a ke a lki uxe t ute rejpeta ni uchumliba ke ya'an ni t artikulu
127 tuba jinda Tuslomjpom i t jptajo' ke kama' uchenjo' ke che' utskun ni
ch'obolotot tuba Upete.
Ni umuk'jo' woyolkaj lejillatibu, Ajmanda i judisial, ka ch'echich ni
ya'antamajo' t'ok ujuntulajt ke usapben tan jinda Tuslomjpom ke uchenjo'
luke uxe uk'ne' tuba Tak'in ta toji'patan ta Upasiba ta ni Ukjiwoyolkaj, uxe
uyosen tama ni kua'uxe t utejo' tuba tak'in ta toji'patanjo', ni tabuladorjo'
dejklosa'ujo ta ni utojki' ke uylkan ke mu'uy'binte ni uyajpatan kaj. Jinda
uylkan uxe tchninte ujit'kan ke tuba sapintik ni tak'in ta toji'patan ta upasiba,
ya'an t artikulu 74 unlip' lV ta jinda Tuslomjpom i kachika'amba ke ya'an t
k'nkanjo'.
Artíkulu 76. Uxe uch'e' sek' une ni Senadu:
I. Uchinen uts ni politika pti ke mu'u chenjo' ni Ajmanda Woyolkaj t'ok
uchumliba tuba ni ts'ajili' tuba kada jab' ke ni ch'unik tuba Yolo'kaj i ni
sekretariu tuba dejpachu ke jinuxe uk'ne' ch'obolotot

uxp'e titulu
I chechich, usapn ni trata'ujo' mulkaj i kombensionjo' diplomatikujo' ke ni
Ajmanda Woyolkaj uxe uwina'tan usapn i chechich uxe uyle' che' utsubsen,
ut'saykun, unebaj p'asen, uk'exe', utsutsn, upa'sen ukole'san i uyle' kachikada
uxe utsijkan k'a chnintik kachikada tama ni jinchich.
II. Uxe uchnen uts ni k'aba ke ni jinchich upatan uchen ni prokurador
tuba upete tuba Na'kaj, minijteriujo' Ajente diplomatikujo', konsuljo' tuba
upete ajpatan superiorjo' tuba asienda, koroneljo,i kachikadomba Ajnoja
tuba Ejersitu, Arma'ujo' i Umuk' ta Iski Nojkaj, tuxupiba tuba ni ajptan
uyle'.
III. Usapn tk ka uch'e 'kak pasikjo' ni umuch't nojkaj tupasiba bajka'an ni
pa'ís, tunumiba ni umuch't tuba tuntajkaj bajka'an ni ukaba nojkaj i uwa'li'
ni ajmuch'numejo' tuba otromp'e unojmuk', k'en uk'enan unp'e mes, t ja' ta
ajkbnajo';
IV. Uxe uyeke utan katuba ni ch'unik tuba Na'kaj uxe uyk'e' ni knntintik
Yolo'kaj tuba pti ni tubachich Teromkaj, umek'e ni umuk' k'n;
V. Uxe uyle' jink'in ya'an st upete ni umuk'jo ya'an tusujo' tuba Teromkaj,
ke jin ak'oti ni kuaxuk'a uxe t binte uk'atbinte untu ajmanda ke anebaj 'ki
une uxe uyk'e tuba yakintik kama' ya'an t jptan ya'an tusujo' tuba jinchich
Teromkaj. Ni uye'binte uk'aba tuba ajmanda uxe uchen senadu ke uyk'ijo'
ixto uyuxtuli' tuba ch'unik tuba na'kaj t'ok usapn tuba ucha'tuli' tuba uxtu
uk'e'nan tuba ulotjo' ke ya'anjo' i tuba ubuk'oli' tuba ajt'bla ke ya'chich'an
kama'chich ya'la'an tuba ni ajptan. Ni junsionariu ke a 'ki, machuch' yakintik
tuba ajmanda tusujo' tuba uyakinte jab' ke uxe t chninte tuba ni kama' ya'an
ts'ibi ke uxe utskun. Ni jinda uxe uyle' ni jinchich ke ya'an tusujo' tuba
teromkaj ke mach'an ni tama kuaxuk'a;
VI. Uxe uwina'tan uchen ni kua'chika tuba politikujo' ke uche tama ni umuk'
tuba ni Teromkaj jink'in kua'chikadomba ni unejo' t'ok jin tuba uxupiba ni
senadu, o jink'in t'ok kua'chikadomba ni kachikada ke ni machu ykta uchen
t'ok ni tusumjo' tusujo' tuba utnxina ajo'yan tuba armajo'. Ni jinda kuaxuk'a
Senadu uxe uyle' ni kachikada, uk'eche'uba ni t Tuslomjpom tuba upete'
tuba Yolo'kaj i ni ta Teromkaj;
Ni jptan uxe utuse' ni ejersisiu tuba jinda i luke uxe uchen i tuba ni anumi.
VII. Uxe uts'osen ni jura'u tuba utoj tan tuba uchinen ni tan umech'inte utan
politiku tuba ni luke machuchi o machuj kajti'in uchen ke uchen ni ajpatan
91

92 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
tubakaj i ke uts'ita'esan ni k'tan tuba luke uknntan kaj ni jinchich i tuba uts
dejpachu, tuba tuxupiba ni artikulu 110 tuba wida Tuslomjpom;
VIII. Uxe utskunjo' ni Minijtrujo' ta ni Supremu Korte ta Judisial ta ni
Na'kaj, tuba ni uyuxtuli' ke uxe uyosen tuba kama' uyle' ni ch'unik tuba
Yolo'kaj i che'chich uxe uye'ben o mach uye'ben ni usapn ni luke mu'ulaj
k'atbenjo' tuba lisensia o numpasik ni jinchich; ke uxe uyk'e' ni jinchi
t'blajpatanjo';
IX. Uxe uye'ben ukaba' i unikn ni ajnojajo' ni xot'kiba Woyolkaj tuba ni jin
ya'laj'an wida t Tuslomjpom;
X. Uyle' t'ok dekretu usapnte t'ok jot'jun tuba ucha'tuli' tuba uxtu uk'enan
ni tuba yebejo' ke ya'an ni luke uk'atnjo' utsjo' ke tama tubajo' uxupiba
uk'ajti'kan ukji woyolkaj;
XI. Uxe uwina'tan uchen utsupsen ni jo'yan tuba uxupiba ni uka' ta ukj
woyolkajo' ke che' uk'atnjo', t'ok ump'e dekretu usapn k'a ni jot'jun tuba
ucha'tuli' tuba uxtu uk'e'nan ujek'omjo' ta ni yebejo' ke ya'anjo';
XII. Ni kachikadomba ke jinchich Tuslomjpom uyk'e'.
Artíkulo 77. Ajump'e ni ch'obolototjo' uch'e', sinke ujup'e'uba kachikajini:
I. Uyle' kachichkada uxe t ute utak'ini ni t'ok jinchich tuba uréjimen tuba
tama;
II. Uyubin ni tkamara ta lejisladorajo' i t'ok ni Ajmanda ta ni Unte'jo, k'a t'ok
unejo' ta tuba tama.
III. Uyle' ni ajpatan tuba usekretaria i uchen ni Tusu numik tama ni jinchich, i
IV. Utskun ujuni, tama tuxupiba ni 30 k'in uxe utk'e jink'in k'otik ni ajskpatan
k'a yakintik uxe t nebaj'kan ke uxe uch'e k'ajti'kak tama ni 90 uk'ini ute,
tuba uxupiba ni uble' ajpatan tuba jinchich kama' uyle' ni artikulu 63 tuba
wida tuslomjpom, ni t kuaxuka ni ajskpatan ta diputa'ujo' i senadorjo' tuba
konkresu tuba untejo' tuba ut'ki' uk'enan tubachich, jp ni ajskpatan uchen
tama ni jab' ta uxupiba ni luke uchenjo' ni lejislador ke uxe uch'e.

Jek'om IV
Ta ni Pipiy Patan
uxp'e titulu
Artíkulu 78. Jink'in tu buk'olib ni ch'obolotot tuba untejo' ya'uxe t ajt untu aj
Ppy patan ke ya'ajnik tuba ajnik ni 37 ulotjo' ta unejo' 19 ajnik ta diputa'ujo'
i 18 Senadorjo', ke uxe t binte uk'aba unejo' chich ni ch'obolototjo' ta
ump'e k'in najtk xupik ni uk'ini a''ki tuba ni sesionjo'.Tuba kada ajnojajo'
ni ch'obolototjo' uxe t 'binte uk'aba', tantama unejo' ni ejersisiu, untu
ajnebajk'ote
Ta ni ppy patan, jink'in ta ni uyk'e k'a uyle' uyben jinda Tuslomjpom
yala'an ni jinda:
I. Umajnan ni ut'an tuba k'nkak ni ajknn Nojkaj ni kuaxuk'a kama' uyle' t
artikulu 76 unlip' IV;
II. Uch'e, ni t kuaxuk'a; ni luke uyle' ni ch'unik ta ni Yolo'kaj;
III. Uxe uyle' ni luke uk'atnjo' p'isi'; uch'e tama ubuk'oli' ni ch'obolotot tuba
Unte' ni ut'kiba ni jpt'an i luke uye'binte ni ch'obolotot i uchen tuba ujuni
ni ajt'blajo' tuba ch'obolotot ke machika tuk'aba' mu'u tskinte k'a tuba se'
k'atbintik jinchijba ratu tama uk'ini ke' mu'uchenjo' patanjo';
IV. Uk'ajti'in une o u k'k'ajalin ni Ajmanda, ni luke ulajk'atinte t ch'obolotot
o tuba se' ump'e ch'obolotot tuba mukults'ajijo' terenpatan, uxe t'k'nlan
chap'e t kuaxuk'a ni jot'jun tuba ucha'tuli' ta uxtu uk'enan ni yebejo' ke
ya'an. Ni luke ulaj k'atinte uxe utich'e' ni kmbitajo' o kua'uxet utejo' tuba ni
mukults'ajijo' terenpatanjo';
V. Uyk'e' o mach uyk'e' ni chninte uts ni uxe t 'kan ni Prokuradorjo' ta
Upete Yolo'kaj ke uxe uyk'e' ni upmi ni Ajmanda Woyolkaj;
VI. Uyk'e' ni ujuni tuba numik uts tuba u'uxjo'p'e k'in ni ch'unik tuba
Yolo'kaj i uyk'e' otrontu ochik ujek'ota ke' ajnik ixto k'ani mach'an
uneba;
VII. Uxe uchnen uts ni uk'aba' keni ch'unik uchnen ni minijtrujo', ajentejo'
diplomatikujo', konsuljo' tuba upete, ajpatanjo' superiorjo' tuba Asienda,
koroneljo' i upete ajnojajo' superiorjo' tuba Ajmanda, Arma'ujo' i Iskijo' tuba
Nojkajo', ni tuxupiba jpt'an ke uyk'e' i,
93

94 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
VIII. Uchnen i uyle' kachichkada tuba ni luke uk'atnjo jini tuba numik uts
ke uxe uye'e' ni lejijladorjo'.
Unjek' V
Ta ni ch'ukjutom Ajnoja ta ni Ukijiwoyolkaj
Artíkulu 79. Ni ukji ta ch'ukjutom ajnoja ta ni Ukjiwoyolkaj, ta ni ch'obolotot
ta diputa'ujo', uxe uknntan kache'uchen ujuntul ajt i ta uk'atn ni ejersisiu
ta ni kua'uknntan i tuba uyle' ni utusom tama, ka'uyute i up'nkanjo', tan ni
ts'ibi't'an ko yle' ni jpt'an.
Ni ka'uyute ni ch'ukjutom uxe t ute ka'ni ut'kan ta jini anumijo'ba, ujab'jo',
uyute uts, utotojtsupsen, mach ujup'uba t'ok ni'untu i mach uba'ta.
Jinda kaj ta ch'ukjutom ajnoja ta ni Ukjiwoyolkaj uxe uknntan upatan:
I. ch'ukjutintik kuanta anummi ni uyoche i upasejo'; ni uk'nkanjo', ni
uknntinte i uy'kan ni ch'ujlomtak'injo' i utak'injo' ta ni Umuk'jo' ta Unte'
i tubajini kajo' Woyolkajo', ka'tk utik ni mech'om k'a chnkak kache' uchen
upatanjo' tan ni utsupsenjo' ni kua'uxe t ute ni uknntan ni tuspatanjo'
nojkajjo', tuyak'o ni ch'uch't'an ke' uxe t lkan t'ok ni t'an koyle' ni jpt'an.
che'tk uxe uch'ukjutin tajtoj ni tak'in Woyolkaj ke' uk'ne' o uchenjo' ni
teromkajo', ni upambitkajo', ni xot'kiba Woyolkaj i ni ya'antama politikuajtsiktak'injo'
ta ni uka' p'isijo', t'ok jini uyo utklaya Woyolkaj; che'tk,
uch'ukjutin ni tak'in ta nojkajo' ke' a lki katuba i stkak ta kachichkamba kajo',
yebe aj ajt o mach'an, takaj o yk, i ni anumsinti ta stkanjo'ba, ni utskintejo',
ujoj o kachichkamba otrojo' jikura juridika, ta ka' alki t'ok ni ujit'kan ya'anjo' tan
ni jpt'anjo' i sinko ts'ibajtesan ni p'ismuk'ta otrojo' ajmanda i ta ni uyolayajo'
ni ajk'nom ta ni tusu'tak'in.
Ni kabilka'jo' nini'mech'ejo' jini uyle' ni unjek'ts'i' najtk uch'e' ubisan ni
tsik i ts'ibi' ts'ikom, patrimonialjo' i presupuestariujo' ta ni tak'injo' ta ni
Nojkaj ke' uxejo t tskbintejo' i uxe t 'binte, ts'k t'ok ni ka' uyle' ni jpt'an.
Sinko ts'ibajtesan najtk ta ump'e jab', ni kabilka' ta nini'mech'om ajoja ta ni
Nojkaj uch'e' uk'atn i umech'n, ta ka'awl kua'chichka i totojtoj, numsajt'an
ta ejersisiujo' najtk ta ni Ukuenta Kaj t mech'inte, sinke jindaba xik t
ute entende, tuba upete ni uyute totojtoj, jb cha'num ni Ukuenta Kaj ta ni

uxp'e titulu
ejersisiu jini tubajo' ni numsajt'an k't, jinchich jink'in ni tuspatan, kua'uxe t
ute o ni tak'in, jini uknntan ni tak'in t mech'inte ubk'e' tuba uxoymke' tuba
uchen i utoje' kachichkamba ejersisiujo' tojki'jo' o jini uyute ni jek'omjo' tupam
ni uyute ta ni kua'uxe t ut eta ni tuspatanjo' nojkajo'. Ni uchnitejo' i usubintejo'
ke', jinchichbajini, ni kabilka'jo' ta nini'mech'om ajnoja ta Nojkaj uyk'e', tok'a
uch'e' uk'ajti'in ni ejersisiu ta ni utak'in kajjo' ta ni Utsik Kaj t mech'inte.
che'tk, sinke uts'ibajtesan najtk tani utepnte', tan jini uyajt utsjo' ke uyle'
ni jpt'an, kote ta ni subom'jo', uch'e' ujok'e' ni kabilka'jo' ni amech'intiba
ke uch'e' mech'intik, jink'in ni ejersisiu ta mech'inte tuk'inito, ta ni t'an ke'
asubintiba i uylben ump'e numsajt'an. che'jinda k'tom mach xikjo' t
p'albintejo' tan ni p'isk'in i kache' tich'i k'ani Jpt'an, uxe t kokobinte ni
utoji'tan ke' achnki ta jjinchichba jini. Ni kabilka' ta mech'om ajnoja ta
Nojkaj uxe uy'ben ump'e ts'ajilpatan tajtomp'e ni kamara ta diputa'ujo' i,
t'ok jiniba, uxe uy'ben upatanjo' ko knntanjo' o uxe uchen uts'aykun otrojo'
patanjo' tupnte' ni ajnojajo' ke' ya'an k'en uk'ajalimba;
II. Uyk'e' ni uts'ajilpatan ni upa'si ta ni mech'om ta ni Utsik Kaj ta ni
Kamara ta diputa'ujo', mah ta jlknan ta 20 ta jebreru ta ni jab' ke'uteba
kuanta uye'i, jinuk'a uxe t koloban tuk'ajalin ni ajmech'omjo' ta jinchichba
kamara i uxe uknntan upmi kaj. Tama jinchichba ts'ajilpatan uxe t osinte ni
nini'mech'omjo'ba ka utijo', ni uylkan ta umech'om, ta ni ujek'om ke jin tuba
ta ni nini'mech'om ta ka' uk'ne' ni tak'in ta nojkajo' k'a tuba nini'mech'omjo'
jini uyle' ni ulipjpt'an najtkba i jini t chninte ni upatan ta uchen patan
t'ok ni tak'in ta nojkaj ta uparte ni kabilka'jo' k' tuparte ni kabilka'jo' ko yle'
ni unlip jpt'anjo' ta ni tuspatanjo' nojkajo' tajtomp'e t'ok ni nini'chnenjo'
ta ni kabilka'jo' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Nojkaj ke' uyosen ni uyle'jo'
i taj ump'e t'ok ni nini'chnom ta ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni
Na'kaj ko jup'e' ni jujtifikasionjo i uchekteskan ke', che'jinyo, ni kabilka'jo'
nini'mech'ejo' sam uye'ijo' jinchichba ni patanjo'.
Tuba jimba cherki'jini, ta unebaj se'inte ta uye'e ni ts'ajilpatan kamba uresulta'u
uxe t k'kan t u'kan k'a ni kabilka'jo' nini'mech'ejo' jinchich ni utbaba ta
ni resulta'ujo' ta ni umech'om, k'a ni jindajo' uye'e'jo' ni ujustifikasionjo'
i uchektesiajo' ke' jintuba, kuaxuk'a uxe t p'isinte k'a ni kabilka'jo' ta
nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj tuba ni utik ni ts'ajilt'an ta uresulta'u ni
mech'om ta ni Tsik ta Kaj.
Ni ajnoja ta ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj uxe utskun ta ni
kabilka'jo' nini'mech'ejo', mach jlknak 10 k'in ta patanjo' ke' anumi a ke a
tskinti t Kamara ta diputa'ujo' ni ts'ajil resulta'u, ni rekomendasionjo' i jini
95

96 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
ats'aykinte ke jintuba k'a, tan ump'e p'isk'in ajta 30 k'in ta patanjo', uye'e'jo'
ni numsajt'an i uchenjo' ni uchnen ke' uts'onn to'eskakjo', che' kot'ik mach
uts'onmba uxe t'binte ni utoji'tan ke ya'laj ano' t Jpt'an. Ni najtkba,
mach uy'binti ni unk'e ta nini'chnom i ni usubintejo' ta jini upatanjo',
jinuk'a uxe t ajt tan ni ucherki' i ka'uyle' ni Jpt'an.
Ni kabilka' ta nini'mech'inte ajnoja ta ni Na'kaj uch'e' uyle'uba ta ump'e
p'isk'in ta 120 k'in ta patanjo' tuba ni up'alinte ke' a 'ki k'a ni kabilka'jo'
nini'mech'ejo', che' mach uchenjo', uxe t lkan ke' a uti atendej ni
rekomendasionjo' i ni uyute pukom.
T'ok ni rekomendasionjo' ta ni kua'uchen ni kabilka'jo' nini'mech'ejo'
uch'e'jo' uk'alinchen tupnte' ni kabilka'jo' ta mech'inte ajoja ta ni Na'kaj ni
uto'eskan ka uti o, che' tk, lkak kok'a mach usapinti.
Ni kabilka' ta mech'inte ajnoja ta ni Na'kaj uxe uyk'ben ni Kamara ta
diputa'ujo', ni k'in 1 ta ni mesjo' ta mayu i nobiembre ta kada jab', ump'e
ts'ajilt'an tuba ni ajt ko ch'ujnan ni ninichnomjo', rekomendasionjo' i ni
uyute pukt'anjo'.
Ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj uch'e' uch'ujnan ukolo' ta ni
upatan i unini'chnomjo' ajta ke uyk'e' ni uts'ajilt'an ta uresulta'u ni Kamara
ta diputa'ujo' ke uyle' jinbada unlipt'an; ni Jpt'an uxe uyle' ni toji'tan
koy'kan ni machka mach uts'onba jinda lkan;
III. Nini'skn ni ucheria o utajchnenjo' ke' ajnik jup'u tan ump'e mech'le
o um'pe uyajt mach uts tan ni uyochiba,upase, kache' uk'nkan, knnya i
uy'kan ni ch'ujom i tak'in ta nojkajo',i uyute ni wawa'nw t ototejo', tok'a
tuba uk'atnjo' ye'kak ni pimiljuno', junjo' o ch'uji'junjo' k'njtakjo' tuba ni
uyute ta ni unini'sakintejo', uts'onn ni jpt'anjo' i ni utsil ajt ke' ya'ano' tuba
ni uxakintejo', i
IV. Unonoj le' ni mech'le i ts'ibajtesya ko kle' ni Asienda Kaj Nojkaj o ni
uk'mbita ta ni kajo' nojkaj i 'bintik tajtoj ni machka uchijo' ni tklayajo' i
utoji'tan t'ok tak'in kejintubajo', che' tk upukn tupnte' ni ajnojajo'
ajk'ajalin ni uy'binte otroj utanjo'; upukn ni uyute ta kua'uchen ke uyle' ni
Upam uk'aba' chmp'e ta jinda Tuslomjpom, i uye'e' ni subom i jini uyolin
toji'tanjo', ta jimba jit'omjo' uknntan uk'' ke ni utich'e' ni jpt'an.

uxp'e titulu
Ni tojtan i jini p'nomjo' ta ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Nojkaj
uch'e' xik t p'kti'kan k'a ni kabilka'jo' ka nini'mech'intijo' i, ka'tk, k'ani
ajpatan takajo' kotanintejo' ts'ibijo' tuyak'ochich, tupnte ni kabilka' ta
nini'mech'kan o tupnte' ni tribunaljo' ko yle' ni artikulu 73, unjek' xxIx-H
ta jinda Tuslomjpom kont'n ka' ni ayan uk'a ni jpt'an.
Ni ch'obolotot ta diputa'ujo' uxe uyle'jo' ixkamba ni ajnoja ta ni kabilka' ta
nini'mech'inte k'a ni jot'jun ta ni cha'uxp'e unjek' ta ni uloto' ke ya'ano'jinijo'.
Ni Jpt'an uxe uyle' kache' uxe t jit'kan tuba 'kak. Jimba ajnoja uxe t jlknan
tupatan jo'p'e t'ok uxp'e jab' i uch'e' sutwnik tbinte cha'num k'a tomp'e pets'.
Uch'e' xik t k'exkan,tajinchichbajini, k'a ni tan mx k'ojo ke ni jpt'an utich'e',
t'ok jinchichba jot'jun k'n tuba ni uy'binte uk'aba'ba, o k'a ni kua'chichka
i ka' akolobijo' ni ujit'kanjo' lixtu tan ni Upam uk'aba' chmp'e ta jindaba
Tuslomjpom.
Tuba xiket ajnoja ta ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj k'n
ats'ktesan, jek'ejtakjo' ni uk'atinte ke' ya'an ts'ibiba tan ni ujek'jpt'anjo' I, II,
IV, V y VI ta ni artikulu 95 ta jinda Tuslomjpom, jinchich ni utich'e' ni jpt'an.
Jink'in ya'an uchento upataqmba mach uch' ajnik t'ok ni'ump'e partidu
politiku, ni'uch'e' uknntan otroj patanjo', ni'ump'e ukarku o k'patan, uch'e'
jin ni mach utojkaba tan ni woyomjo' ajk'ajalinjo', ajye'junjo', ajk'chanjo' o
ajtklaya.
Ni Muk'jo' ta Woyom, ni kabilka'jo' nojkajjo' i upete ni kabilka'jo'
anini'mech'intijo' uxe uyk'benjo' ni tklaya koyolin ni kabilka' ta nini'mech'om
ajnoja Na'kaj tuba uchen ujersisiu ta ni upatanjo' i, che' mach k'otik uchenjo',
uxe upojlen ni utan ko yle' ni Jpt'an. che'tk, ni ajpatanjo' ta kajo' nojkajo'
i t bijkajo', che' tk kachichkamba kabilka', yebe ke' ya'an o mach'an, takaj o
yk, ajmandajo', ajmandajo' o uk'omtbi, okachikamba otrojo' jikura juridiku,
ko ch'e' o uk'ne' tak'in kaj nojkajo', uch'e' uy'ben ni numsajt'an i juno' ke'
uk'atn ni kabilka' ta nini'mech'om ajnoja ta ni Na'kaj, ta kont'njo' t'ok
ni ujit'kanlixtu amba ta ni jpt'an i sinke uts'ibajtesan ni p'ismuk' tao troj
ajnojajo' i ta ni uyolayajo' ta ni ajk'nomjo' ta sijtema tak'injo'. che' mach
k'otik uyk'e' ni numsajt'an, ni ajnojajo' uxe t'binte ni tanjiniba ta ka'chich
ya'an uk'a ni Jpt'an.
Ni Umuk' ejekutibu ta Nojkajba uxe uk'ne' ni jit'om adminijtratibu ta ni
uyute tuba ni kojom ta ni toji'ts'ibajtesya i toji'tan t'ok tak'in ke ni uyle' ni
unlipjpt'an IV ta jindaba artikulu.
97

98 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Kapítulu III
Ta ni Umuk' Ajmanda
Artíkulu 80. Uy'binte ni ejersisiu ta Supremu Umuk' Ajmanda ta ni Unte' ta
untu yinik, koxe t'binte uk'aba' «ch'unik ta ni Teromkaj Unte'jo' Ajkbnajo'.
Artíkulu 81. Ni ykom ta ch'unik uxe tajtoj i ta ka'chich uyle' ni jpt'an ta
ykom.
Artíkulu 82. Tuba xiket ch'unik uxe ak'nlna'tan:
I. xiket ajk'na ajkbna ta' pnkban, ke' ajink uts ta ni uyolaya, uch'oket pap' o
na' ajkbnajo' i ajniket kuxu tan ni pa'is ka'ti ta chnjo'p'e jab'jo'.
II. Aknntan 35 jab' ts'k tuyute ni ykom;
III. Ke' akuxlet tan ni pa'is upete jap najtk ta ni k'in ta ykom. Ni mach ajniket
tan ni pa'is ajta k'a cha' uxjo'k'injo', mach uch'kjts' ni awajt.
IV. Mach ajniket t'ok ni ch'ujo' i mach xiket ajnoja ta ni'ump'e ch'uj;
V. Mach ajnik apatan, che' ajniket t Ejersitu, awktan cha'uxp'e mesjo' najtk
ta ni k'in ta ni ykom.
VI. Mach xiket Sekretariu o subsekretariu ta Teromkaj, Prokurador ta Upete ni
Yolo'kaj, Ajmanda ta ump'e Teromkaj ni ajnoja ta xot'kiba Woyolkaj, amenuj
ko ts'eje'uba ta ni upatan cha'uxp'e mesjo' najtk ta ni k'in ta ykom; i
VII. Mach yajna'tintik ta kua'chichka jini ta mach uch' uchen kua' l tan ni
artikulu 83.
Artíkulu 83. Ni ch'unik uyoche uchen upatan ni 1o. ta disiembre i uxe t
jlknan cha'uxjab'jo'. Ni ajk'na ke' oni uknnti ni patanjiniba ta ch'unik ta
Yolo'kaj, yk k'a ni kajjo', o t'ok ni upami ta uts'ktesan patan, nebaj ajt o
k'expmin, k'a ni'ump'e kua' i k'a ni'ump'e ko yolin uch'e' sutwnik uch'e'
jimba patanjini.
Artíkulu 84. che' mach ajinik ni ch'unik ta Yolo'kaj, utik tan ni uchap'elma
jab' nts' ta ni ut'kan ni patanjiniba, che' ni ch'obolotot ajnikjo' t mukults'aji,
se' uxe t tuskan ump'e Woyom ta Ykom, i ajnik jink'in ka'ti cha'uxjek ta ni

uxp'e titulu
unumeru ts'k ta uloto', uxe tuskan ump'e mech'om muku i k'a upetejo'
ta yko, untu ch'unik majan; jinchichba ch'obolotot uxe uy'ben, tama ta
cha'jo'p'e k'ino' uteba ta usapn ni majan ch'unik, ni jok'om tuba ni ykom
ta ch'inik ko uts'ktesan jimba patanjini; uch'e' up'isn tantama ni k'injo
ta jok'om i ta ni utich'e' tuba ni mech'omjo ta ni ykom, ump'e p'isk'in
mach p'i' ta cha'jo'p'e t'ok chmp'e mesjo', ni mx noj ta uxjo'p'e t'ok uxp'e
mesjo'.
che' ni ch'obolotot mach ajnikjo' t mukulst'aji, ni Ppy Patanjo uxe
uyle' ixkajini majn ch'unik i uxe uchen jok'om ta uchen mukults'ajijo' ta
Terenpatan t ch'obolotot k'a jinda, che' tk, uyle' ixkamba uxe ni majn
ch'unik i upa'sen ni jok'om ta ykomjo' ta ch'unikilbajo' tan ni ka' ts'ibi tuxot'
ts'ib artikulu najtk.
Jink'in ni ch'unik mach ajnik ajta k'a chmp'e jab ta ni upatan jiniba k'ino',
che' ni ch'obolotot ya'ajnikjo' t patan, uxe uyle' ixkune ni majn ch'unik koxe
uts'ktesan jimba patanjo'; che' ni ch'obolotot ta ni Unte', ni Ppy Patanjo'
uxe uyle' ixkune uxe ni majn ch'unik i uxe ujok'e' ni ch'obolotot ta ni
Unte'use'in cheno' mukults'aji ta terenpatan tuba k'a uyaknjo' t'ok Woyom
ta Ykom i uchenjo' ni ykom ta k'ex ch'unik.
Artíkulu 85. che tut'kan ump'e uk'ini patan mach k'otik ni ch'unik
ke' ayakintiba, o ni ykom mach ajnik chere o lkan ke' utsba ni 1o. ta
disiembre, uxupo, jintk uk'a, ni majn ch'unik ke sam utsupsi ni upatan
une uxe uchenuba enkarga ta ni Umuk' ni Ajmanda, ka' ni majn ch'unik,
ni machka uyle ni ch'obolotot ta ni Unte', o mach ajnik t'ok ni upmi
majan, machka uyle ni Ppy Patan, uk'eche'uba ka'chich ni uyle ni
artikulu najtkba.
Jink'in ni ch'unik xik unts'ita' k'in, ni ch'obolotot ta ni Unte', che' ajnikjo'
woyojo', o che' tk ni Ppy Patanjo', uxe uyk'e untu ch'unik majan tuba
uchen ni patan ta k'injo ke' jlknan ni mach uxin t ajt.
Jink'in ni ch'unik mach ajnik tupatan k'a mx t'numik ka' tacha'uxjo'p'e
k'injo' i ni ch'obolotot ta ni Unte' mach ajnikjo' woyojo', ni Ppy Patanjo' uxe
uchenjo' jok'om ta ni se'il mukults'aji ta ni ch'obolotot tuba up'ne'jo' jinda
k'k'aba', che' tkba, ni majn ch'unik.
che' ni mach'an, ta unts'ta'k'in usujt t pak'in ajt, uxe t ch'mkan ka' uyle'
ni artikulu najtk.
99

100 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Artíkulu 86. Ni patan ta ch'unik ta ni Yolo'kaj tok'a uxe uyktinte k'a ajnik
ump'e kua'chichka mx k'ojo', koxe umech'n ni ch'obolotot ta ni Unte',
tupnte' machka uy'binte ni ktaj patan.
Artíkulu 87. Ni ch'unik, tuch'e' ni chumli' ta upatan, umajnan tupnte' ni
ch'obolotot ta ni unte' o tupnte' ni Ppy Patan, tan uch'e'ubajo' jinijo', ni
uxe uyle': «Kle' kch'ujnan i kchen ch'ujom ni Tuslomjpom Politika ta ni
Teromkajo' ta Unte'jo' ajkbnajo' i ni jpt'anjo' ke une uyle', i kchen uts i t'ok
ump'e kk'ajalin ni patan ke' mu'kbinte ta ch'unik ta ni Yolo'kaj ke' ni kaj
uy'bon, k'chnen ta upete ni utsile i ch'ijiko' Unte'; i che' mach kche' ke ni
Na'kaj usube'on».
Artíkulu 88. Ni ch'unik ta ni Yolo'kaj uch'e' mach ajnik tan ni ka' ta Nojkaj
ajta ta jo'chap'e k'injo', Uylben najtk ka uk'a uxe tpase ni ch'obolotot ta
Senadorjo' o ni Ppy Patanjo' t ajino tk, che'tk kani uchi ta ni uk'tom
kochijo'. Tan jink'in uch''tan numik ka' ta jo'chap'e k'injo', uxe t k'atbinte
permiso ni ch'obolotot ta Senadorjo' o ta ni Ppy Patanjo'.
Artíkulu 89. Ni upatan i jini uxe uchen ni ch'unikba jin ni utejo'daba:
I. Upukn i uchen ni jpt'anjo' ke uchenjo' ni ch'obolotot ta ni Unte',
uk'e'nesan tan ni uxoyma ajpatanjo' ta utotoj chan;
II. Uyle' ixkune uxe i unikn t'ok chajal ajt ni sekretariujo' ta ni dejpachujo',
unikn tupatan ni yebejo' ajk'ajalinjo' i ajpatanjo' ajnojajo' ta Asienda, i uylben
uk'aba i unikn tupatan chajajtak ni otrojo' ajpatanjo' ta ni Unte, kejiniba
k'k'aba' o k'exom mach ajnik l k'exe tan ni Tuslomjpom o ni jpt'anjo';
III. Uy'ben uk'aba' ni Ajmanda', ni ajentejo' diplomatikujo' i konsuljo' i
upetejo, t'ok usapben ta ni Senadu;
IV. Uy'ben uk'aba', t'ok usapn ni Senadu, ni Koroneljo' i kachikaba ojisialjo'
ajnoja ta Ejersitu, Parkia'u i Umuk' Iskijo' ta Nojkajo', i ni ajpatanjo' ajnoja ta
Asienda;
V. Uy'ben uk'aba' ni otrojo' ojisialjo' ta Ejersitu, Parkia'u i Umuk'jo' iski'
Nojkajo', t'ok ni uto'eski ni jpt'anjo';
VI. Uknntan ni ch'a'al aj ajt noj'kaj, tan ni ts'ibi't'an ta ni jpt'an jini, i uch'e'
upete ni Umuk' ni Arma'u pp'ayano'ba o jini Ejersitu, ta ni Arma'u i ta ni
Umuk' Iski tuba ni ch'a'al ajt tama i jpom pti ta ni Ukjiwoyolkaj;

uxp'e titulu
VII. Uch'e' ni Ajknnya Nojkaj tuba ni jinchichba k'mbitajo', ta ni ts'ibi't'an
koyle' ni unlip'; IV ta ni artikulu 76;
VIII. Uts'osen ni jo'yan tuk'aba' ta niTeromkaj Untejo' Ajkbnajo, Se'in jpt'an
ta ni ch'obolotot ta ni Unte';
IX. Uyle' kamba jin, t'ok usapm ni Senadu, ni Prokurador Tomp'e ta ni
Yolokaj;
X. Uchen diriji ni politika pti i uchen ni tra'tu mulkajo', ka'chich jini tk ta
utsupsen, usube', utajkolesan,uto'esan, utsuts'n, unt'esan ukolo'jo' i uchen
ni t'anjo' koyu'kan k't tupam jinibachich, ujup'e'jo' tuba usapn ni Senadu. Ta
ubisan ni politika, ni ajnoja ta ni Umuk' Ajmanda uxe uchnen ni uteba najtk
ni utuslanjo': ni ujuntulmandajo ta ni kajo'; ni mach ujup'euba; ni up'ne'
t'ok sisk'ajalin ni tak'jo'; ni ujlknan ni b'tesya o ni uk'nkan ni umuk' ni
ulotlanubajo mulkajo'; ni umul ajt juridiku ta ni Teromkajo'; ni uchen kopera
t'ok mulkajo' tuba ni uch'ijiba; i ni usakn, ni uknntan i pukult'an ta ni
uyolaya kuxulyinikjo' i ni buya tuba ajnik uts i ni knn mulkajjo';
XI. Ujok'e' ni ch'obolotot ta mukults'aji terenpatanjo', jink'in ukont'nubajo'
ni Ppy Patan;
XII. Uy'ben ni Umuk' Judisial ni tklaya ko uk'ne' tuba ni u'ejersisiu k'n ta
upatanjo';
XIII. Uchen upete kachichkamba jini uti'pa'jo', uyk'e' aduanajo' tja'jo' i
bajka uxupo bojte'jo', i uyle' kabala'u uxe t ajt;
XIV. Uyina'tan, nmte' t'ok ni jpt'anjo',unajyesben utan ni mech'lejo' ke
ya'anjo' sentensia'ujo' k'a ni cherajtan ta up'ismuk' ta ni tribunaljo' nojkajo' i
ni sentensia'ujo' k'a ni tan ta utuski' ta ni xot'kiba Woyolkaj;
XV. Uyk'e' wa'a ni tajtomp'e k'a ni k'injo' p'isi, t'ok ni uk'alinte ni jpt'an ta
jinchichba, jini machka ajpojlayajo', machka uchenjo' inbenta kua'chichka o
uk'alin tuse'jo' kua'chhichka ta ump'e uk'b ta ni patanjo';
XVI. Jink'in ni ch'obolkaj ta Senadorjo' mach an t mukults'aji, ni ch'unik
ta ni Yolo'kaj uch'e' uchen ni k'exom ta jini uyle' ni unlip'jo' III, IV i Ix, t'ok
uch'mk'ajalin ta ni Ppy k'patan;
XVII. (Mach uk'nka)
101

102 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
XVIII. Uye'ben che' uyolin ni Senadu, ni uxtuli' tuba lkak kamba ni Minijtrujo'
ta ni Supremu Korte ta Jujtisia i ju'bintik ujunjo' i uchajpatan tuba uchnen
che' usapn ni Senadu;
XIX. (Mach uk'nka);
XX. Ni otrojo' ke uylben t'ok t'an jimba Tuslomjpom.
Artíkulu 90. Ni Adminijtrasión Kaj Woyolkaj uxe tnxina i tubaestadu
ka'chich uyle' ni jpt'an Ya'antama ke' utopsen ni ch'obolotot, ke' uxe
upukn ni chonojo' keya' tusu tsikpatan ta ni Ukjiwoyolkaj ke' uxe t ajt tuk''
ni Sekretariujo' ta Teromkaj i uxe uyle' kache' uxe upetejo' t pnkbeskan
ni kabilka'jo' tuba estadujo' i ni ujup'e'uba ni Ajmanda ta Yolo'kaj tan ni
ucherajpatan.
Ni (Ni, sic dOF 02-08-2007) jpt'anjo' uxe uyle' ni ubisanubajo' tantama ni
kabilka'jo' tubaestadujo' i ni Ajmanda Woyolkaj, o tama jindaba ni Sekretariujo'
ta Teromkaj.
Artíkulu 91. Tuba xiket Sekretariu ta Udejpachujo' uxe uyolin: xik ajk'najo'
ajmejikanu k'a upnkban, ajnik t ejersisiu ta ni uyolayajo' i uknntan
u'uxjo'p'e jab' ko knntan ts'kjo'.
Artíkulu 92. Upete ni tusajtjo', jpt'anjo', ka'a lki i utskinte t ut eta ni
ch'unik uxe t ajt jot'o k'ani Sekretariu ta Teromkaj ke' ni buya ajnik tuk'', i
che' mach aknnti jimba k'tomda mach uxin ts'ombintejo'.
Artíkulu 93. Ni Sekretariujo' ta ni dejpachu, yake ajnik jb ni uk'ini ta
patanjo' tusujo', uxe uylbenjo' no ch'obolotot ta ni Teromkaj ko ch'ujnan jini
upatanjo'.
Kachichkamba ni ch'obolototjo' uch'e ujok'e' ni Sekretariujo' ta Teromkaj, ni
Prokurador ta Upete ta ni Yolo'kaj, ni direktorjo' i upukpatanjo' ta ni kjino' ta
tubateromkajo', ka'tk ni ajnojajo' ta ni ulotjo' ujuntumajo', tuba uyle'jo' yaba
ni uylkan ko totoj le' uts, jink'in k'alin lkak ump'e jpt'an o k'alin mech'intik
ump'e chono jinchich ajnik t'ok jini upatanjo' o cherajpatanjo' tuba up'alben
o up'kti'ben ni k'tomjo'.
Ni ch'obolototjo', usti unjek' uk'e'nan ni uwoykibajo', k'achijti ni diputa'ujo',
i ta unxot', che' jin k'achijti ni Senadorjo', uknntan umuk' ta utuse' ni
k'patanjo' tuba ni unini'mech'inte uxmba jinchich ni ulotjo' jek'ejtakjo' i

uxp'e titulu
empresajo' ta utklaya estatal k'enjo'. Ni upa'saya ta ni unini'mech'kanjo' uxe
t 'binte tuk'ajalin ni Ajmanda Woyolkaj.
Ni ch'obolototjo' uch'e' uk'atnjo' ni numsajt'an o ujun ni ajnojajo' ta ni
dependensiajo' i tan ukjijo' naj mandajo' ta nojkaj, ‘ok ni k'tom ts'ibi, jiniba
uch'e' xik t p'alinte tan ump'e ts'ibit'an mach t'noj ta 15 k'in totojjo' tut'kan
ni ch'mjun.
Ni ejersisiu ta jinda uy'kan uxe t ute kont'n t'ok ni Jpt'an ta ch'obolotot i
ni utus ajtjo'.
Kapítulu IV
Ta ni Umuk' Judisial
Artikulu 94. Uxe t irkan ni kua'uchen ta Umuk' Judisial tuba Ukjiwoyolkaj
ta ump'e Supremu Korte ta jujtisia, ta ump'e Tribunal ta Ykom, t tribunaljo'
kolejia'ujo' i untejo' t sirkuitu i t juska'u tuba t xot'kiba.
Ni adminijtrasiónjo', ni uknntinte i uts'onn ta umuk' Judisial ta ni
Ukjiwoyolkaj, t'ok jini sek'tuba ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj,
uxe t ajt tuyak'o ta ni Ajk'k'ajalin ta ni Judikatura Woyolkaj tan ni ka'uyle
ke, ka'akolobi tuchumliba ke utich'e' jinda Tuslomjpom, uyk'e' ni jpt'anjo'.
Ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj uxe ttuskan t'ok cha'jo'tu t'ok untu
Minijtrujo' i uxe t patan t Plenu o t salajo'.
Jini tuxupoli' ke ni jpt'an uyle' ni mukults'aji ta ni Plenu i ta ni Salajo' uxejo'
tupnte' kajo', i k'a uyolin mukujo' tan ni kuaxuk'a ke ka'jini uk'atnjo' ni
moral o ni uyolin kaj.
Ni p'ismuk' ta ni Supremu Korte, uxe t ptoneskan t Plenu i Salajo', ni
p'ismuk' ta ni Tribunaljo' ta Sirkuitu, ta ni juska'ujo' ta xot'kiba i ta Tribunal
Ykom, che'tk ni ka'ni upatan ta ni ke uyle' ni ajpatan kajo' ta ni P'ismuk'
Judisial ta ni Ukji woyolkan, uxe uk'eche'uba k'a ni uyle' ni jpt'anjo', ta ka'a
lki t'ok ni uchumliba ke jinda Tuslomjpom uyk'e'.
Ni ajk'k'ajalin ta ni Judikatura Nojkaj uxe unonojyle' ni numeru, uje'kan
ni sirkuitu, p'ismuk' ta ka'jo' i, jini kuaxuk'a, k'alin knom k'a kada
103

104 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
uchenjo', ta ni Tribunaljo' kolejia'ujo' i unte'jo' ta sirkuitu i ta ni juska'ujo'
ta xot'kiba.
che'tk, t'okni upetejo' kont'nom uxe uyk'e' Plenujo' ta Sirkuitu, uchen
atende ni numeru i uk'alin knom ta ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ke ajnikjo' kada
Sircuitu. Ni jpt'anjo' uxe unonojle' uyolkiba i upatan.
Ni Plenu ta ni supremu Korte ta Jujtisia uxe t'binte tuba uyk'e' upetejo'
kont'nlt'anjo', xik t'ok tch'mkan ump'e utsil pukom tama ni salajo' ta ni
kua'jini ke p'iskik ta awina'tan ni Korte, che'tk ka' ta atskun t Tribunaljo'
kolejia'ujo' ta sirkuitu, tuba xik se'chich tan ni dejpachu ta ni kua'jini, jinijo' ni ke
oni uyk'i ujurijprudensia o ni ke, ke ka'chich'an ljo' kont'njo', unechich ni
korte uxe unonojle' tuba ump'e utsil k'om ta to'ests'ibajtesya. Jini kont'njo'
uxe uknntan umuk' kuanta apukintijo'
Ni juisiu ta jpom, ni buyajo' tuslomjpomjo' i ni utejo' ta mach uknnta
tuslomjpom uxe tp'i'eskan i tp'nkan ta ka'uyo sek'en une jink'in ayan
ump'e ni ch'obolototjo' ta ch'obolotot, tuyak'o ni u ch'unik, o ni Ajmanda
Woyolkaj, k'a uyli ni ajk'k'ajalin ta juridiku ta ajmanda, uyle'jo' ni usebil
bintik ni uyolin ajk'na o ni uyle' kaj, tan ni uxupiba ta ni uyle'jo' k'a ni
jpt'anjo' tusujtakjo'.
Ni ajpt'an uxe uyle' tuxupiba ke uch'e' kokojutik jini kama' ni jurijprudensia
ke uyk'e' ni Tribunaljo' ta Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj i ni Plenujo' ta
sirkuitu k'ani kama'uchnen ta ni Tuslomjpom i upete tusajtjo', che'tk ni
ujun uk'atinte tuba ujobn i uk'exe'.
Ni utojkan ke uy'binte k'a ni upatanjo' ni Minijtrujo' ta ni Supremu Korte, ni
Majijtra'ujo' ta sirkuitu, ni juesjo' ta xot'kiba i ni ajk'k'ajalinjo' ta ni judikatura
Woyolkaj, che'tk ka'ni Majijtra'ujo' ta ykomjo', mach uch' ts'ita'eskak
tuk'ini ni upatan.
Ni Minijtrujo' ta ni Supremu Korte ta jujtisia uxe t jlknan tan ni patanjini
uxjo' jab', tok'a uxe uch'e' ni'kintik ta jinchich tan ni ts'ibi'jo' ta Upam uk'aba'
chmp'e ta jinda Tuslomjpom i, tuxupo ta unt'an k'in, uxe uknntan uyolaya
ta chnintik k'a ubixe.
Ni'untu yebe ke ajni ta minijtru uch'e' sujnik t k'binte uk'aba' tuba utsiji'
k'ini. jp ke mu'uchen upatan o uch'i t'ok o akrx'ki o anebaj 'ki.

uxp'e titulu
Artikulu 95. Tuba yakintiket ta minijtru ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni
na'kaj, uxe k'n:
xiket ajkbna ta apnkban,ke' ajnik uk'ne' uyolaya politiku i sibiljo'.
Aknntan uxcha'jop'e t'ok jop'e jab' ts'k ta ni k'in ke uxe tbinte uk'aba.
Uknntan ta ni k'in tbinte uk'aba, t'ok unobi ts'ita ta cha'jop'e jab'jo', utitulu
ta lisensia'u ta jpom, ke uyk'bi untu ajnoja o intitusion ke' an ujun ta uyk'e'
jimba jun jini.
Ke unume uts i ke mach ajni ni'ump'e utan ke a 'binti utoje utan t'ok jats'
tuyak'o ta t'numik ta ump'e jab' tbojte, pero che' xik ta xuch', sukpekya,
upp'chenjun, usukpekn uyum i otrojo' ke uchenlaxtima k'en uk'aba' ni ka'
ta kaj, mach uch' bintik ni patanjini, kachichkamba xi ni toji'tann.
I Ke'ajni tkuxt tan ni pa'ís tama ni chap'e jab' najtkjo' ta ni k'in ke'bintik
uk'aba'.
Mach ajni tpatan ka' Sekretariu ta Teromkaj, Upete Prokurador ta ni Yolo'kaj
o ta Jujtisia ta xot'ki' Woyolkaj, senadorjo', diputa'u Woyolkaj ni ajmanda ta
ump'e Teromkaj o Ajnoja ta Uxot'kiba Woyolkaj, tama ni jab' najtk ni k'in
ta bintik uk'aba'.
Ni 'k'aba tuba ni Minijtrujo' uxe t ylo tuyak'o tan unejo ni yebe ke ya' uchi
patan t'ok ch'a'ljin, t'ok uk'ajalin i utsupatan tan ni tan ni upukinte ni jujtisia
o ke sam uye'uba t'ok upatan ke mach uche xuch', p'ismuk' i ni uyuyijo'
ajk'ajalin ni ejersisiu ta ni patan juridiku
Artikulu 96. Tuba bintik uk'aba ni Minijtrujo' ta Supremu Korte ta Jujtisia,
ni ch'unik ta ni Yolo'kaj uxe ujup'e ump'e ta uxtu ta uk'ajalin ni Senadu,
jini uk'a, machika uxo ye'e'uba tuba ni machikatak uxe tye'kinte, uxo yle
Minijtru kaxkajini uxe t oche t patan. Ni machika uxe t binte uxe t ute kama
utich'e' uk'enan jini machika ya'an ta Senadu ajnik, tama ni k'ini uxe t binte
ni uxcha'jop'e k'in. che' ni senadu mach up'ne' tama ni up'isk'in, uch'e' ni
upatan ta Minijtru ni yebe ke, tama ni uxtuli', uyk'e' ni ch'unik ta ni Yolo'kaj.
che ni kuaxuk'a tuba ni ch'obolotot ta Senadorjo' machiyojo' jini tojytu a ki
chnintik, ni chunik ta ni Yolo'kaj uxe uyosen chanum tsiji', bajka tuxupiba
uyle' tuxut'oli' najtk. che' ni ucha'p'eli' bajka a 'ki tojytu mach uch'ejoba,
105

106 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
uxe uch'emben ajpatan jini machika a 'ki tama ni ajchninte tojytu, uxoyek'e
ch'unik tuba Yolo'kaj
Artikulu 97. Ni majijstradu ta sirkuitu i ni juesjo' ta xot'ki' uxe t'binte uk'aba'
o ts'ibijtakjo' k'a ni k'k'ajalin ta ni judikatura Woyolkaj, t'ok uchumliba ta
lt'an uk'mbita i ta kont'n ni uk'atinte i ujit'kanjo' ke uyk'e' ni jpt'an. Uxe
t jlknan cha'uxpe jab' ta ni ejersisiu ta upatan, ni tuxupiba ni kua'domba,
che' xikjo' t cha'num numsinti o t numsinte ta uch'e' patan t' iski, tok'a uxe
uch'e' xik t pa'sbinte upatan jink'in kuaxuk'a i kama' ya'ts'ibi tuba bisintik
kama' uyle' ajpt'an.
Ni supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj uch'e' uk'atn ni k'k'ajalin ta ni
Judikatura Woyolkaj ke unini'k'atn kache' uyajt kachichkamba jues o
majijtra'u woyolkaj.
(Jek'ts'ib uxp'e. Mach uk'nka)
Ni Supremu Kkorte ta jujtisia uxe uy'ben uk'aba' i uk'exe ni uyajcherajun
i kua'chika'amba uyajpatan i upete ajpatanjo'. Ni Majijtra'ujo' i juesjo' uxe
uy'ben uk'aba i uk'exe jini machika a dinti ni ajpatan ta ni Tribunaljo' ta
sirkuitu i ta ni juska'ujo' ta xot'ki, kama' chich uxe uyle' ni ajpt'an tuba ta ni
uknpatan ta judicial
Kada chmp'e jab', ni Plenu uxe uyakn ta tantama ni ulotjo' ni ch'unik ta
ni supremu Korte ta jujtisia ta ni Na'kaj, jinuk'a ya'an upete uxe uyle'jo'
machikatak ya'la'an jinchichba unejo' uxe uyk'e'jo' ni ch'unik tuba ni mach
uch' xik t cha'numyakinte tuba ni unt'ank'in se'chich ni ajelpti.
Kada Minijtru ta ni supremu Korte ta jujtisia, tuyoche uche' ni upatan, uxe
usapn tupnte ni Senadu, kama' tsibi wida:
ch'unik: “¿uxe asaptn achen kama' ya' tsibi i kama' uyle' bajka kuxulonla
jini patan ta Minijtru ta Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj ke oni uybi i
uch'ujnan i achen uch'ujnan ni Tuslomjpom Politika ta ni Teromkajo' Untejo'
Ajkbnajo' ke uyle' k'achida numikjo', k'a chnintik upete ta ni utsil ajt i ji'pti
ta ni untejo'?”
Minijtru= che' k sapn.
ch'unik= che' mach achen jiniba, ni Na'kaj usube'et.

uxp'e titulu
Ni majijtra'ujo' ta sirkuitu i ni jues ta ni xot'ki' uxe usapnjo' tupnte' ni
Supremu korte ta Jujtisia I ni k'k'ajalin ta Judikatura Woyolkaj.
Artikulu 98. Jink'in mach xik ni'untu minijtru tnumik ump'e mesjo', ni
ch'unik tuba ni Yolo'kaj uxe uyk'e' t 'binte uk'aba' ni otrontu minijtru nebaj
ajnik ixto che' uyk'e' che'en ni Senadu,t chninte kama' ya'an t artikulu 96
tuba che'da t tuslomjpom.
che' mach xik ni minijtru k'a a chmi o k'a kuchikajini uk'a o joyktan t
nunpase, ni ch'unik uxe uyk'e' umpe tsiji kan ta usapn ni Senadu, tuxupiba
t artikulo 96 ta jinda Tuslomjpom.
che' mach ajnik ni Minijtrujo' ta Supremu Korte ta Jujtisia tok'ajo' uxe t
ch'mkan k'a kua'chika bak'tiba;uxe t 'binte ni Ajmanda i, che' jinda ni
usapn, uxe utskun ta usapn ni Senadu.
Ni ujun tuba mach lbintikkua' ta ni Minijtrujo', jink'in mach t'numik ta ump'e
mes, uxe 'bintik k'a ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj; ni machkatak
ut'numsen ta jinda k'in, uch'e' 'kak k'a ni ch'unik tani Yolo'kaj t'ok ni usapn
ni Senadu. Ni'ump'ejun mach uch' t'numik ta uxupiba cha'jab'.
Artikulu 99. Ni tribunal ta ykom uxe, t'ok jini kama' uyle' ni unlip' II ta
artikulu 105 ta jinda Tuslomjpom, jini uk'e'nan ajnoja tuba bajka uchen patan
ni uchenjo' i ya'antama sek'jinchich ta Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj.
Ta ni ejersisiu ta ni uchenjo', ni tribunal uxe uchen kama' ya'chichppy'an
t'ok ump'e Sala t'noj i sala rejionaljo'; ni umults'aji ta uchaje' uxe ta kajo',
tuxupiba ke kama' uyle' ni ajpt'an. Uxe utsike' t'ok ni uyajpatan juriduku i
adminijtratibu t'k'n tuba ni utsil uchenjo'.
Ni Sala t'noj uxe tuskan k'a jo'tu t'ok cha'tu Majijtra'ujo' ta Ykomjo'. Ni
ch'unik ta Tribunal uxe yk k'a ni Sala T'noj, ta tantama ulotjo', tuba uchenjo'
ni upatan k'a chmp'e jab'jo'.
Ni Tribunal ta ykom uxe uch'e' up'ne' kama' uxupiba I mach uch' lbintik
kua', tan jinda uyle' ta jinda Tuslomjpom I kle' ni uyle' ni jpt'an, tuba:
I. Ni ubuyajneskan tan ni ykomjo' woyolkajo' ta diputa'ujo' i senadorjo';
II. Ni ubuyajneskan ke ye'kintik tupam ni ykom ta ch'unik ta ni Teromkajo'
Unte'jo' Ajkbnajo' ke xik p'n tan ump'e Sala T'noj.
107

108 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni salajo' T'noj i rejionaljo' ta Tribunal tok'a uxe uch'e' uyle' ni mach
usapnjo' ta ump'e ykom k'a ni kua'uxejo' ke uyle'jo' uyk'e ni jpt'anjo'.
Ni Sala T'noj uxe uchen ni komputu uxupiba ta ni ykom ta ch'unik ta ni
Teromkajo' Unte'jo' Ajkbnajo', umpets' ajnik p'n ni buyajo' ke ya'a jup'kijo'
tupam ni jinich, ke a irinti jini mach usapjo' ika tomp'e jin chicu tuse', jini
kuaxuk'a, jini uyli uxe tts'oninte tuba uyakinte i ta ni ch'unik yk ta ni
kandidatu ke uknnti k'en numeru ta jot'jun.
III. Ni mach usapintijo' ta uchenjo' i up'ne'jo' ta ni ajnojajo' ta ykom woyolkaj,
xbjtak ta ni tich'ijtak tan ni unlip' najtkjo', ke ut'oxe' tuslomjpomjo' ke
ajnik sintanjo'.
IV. Ni mach usapintijo' ta uchenjo' o unonojp'ne'jo' i ch'inwa'a ta ni ajnojajo
t'yuyijo' ta ni ukjiwoyolkajo' tuba utuse' i umech'n ni uk'iniykom o up'ne'
ni upp'p'alnjo' ke tus'ik jinchich bak'in ta jinchichjo', ke uch'e' pa'sintik
tuba ni uch'ijiba ta jit'kan ni jit' tan jinchich tuba o ni uchninte uxupiba
ni tuba uyakinte. Jinda ni bij bajka uxe uchen se' jinkin ni uxe t ke a k'atinti
ke jinchich uknbita i juridikamente uch'e ajnik tama ta ni uk'in ke uyakinte
i ke uch'e utik najtk ke ni uk'ini tuba tuslomjpom o aj jpt'ano ke a 'ki tuba
uch'e tuskak ni ya'an tama o ni tuba xik uch'e upatan tuba ni junsionariujo'
ni a yakinti.
V. Ni mach usapinti luke uchenjo' i pnjtak luke k'a ukokojpasbn ni uyolaya
politiku ykom ni tuba yebejo' ta t jot'jun, uh'e pasintikba uch'e uts'ibnuba
ujuntuma i mach ok jo'yan tuba uch'e ochik ni tama politiku tuba pa'ís, ni
tu xupiba ke utich'e jinda tuslomjpom i aj jpt'an. k'a tuba ni untu kachika
p'pjini uch'e' xik ni bajka uchen patan tuba Tribunal k'a ukokojchedinjo ni
uyolaya tuba partidu politiku jini ke ya'an ts'ibi tama, uch'e ajnik no'omp'e jini
luke tuba uch'e k'a dintik kachikada uxe upn ni joyan ke najtk ke ay'binti
ni t tusu numik se unejo', ni jpt'an uxe ni tusu numik uyle' i jyp'e uk'ini
uxe t k'binte.
VI. Ni jo'yan oni laj k'exkan ni ptoni'jo t'ok niTtribunaljo' i uyaj patanjo';
VII. Ni jo'yan o ni laj k'exkak ni ptoni' t'ok ni Injtitutu Woyolkaj ta Ykom i
uyajpatajo'.
VIII. Ni uxe t chninte ke machka machiyo utik ni toj tan tu yak'o ni Injtitutu
Woyolkaj ta Ykom o partidu o ni uwoyomjo' politika o yebejo' ke upp'nume

uxp'e titulu
o ni utoje' kuachikajini, Nojkaj o ajpp'kaj, ke mach uts'on ke usapn ni jinda
tuslomjpom i ni jpt'an;
IX. Kachikadomba ke utich'e ni ajpt'an.
Ni Salajo' ta Tribunal Ykom uxe t k'nkan ni uxe ulaj k'ne ni luke utstak
chmkan tuba ts'onintik uts k'a numik chajajtak utoje utan, i luke a lki kama'
tuxupiba ke uyk'e'ni ajpt'an.
Ni tan tuba ke yo jinchiba k'a ni t artikulu 105 tuba wida t Tuslomjpm, ni
Sala ta Tribunal ta Ykom uch'e uyle' ni pnjtak uxe t ute jini machika mach
uch'e' che'en ni jpt'an dok ni uk'mbita tuba Ykom machin ulot jini kama'
t Tuslomjpom. Ni p'njtak ni uyle' ni ejersisiu ta jinda uyk'e' ut'an uxe t
ts'its'ita'eskan ni kuaxuk'a jini jinchich ke uxe t chninte ni tan umech'inte
utan. Jini tan kuaxuk'a tan Sala' T'noj uxe uylben ni Supremu Korte t
Jujtisia ta ni Na'kaj.
Jink'in ump'e Sala ta tribunal Ykom uchijesan ump'e tesis tupam ni
tuslomjpom tuba kua'chikoche o uyle' ni kachika uxe t ute tuba ni uylkan
k'a uch'e' utik bajka ya'ts'ibi ta jinda t tuslomjpom, i jini tesis uch'e' xik
k'tjk'tj t'ok ump'e uk'echom k'a ni salajo'' o ni Plenu ta ni Supremu Korte ta
Jujtisia, kachichkamba ni Minijtrujo', ni salajo' o ni ujek'omjo', uch'e' usube'
ni ni mach uylka utstomp'e jini uxupiba ke utich'e' ni ajpt'an, k'a ni penu ta
ni Supremu Korte ta Jujtisia te ni na'kaj unonoj le' kamba tesis uch'e' utik.
Ni p'nkibajo' ke utik dikta tan jindajo' mach uts'ibajtesa ni patanjini ke a oni
a p'nki.
Ni utuskan ni Tribunal, ni p'ismuk' ta ni salajo', ni jit'kan tuba ni p'nom
ta ni kua'chichkajo' ta ni p'ismuk, che'tk ka' ni uyutejo' tuba ukolesan ni
lkan ta ni cherajpt'an lubujnojojo' tan ni uchenjo', uxejo' ni uyle'jo' jinda
Tuslomjpom i ni jpt'anjo'.
Ni Sala Supremu uch'e', ta ojisiu, ta uk'atn ta uk'aba' o ta ump'e ni salajo'
rejionaljo', tsen ni juisiujo' ta uyina'tan jindajo'; uch'e' utskun jini kua'jini
ta ni up'ismuk' ni salajo' rejionaljo' tuba uyina'tanjo' i up'nkiba. Ni jpt'an
uxe utich'e' ni tusu'ajt i ni jit'kanjo' tuba ni ejersisiu ta jinda uch'e' uchenjo'.
Ni adminijtrasión, knntinte, i ke numik uts ni ttribunal ta ykom uxe
uyle', ni tu xupiba ke utich'e ajpt'an, t'ok untu ajt'bla tuba ajtusom tuba t
judikatura nojkaj, ke ya'tusu uk'a ni ch'unik tuba t tribunal ta ykomjo', ke uxe
109

110 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
t ajt; untu majijtra'u ykom tuba t ch'moli' mxnoj ke a'ki k'a insakulasion
i uxtu ke a ch'mki tuba ajtusom ni t judikatura nojkaj. NI tribunal uxe uyle'
ni luke uyo uchen t ch'unik tuba meru aj noja tuba t korte tuba tomp'e tuba
nojkaj tuba kua' u yosen ni luke uyle' luke yo uchen ni jyp'e ya'an t umuk'
judisial tuba t nojkaj. chechich, ni tribuna uxe utskun ni kache' numik uts
une unejo' i luke ulaj li upete tuba luke uch'e uchen.
Ni majijtra'ujo' ta ykomjo' ke uxe t ajt tan ni salajo' mxnoj i rejionaljo' uxe
t ye'kinte t'ok ni jot'jun ni tucha'tuli' ta uxte ya'an ke a lki ajnikjo' jink'in ta
ni ch'obolotot ta Senadorjo' che' uxe uyle' ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni
na'kaj, Ni ykom ta machka ya'antama uxe t t'bo, ka'chich uyle ni tusu'ajt ni
ujit'kan uyle' ni jpt'an.
Ni majijtra'ujo' ta Ykomjo' ke uxe t ajt ta Sala Mxnoj uxe uchen k'a uyktan
uts kama' uyle' ke uyktan ni jpt'an. Ke machuch' xik mx chipo' ke uk'atn
tuba xik ta Minijtru ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, i uxe t jlknan
tupatan u'uxp'ejab' imprerrokablejo'. Ni ktajpatan, mach ajnik i uy'binte
uk'in ta ni majijtra'ujo' ta Ykomjo' ta ni Sala Mxnoj uxe t k'atinte, blkak
i uy'kan k'a ni Sala, kama' jin tuba, ta ni ka'uyle' uxupiba ni artikulu 98 ta
jinda Tuslomjpom.
Ni Majijtra'ujo' ta Ykomjo' ke uxe t ajt ni t ch'moli' rejionaljo' uxe uchen
k'a uyktan uts kama' uyle' ni ajpt'an, machuch' xik ts'ita' ke kama' uk'atn
tuba xik ta Majijtra'u ta Tribunaljo' Kolejia'u ta Sirkuitu. Uxe t jlknan ni t
luke uk'ati u'uxp'e jab' improrrokablejo', jp che'chich che' a numsinti ni luke
upatan mxk'en o noj.
Ni kuaxuk'a ni ajsakinte k'a unum ko'lak uxe t binte uk'aba' ni untu tsiji'
Majijtra'u tuba ni uk'ini yoto tuba ni bintik uk'aba' meru jin.
Ni ajpatan tuba t Tribunaljo' uxe uchen ni ubisanubajo' t patan kama' use
t ajt k'a 'kak t Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj i ni tusu'ajt ko ye'e' ni
jpt'an.
Artikulu 100. Ni Ajtus k'ajalin tuba t Judikatura Woyolkaj jin uxe t ajt tama
tuba Umuk' Judisial ukji woyolkaj t'ok ujuntuma i k'a yuwi kuax jochen', tuba
unumsen i tuba uch'e' chnintik ni luke uxe uchen.
Ni Ajtusk'ajalin uxe t ajt tusu t'ok jo'cha'tu ulot ta ni kuaxuk'a,, untu uxe ni
ch'unik ta ni Supremu Korte ta Jujtisia, ke' tuba uxe ni tusk'ajalinjo'; uxtu
ajtusk'ajalinjo' uxejo' t'binte upatan k'a ni Plenu ta ni Korte, k'a uk'e'nanjo' ta

uxp'e titulu
jink'in unts'ita' jo'p'e t'ok uxp'e jot'junjo', tantama ni Majijtra'ujo' ta Sirkuitu
i juesjo' ta xot'ki'; cha'tu ajtusk'ajalin ke' a 'ki k'a ni Senadu i untu k'a ni
ch'unik ta ni Yolo'kaj.
Upete ni ajtusk'ajalinjo' uch'e' uwoye'jo' ni uk'atinte tich'i tan ni artikulu 95
ta jinda Tuslomjpom i xik yebejo' ke' yauye'e'ubajo' k'a ni uk'ajalin ke ukni
i uchenupatan, t'ch'ok upixan i ti'i upixan tan ni ejersisiu ta upatanjo, tan ni
kuaxuk'a ta ni a 'kiba k'a ni Supremu korte, uch'e'jo' t'ch'a'ujin, che'tk t'ok
uyina'tinte tan ni luke uch'e' judisial.
Ni ajtusk'ajalin uxe uchen ni Plenu o t k'bintepatan. Ni Plenu uxe up'ne'
tupam ni uy'binte, ajnikts'ibi, ubon le' i uts'ejkan ta majijtra'ujo' i juesjo', t
lkan kachika' jochen tuba ni uxe t binte adscripción, to'esan i remosion ni
magistradujo'b i juesjo', che'tk ka'ni kachichba kua'jini ke ni jpt'an uyle'.
Jp ni ch'unik ta Ajtusk'ajalin, che'chich ni Ajtusk'ajalinjo' uxe t jlknan
jo'p'e jab' ni tupatan, uxe t nebajk'exkan ke kama' utuskiba i mach uch'
bintik uk'aba' tuba tsiji' unt'ank'in.
Ni Ajtusk'ajalinjo' mach uye'e'jo' kani uyk'e'jo', k'a ni uxe uchen upatanjo'
t'ok juntul ajt i mach ujup'uba t'ok ni'untu. Tan uk'ini ni patanjini, tok'a uxe
t ni'kinte tan uxupiba ta Upmi chmp'e ta jinda Tuslomjpom.
Ni ajpt'an uxe uyk'e' uchumliba tuba tuskak i tsijibesan ak'ajalin ta ni ajpatan
ta kajo'. che'tk tuba ni uch'ijiba ta ni uknom judicial, se uk'eche'bua k'a
ni ut'kiba ta uk'alin ute, kua'uxe t ute, mach ujup'euba t'ok ni'untu, kama'
aye'binti tuxupiba uknjun i ujuntul ajt.
Ni usapn kama' ya'an ts'bi uk'a ajpt'an, ni Ajtusk'ajalin uxe t ajt tuba uyk'e'
upete kont'n't'anjo' tuba ni utsil ajt ta ujersisiu ta upatanjo'. Ni Supremu
Korte ta Jujtisia uch'e' uk'atn ni Tusk'ajalin ni umech'n ta jinijo' kont'nom
upetejo' ke uchnen k'njo' tuba uchentuba ump'e utsil ejersisiu ta upatan
bajaka uchen patan Woyolkaj. Ni Plenu ta Korte uch'e' tk umech'n i, tan ni
kuaxuk'a, mach uni'k'nka jini usapn ajtusk'ajalin, k'a ni uk'enanjo' ta jink'in
unts'ita' ta jo'p'e t'ok uxp'e jot'jun. Ni ajpt'an uxe uyle' tuxupiba i jit'omjo'
tuba ni ejersisiu ta jinda uyle'jo'.
Ni uyle'jo ta Ajtusk'ajalin uxejo' sek'jinjo' i mach uch' tlkintejo' i, jinuk'a,
mach uch' 'kak tmech'inte utan ni se'jinchich, jp ni luke uyle' bajka
atskinti, ajnikts'ibijo', uyle' che'chich i ts'ejkan ta ni majijtraujo' i juesjo'
uxe uch'e' umech'njo' k'a ni Supremu Korte ta Jujtisia sek'jin' uchnen
111

112 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
nini'mechn ke yaaxijo t chmkan kama' an t tus ajt ke ukolesan ni jpt'an ni
ya'an tama jinchichba.
Ni Supremu Korte ta Jujtisia uxe uchen tubachich tak'in ta toji' patan i ni as
tus k'ajalinjo uxe uchen tuba luke ako'li ni Umuk' Judisial tubaUkji Woyolkaj,
sinke uchen ts'ibajtesya jini ya'an t j'ek ts'ib jo'p'e t'ok uxp'e t artikulu 99
tuba jindaTuslomjpom. Ni tak'in ta toji patan ya lixtuan uxe t tskinte k'a ni
ch'unik ta ni.Supremu Korte tuban osintik ta kua uxe t ute ni uyochiba ta
ni Ukji Woyolkaj.Ni uchen patan uts ta ni Supremu Korte ta Jujtisia uxe t ajt
t'ok ch'unik.
Artikulu 101. Ni Minijtrujo' tuba ni Supremu Korte ta Jujtisia, ni Majijtra'ujo'
ta Sirkuitu, ni juesjo' ta xot'ki', ni jinijo' sekretariujo', i ni Ajtusk'ajalinjo' ta ji
Judikatura Woyolkaj, che'chich ka' ni Majijtra'ujo' ta ni Sala ta ajnoja ta Tribunal
ta Ykom, mach uch' t'ok ni'ump'e kuaxuk'a, usapn i uchen upatan o ni ukati
tuba t Na'kaj tuba t teromkaj t xot'kiba Nojkaj o tuba t ykbloto', jp' ni
uchen upatan mach tojo t k'enjo' u sakintejo', tuba u kne'jo, u ts'ibintejo' o
tuba ajnik tubachich.
Ni yebejo' ke uchi patan ta Minijtrujo' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia, Majijtra'u
ta Sirkuitu, jues ta xot'kiba o Ajtusk'anjalin ta ni Judikatura Woyolkaj, kama'
chich tuba Majijtra'u ta ni Sala ta Ajnoja ta Tribunal Ykom, mach uch', tama
ni uchap'eli' jab' jini ute k'in ta ubixe, uxe uchen kama aj t'blajo', ajpom
o ajtskintejo' ta kuachikamba jit'ipatan tupnte' ni ya'antamajo' ta Umuk'
Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj.
Jink'in tuba p'isk'in, ni yebejo' ke ajni uchen patan kama' Minijtru, jp ke
uyle' uchenjo' t'ok upmi majan o nebajnik, mach uch' uch'e' otroj patan
tich'i tan ni unlip' VI ta artikulu 95 ta jinda Tuslumjpom.
Ni mach uyolinjo' tajinda artikulu uxe t binte jini junsionariujo' judisialjo' ke
unumejo' t'ok ujun.
Uxe t pa'sbinte jini najtk ni t unxot' uxe t binte utoje' utan uxe uste' jini
luk'e upatan mu'uchen tama ni Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj, che'tk
ka'ni majanjo' ik'otik utk''jo' ke ni kua'chichka jini ajnik k'a unechich, sinko
chnen ta ni otrojo' toji'tan ke ni jpt'anjo'ajnik lixtu.
Artikulu 102.
A. Ni jpt'an uxe utuse' ni Minijteriu ta Kaj ta ni Ukjiwoyolkaj, ni junsionariujo'

uxp'e titulu
uxe t 'binte uk'aba' i t ni'kinte uxe uchen Ajmanda, kama' uyele' aj jpt'an
ke ya'an. Ni Minijteriu publiku ta Ukjiwoyolkaj uxe t ajt untu Prokurador ta
Upete Yolo'kaj, k' k'a ni Ajnoja ta Ajmanda ta Woyolkaj t'ok uyle' ni Senadu o,
tan ni buk'oli', ta ni Ppy Patan. Tuba xik Prokurador uxe ajnik ajk'na ajkbna
k'a upnkban; ajnik jink'in uknntan mach ts'ita'jo' uxcha'jop'e' y jop'e jab'
ts'k ni k'in ta ni uy'kan; tsikjo', t'ok u ono'ajt ts'ita' ka'ta jop'e' jab'jo', t'ok
ujuni bajka utsubsi uknjun ta ajpom; uknntan ump'e utsil nume, i mach
ajnik utoje'tan k'a ni mech'le tsikba. Ni prokurador uch'e' xik tpa'sinte k'a ni
Ajmanda.
Tuyak'o ni Minijteriu ta kaj ta ni Ukjiwoyolkaj, uxe uyolin uk'eche', tupnte
ni tribunaljo', ta upete ni tanjo' ta utuskan Woyolkaj; i jinuk'a chich, une uxe
uk'atn ni utuskiba ta uk'echkan kontra ni ajtanle; usakn i uye'e' ni ye'subjo'
ke uyle'jo' ni uyle' ta jindajo'; achen ke ni jit'tan uts'kejo' t'ok upete utsile
tuba ke ni uchen upatan ta jujtisia xik se' i utsupsen; uk'atn ni uy'kan ta ni
tanjo' i ujup'e'uba upetejo' ni chonojo' ke ni jpt'an uyle'.
Ni Prokurador ta Upete ta ni Yolo'kaj uxe ujup'e'uba unechich tan ni pp't'an
i uyutepatan ke uyle' ni artikulu 105 ta jinda Tuslomjpom.
Ni upete ajchonojo' ke' uyle' ni Ukjiwoyolkaj xik uts'kti'; ni kuaxuk'ajo' ta
ni diplomatikujo' i ni konsuljo' upete i ni otrojo'ba tan ni ke uxe ujup'e'uba ni
Minijteriu Kaj ta Ukjiwoyolkaj, ni Prokurador ta Upete uxe uchen' k'a che' o
k'a unxot' ta uyaj patanjo'.
Ni Prokurador Upete ta ni Yolo'kaj i ni uyajpatanjo', uxe uchen utspatan ta
upete mach ajnik,utajchnen o ukokojk'echom ta ni jpt'an ke mach uchi uts
t'ok tuyak'o ta ni uptoni'.
Ni ptoni' ni tusk'ajalin juridiku ta Ajmanda, uxe t ajt tuyak'o ni tuuntuma ni
Ajmanda Woyolkaj ke, tuba jini uyute, uyk'e' ni jpt'an.
B. Ni ch'obolotot ta ni Unte' i ni lejijlaturajo' ta ni ukjijo' woyolkajo', ni
tama ta tuba luke ulaj k'atijo', uxe t kolan ya'antamajo' ta knntintik ta ni
uyolayajo' kuxulyinikjo' ke ujapn utsukiba ni juridiku ajkbnajo', jini luke uxe
uwina'tan ta machuyolin ni machulotn luke uchen o mach uk'ajti'in ni tuba
chich uchen patan uts ke ute tuyak'o kua'chika ajnoja o ajpatan tuba upete t'ok
mach uxin ni tubajo' ni Umuk' Judisial ta ni Ukjiwoyolkaj, ke ukokojk'eche'
jinda uyolayajo'.
Ni ya'antamajo' ke uyle' ni unxotts'ib najtk, uxe uchen luke mu'u ylben
113

114 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
kajo', mach binkulatoriojo',usube'jo' i ch'e'ti' tupnte ni ajnojajo' jinijo'. Upete
patan ta kaj uxe t ajt kokojbinte up'aln ni ni uk'alintskun k'a ni uyee' jinda
ya'an tama.Jnk'in ni uk'alintskun ba numsintik mach usapn o ts'onintik k'a
ni ajmanda o aj patan ta kaj, jinda uch'e utuse i ch'a'lesben ujin i uchen kaj
mach uyolin, che'tk,ni ch'obolotot ta Senadorjo o tan ubuk'oli ni Ppy Patan,
o ni Lejijlaturajo' tani ukji Woyolkaj, ka chich uk'atnjo ni jinda ya'an tama,
ni aj noja jo o aj manda ta kaj yuyi jini uchen tuba k'otik ta jinda ya'an tama
lejijlatibu, k'a uk'alin le i ts'aykun jini mach'uyo.
Jinda ya'antama mach uxin t'an umuk'jo' uchenjo' ta kua'jini ta ykomjo' i
bajka uchen patanjo'.
Ni ya'antama ke uxe uyle' ni ch'obolotot ta ni Unte' uxet jo'kinte k'patan
Nojkaj ta ni Uyolaya Kuxulyinikjo'; uxe uknntan ujuntulajt ta uk'tom i
utak'in, uk'aba' juridiku i uk'mbita tuba
Ni Tuslomjpomjo' ta ni Teromkajo' i ni Ujun ta Ajmanda ta Uxot'kiba
Woyolkaj uxe uyk'e'jo' i uxe uyle'jo' ni juntulajt ta ni ya'antama ta uknntan
ta ni uyolaya kuxulyinikjo'.
Ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxuyinikjo' uxe uknntanjo' ump'e
Ajtusk'ajalin ta k'atinte yolojo' ka' ta cha'jo'tu Ajtusk'ajalinjo' ke uxe tyakinte
t'ok jot'jun ta ni ucha'tuli' ya'anjo' jimba oraj t ch'obolotot ta Senadorjo' o,
tan ubuk'olib, k'ani Ppy Patan ta ch'obolotot ta ni Unte', t'ok jinchich jot'jun
ke a chninti. Ni jpt'an uxe uyle' kachikada uxe uchen tuba uyle' ni tuba luke
uyle' ni unejo'chich ch'obolotot..Kada jab' uxe t k'exkan ni cha'tu ajtusk'ajalin
ke ya'an uk'e'nan tupatan, jp ke uyle' tuba uchap'eli' unt'ank'in.
Ni ch'unik ta ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxulyinikjo', ke uxe tk ta
Ajtusk'ajalin ta uk'atkinte, uxe t yakinte tuba jinchichba uxupiba ta unxot' a
num. Uxe t jlknan ni tupatan jo'jab' uch'e' yakintik sek' umpets' i uxe' uch'e'
nikintik tuba uyle' ni tuxupiba t Upmi chmp'e ta jimwida t tuslomjpom.
Ni ykom ta ajnoja ta ni ch'unik ta ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxuyinik,
che'tk ta ni uloto'jo' ta Tusk'ajalin Ajk'tom, i ta ajnojajo' ta ni ya'antamajo' ta
knntintik ta ni uyolaya kuxulyinik ta ni ukji woyolkaj, uxe t ts'kteskan ta ump'e
jit'kan ta k'tkan kaj, ke uxe t ajt cheke, tan ni ka'uyle' i uk'atn ke uyle' ni jpt'an.
Ni ch'unik ta ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxulyinikjo' uxe uye'e'jo'
kada jab'jo' ni Umuk'jo' ta ni Unte' ump'e ts'ibi'ts'aji ta ni upatanjo'. Ta xik

uxp'e titulu
uts uxe tk'ote tupnte' ni ch'obolotot ta ch'obolotot tan ni ka'uyle' ke yk'e'
ni jpt'an.
Ni k'patanNojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxulyinikjo' uxe uyina'tan ta ni ka'uyolinjo'
ke k'otikjo' ka' ni ulotlanubajo' t'ok ni utsil lkan ta unejo', kont'njo' o mach
uchnkajo' ta ni ya'antamajo' ka'jin tan ni ukji woyolkajo'.
Ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolayajo' Kuxulyinikjo' uch'e' unini'k'atn jini a
uti kotuse' kokojk'ech'omjo' ts'ts' ta uyolayajo' kuxulyinikjo', jink'in ka'jini
uyle' uts o uk'atn ni ajmanda Woyolkaj, kachichkamba ta ni ch'obolotot ta
ch'obolotot ta ni Unte', ni ajmanda ta ump'e Teromkaj, ni ajnoja ta ajmanda
ta xot'kiba Woyolkaj o ni lejijlaturajo' ta ni ukji woyolkajo'
Artikulu 103. Ni Tribunaljo' ta ni Ukjiwoyolkaj uxe up'ne' upete tak' ke
ajnik'.
I. K'a tusajt upetejo',uyute o utajchnenjo' ta ni ajnoja ke ukokojk'eche' ni
uyolayajo' kuxulyinikjo' unechich yuwi i ni uyk'e'jo' ni k'jo' tuba uknnya
k'a jinda Tuslomjpom, che'tk k'a ni trata'ujo' mulkajo' ta ni ke ni Teromkaj
ajkbnajo' xik tuba;
II. Ká tusajt upetejo',o uyute ta ni ajnoja woyolkaj ke ukokojochik o
uts'its'ita'esan ni umuk' tuba ni teromkaj o upete tuba machkatak tuba xot'ki'
Woyolkaj.
III. K'a tusajt upetejo' o uyute ta ni ajnojajo' ta ni Teromkaj o ta xot'ki'
Woyolkaj ke ulajch'e' ni uxoyma p'ismuk' ta ni ajnojajo' Woyolkaj.
Artikulu 104. Tribunaljo' ta ni Ukjiwoyolkaj uxe uyina'tan.
I. Ta ni jit'omjo' ubisanubajo' t'ok tan ta utuskan woyolkaj;
II. Ni upetejo' ni upp'p'alinte ta utuskansibil o ch'uji'tak'in ke uk'e'neskan
tupam ni uyute uts i uchen ta jpt'anjo' woyolkjijo' o ta ni trata'ujo' mulkajo'
uk'inijo' k'a ni Teromkaj Ajkbnajo' ta ykom ta ajk'chan i jink'in sekune
ubon nikinte ut'olin, uch'e' uyinaa'tan ta unejo', ni juesjo' i tribunaljo' ta
utuski' upete.
Ni tojtan ta najtk uyajt uch'e' xik tts'ombinte tupnte ni ajnoja se'chich ni
juez keuyina'tan ta kua'jini najtkiskilan;
115

116 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
III. Ta ni tak'injo' ta mech'intik ke ujup'e'uba tuyak'o ni p'nomjo'
unonojtsupsen ta ni tribunaljo' ta ni muljpom-ta uchen patan uts ke uyle'
ni unlip' xxlx-H ta artikulu 73 i unlip' IV, insisu e) ta artikulu 122 ta jinda
Tuslomjpom, sek' ni kuaxuk'a ke utich'e' ni jpt'ano'. Ni mech'omjo', ta ni
kua'jini uxe uyina'tan ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' taSirkuitu, uxe uk'eche'uba
t'ok nika'uyle' ni jpt'an tusujtakjo ta ni artikulu 103 i 107 ta jinda Tuslomjpom
uyle' tuba ni mech'intik t japoni' k't, i t'ok tuyak'o ta ni p'nomjo' ke'
unejo' uyle' ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta Sirkuitu mach uxin tnume ujit'tan
okua'chika jini uch'mkan.
IV. Ta upete pp'p'lom ke u lkinte tupam uyolaya nab'jo'.
V. Ta jinijo' tan ni Ukjiwoyolkaj xikjo' uts'kti'jo';
VI. Ta ni pp'plom i ta ni uyute ke' uylkan ni t artikulu 105, jinchich ke uxe
t k'binte k'ajalin tajino' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj;
VII. Ta ni ppp'lom i ta ni uyutejo' ke uyle' ni artikulu 105, jinchichba ke uxe
tbinte ta uk'ajalin tajino' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni na'kaj;
Ta ni kua'chichka ka'awl taulotjo' ta tuyak'o diplotatiku i Konsular.
Artikulu 105. Ni meru ajnoja tuba t korte tuba tomp'e tuba nojkaj uxe uwina'tan;
ta tuxupiba ke utich'e' ni ajpt'an reglamentaria, ni tuba kua'chikajini yaan
pnte':
Jini u ppp'aln tuslomjpomjo'b ke mach jini ke kama u winatan ni t ya'toxe
electoral i kama' ya'an t artikulu 46 tuba wida t tuslomjpom ke u wina'tan
tama:
Ni na'kaj i ump'e teromkaj o tuba dijtritu Nojkaj;
Ni Na'kaj i ump'e upamkaj.
Ni poder ejekutibu i ni konkresu tuba unte'jo'; jini kuachikadomba ni
kamarajo' tuba jinda o tuba ni kuaxuk'a ni ajt'bla ke jinichich ya'an k'a ajnik
kama' orkanujo' tuba t Nojkajo' o tuba t dijtritu Nojkaj;
Ump'e teromkaj i kuachikadomba;

uxp'e titulu
Ni tajek'e ni uxcha'jop'e' i uxp'e k'ausientu ta ni uyolo'lotjo' ta ni Juntajo' ta
Atskintejo' ta xot'kiba Woyolkaj, tukrx ajt tuyak'o ni jpt'an a 'ki k'a ni
jinchichba Juntajo';
Ni partidu politikujo' t'ok ts'ibi'k'aba' tupnte' ni Intitutu Woyolkaj Ykom,
k'a uyolin ta uyajnoja nojkajo', t krxna'tan ni jpt'anjo' ykomjo'woyolkajo'
o ajtkajo'; i ni partidujo' politikujo' t'ok uts'ibi'k'aba' teromkaj, tuyak'o ta
uyajnojajo', sek'jinchichtuba tukrxna'tan ni jpt'anjo' ykomjo''kinti k'a ni
ya'antama lejijlatibu ta Teromkaj ke uyk'e' ni ts'ibi't'an.
Ni k'patan Nojkaj ta ni Uyolaya Kuxulyinikjo', ta ukrxna'tan jpt'anjo' ta
upmi woyolkaj, teromkaj i ta xot'ki' Woyolkaj, che'tk ta trata'ujo' mulkajo'
ucherben uk'injo' k'a ni ajmanda Woyolkaj i usapn k'a ni Senadu ta ni Yolo'kaj,
ke xulumjo' ni uyolayajo' kuxulyinikjo' ch'u'ul ajt tan jinda Tuslomjpom i
ta ni trata'ujo' mulkajo' ta ni Ajkbna xik uts'kti'. che'tk ni ya'antamajo'
ta uknntan ta ni uyolayajo' kuxulyinikjo' tajek'ejo' tan ni Teromkaj ta
Yolo'kaj, tuyak'o ni jpt'anjo' uk'jo' k'a ni lejijlaturajo' tankajo' i ni k'patan
ta Uyolayajo' Kuxulyinik ta xot'ki' Woyolkaj, tuyak'o ta ni jpt'an ljtak k'a ni
Juntajo' Lejijlatibu ta xot'ki' Woyolkaj.
Ni tomp'e bij tuba tuskak ni mach uyolinjo' ta ni jpt'anjo' ykomjo' ta ni
Tuslomjpom jin ni ya'an tan jinda artikulu.
Ni jpt'anjo ta ykom woyolkaj i tankajjo' uxejo' upuknjo' i pukult'an k'a ni
ts'ita' uxuxcha'jop'e k'in najtk ta ke utk'e' ni jit' ykom ke xikjo' uchenjo', i
jink'inba jini mach uch' ajnik to'eskibajo' utsjo' k'alin ljo'.
Ni p'nkibajo' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia tok'a uxe uch'e' usube' ke mach
uts ni tusajtjo' ni ubuyajneskanjo', pak'in ke xikjo' t sapinte k'a ump'e
uk'e'nan ta jink'in ts'ita' jo'uxp'e jot'omjo'.
Ta jinupatan o jin uk'tom k'alin l ta jinchichbajini Tribunal Unte'jo' ta
Sirkuitu o ta Prokurador Upete ta ni Yolo'kaj, uch'e' uyina'tan ta ni utak'in ta
up'kti'in tutsikba'esan ta toji'tan ta Juesjo' ta xot'ki' ljo' ta jinijo' jit'kan tan
ni Ukjiwoyolkaj xik uts'kti' i ke k'a uyolin i ttts'numik che' ni uyolin.
Ni uylkan ta mach uts ta ni up'nkanjo' jini uyle' ni unlip'jo' I i II ta jinda
artikulu mach uknntan utikjo' umatntak'injo', jp ta ni uchen tan, tan ni
uxe uk'ne' najtk upetejo' i ajnikjo'lixtu utsjo' uk' ta jinda uchenjo'
117

118 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
che' mach uchen utsba ta ni up'nkibajo' ke uyle'jo' ni unlip'jo' I i II ta jinda
artikulu uxe t utejo', tan ni jini uyle'jo', ni ujit'kanjo' ya'anjo' tan ni chap'e
najtkjo' unxot' ta ni unlip' xVI ta artikulu 107 ta jinda Tuslomjpom.
Artikulu 106. Uylo tu k'b ni Muk' Judisial tuba Na'kaj, tan jindaba jponi',
uyle' kxkani toj ut'an, jink'in ya'an tak', t'ok ni Tribunal tuba Na'kaj, t'ok
jindajo' kama' tk ta ni Nojkajo' o che' t xot'kiba Woyolkajl, t'ok unp'e Nojkaj,
che' tan unp'e Nojkaj t'ok jini xot'kiba Woyolkaj.
Artikulu 107. Ni p'kti'omjo' ta jini uyle' ni artíkulu 103 ta jinda Tuslomjpom,
t'ok ni uch'mkan jini ta uchenjo' ykom, uxe uk'eche'uba ni jit'omjo' ke
unonoj le' ni jpt'an tusujtak, ta kontan't'an t'ok ni uchumliba utejo':
I. Jini umech'tan ta japoni' uxe t pak'in bisinte tuba machka ats'ibajtesinti,
uknntan jimba pmi ke uyle' xik ajnoja ta ump'e uyolaya o ta ump'euyolin
uts ajuntu o mulujo', pak'in ke up'kti'in ke ni uuyute uk'atinte kokojch'e' ni
uyolayajo' uyina'tanjo' k'a jinda Tuslomjpom i t'ok unejo' uxe uyle' tuxoyma
juridiku, che' xik ka'awla tajtoj o jini utsen ta kache'an ta ajt tupnte' ni
utuskan juridi
Jini luke uchen o upne'jo' kotejo' ta Tribunaljo' judisialjo', uchen upatan uts o
ni ajpatan ke machyo uch'e' up'aln xik ajnoja ta ump'e uyolaya kua'uxe t ute
ke unikn ta ka'awl yebe i tajtoj;
II. Ni toji'tan ke numsintik tan ni juisiujo' ta japoni' tok'a uxe t k'nkan ta
ni ajk'uxk'ajalin ke ni sam uk'ati, uts'ita'esanuba ujapn i uknntanjo', che'
uyoche, tan ni kuaxuk'a tajin tupam ni ke uchninte ni subjo'.
Jink'in ni mech'tan' ta j mach taj tojponi' t mechinte ta upnkan ni
machkontitusion ta umpe' tus ajt pete ta chap'es sechichjo, i ni Supremu
Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj uxe unumsben ni aj noja ta numsajtan jinchich
tuba
Jink'in ya'antama ta Umuk' Judisial ta Ukjiwoyolkaj uyktan chera jpt'an k'a
cha'num l ta ni kua'jini uyle' ni inkontitusionaljo' ta ump'e tusajt upete,
ni Supremu Korte ta Jujtisia ta Na'kaj uxe uy'ben ni ajnoja ajnumsajt'an.
Ke'anumiba ni p'isk'in ta 90 k'in yoko'ajtsinke p'nkak ni tak' ta
inkontitusionaljo', ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj unumsen, pak'in
xik t sapinte k'a ump'e uk'e'nan ta jink'in ts'ita' jop'e t'ok uxp'e jot'jun, ni
uylkan upete ta inkontitusionaljo', ta ni kua'jini uxe t utsil ute uts'k'e'jo' i ni
ka'uk'atn tan ni uxupiba ta ni jpt'an tusujtak.

uxp'e titulu
Ni ya'an tan ni jek'ts'ib najtkjo' mach uxin t'binte tusajtjo' upetejo' tan
uchenjo utoje'upatan.
Tan ni mech'tan ta jponi' uxe t k'exkanjo' ni mach utsba ta ni t'anjo' ta
kokojk'ech'om o ts'ibajtesya ta kont'an't'an t'ok ni uyk'e' ni jpt'an tusujtak.
Jink'in ajnikbuya uyute ko knntan o uch'e' o uch'e' uknntan kama' jini
utsen ujajben ta ni uknntan ta ni uchentuba i uk'alin ajnik t'ok ni uka'jo',
ja'jo', sakatejo' i blnajo' ta ni ejidujo' o ni ajyumna ta kaj k eta uyute o k'a
uyolaya uch'ujnan ni umul ajt, o ni ejidatariujo' o mulka'jo', uch'e' uwoynjo'
ta upatan upete jinijo' ye'om ke uch'e' utklen ni ukjijo' o ajuntujo' ni ljo' i
uk'ajti'injo' ni use'in utejo' ke uchnenjo' k'njo' tuba ukalin tuse ni uyolaya
ta ejidatariujo', che'tk ni yoko'ajt i uyute ta ni uk'atintejo'
Tan ni mech'tan ke uyle ni xotts'ib najtkba mach uxin tnume, ta
uts'ibajtesan ni uwoyon ni ejidaljo' o mulkajo', o ta ni eidatariujo' o ajmulka'jo',
ni ujajbintejo' k'a mach uptonesa jit'omjo' ni uxupiba ta ni uyajt, peru ump'e
i otrojo' uch'e' uyk'e'jo' tuk'aba'.Jink'in utik buya k'ani uyute ke uts'ibajtesan
ni uyolayajo' ta upetejo' ni uwoyom ma'tk uxin tnume mach uxin uyolin ni
uch'mk'ajalin ljo' ta ni tajtuba uyutejo', jp ke ni najtk xik kont'n k'a ni
Juntajo' Upete o ni uchap'eli' ut eta jinda;
III. Jink'in ni kokojk'tom ta uyute tribunaljo' judisialjo', uchen uts upatanjo'
o ta patanjo', ni jponi' tok'a uxe tnume tan ni kuaxuk'a pnte':
a) Tuyak'o uxupiba toji'tanjo', uylbinte i kache uxe p'nomjo' ke uyk'e'jo'
uxupiba ni mech'tan,ya'ti ni kokojk'echom uchenjo unejo' o ke, a'uti
jink'into mu'uyute ni jit'om, uts'ibajtesan ni uyajpom ta ni ajsub uk'e'nesan
uchentuba ni uy'binte ut'an. Ta ni ulotlanuba ke uyle' jindaba insisu i ni
unlip' V ta jindaba artikulu, ni Tribunal Kolejia'ujo' ta Sirkuitu uch'e' uyle'
k'ani ta upetejo' ni kokojk'echomjo' jit'omjo' ke uy'bijo' umuk' i jinjijo' ke,
jink'in ch'mkak, uylben t k'exom ta ni uch'exle, i uxe uyle' ni kache'ts'ibi
utsjo' bajka uch'e' uylanubajo' ni tsiji' p'nom. che' ni kokojk'echomjo' jit'ijo'
mach anumsbinti uk'aba' tan ni najtkl jponi', ni Tribunalj Kolejia'u jinituba
ni uchi umuk' ta upatan tan ni kuaxuk'a tan uyochiba ni k'exom ta ni ch'exle,
mach uch' xik uchen ta uts'aykun ni kokojk'echom, ni ta knom upatanjo' t
mechtan ta jponi' ajelpti.
Ni uts'kti' ke ya'uknnti toji'tan utsba i ni machka yo uknntan uk'ajalin
juridiku ta bajaka k'skuxlik ta ni uyute uch'e'ti'in, uch'e' uye'e' jponi'
ka'awl tk'm ni kachka usubn kua'chichka ta ni uts'kti'jo' ke a ochi tama
119

120 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
ni nini'mech'om ta ni bajka ute ni uk'atinte. Ni jpt'an uxe uyle' ni kama' i
uxupibajo' ta ni kache' uxe uniknubajo'.
Tuba ni bajka ute ni ni mech'tanuch'e'jo' tsupsintik najtk ni uk'mbitajo'
k'n ke' uyk'e' ni jpt'an ta ni uchen, k'a mach jin ajxuch' ta ni kua'jini jinba
toji'tan ke mach uk'exkajo', uy'binte utan i up'nom ke' uch'e' k'exkak o
mach sapintikjo', jp ni kuaxuk'a ke ni jpt'an uch'e' pasik ta ni ujuno'.
Ni uk'atn utoj tan subsn, uy'binte utan i up'nom k'a uyek'e xupik ni
mech'tan, uch'e' uchen t'k'n ni kokojk'echom ta jpt'anjo' ta jit'omjo',
pak'in i jink'in ni ajsub ya' oni ubuyajnesi jink'in uchen tamitejo' ta ni
mech'tan tuyak'o ni ujuni o tuyak'o ta jpom ke, tajinijo', utich'e' ni jpt'an
pak'inpatan jinituba. Jinda uk'atkinte mach uxin ubonk'atn t jponi'jo' ka
machyo uyute ke unikn uyolayajo' ta ni bijch'ok o mach uche trebe, ni uyajt
pp'yinik, o ni tusu'ajt o utsilajt ta ni uts'isaya, ni tan ni ta yokokuxule tan
lkijo' k'a ni toji'tan;
b) Jini machyo uyute t mech'tan ka'jini uyute xik mach uch' to'eskaak, pti ta
mach'tan o ya'iba ta axupiba, ump'ets' ke atsupsinti ni ujunijo' ke t kuaxuk'a
usapinte, i
c) Jini machyo ke uts'ibajtesa ni pp'yebejo' ni mech'om;
IV. Ni uchenjo patan uts ni jponi uxe uchen, jink'in jini machyo unajyesan
k'aluke ute ta ajnojajo machtompe ta ni Tribunaljo' Judisialjo', uchen upatan
uts o aj upatan, i k'a uxe uchen ubuyajnesan mach usujtat'sn jindaba tuyak'o
totojponi',.ya'chich'an akokoj k'atn usubsen jinda jink'in ni jponi' jinchich
k'a kamajinchichba jptan uch'kktinte ni uyute jinchicba uyute ta upatan
tu yak'o usutjup'e' ta mechtan,', tuba tajkoleskak ta jponi ke ots'onn ni
buyajnesom , t'on ni jinchich uyek'e' k'a ni k'a ni uwinatan ni ajjpt'an tusajt
i mach uk'atn k'en k'tkan k'a ni jinchichba toji tan k'a ni uyke ni xupik,
pisk'in noj k' ni uyeke tuba numik ta ni unebaj ch'ktinte, juntulajt ta k'a
ni jochen ni une chich kuayochen une o mach tuba uchen ta yachich'an tuba
lkak jinda jpt'an
Mach'an lubujnojom ta asupsen kachiba ujuni o tuyak'o jponi che ni uyute
uk'atinte mach uts'ktesan ni uyle' o jink'in ta ubuyajnesan ni kokojk'echom
tajtoj ta jinda Tuslomjpom.
V. Ni jponi' tuyak'o ni toji'tan ke mach uni'k'exka, uy'binte utanjo' o
up'nkiba ke uynben xupin ni mech'tan uxe usubn tupnte' ni Tribunal

uxp'e titulu
Kolejia'u ta Sirkuitu k'enyuyi ta kama'uyli t'ok ni jpt'an tan ni kuaxuk'a
pnte'.
a) Tan uchenjo nojtan, tuyak'o p'nkibajo' mach uni'k'exka ljo' k'a ni
tribunaljo' judisialjo', xikjo' jindajo'Woyolkajo', ta utuskiba kaajo' o militarjo'.
b) Tan uchenjo' uchen upatan uts, jink'in uxe uk'atn k'a yebejo' tojtan mach
uni'k'exka i p'nkiba ke uyk'e'jo' xupik ni mech'tan ljo' k'a ni tribunaljo' ke
uchenjo' upataan uts o judisialjo', mach uni'ch' tuskak k'a kachika ujunijo',
mech'tan o unxot pak'in patan ta jponi'totojto;
c) Tan uchenjo' sibil, jink'in k'atintik toji'tan mach uni'k'exka ljo' tan
mech'tan ta utuskan woyolkaj o tan mech'tanjo' k'extak'injo', xikwoyolkaj o
kajo' ta ajnoja ke uyle' ni toji'tan, o ni mech'tan ta utuskiba kajo'.
Tan ni mech'tan pp'yinik ta utuskiba woyolkaj ni toji'tanjo' uch'e' uk'atn
ni jponi' k'a kachichkamba ta ni uts'kti', che'tk k'a ni Ukjiwoyolkaj, tan
ujapnuba ta ni uyolinjo' uk'mbitajo', i
d) Tan uchenjo' tapatan, jink'in k'atintik uy'binte utanjo' ljo' k'a ni juntajo'
ta kajo' o ni Woyolkaj ta Uch'mlanubajo' i ajk'tan, o k'a niTribunal Woyolkaj
ta uch'mlanubajo' i Ajk'tan ta ni Ajpatanjo' ta ni Teromkaj;
Ni Supremu Korte ta Jujtisia, ta upatan o ta uk'atnuts' ta jinchichbajo' Tribunal
Kolejia'u ta Sirkuitu, o ta prokurador Upete ta ni Yolo'kaj, uch'e' uyina'tan ta ni
jponi' tajtojo' ke k'a uyolin i ut'numsen che' ni k'bintik.
VI. Tan ni kuaxuk'a ke uyle' ni unlip' najtk, ni jpt'an tusu'ajt utich'e' ni
ujit'om i ni ka'ts'ibi ke uch'e' ujup'e' ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta Sirkuitu
i, tan ni kuaxuk'a, ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj tuba yle'
up'nomjo';
VII. Ni jponi' tuyak'o uyute unajyesan ta umech'tan, pti ta mech'tan o ya'iba
ta utsupsen, o ke utann pp' yebejo' ni mech'tan, tuyak'o tusajtjo' upetejo'
o tuyak'o uyutejo' o unajyesan ta ajnoja uchen upatan uts, uxe uwa'jup'e'uba
tupnte ni juez ta xotki' yaba bajka uchen upatan unu'tinte ni ajniba keni
uyute k'tom ucherbinte o uyute jiniba patanjo', i utamitejo' uxe t ts'ita'an ni
ts'ibilts'ajili' ta ni ajnoja ta ump'e ts'ajilt'an tuba nike ujok'e' tan ni jinchichba
tump'e tan ni utskunuba uk'atn ni numsajt'an i uxe tch'mkan ni ye'om
ke ni uts'kti'jo' uyolinjo' usubn i uyubin ni pp't'anjo' uyrlanubajo' tan ni
jinchichba ts'ajilt'an ni toji'tan;
121

122 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
VIII. Tuyak'on ni toji' tan ke a'lki tan ni jamponi' ni Juesjo' ta xotki' o ni
Tribunaljo' Uyolojo' ta Sirkuitu ute ta mech'om. Ta unejo' uxe uyina'tan ni
Supremu Korte ta Jujtisia:
a) Jink'in sam ap'kti'ki tan ni subu'ts'ib ta jponi' tusajtjo' upetejo' k'a
ut'olinjo' tajtojo' kokoj ut eta jinda Tuslomjpom, ukuxle tan ni ujuni ni tak'
ta tuslomjpomjo'.
b) Jink'in uyle' ta ni kuaxuk'a uch'mk'ajalinjo' ta ni unlip'jo' II i III ta artikulu
103 ta jinda Tuslomjpom.
Ni Supremu Korte ta Jujtisia, ta upatan o uk'atn lkak ta jinchichbajo' Tribunal
Kolejia'u ta Sirkuitu, o ta Prokurador Upete ta ni Yolo'kaj, uch'e' uyina'tan ta
ni jponi' tan mech'om, ke k'a uyolinjo' i ut'numsen che' ni k'bintik.
Ta ni Kuaxuk'a mach ya'an ta ni unxot' ji'ptijo, jochnen ta ni umech'inte ni
Tribunal Kolejia'u ta Sirkuitu i utoj tan mach uxin usapn kachikajini;
IX. Ni uchenjo ta jponi tajtoj use uch'e' ni ujuni ta mech'om tuyak'o ta ni
toji'tan ke up'ne' tupam ni Tuslomjpomjo' ta tusajt upetejo', uyk'e'jo' ni
ka'uchnen tajtoj ta ump'e ch'ujom ta jinda Tuslomjpom o uyktan uyle''
tupam jinchichba kua'chikajo' jink'in axijo' tusujo', pak'in ke uyle'jo'
ta t'k'n i ut'numsen, ka'chich uyle'jo'ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni
Na'kaj, ta uchenjo' ta ni kont'n upetjo' ta Plenu. Ni uchenjo' tau jun use t
ts'its'ita'eskan tuba jini uyle' tubachich tuslomjpomjo', sinke uch'e' achnen
otrojo'.
X. Ni uyute uk'atintejo' uch'e' xikjo' k'mbitajo' ta ch'k ktan ni kua'chichkajo'
i tuyak'o ni uk'atnjo' ke uyle'jo' ni jpt'an tusnumik, tuba ni kua'jini ni
ya'antama bajka uchen patabjo' ta jponi', jink'in ni yokoajt tau yute ni
uyktan, uch'e' uchen ump'e mech'om ke uknntan ni ka'awl tojchichba ta
utsil uyolaya i ni uyolin kajo'.
Jiniba ch'kktinte uch'e' uyk'e'jo'rejpetu ta ni toji'tan mach uni'kexka tan
uchenjo' nojtan tuts'aykun ni subi't'an ta jponi', i tan ni uchenjo pp'yinik,
k'extak'in i uchen upatan uts, tuyak'o uyajtjo' ke uy'kan ni ajch'exle tuba
up'aln ta nits'ibajtesya i unikinte ke kachika uch'k ktinte uch'ejo' uchen ni
uxp'ejo' uyolinjo'. Ni uch'k ktinte uxe tkolan sinke uchen che' jinda uxupiba
uyk'e' tuyak'o uyajtjo' tuba uch'kmke' ni uts'kti' ta ni kua'chichka tuyajt
ke uch'ujnan che' uy'binte ni jponi' i utoje' ni cheria i kua'chichka t'ok
uts'k'e'.

uxp'e titulu
XI. Ni ts'ibi'sub ta jponi' tajtoj uxe tye'kan tupnte' ni ajnoja ajpatan, ni che'jin
uxe uyle'jo' tupam ni ch'k ktan. Ni t'ok kuaxuk'a ni tojtan uxe tye'kan tujut
ni Jusgau ta xot'ki' o ni Tribunaljo'ta ni Teromkaj ta ni kuaxuk'a k'a ni aj
jpt'an uxe uyk'e
XII. Ni mach ukokojts'onn ta ni uyle'jo' ta ni artikulu 16, tan uchenjo'
nojtan, 19 i 20 use uk'atn tupnte' ni ajnoja ta tribunal ke ni use uchen, o
tupnte' n Jues ta xot'ki' Uwoyon ta Sirkuitu ke jinchichtuba, uch'e'ajni xik,
tan ump'e i otroj kuaxuk'a, ni up'nkiba ke uyle'uba, tan ni ts'ibi't'an k'a ni
unlip' VIII.
che' ni Jues ta xot'kiba o ni Tribunal Uwoyon ta Sirkuitu mach kuxleko' tan ni
jinchichba ajniba tani bajka ya'ano' ni ajnoja ajpatan, ni jpt'an use unonojle'
ni juez o tribunal tupnte' ni ta bajka use t 'kan ni ts'ibi'jun ta jponi', ni ke
uch'e' nebaj uch'kktan ni uyute k'tom, tan ni kuaxuk'a i uyle' ts'ibi't'anjo' ke
ni jinchichba jpt'an uyk'e';
XIII. Jink'in ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta ump'e jinchichba Sirkuitu utklen
niuyle' ynjo' tan ni mech'tan ta jponi' ta ni p'ismuk', ni Prokurador
Upetejo' ta ni Yolo'kaj, ni uylkanjo' tribunaljo' i ni uwoyloto', ni Juesjo' ta
xot'ki' o ni uts'kti'jo' tan ni kua'jini ke ni uch'a'lesijo' uch'e'jo' usube'jo'
ni yn anjo' tupnte' ni Plenu ta Sirkuitu kejintubajo', k'a ni uyle' ni uyle'
ixkune uch'e' pasikpnte' kama' cherajpt'an;
Jink'in ni Plenu ta Sirkuitu ta kachijkaba Sirkuitujo', ni Plenu ta Sirkuitu tan
uchenjo' utsjo' ta ump'e jinchichba Sirkuitu o ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta
ump'e jinchichba Sirkuitu t'ok xb ump'e uknom uk'eche' uyle' ynjo' ni
up'nkiba ni upp'le' o ni kua'jini ta up'ismuk', che' ka'jinxik, ni Minijtrujo'
ta ni supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, ni jinichich Plenu ta Sirkuitu,
kama chich ni ya'an tama k'a uyle ni unxot' ji'ptijo, uch'e usube ni upp'le
pnte ta Supremu Korte ta Jujtisia, t'ok ni uk'mbita k'a ni Plenu o ta Jujtisia
jinchichtuba, unonojl'e ta ni uyle ke uch'e ajnik
Jink'in ni Salajo' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj utklen
uyle' ynjo' tan ni mech'tanjo' ta jponi' ke ji niba k'ajalin jin tubajo', ni
minijtrujo', ni Tribunaljo' Kolejia'ujo' ta Sirkuitu i uwouloto'jo', ni Juesjo' ta
xot'ki', ni Prokurador Upetejo' ta ni Yolo'kaj o ni uts'kti'jo' ta ni kua'jinijo' ke
ni uch'a'lesbi ujinjo', uch'e'jo' usube'jo' ni upp'le'jo' tupnte' ni Plenu ta ni
Supremu Korte, kama'chich uyle' ajpt'an tusunumik, tuba ke jindaba up'ne'
ni upp'le'.
123

124 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni p'nkibajo' ke lkakjo' ni Plenu o ni Salajo' ta ni Supremu Korte ta Jujtisia
che' kama' ni Plenujo' ta Sirkuitu kama' ni unxot'ts'ib ji'ptijo', tok'a use
uknntanjo' ni unikn ta 'kak ni cherajpt'an i mach nikintik ni uyajt jo' tan
judisialjo' tomp'e ke' atijo' ta ni toji'tan ljtak ta ni mech'tan tan ni bajka ajni
t ute ni pp'le';
XIV. Mach uk'nka;
XV. Ni Prokurador Upete ta ni Yolo'kaj o ni Ajente ta Minijteriu Kaj Woyolkaj
ke ni unikn uyk'e', use uts'kti' tan upete ni mech'tan ta jponi', uch'e' tk
tajkolak ta ujup'e'ubajo' ta jini mech'tanjo', jink'in ni kuaxuk'a ta ke uyle'
machajnik ni mech'tan, ta uyolin kaj.
XVI. che' ni ajnoja mach uts'oni ni toji'tan ke uyk'i ni jponi', peru jini mach
ats'oninti ya'an k'alin l, ni supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, kont'n
t'ok ni ujit'kan chn k'a ni jpt'an tusujtak, uxe uy'ben ump'e p'isk'in kopitn
tuba ke ochik t tojkan, p'isk'in ke uch'e' tm'eskak ta uk'atn ni ajnoja. Jink'in
xik k'alin lba o axi t nume ni p'isk'in sinke xik t ts'kteskinte, uxe t osinte
t ts'ejkan ta upatan ni aj noja ta ni ajnoja ajpatan i bintik utojkiba tupnte' ni
Jues ta xot'ki', Ni jinchichba ukuxle uxe tch'mkan k'ani uyajnoja u iskilan
upatan ta ni ajnoja ajpatan cche' ajni xxik tan uch'e'upatan, che'tk ka' ta ni
ajnojajo' ke, samchich a ochiba najtkba ni patanjiniba ta ni ajnoja ajpatan,
uch'e' ajni mach uts'onn ni mandaj.
che' a 'ki ni jponi', sutwnik ni uyute ni uk'atinte, ni Supremu korte ta Jujtisia
ta ni na'kaj, ta kont'n t'ok ni ujit'kan ke'ya'an k'a ni jpt'an tusujtak, ujit'kan
ta pa'sintik tupatan ni uyum ta ni ajnoja ajpatan, i uyk'e' uchan ni Minijteriu
kaj Woyolkaj, jp ke mach ajnik kua' t'ok krxle i uyktan sinuniknjo' ni uyute
cha'num l najtk ta xik jup'u ni p'nom ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni
Na'kaj
Ni uyute uts ajk'exkan ta ni toji'tan ta jponi' uxe uch'e' xik k't k'a ni ajch'exle
t ya'antama bajka uchen patan, o dekreta'u ta ujuni k'a ni Supremu Korte
ta Jujtisia ta ni Na'kaj, jink'in ni uyute ta ni toji'tan utann ni ajk'najo' ta
uk'e'nan kabinti ni uch'e' ke uch'e' uknntan ni ajch'exle, o jink'in, k'a ni
kache' xi ni kua'jini, ke' mach uxin uch'e' o jenkajo' mxts'ts' sujtats'intik
ni kua'jini ke toxi' najtk ta ni kokojk'echom. Ni jini uchen uxe uknntan
k'a unikiknuba k'a ni uyute ni tan 'kak tojtan' uy'kan ke' axupi 'kak ta k'a
uts'ktesan tuyak'o ni tojom ta unjab'jo' i ts'ibajtesya ta ni ach'exle. Ni uts'kti'
ni mech'tan uch'e' uk'ajti'in ni ak'alin uti ajnebaj k'exkan tuyak'o tusts'ibi'
abinti utoje' tupnte' ni tubachich ya'antama bajka uchen patan.

uxp'e titulu
Mach uch' ch'ujnintik juno' ta jponi' kati'amba, sinke ya oni uchijo' ni
toji'tan ke uyk'i ni ajknnya tuslomjpom;
XVII. Ni ajnoja ajpatan machka mach uts'ombe ut'an ump'e nojpa'saya
ta uch'kktinte o ke,kachikaba p'isom uyle' k'a machyo chnen o mach
uyolitojtan o machjin jpom ke sujwnik ka'awl machk'en, uxe t binte utoje'
t'ok nojtanjo';
XVIII. Mach uk'nka
Ts'ib chimp'e
Kua'uxe utoje' machka uchen patan tan kikajla che'
kua'ukinintan ka ka'la
Artikulu 108. Tuba machka uxe utoje' ni tan koyle' jinbada ts'ib uylkan ke
ni machka uchen patan tan k kajla machka tak a'lki t'ok ni jot'om, machka
tak uchen patan t muk' judisial nojkaj che' tk t umuk' judisial tuba utnxina
kna'ka'la, jini ch'uniko' t'ok ajpatan, upete machka ya'an upatan, kachichkaba
patan tan ni konkresu tuba woyom, tan ni junta lejijlatibu tuba utnxina k
kajla o che' tk machka uchen patan t'ok ni ajnoja ta k na'ka'la o che' tan
utnxina k na'ka'la, che' tk machka tak uchen patan tan jini otot ke machin
tuba ajnoja ta k na'ka'la ka' chic huyle' jindaba jpom, jindajo'ba uxe t
subkanjo' jink'in mach uchejo' o uts'onnjo' uchen upatan uts.
Ni ajnoja ta k na'ka'la, jink'in ya'an Sala, uxe t subkan uk'a uchone' ka ka'la
o che' uk'a ump'e tan t'noj.
Jini ch'uniko' tuba najkajo', ni diputa'ujo' tuba k nojkajla, ni ch'uniko' tuba
majijtra'u ta tribunal ajnoja ta jujtisia t nojkajla, o che' tk jini tak machka
uchen patan tan ni judikatura tan k nojkajla, jindajo'ba uxe t subkan uk'a
mach utson kua' uyle' jindada japom kama' tk ni jpt'an tuba ka na'ka'la,
che' tk jink'in mach ustjob uts jini tak'in kote tk na'ka'la.
Jini japoni' tuba ni nojkajo' ta k na'ka'la uyle', kama' chich utsijkan tan ni
najtkl xot'ts'ib tuba artikuluda machka uxe utoje' utan kama' machka uchen
patan tan k nojkajla che' tk tan k ch'ojkajla.
Artikulu 109. Jini ch'obolotot tuba Woyom t'ok ni lejijlatura ta ni nojkajo', tan
chich upatanjo', uxe uchenjo' ni tojilp'i'jun tuba knnan ni patan kochenjo'
125

126 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
jini ajpatano' ta k nojkajla che' tk uxe utuse'jo' ni ch'oktojiljun tuba utoje'jo'
utan machka ylikjob tan ni mech'le, kama' uyle' jindaba tojilt'an:
I. Uxe t binte, t'ok unp'e tojile, utoje' utan kama' uyle' tan ni artikulu
110 machka uchen patan tuba k nojkajla ka'chich uyle' tan jindaba jun,
jink'inchich ya'an uchen upatan i mach uche uts.
Mach ubinti utoje'utan tajto uyk'e t ubkan uk'ajalin.
II. Jini ajpatano' ke uchen xuxle uxe t binte utoje' utn kama' chich uyle' ni
jpomda.
III. Uxe t binte utoje'u tan machka uchen patan tuba k ka'la machka mach
utotojbisa uts, t'ok uk'ajalin, t'ok upixan jini patan ke mu'uchen tan k ka'la-.
Tajtojchich uxe t binte utoje'u tan kama' chich uyle' ni toji'tanda. Mach ch'
bintik utoje' utan cha'pets' jinchichba tan.
Noj totijljunchich uyle' kache'da uxe t tojkan ni tan jink'in ni ajpatan tuba
k ka'la uxuch'n tak'in o uk'e'nesan utak'in t'ok ni patan ko knntan che' tk
machka uk'e'nesan uka' i mach uch' uyle' kda uch'i. Jini tojiljunchich uxe
uyle' kache'da uxe utoje' ni xuxle kama' ujajben upete kua'uknntan.
Kachichkone uch'e' uchen ni subom tupnte' ni cámara tuba diputa'u machka
uchektan ke' nu'u chen jini mach uch' utik ka'chich uyle' jindaba jun.
Artikulu 110. Uch'e' chich bintik utoje' utan jini senadorjo' t'ok diputa'u
tuba ch'obolotot ta woyom, ni minijtrujo' tuba supremu korte ta jujtisia
ta k na'ka'la, ni ajk'k'ajalinjo' tuba judikatura nojkaj, sekretariujo' tuba
dejpachu, diputa'ujo' tuba ni junta tan utnxina k na'kajla, ajnoja tuba
utnxina k na'ka'la, prokurador tuba k na'ka'la, ni prokurador upete tuba
justisia tuba utnxina k na'ka'la, ni majijtra'ujo' tuba xot'ki' ta sirkuitu t'ok
juesjo' ta dijtritu, ni majijtra'ujo t'ok jues tuba ujueru kumun tan utnxina
k na'ka'la, jini ajk'k'ajalinjo' tuba utnxia k na'ka'la, jini ajk'k'ajalin ajnoja,
ni ajk'k'ajalin ta ykom, che' tk ni sekretariu ejekutibu tuba intitutu nojkaj
ykom, ni majijtra'ujo' tuba ykom, jini direktorjo' upete kama'chich machka
ya'an tpatan t'ok ni yinkrejo' ke mach anjo' tpatan t'ok ajnoja ta k na'ka'la.
Jini toji'tan jinune uxe t pa'sinte bajka'an t patan che' tk mach uni'xin
uchen patan t'ok ajnoja ta k kajla.

uxp'e titulu
Tuba chich utik jindaba toji' tan, jini kámara tuba dupita'ujo' uxe ubisanjo'
jindaba subom tupnte' ni kamara tuba senadorjo', kuantachich uylijo' upete
jini diputa'ujo' ke' bisintik ya'i, che' tk kuantachich alaj ubki jini subom t'ok
u t'an machka asubki.
Kuantachich uyubi jini senadorjo' ni subom, uxe utuse'jo', kache'da uxe uben
utoje' utan t'ok ump'e k'e'nan jini machka alaj k'oti uyubin jindaba k'ejpaya,
kuantachich a'ubki i a'uti ni toji'tan tu pnte' machka asu'ki.
Jini ut'anjo' ni diputa'ujo' t'ok ni senadorjo' mach uch' lkak ke' mach uts.
Artikulu 111. Tuba bintik utoje' utan ni diputa'ujo' t'ok ni senadorjo' tuba ni
konkresu ta Woyom, ni minijtrujo' tuba supremu korte ta justisia ta k na'ka'la,
ni ajk'k'ajalinjo' tuba judikatura nojkaj, sekretariujo' tuba dejpachu, diputa'ujo
tuba junta tan utnxina k na'kajla, ajnoja tuba utnxina k na'ka'la, prokurador
tuba k na'ka'la, ni prokurador upete tuba jujtisia tuba utnxina k na'ka'la,
ni majijtra'ujo' tuba dijtritu ta sirkuitu t'ok juesjo' ta dijtritu, ni majijtra'ujo'
t'ok jues tuba ujueru kumún tan utnxina k na'ka'la, jini ajk'k'ajalinjo' tuba
utnxina k na'ka'la, jini ajk'k'ajalin ajnoja, ni ajk'k'ajalin ta ykom, che' tk ni
sekretariu ejekutibu tuba intitutu nojkaj ta ykom, ni majijtra'ujo' tuba ykom,
jini direktorjo' upete kama'chich machka ya'an t patan t'ok ni yinkrejo' ke
mach anjo' tpatan t'ok ajnoja ta k na'ka'la, jink'in chich ajnijo' t patan tuba
k kajla, ni kámara tuba diputa'ujo' t'ok upetejo' machka alaj k'oti uyubin ni
subom, uxe uyle'jo' subinte o mach utoje' utan.
che'ni kámara uyle' ke' mach'an machka utoje' utan uxe t tajkolan jinba
sub, ka'cha'iranba mach sek'm ya'i uxe t kolan, jini machka asubkiba uxe
ujapnuba ixta ko yle' uts ke mach uchi ni xuxlejini.
che' ni ch'obolotot uyle' ke' uch'e' utoje' utan, jini machka uch'i ni xuxle uxe
t bisinte tupnte' ajnojajo' ta ch'unik tuba ubenjob utoje' utan kama' uyle'
jini tojiljun.
Jini tuba ajnoja ta k na'ka'la, uxe t subkan ch'obolotot tuba senadorjo'
kama'chich uyle' ni artikulu 110. Tan jindaba sub, jini kámara tuba senadorjo'
uxe uben utoje' utan ka'chich uyle' ni tojiljun.
Tuba bintik utoje' utan ni ajnojajo' tan k kajla, diputa'ujo' ta k kajla
majijtra'ujo' tuba tribunal ajt'bla ta jujtisia t k kajla, ka' chich tk ni
k'k'ajalinjo' tuba judikatura ta ka kajla, uxe t bintejo' utoje' utan ka'chich
uyle' jindaba jpom, tan jindaba buya, uxe t lkan ke uxe t bisinte tu pnte'
ni lejijlatura tak kajla, tuba une uyle'job kachkada uxe t binte utoje' utan.
127

128 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Jini ut'anjob ni diputa'ujo' t'ok ni senadorjo' mach uch' lkak ke' mach uts.
Kua'chich a'ubki ke jan lbinti ke' uxe utoje' utan uxe t pa'sinte bajka'an t
patan. Sa lbinti ke' mach uxin utoje' utan uxe uch'e' sutwnik tan upatan, sa
lbinti ke' uxe utoje' utan mach uxin t binte jindaba patan.
Jink'inchich ni subom mach t'k'en tu yak'o ajpatan tuba k kajla mach uxin t
k'nlan machka usube'.
Jini toji' tan uxe t ute ka'chich yle' jindaba tojiljun, che' tk uch'e' ujapnuba
ni machk usubki t'ok toje' t'ok tak'in, jindaba uxe t p'isinte bye uk'e'nan uchi
ni xuxle tuyak'o ni kaj i ka'chich jini uxe utoje' utan.
Jini toji'tan t'ok tak'in mach uxin ch'e' che' ut'numsen jini tan kochi.
Artikulu 112. Mach uxin t k'nlan untu ajsub tuba kámara t diputa'ujo'
jink'in jini ajpatonjo' tuba kaj ko yle' jindaba najtkl jek'ts'i'jo' tuba artikulu
111 ko chen unp'e xuxle jink'in mach ni'an tan upatan.
Sini ajpatan asutwni uchen jinba patan, o abinti ump'e patan, kama'chich
uyle' ni ts'ibi tuba artikulu 111, uxe t binte utoje' utan ka'chich uyle' jindaba
jpom.
Artikulu 113. jini tojiljun tuba machka uknntan k kajla uxe uyle' kache'da
uxe t knntinte ni utsile tuba utik uts ni patan tuba k kajla, jini toji' tan t'ok
ni subom uxe t bisinte tu pnte' ni ch'unik. Jindaba toji' tan, che' tk ya' ts'ibi
tan jindaba tojiljun, uyle' tajkolak, pa'sintik o mach ni'bintik, che' tk ubinte
utoje' t'ok tak'i jini xuxle kochi jink'in ya'an t patan tan k kajla jindaba ubinte
usujtats'n tk ni tak'in suxuch'i.
Ni tojtan tuba k kajla, bajka chich ya'an t ute ni patan utik ni xuxle tuyak'o
uk'nbita, jindaba uxe t te tajtoj t'ok tojile. Jini ajmajanjo' uxe tlaj bintejo'
utak'in o sujtats'bintejo' uk'nbita kama'chich uyle' jindaba tojiljuno'
Artikulu 114. Jini toji'tan uxe t ute tu yak'o machka ya'an uchen patan tuba
k kajla jink'in chich ya'to'an t patan o kuantachich anumi unp'e jab. Jini
toji'tan uxe t ute tan ump'e jab' ta jink'in at'ki t bisinte ni subom.
Ni tan ka uti tan jini patan tuba k kajla, uk'atinte tan jinchichba k'in ko yolin
jini tojiljunda, ke mach uxin uyolin numik uxp'e jab'. Uxupochich ni subom
jink'in ni ajpatan tuba k kajla ya'an uchen patan kama' uyle' ni artikulu 111.

uxp'e titulu
Jini tojiljunda uyle' kache'da uxe utoje' ni tan che' tk uxe t chninte bye
uno'an ni xuxle ka'chich uyle' jini unlipts'i' III tuba artikulu 109. Jink'inchich
ni xuxle ut'nume uk'ini uxe upitn numik uxp'e jab'.
Ts'ib Jo'p'e
Tuba kajo' ta fna'kajla i t'ok utinxina na'ka'
Artikulu 115. Jini kajo' uxe uch'e'jo', tuba uknntanubajo' tama, ni k'ajalin
tuba na'kajo', tuba upete, uxe uknntan jek'e ukajo' kama' uk'ajalin tuba
uchen patan, ni kaj ujuntuma, ka'chich uyle' wida:
I. Upete ni kaj uxe uknntan untu ajnoja koyli ni kajo', koxe utuse'uba t'ok
untu ajnoja ta kaj kama' tk jytukra rejidorjo t'ok ni sindicu ko yle' ni
tojiljunda. tn ni japomda uy'ben ni gobierno municipal uxe t binte t'ok unp'e
ayuntamiento, tajtuba i mach uxin t ajt untu machka uchen ts'aji t'ok une
kama' t'ok ni ajnoja ta k kajla.
Jini ajnoja ta k kajla, regidor t'ok sindicu tuba ayuntamiento, ke alaj lkijo' t'ok
ni elección, mach uxin uch'e' sutwnik t cha'num xik ajnoja ta k kajla. Jini
winkrejob ke mach a uti elegijo' t'ok elección, sek' abintijo' upatan, o lbiti
kua'upatan t'ok untu ch'unik, mach uxin uch'e' bintik t cha'num jimba patan.
Upete jindaba ajpatano' ka laj lki wida, jink'in chich axijob propietariujo' mach
uxin ch'e' sutwniko' cha'num ka' suplente, che' machka ya'an ka' suplente
jiniba uch'e' sutwnik ka' propietario, o che' mach uch' si ajni ka' propietario.
Jini legislatura tuba k kajla, t'ok chich ni ts'aji tuba chap'e uxp'eli' woyomtsik,
uch'e' utajkolesan ni ayuntamiento, uyle'jo' ke jindaba asti, che' tk
ujajbenjo' uju machka la'an tu pnte'jo', jink'in chich uchenjo' unp'e xuxle t‘
noj, che' tk uxe t ts'oninte si ni machkajo' ya'an tu pnte' ulaj bisanjo' ni jun
tuba ujapnjob.
Si untu machka ya'an t patan ya'i uyktan upatan, uxe t k'exkan t'ok u
suplente, oche' uyute kama' uyle' ni tojiljunda.
Jink'in chic huylkan ke jan sti unp'e ayuntamiento o uykti o mach uni'k'otjo'
upete machka ajnojajo', si ka' uylkan tuyak'o ni tojiljunda mach uyut uxe t
ochejo' ni suplente i mach k'n utik cha'num ni elección, ni legislatura tuba k
kajla uxe uyle' kani uxe t'ok chich untu ajkblejo' t'ok unp'e consejo municipal
koxe utsupsen jindaba patan tuba kaj; jindaba consejo uxe utuse' jytukra
129

130 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
winikjo' koyle' ni tojiljunda, unejo'ba uxe tk t k'atbinte ni jun ka k'atbinti
machka alaj nijo' najtk;
II. Jini municipiojo' uxe uknntan machka ujapan che' tk upete uk'ntiba ka'
chic huyle' jindaba tojiljun.
Ni ayuntamientujo' uche' uyle', ka'chich ts'ibi tuyak'o ni tojiljun tuba ni kaj
ke uxe t ute tan ni legislatura tuba k nojkajla, che' ni utsile tuba numikonla
tan k kajla, ni ch'oktojiljunjo', jini jok'omjo' upetechich kua' uyute tan jindaba
kajo', uxe uk'alin tuse'jo' kache'da uxe t ute ni patan tan jindaba kaj t'ok upete
jini ajkblejo' tuba ch'mbintik ut'anjo' tk.
Kua'uxe t ute t'ok jindaba ts'ib ko yle' najtk wida:
a) Jini basejo' koxe t bisintejo' tuba utik ni patan uts, che' tk tuba k'nkak ni
tak'in, tuba japintik ni kaj, tu lkak kua' ya'an t ute upete chich kua'chikajini
uxe t bisinte t'ok utsile.
b) Jink'in chich uyolin ajnikjo' ucha'p'eli' t'ok chmp'e ni ayuntamiento tuba
uyale' kache'da uxe t ute tuba mnkak ni k'nbita o che' tuba tuskak kache'da
uxe t ute ni patan tu yak'o jini ujab koxe t ajt tan ni ayuntamiento.
c) Jini ch'oktojiljun koxe t k'nkan tuba utik unp'e patan koyle' ni fracción III
t'ok IV ta jindaba articulo, ka' tk uchap'eli' jini fracción VII tuba articulo 116
ta jindaba japoni';
d) Ni kache'da uxe t ute kua'jini tuba ni ajnoja ta k nojkajla uch'e' tk
ochik ochen unp'e patan tan k kajla jink'in, mach'an unp'e jun ko yle', jini
legislatura ta k nojkajla uxe uyle' ke mach uch' tua uchen jinba patan; o che',
uxe uchen, uxe t'k'n ni k'tom najtk ta ni uyuntamientu jini, usapinte k'a
jink'in unts'ita' ta chap'e ujek'oma ta ni uloto'jo'; i
e) Ni uyle'jo' uy'kan tan jinijo'Upamkajo' ke mach uknntan ni ubandu o
utuski' jinibajo'.
Ni lejijlaturajo' ejtataljo' uxe uyle'jo' ni tusom ke' uy'kan ni jit'omjo' tuyak'o
ni kua'jini uxe tp'nkan ni tak' ke' uye'e'uba tantama ta ni Upamkaj i ni
ajmanda ta Teromkaj, o tantama ke'jino', t'ok kua'uxe t ute ni ute ump'e yok
aktu ta ni insisu c) i d) najtkjo';
III. Ni Upamkajo' uxe uknntan tuk'' ni patanjo' i upatan kajo' uts'k'e'jo':

uxp'e titulu
a) Ja' taj uch'kan, tsukja', alkantariya'u, uts'klkan i ajniklixtu ta ni kolo'
ja'jo';
b) Ni uchiktaya kaj.
c) Misi, ch'uch'om, k'a'sinte, uts'klkan i ajniklixtu uxupiba ta kolo'jo';
d) Otot ta chonojo' i utnxina chonojo'.
e) Kampusantujo'.
f) Tsmsajbek'et.
g) Bijo', wawa'ni'jo' i nichjo' i uk'mbitajo';
h) Uknnya kaj, ta ka' ts'ibi t artikulu 21 ta jinda Tuslomjpom, nebaj ajkajtejo'
ta upamkaj i awawa'ne; i
i) Ni ta otrojo' ke ni Lejijlaturajo' lokaljo' uyle' ka'chich uchnen uyajt tan
uka'jo' i umulya'an utak'injo' che'tk ke' ni lejijlaturajo' lokaljo' unonoj le'jo'
ka'chich ni ya'an uka'jo' i umultak'injo' ta ni Upamkajo', ka'tk uk'ajalin ta
tsikpatan i uch'uji'tak'in.
Sinke uts'ibajtesan ta up'ismuk' tuslomjpom, ta ni ka'uchen upatanjo' o uye'e'
ni upatan tuk'', ni Upamkaj uxe uchnenjo' jini ya'an t jpt'an ta yolo'kajo' i
estataljo'.
Ni Upamkajo', se'in uch'e' ut'anjo' tantama ni ayuntamientujo',uch'e'
uchenuba jo' ko'ordinajo' i uyole'ubajo' tuba ni umuk' umajnan ni upatanjo'
kaj o ni t'uts ni ejersisiu ta ni upatanjo' ke jintubá. Ta jindaba i k'achijt' ta
ni uyolo'ajt ni Upamkajo' ta chap'e o maj Teromkajo', uch'e' uknntanjo'
t'ok usapya ta ni lejijlatura ta ni Teromkajo' jiniba. che'tk jink'in tuyle'
ni auyntamientu jiniba xik t'k'n, uch'e' uchenjo' mul ajt t'ok ni Teromkaj
tuba ke jinda, ta ka'awl tajtoj o tuyak'o ni ubel jinchichba, unebaj chenuba
karku ts'ita'k'in ta ajuntu donejo', o uts'an umajnanuba o uchenjo' utsjo' k'a
ni Teromkaj i ni jinchichba Upamkaj;
Ni yoko kajo',tama ta ni upamkaj, uch'e' uchenuba ko'orninajo' i uyole'uba tan
ni t'an i tuba ni ts'ibajtesya ke use'in le' ni jpt'an.
IV. Ni Upamkajo' uxe uchen upatan uts chajajtak u'asienda,ni uxe utuse'ubajo'
131

132 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
ni uyk'e' upete luke uknntan ke ni tubajo', che'tk ka' ni uyk'e' tak'in i otroj
ochiba ke ni lejijlaturajo' uyk'e'jo' tuyak'o, i ni upete kua'jini:
a) Uxe uch'e'jo' ni tak'injo', uyosenjo' ni uto'jli' ts'ita'jo', ke uyk'e'jo' ni
Teromkajo' tuba ni uyum ni k'mbitajo', ta ni ujek'kibajo', jek'ej, unonoj ute,
uk'a'sen i uto'esanjo' che'tk ka'ni uknntanjo' k'a uchumliba ni k'exom ta
ucho'an ni k'mbitajo'.
Ni Upamkajo' uxe uch'e' uk'ajti'in ni luke uts'ibijo' t'ok ni Teromkaj k'ani
uch'e' tuyak'o kachkada ya'amba upatan u k's an t'ok uchen patan uts tuba ni
mul tomp'e.
b) Ujup'eubajo' Yolo'ka, ke uxe uble'jo' uk'a ni Yolo'kaj ch'e ni pmkaj
t'ok tusu ni uchumliba ni uk'enan i p'isk'in ke kada jab' uxe uyk'e u'ka ni
legislatura tuba Teromkaj.
c) Ni uyochiba ke uy'kan tuba ni majan ajpatan kaj tuyak'o.
Ni jpt'an Yolo'kaj machuxin up'isn ni uch'e tuba Teromkaj tuba uyktan ni
mul tomp'e ke kama uyle' t incisujo a) i c), machuxin t 'kan chajajtak o
utklen tu yak'o ni yebejo' o intitusion kachikadomba tuba ni jun mul tomp'e.
se' uxe t ajt chaja ni luke uknntan ni tuba kaj tuba Yolo'kaj ni Teromkaj o
ni pmka jp ke ni luke uknntan uxe uk'ne' ka uk'ini paraestataljo o k'a
ppllebe, yaba kuachikadomba upmi, tuba uxupiba uchenjo patan uts u tuba
luke uyolin k'xejtak o ni tuba uknntan kaj.
Ni ayuntamientujo', tan ni luke uch'e' ochik, uxe uyle' ni lejijlaturajo'
estataljo' ni uk'e'nan utak'ini a 'ki uxe t ch'mkan tuba utojli', uyolayajo',
multomp'e tuba utik uts i ni uk'e'nan ni utak'ini se' uyajli' i tuba utik ke'
uch'e' ta uchumliba tuba ch'mkak ni multomp'e tupam ni uknntan mach
uch' nikintik.
Ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' usapn ni jpt'an tuba uyochiba tak'in ta ni
upamkajo', umech'inte i unin i'mech'njo' ni ukuenta kajo'. Ni presupuejtujo'
ta upase tak'in uxe usapn k'a ni ayuntamientujo' t'ok uchumliba tuba uyochiba
ke' ajnik i uxe t ch'mkan jinchich ajnik, i uxejo' ujup'e tan jinichich, ni utojli'
tsikijtak tuba utojli ke uye'bintejo' uyajpatan tubakaj tupamkaj, uk'eche'uba
kama' ya'an t artikulu 127 ta jinda Tuslomjpom.
Ni tak'ini ke ya'an asienda tuba upamkaj uxe t ch'mkan tuyak'o bajka'an ni
ayuntamiento o uts k'ani machka unejo' usapnjo' kama'an ni jpt'an;

uxp'e titulu
V. Ni pmkajo ni tu xupiba ni jpt'anjo' Yolo'kaj i Teromkajo' ke tuba, uxe t ajt
uche' tuba:
a) Utuse' u sapnte i uchen patan uts ni sonificacion i utusli' uch'ijiba urbanu
pmkaj;
b) Ujup'euba tuba utik i uche patan uts tuba chu'ju ujek'e kab';
c) Ujup'euba tuba utuskan ni luke uxe uyolin uchen tuba uchijiba regional, ni
kuauxe t ajt tomp'e to'k u'kan tuba upete ni materia.Jink'in ni Yolo'kaj o ni
Teromkajo uchenjo luke tusujtak ni ch'ijiba regional uxe uknntanni jup'euba
ni pmkajo';
d) Utskun, uk'eche' i uknntan ni uk'nkan ni ka', ni tuba up'ismuk', bajka
uchen patan ukab;
e) Uxe ujup'e'uba ni tutuskiba ta ni xik uyum ni ka' urbanu;
f) Uyk'e' lisensia i permiso tuba uchen ototjo';
g) Ujup'e'uba ni tuba uchen i uchen patan uts ni ka' tuba ch'ujujtak tuba tee i
ntuba uchen ni programajo tuba tusujtak ni jinda marateria;
h) Uxe ujup'euba ni tu tuskiba i kak ni tuspatan tuba aj bisaj kaj ni aj bixejo'
jink'in unikn tuba ukab'j; e
i) Uk'ajtiin ni luke uts'ibijo' tuba ni uchen patan uts i uknntan ni tukab'
Yolo'kaj.
Ni tutoja i ni uts'onn ni tu xupiba ya'an tich'ijo ni t jekts'i'jo' t artikulu 27
ni jinda t tuslomjpom, utskun ni tus patan i ajnik ni uchenjo' patan uts ke
jini k'nkan;
VI. Jink'in chap'e o mx k'en tnxina urbanujo' keya'anjo' tan uka' upamkajo'
ta chap'e o maj ukji yolo'kajo' utuslano' o uchenjo utuse'jo' ump'e ajliba,
ni Yolo'kaj, ni ukji yolo'kajo' i ni Upamkajo' jinichich, tan ni luke uche
ta up'ismuk' utusejo' i utuse'jo' ta ni tojytu i tusujtak uch'ijiba ni jinchich
utnxina t'ok tk' ni jpt'an Yolo' tuba materia.
VII. Ni aj knn kaj u knntan uxe t ajt tu yak'o ni chunik pmkaj ni tu
xupiba ni jptan ni aj knn kaj ni Teromkaj. Ni jin uxe t ajt uts'onben
133

134 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
ni aj mandare tuba Teromkaj uxe uyk'e ni kachikadomba kuaxuka ke jini
uts'eykun kama' umuk ken o tnumik ume'chle' ni ut'an kaj'. Ni ejekutibu
Yolokaj uxe t ajt uts'nbenni umuk'n kaj ni bajkaan ya'an kuxu jink'in o
menaj ajnik ixto;
VIII. Ni jpt'an ta ni Teromkajo' ujup'e'jo' ni ut'kiba ta ni uye'kan ts'ita' ta ni
ykom ta ni ayuntamientujo' tau pete Upamkajo'.
Ni uyajtjo' t'ok ni patan tantama ni Upamkajo' i uyajpatanjo', uxe uch'e'jo' ni
jpt'an ke uyk'e'jo' ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' t'ok uchumliba t Artikulu
123 ta jinda Tuslomjpom, i kama'ts'ibijo' ttusptoni'jo'.
IX. (Mach uk'nka)
X. (Mach uk'nka)
Artículo 116. Ni umuk kaj ta ni Teromkajo' uxe tjek'kan, tuba uchen patan, t
Ejekutibu, Lejijlatibu i Judisial, i mach uch' uwoylanubajo' chap'e o ke'njo' ta
jindaba umuk'jo' ta untu yebe o yolo'k'patan, ni ch'ujnintik ni lejijlatibu t'ok
tomp'e untu yinik.
Ni Muk'jo' ta ni Teromkajo' uxe utuslanubajo' ka'uyle ni Tuslomjpom ta kada
juntu donejo', t'ok ukechkan ni jimba utsilajtjo':
I. Ni ajmandajo' ta ni Teromkajo' mach uch'jo' jlknak tan ni patanjini
t'ts'numik cha'jop'e jab'jo'.
Ni ykom ta ajmandajo' tan ni Teromkajo' i ta ni Lejijlatura Tankajo' uxe tajtoj
i tan ni t'an ka'uyle' ni jpt'an ta ykom jinijo'.
Ni ajmandajo' ta ni Teromkajo'', ke xik ni ykom ta kaj, ordinariu o
extraordinariu, t'ok ni'ump'e kua'chich i k'a ni'ump'e sust lom uch'e' sutwnik
uch'e'ba patan jini, ni anke t'ok ni upmi ta nebajnikjo', mach tajknanjo',
k'exkak o 'bintik uknntan ni dejpachu.
Mach uxin uxh'e' xik yk tuba ni uch'e' patan se'cha'num:
a) Ni ajmanda Kontitusionaj ajnik tuluwar ulot, o ni a k'ki tuba utsupsen ni
peryodo che' k'otik mach ajnik ni Kontitusional, anke jink'in uknntan xb
ni uk'aba';

uxp'e titulu
b) Ni ajmajn manda, ni ajnebajnik o yinik ke', yaba ta kua'chichkaba uk'aba',
unumsben uk'in ni ajmanda, pak'in ko ptonesi ni karku tacha'p'e uxupiba
jab' ta ni peryodo.
Tok'a uch'e' xik ajmanda tuba ump'e Teromkaj untu yinik ajmejikanu
ta upnkban i ajk'na ta une, o t'ok uk'exkaj totoj mach ts'ita' ta jo'p'e jab'
se'chich aji'ptijo' ni k'in ta ni ykomjo', i uknntan uxch'a'jop'e jab' ts'k ta
ni k'in ta ni ykom, o ts'ita'jo', che' ka'jini uyle' ni Tuslomjpom Politiku ta ni
Ukji Nojkaj.
II. Ni unúmeru ta ajtskintejo' t lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' uxe ka' uk'e'nan
naj k'najo' ta kada juntujo'; peru, tupete kua'chichka, mach uch' xik ts'ita' ta
jo'tu t'ok cha'tu dipita'ujo' tan ni Teromkajo' k'ani uyaj k'najo' mach k'otik
400 mil ajk'najo'; ta jo'tu t'ok chntu, tan jinijo' bajka ni kaj unumsen jimba
numerujo'da i mach k'otik loj 800 mil ajk'najo', i ta 11 tan ni Teromkajo' bajka
ni Teromkajo' bajka ya'an uyaj k'na xik mxk'en ka' jimba uxupiba sijra.
Ni diputa'ujo' i ni lejijlaturajo' tan ni Estadujo' mach uch' xik tcha'num
yjkan tuba ni peryodo se'chichba.
Ni diputa'ujo' ajlotaya uxejo' t yjkan tuba ni peryodo se'chich t'ok ni upmi
ta ajyumna, che'jini mach ajnik t patan, peru ni diputa'ujo' ajyumnajo' mach
uch' xik tyakinte tuba ni peryodo se'chich t'ok upmi ta ajlotaya.
Ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' uxe t tuskan t'ok ni diputa'ujo' yk ka'chich
ni unajtk ta uk'e'nanjo' uts i ta ajtskinte uts'ita'an, t'ok ni t'an ko tich'e' ni
jpt'anjo';
Jintuba ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo ni usapnjo' kada jbi ni presupuejtu
ta uyochiba tubajo'. Tutich'e' ni tojkibajo' ta uyajpatan kajjo' uxe uts'onn ni
ya'an ts'utu lixtu t artikulu 127 ta jindaba Tuslomjpom.
Ni umuk'jo' estataljo' Lejijlatibu i, Ejekutibu i Judisial, ka'tk ni orkanijmujo'
t'ok uch'a'lajt' cheke tan ni utuski' tan ukjijo', uch'e' uyosen tama uutspatan
ta upresupuejtujo', ni tabuladorjo' k'alintusu ta ni tojkiba ke' uylkan k'otik
tuk'' najpatan takajo'. Jindaba lkan uch'e' chnkak ni ujit'om ke' tuba ni
usapintik ta ni presupuejtujo' ta uyochiba ta ni Teromkajo', uko'lesanjo'
lixtujo' kontitusionaljo' i totojto uk'nkanjo'.
Ni lejijlaturajo' ta ni teromkajo' uxe uknntan t'ok kabilka' estataljo' ta
nini'mech'om, ni jinuk'a uxe ump'e orkanu t'ok uch'a'l ajt tekniku i ta
135

136 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
uk'tom ta ni ejersisiu ta jinchich upatan i tuba uyle' kache' uxe utuslanubajo'
tama, ucen upatan i up'ne'jo', t'ok ni ts'ibi't'an ke' uyle' ni jpt'anjo'.
Ni upatan ta nini'mech'om uxe t ch'ijeskan ka'chich uk'atn ut'kibajo' ta
ji'ptijo', ujab'jo', totojin, machujup'uba t'ok ni'untu i konjia'u.
Ni ajnoja ta ni kaj ta nini'mech'om ta ni kabilka'jo' yolo'kajo' uxe yk k'a ta
chap'e u uxjek' ta jini ya'anjo' jini tan ni lejijlaturajo' tan kajo', kada peryodojo'
mach p'i'jo' ta jop'e t'ok chap'e jab'jo' i uch'e' uknntan k'en uk'ajalin ka'
ta jop'e jab' tan ni upatan ta uchajk'echom, nini'mech'om ta tak'in i ta jini
upatanjo'.
III. Ni Umuk' Judisial ta ni Teromkajo' uxe uchen k'a ni tribunaljo' ke'
ukolesan ni Tuslomjpom jiniba.
Ni uch'a'l ajt ta ni majijtra'ujo' i ni juesjo' tan ni u'ejersisiu ta ni upatan
uch'e' ajnik jp k'a ni Tuslomjpom i ni jpt'anjo orkanikujo' ta ni Teromkajo',
jinuk'ajo' uxe uyk'e'jo' kache'da uxe t ute tuba ni uyochiba, uknom i uppy
ajt ta machka ucen patan ta ni Umuk'jo' Judisial ta ni Teromkajo'.
Ni Majijtra'ujo' yolo ta ni Umuk' Judisialjo' Takajo', uxe uch'e'jo' uwoye' ni
uk'atinte tich'i k'a ni unlip'jo' I i V ta ni artikulu 95 ta jinda Tuslomjpom. Mach
uch' xik ta Majijtra'u ni yebejo' ke oni ajnijo' t'ok jimba patan ta Sekretariu o
ka'uk'otet'ok, Prokurador ta Jujtisia o diputa'u tan Kaj, tanchich u Teromkajo',
tump'e unjab' najtk ta ni k'in ta osintik.
Ni numsajk'aba'jo' ta ni majijtra'ujo' i jusjo' yolojo' ta ni Umuk'jo' Judisialjo'
ta Kajo' uxe t utejo' najtk t'ok ni jini yebejo' ke' ya'an umajnan upatan t'ok
utsile i mach jop'ojti' tan ni ka'uyute toji'tan o ke' uts'onn bintik k'a ni upatan
uts, p'ismuk' i uyina'tan tan otrojo' uk''jo' ta ni uknom juridiku.
Ni majijtra'ujo' uxe t jlknan tan ni upatanjini ka'chich ni k'in ko yle' ni
Tuslomjpom ta Ukjijo', uch'e' sutwnikjo' t'binte ni patanjinijo', i che' xikjo',
tok'a uxe t pa'sintejo' ta ni patanjini t'ok ni ts'ibi't'an ke' uyle' ni Tuslomjpom
i ni Jpt'an ta Upatanjo ni Ajpatan ta Kajo' ta ni Teromkajo'.
Ni majijtra'ujo' i ni juesjo' uxe t tojkan uts i mach uyktinti, ni jinuk'a mach
uxik uch'e' t ts'ita'eskan jink'in ajnik tpatan.
IV. Ni Tuslomjpom i jpt'an ta ni Teromkajo' tan ni uyak'o ykom uxe
uyk'e' ke':

uxp'e titulu
a) Ni ykom ta ni ajmandajo', ta ni machka uxe t ajt tan ni lejijlaturajo'
takajo' i ta ni yolojo' ta ni ayuntamientujo' uxe t utejo' t'ok ni ykom ko
k'nkan, chaja, muku i tajtoj; i ke ni k'injini xik ump'eli ta dominku' ta juliu
ta jab' koyolin. Ni Teromkajo' ke' uchenjo' ni ykom tan ni jab' ta nojkaj i
mach unu'tanuba t'ok ni k'in ta ni Na'kaj, mach uxin t kokoj 'binte k'a ni
uxupiba uylkan;
b) Tan ni ejersisiu ta ni upatan ykom, tuk''jo' ta ni ajnojajo' ta ykomjo', xikjo'
ut'ki ta ni patan t'ok ni uk'alin ute, mach ujup'e'uba t'ok ni'untu, ujuntul ajt,
ts'kjtak i kua'uxe t ute;
c) Ni ajnojajo' ko knntan tuk'' ni utuski Ta ni ykomjo' i ni jurijdiksionaljo'
ke up'ne' ni t'ak'jo' ta ni jinijo', usapn ni juntul ajt tan ni upatan ichajal ajt
tan ni kua'uyle'jo';
d) Ni ajnojajo' ta ykomjo' t'ok umukjo' ta upmi tsikpatan uch'e'jo'
ukont'ninjo' t'ok ni Intitutu Na'kaj Ykom uch'e' tuk'' ni utuskan ta ni
ujit'om ykom ta ukjijo';
e) Ni partidujo' politikujo' tok'a uxe uwoye'ubajo' k'a ni ajk'najo' sinke
ujup'e'ubajo' ni tusujo' k'enjo', o t'ok uk'mbita kajo' yn i sinke ajnik
ts'ibi'k'aba'. che'tk uknntan k'ajalin ni uyolaya tomp'e tuba uk'atn ni
uts'ibi'k'aba' ta ukandidatu ta ykom kaj, t'ok jinchichba ni ya'an t artikulu
2o., ujek'om A, unlip'jo' III i VII, ta jinda Tuslomjpom;
f) Ni ajnojajo' ta ykomjo' tok'a uxe ujup'e'uba tan ni buya tamajo' ta ni
partidujo' tan ni ts'ibit'an koyle' i utich'e';
g) Ni partidu politikujo' uch'e'jo',ka' uyolin ts'k, utojbintik kaj tuba upatan
mach tsiki ppy i usakn uch'e' ni chokom tuk'ini jit' ykomjo'.
Ta ka'chich jini koleskak ni jit'om tuba ni unini'tojki' ta ni partidujo' ko ste'
uts'ibi'k'aba' i ni ukuxle ni k'mbitajo' i uko'lesbintejo';
h) Uxe t lkan kache' uxe t koleskan ni bajka ts'k ni utak'in ni partidu
politikujo' ta ni use'in k'tjot'mjo' i k'tykomjo', che'tk ni uk'e'nan ko
knntan uyk'e'jo' ni uyolino't'okba, kejin uk'e'nan mach t'numik ni cha'jop'e
k'a usientu ni uste' ta uk'tjot'om ke 'bintik tuba uykom ta ajmanda; ni
jit'om tuba uknntanjo i uch'ukn kada ute i uk'nkan upete ni tak'injini
ko knntanjo' ni partidu politikujo'; i ukolesanjo' ni toji'tanjo' k'a ni mach
utsupsen uchen ni uyle'jo' ke' a 'ki tan jindajo';
137

138 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
i) Ni partidu politikujo' ochikjo' ni tradiu i ni ttelebision, ka'chich
uyle' i tusu k' k'a ni ujek'om B ta ni uts'ujliba III ta artikulu 41 ta jinda
Tuslomjpom;
j) Nonoj lkak ni kache' uxe t ute ni se'in k'tom ykom i k'tom ta ykomjo'
ta ni partidu politikujo', che'tk ni toji'tan ta machka mach uts'on. Upete
kua'jini, ni ujlknan ni k't jot'om mach uch' t'numik ta noventa k'injo' tuba
ni ykom ta ajmanda, ni ta sesenta k'in jink'in tok'a uxe t yakinte diputa'ujo'
ta kaj o auyntamientujo'; ni se'in k'tjot'om mach uch' jlknak uyuxp'elma
ujek'om ta ni totoj k'tjot'm;
k) Utik uts'ujliba lubujnojojo' tuba ni koordinasion tama ni Intitutu Na'kaj
Ykom i ni ajnojajo' ta ykom kajo' ta jinichich nini'mech'om ta ni tsiktak'in ta
ni partidu politikujo', tan ni ts'ibi't'an koyk'e' tan ni ucha' xupiba ni jek'ts'i'jo'
ta ni uts'ujliba V ta artikulu 41 ta jinda Tuslomjpon;
l) Utik ump'e sijtema ta utnxina p'kti'kan tuba kopete ni patan i p'nomjo' ta
ykom uts'onnjo' uppy t'kiba ta utsilejo'. che'tk,ke tichkintik ni jinijo' i ni
utuski' tuba uyute, tan ni uyolin tsikpatan i jurijdiksional, ta susttsik upete o
ujek ta jot'jun;
m) Utik ni kok'a uxe t pa'sinte ta ni ykomjo' ta ajmanda, diputa'ujo' ta kajjo'
i ayuntamientujo', che'tk ka' t'ok ni p'isk'in koyolino' tuba upa'sen upete ni
ajt p'kti'jo', uch'mkanchich uts ni ut'kiba ta umpets' ta ni kada jit'om ta
ykomjo', i
n) Unonoj k'e'jo' ni tan inonojlkak ni tanjo' tuba ni ykom, che'tk ka' ni
toji'tan ke' unejo' uyolin ukokojup'e'jo'.
V. Ni Tuslomjpomjo' i jpt'anjo' ta ni Teromkajo' uch'e'jo' utuse'jo' ni
Tribunaljo' ta Buyajo'-Tsikpatanjo' pok'om t'ok uchajal ajt tuba uchen dikta
ni ustijo', ko knntan tuk'' up'ne' ni tak'jo' ke' ajnik tama ni Tsikpatan kajo'
Estatal i ni yebejo', uyle' kache' uxe tu ajt tuba ni utuslanubajo', upatanjo', ni
ujit'kanjo' i ni up'nkiba sutu ta up'nkibajo'.
VI. Ni bisaya ta patanjo' t'okni Teromkajo' i nuyajpatanjo', uxe uk'eche'uba
t'ok ni jpt'anjo' ko yk'e'jo' ni lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' t'ok ni uts'ujliba
ke' ya'an t Artikulu 123 ta ni Tuslomjpom ta ni Politika ta ni Teromkajo' Yolo'
Mejikanujo' i jini uyle' tau tus ajtjo'.
VII. Ni Na'kajo' i ni Teromkajo', tan ni ts'ibi' jpt'an, uch'e' kont'ninjo' ni

uxp'e titulu
ut'bo k'a ni unej ta jinda ejersisiu ta upatanjo', ni uyute i up'o'kan ni
patanjo' i ni umajnan ni patan ta kajo', jink'in ni uch'ijiba tak'in i kajo'
ucen k'n.
Ni Teromkajo' uxe t'bintejo' umuk' tuba uchen ni ts'ibi'mulpatan t'ok ni
Upamkajo', k'a jindajo' uch'e'jo' ni majn patan o uchanen ni upatanjo' jini
uyle' ni jek'ts'i' najtkba.
Artículo 117. Ni Teromkajo' mach uch'jo', t'ok ni'ump'e kua':
I. Uyolin uwoylanubajo', ukont'nesanubajo' o uyole'ubajo' t'ok otroj Teromkaj
ni t'ok ni unojmuk'jo' estranjerujo',
II. (Mach uk'nka)
III. Uchen tak'in, uchen jun ta tak'in, estampiyajo' ni jun seya'u.
IV. Upa'sben uxmblyets' ta yebejo' o kua'chichka ke' numik tan uka'.
V. Mach uch' uyktan ni upa'sben uyets' direktu o indirektu ni uyochiba tan
uka', ni upase done, ni'ump'e mnoni' na'kaj o extranjeru.
VI. Pa'sbintik uyets' ni unume ni mnom ta uyutejo' na'kajo' o extranjerujo',
t'ok utak'injo' o uyolayajo' jini utm'an uyute k'a ni mech'om ta kajjo', uxe
t k'nlna'tinte mechinte o ts'ibintik ni ubultu o uk'atn juno' ko lotinjo' ni
mnoni'jo'.
VII. Uyk'e' ni uknntan t'ok umuk' jpt'anjo' o lixtujo' ni nini'mech'omjo'
ko numsen tsikbale ta tak'in o jini uk'atinte k'a uylkan bajka ut eta ni
mnoni'jo' na'kaj o extranjetujo', kle' ke' ni mach uk'ot t'okba uxe t 'kan
ka'chich ni uk''neskan ka'ti tan ni kajo', o ya'ti tantama ni k''nesomjo' ka'jin
ta kachichkamba ukji.
VIII. Lotojak tajton o sutpt ni kua'uchen o najtk t'ok ni ajmanda ta otroj
na'kajo', t'ok ni ajk'najo' o yak' ajextranjerujo', okak'in uch'e' tojkak t'ok
tak'in ta pp' na'kajo' o pti ta uka' kna'kajla.
Ni teromkajo' i Munisipiujo' mach uch' uch'e' kua'uchen o najtk che'ni
jink'in uy'kan ni jup'tak'injo' ta kajo' up'o'ysenjo', inklusu ni machka utsen
okanijmujo' jek'ejo' i otot tapatanjo' ta kajjo', ka'chichtk uts'ujliba ke' uyk'e'
ni lejijlaturajo' ta ump'e jpt'an i k'a ni t'an i ajta k'a ni uk'e'nan ke' jinchichba
139

140 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
utich'e'jo' kada jab' tan jiniba presupuejtujo'. Ni Ajmandajo' uxe uts'ajil le' ni
upatan tuyk'e' ni upatan kaj.
IX. Tuch'ujnan ni patan, ni ch'uch'om o chono ta ni k'uts t'ok uk'', ka'ti yn o
t'ok ni tojom k'en ta ni ka' uyle' ni Konkresu ta ni Woyom.
Ni Konkresu ta ni Woyom i ni Lejijlaturajo' ta ni Teromkajo' uxe uchen dikta,
dejde ka'jin, jpt'an koxmblesanjo' ta utsupsen ni uch'chij.
Artikulu 118. Ma'tk uch', sinko uyina'tan ni Konkresu ta ni Woyom:
I. Uyk'e' uyolayajo' ta u'lan, ni otrojo' kachichkamba ni uti'nabjo', ni ukokoj
osenjo' k'tak'injo' o uyolayajo' k'ani utskinte o utskunjo'.
II. Uknntan, ta ni'ump'e k'in, woyo' solda'ujo' ni nokre'i juku'jo' ta jo'yan.
III. Utik ni jo'yan k'a che' ump'e unojmuk' extranjeru, che'mach ajnik
kua'chika ni kokojch'mon i ta ppy pelikru, ke mach kolak ni ujlknan. Ta
jindajo' uy'kan abisu se' ni ch'unik ta ni Kna'kajla.
Artikulu 119. Ni Muk'jo' ta ni Woyom uknntan upatan uknntan ni Teromkajo'
t'ok ni upete ni kokojch'mon o buya tupat. Ta kada kua'chichka ta ut''senuba o
k'exom tama, uxe tmajnbinte che'chichtk ni knnya, pak'in xik lubujnojo k'a
ni lejijlatura ta Teromkaj o k'a ni Uyajnoja, che' une mach ajnik woyo.
Kada Teromkaj i ni xot'ki' Nojkaj ya'an upatan uyk'e sinke jlknan ni
ajts'bajteskanjo', ni ujit'binte utan o a lbinti kamba utanjo', ka'tk ucheno'
praktika ni ts'ts'k'echom i uyk'e ni k'mbitajo', ni uk'nkanjo' o uproduktu
ni tan, a ubin ni ajnojajo' ta kua'chichka otroj kabilka'jo' nojkaj ke ni uk'atn.
Jimba yxk''da uxe t ute praktika, t'ok utklayajo' ni prokuraduriajo' upetejo'
ta jujtisia, t'ok ni t'an kont'n ta ni mulpatan ke', tucherkan, uyute joble tan
ni ka'jo' nojkajo'. Tuba jinchichbajo', ni Teromkajo' i ni xot'ki' Nojkaj uch'e'
uchenjo' yolo'k'ajalin tjun ta patanjo t'ok ni Teromkajo' i ni xot'ki' Nojkaj
uch'e' uchenjo' yolo'k'ajalin t'jun ta patan t'ok ni Ajnoja ta Nojkaj, ke' uxe
uchen tuyak'o ni Prokuraduria Upetejo' ta Kna'kajla.
Ni utskintejo' ta uk'atintejo' ta Pp' Teromkaj, jiniba uxe uchen tamita une
ni Ajmanda ta Na'kaj, t'ok utklaua ta ni ajnoja judisial t'ok ni ka'ts'ibi ta jinda
Tuslomjpom, ni Trata'ujo' ta Mulkajo' ke k'a jino' uts'ibintejo' u ni jpt'anjo'
tusujo'. Ta jini jo'ba, ni uyle' ni jues ko tskun utik ni uk'atinte uxe k'enjo'
tuba p'ixteben uk'ajalin ajta ta setenta k'in tapatanjo'.

uxp'e titulu
Artikulu 120. Ni ch'unikjo' ta Teromkajo' ya'anjo' upatan ta upkn tjun i
uchen ke' k'kak uts ni jpt'anjo' ta nojkajo'.
Artikulu 121. Ajump'e teromkaj; tuba yolo'kaj uxe t binte upete tuba ts'eykun
i u ts'nn ni luke uchen kaj, ts'bit'an i tuba uch'e' ubisanj'o judisialjo' ni upete
tuba kuachikajini: Ni ch'obolotot tuba untejo' uxe uchen kama' ajpt'an tuba
upete, uxe utskun ni kachikada a uti ni luke uchijo' ts'ibi't'an i tuba uch'e'
ubisanjo', i ni kachika' uchenjo', uxe uk'eche'uba ni tu chmoli' jindajo';
I. Ni ajpt'ano' tuba teromkaj uxe uch'e' uchen tuba tama tan ukaj, i jinuk'a
ma'chich uch' lubunojkak machin tama tuba.
II. Ni upete luke uknntan ke uch'e' nikintik i jini luke mach uch' nikintik
uxe use'in lben ni ajpt'an ke ya'an ya'i bajka ulaj knntan.
III. Ni toji'tanjo' ke uyle' ni tribunaljo' tuba ni teromkaj tuba uyolaya tuba
chich o tuba upete luke uknntan ke machuch' ke ya'an uk'a otroj teromkaj,
use'inxe t nikinte ni jinda, jink'in uch'e' uyle' ni uyajpt'an.
Ni toji'tanjo' tuba uyolaya a juntu uxe' uch'e' cherbintik t otroj teromkaj,
jink'in ni yebejo' 'ki utoje' utan ke a 'ki uyli o ni kama' uyle' tukaj, ni
jujtisia ke uyli o ke ni jinchich ajni jink'in ujo'kan une uk'ote tuba uchinen
tan umech'inte utan.
IV. Ni luke uchen ni teromkaj yokoyinikjo' ke uyle' ajpt'an tuba teromkaj, uxe
uch'e' uchen ni otroj.
V. Ni upmi tuba bajka ulaj tsubsi uknjun ke unumsijo' ajnoja tuba teromkaj,
t'ok kama' uyle' uyaj j pt'ano' uxe ucherben ni otrojo'.
Artíkulu 122. Kama' ya'an t artikulu 44 ta k'a ni kama' a dinti ke kama' chich
ya'an ts'ibi t jpt'an tuba xot'ki' Yolo'kaj, ajmanda ke ya'an tuyak'u ni Umuk'jo'
Yolo'kaj i ni Ya'antama Ajmanda, Lejijlatibu i Judisial ni krx ajnikjo' ya'ichich,
ni tuxupiba wida t artikulu.
Ni ajnoja tuba ya'i ta xot'ki' Yolo'kaj ni ajwoye'ubajo' lejijlatibu. Ni Ajnoja tuba
Ajmanda ta xot'ki' Yolo'kaj i ni Tribunal Ajnoja ta Jujtisia.
Ni Junta Lejijlatiba ta xot'ki' Yolo'kaj utuse'uba, t'ok uk'enan ni diputa'ujo'
ke a'ki t'ok uk'enan i uts'ta'an, dok uyakiba plurinominal kama' uyle' ni
Tuslomjpom i ni uts'ib ajmanda.
141

142 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ajnoja tuba ajmanda ta xot'ki' Yolo'kaj tuk'b ni ajnoja i tuba ni machika utuse'
ni kaj, ukolan tuyak'o untu winik, uyakinte dok jot'o jun i upetejo', ujuntuma
i mach u wina'tan ni'untu.
Ni Tribunal Ajnoja ta Jujtisia i ni Tusk'ajalin ta ni Judikatura, dok upete
ya'antama ke uyk'e' ni uts'ib ajmanda jochen upatan kamachi uyle' ni ajnoja
tuba ta xotki' Yolo'kaj.
Kama tusu luke uxe uchenjo' ni umuk tuba untejo, i ajmandajo' tama xot'ki'
Yolo'kaj, jochenjo' luke uyle' ubada:
A. Luke uyle' ni kongresu tuba untejo:
I. Uchen ni ts'ibjun se' tama ni dijtritu Yolo'kaj, mach ut'numsen luke ya'an
tusu t Asamblea Lejislatiba;
II. Uyle' ni ts'ibjun kache an tuba ajmanda tuba t xot'ki' Yolo'kaj;
III. Uchen ts'ibjun tuba ni uchenjo' bet tuba kaj t xot'ki' Yolo'kaj;
IV. Uyle' dok unojt'an upete luke ts'ibi tan jun, uts, tojtoj, i ti'i kacheda upatan
ni umuk' tuba untejo'; i
V. To'o luke k'en ya'an tan ni Tuslomjpom.
B. Luke jochen ni ch'unik ta Teromkaj yolo t mejikanujo:
I. Utk'e jptanjo t pnte ch'obolotot ta ni woyomjo' ta ni uylkan ta xot'ki'
Yolo'kaj;
II. Uylben ni senadu kamba uxe t nebajnik, che' xuk tpa'sinte, ni ajnoja ta
ajmanda ta xot'ki' Yolo'kaj;
III. Utskn kada jab' t konkresu tuba untejo', pete luke ya'an ni ubet k'a
chmkak i bintikba utoje' t xot'ki' Yolo'kaj. Tuba jinda uyute, ni ajnoja tuba
ajmanda t xot'ki' Yolo'kaj. Uxe numsben tk che'yo ni chunik tuba Na'kaj
upete, k'a u'iran kojochen ni jpt'an;
IV. Uyben kama' tusu patan ni jpt'an k'a uchenjo' kache'da utusijo' ni t
konkresu tuba untejo' se'ba xot'ki' Yolo'kaj; i

uxp'e titulu
V. Pete luke debe utik i luke ya ts'ibi t Tuslomjpom, tan ejtatutu tuba chunik
i ni jpt'an.
C. Ni ejtatutu tuba chunik t xot'ki' Yolo'kaj uch'e' uts'onnjo tan da uchumliba:
UCH'IMOLI'B UNP'E. Tuba Junta lejilatibu:
I. Ni diputa'ujo' tuba Junta lejijlatibu, uxe t 'kan t yakinte kada uxpe
jab' dok ujot'oljuno' pete, ujuntuma, jink'in uyle' ni jpt'an, che'chichjo'
uch'e' ukajtiin, tuba utuse' ni ykom, ni wawa'ne upak'inajt, i uche ujapn
ubajo si mach uyut ni ykom, kama' uyle' t artikulu 41,60, i 99 tan ni
tuslomjpom;
II. Tuba uch'e xik untu de diputa'ujo' tuba junta mach uch' ts'ita'ak ni
uk'atinte kama' ulaj uk'atinte tuba diputa'ujo' tuba Yolo'kaj.
Uxe t binte machika ya'an t asamblea lejijlativa tk machika'an tama t'ok
jindaba ya'an ts'ibi tan artikulu 51, 59, 61, 62, 64 y 77, ka'an umlip' IV ta tama
tuslomjpom;
III. Ni partidu polítiku ke upa'sen se une uk'enan jun bajka ayakinti i uts'ita'an
tu pasen treinte porcientu bajka ayakinti, t dijtritu Yolo'kaj, uxe t binte
uk'e'nelan ni diputadu, k'a utuse' por uk'e'nelan ni noj Asamblea;
IV. Uxe t 'kan ixka k'in uxe t ute chap'e periodo t sesión ordinariu ump'e
jab', i tuba tuskakitk tuba lbintik untu kachida uxe uchen patan tama
chunik jink'in uch'eubajo'.Ni uk'atinte tuba sesiono'ba extraordinariu uxe
uyle' se' une. Ni ya'antama internu, jink'in uk'atn uk'ene'nle ni miembrujo'
che'machba ni ajnoja tuba chunik ta xot'ki' Yolo'kaj;
V. Ni Junta Lejijlatiba, kama chich ya'an ts'ibi t Estatutu tuba ajmanda;
uknntan ni umuk' jinda:
a) Uts'ibn jpt'an tama bajkaan, uxe t numsbinte ni chunik tuba xot'ki'
yolo'kaj, k'a tuba upa'senjo' i tisjkak i chnintik ni kuaxuk'a.
b) Uchnen, u japn i uyle' che' uts, tuba ump'e jab' ni tak'in kama' uxe t
pase i jpt'an tuba pasik ni tak'in tuba dijtritu Yolo'kaj . uyle'jo' pnte' kachida
jo' sakno' ni tak'in tuba uyk'e' ni gastu. Uylkan tk kachida uxe t tojbinte
ni ykpatanjo' uts'onnjo', ni ts'ibi'jun k'a ya'an t artikulu 127 ke ya'an t
Ttuslomjpom.
143

144 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni ya'antama tuba xot'ki' Yolo'kaj, lejijlatibu, ajmanda i judisial kama'chich
ya'antama ke ujuntuma i ke uwina'tanjo' ke muu patanjo' t'ok ni estatutu
tuba aj mandar, debe uyek'jo' tama upete ugastujo' ni jyp'e uxe utoje'jo'
uyajpatanjo'. Ni pete debe ugirano uts k'a 'bintiko ni tak'in tuba dijtritu
Yolo'kaj. Kama ya'an ts'ibijtak t ejtatutu tuba aj mandar ika ut iba cherkak
uts ba pete.
Tama ni jpt'an tuba uyoche ni tak'in, mach uch'e ochik ni k'exel tak'in bajka
t k'enba mach kama uyle' uts ni ch'obolotot tuba untejo' k'a utoje' ni tak'in
kama' ubixe t stkan ta xot'ki' Yolo'kaj.
Ni machka uknntan utan tuba ni kacheda uxe t ute dok ni jpt'an tuba ni
tak'in uyoche i stkan sek ajnoja tuba ajmanda ta xot'ki' Yolo'kaj.Uk'ini tuba
ulaj numsbenjo' upete jinda uxupo ta 30 ta Nobiembre, mach che'en jink'in
tu jab' utik ni yjkak ni ajmanda tuba xot'ki' Yolo'kaj, che' che'emba, ni k'n
uxupiba tuba 'kak t 20 de disiembre.
Ni Junta lejijlatibu utuse kada jab' ni kachida uxe uchenjo dok ni utak'inilba
ixo unumsben ni ajnoja tuba ajmanda ta xot'ki' Yolo'kaj k'a uyosen tama
uts'ibiljun tuba utsonintik.
Uxe t numsbinte ta asienda kaj ta xot'ki' Yolo'kaj, ni bajka mach a uti uts i tk
ni kachikada ni ajmanda, uxe t chmkan ni ts'ibjun ke ya'antama t chap'eli'
xot'tsib tuba c) uxot'ilba IV tan artikulu 115 tama ni tuslomjpom;
c) chnntik ni sttak'i tuba unjb, dok ni machika ya'an ta ukji ta nini'mech'om
ta xot'ki' Yolo'kaj tuba Junta Lejijlatiba, kache chich ya'an t ts'ibi tu xot'ilba IV
artikulu 74 bajka ulbinte.
Ni tsik ke utik tuba unjb uch'e' numsbintik ni Junta Lejijlatiba. Tan cha'jop'e
k'in ump'e k'in tuba mes de junio. Jinda p'isk'in, kama' chich ya'an ts'ibi
tuba 'kak tuyak'o ni utk'iba tuba ni jpt'an luke uyoche. Tak'in bajka upase
ni tak'in, se uch'e tmskak jink'in katbintik dok ts'ibiljun ni Ajmanda tuba
xot'ki' Yolo'kaj chere uts i dok uchmboyal kuachich uchnen i uyle' ni Junta.Ni
ajmanda tiyu uk'aba' ta Nini'mech'inte tuba xot'ki' Yolo'kaj uxe t sakinte dok
chap'e uyuxp'eli' ni Uwoyloto' ajnikjo' dok taJunta Lejijlatibu kada unt'ank'in
mach t chipo' jo'p'e t'ok chap'e jab'. i uch'e' uwinatan uchen ni patan ta jo'p'e
jab', dok ni Woyn, auditorioj, i tk mach uknntan mach uknnta.
d) lkak machka uxe t kolan jink'in mani k'otik uchen trebe uchen patan, ni
ajnoja tuba chunik t xot'ki' Yolo'kaj;

uxp'e titulu
e) Upasen pete ni ts'ibiljun tan jpt'an k'a utuse ni Asienda kaj, ni tak'in ta
toji'patan. Ni kontabilidad, i ni sttak'inkaj tuba xot'ki' Yolo'kaj,i ni kaj t
utak'ini 'bintikjo ununima uts i tan k'tom k'a utik uts ni upatan tusoubajo
tama uyok woyibajo, ajnikjo uts, i pasikjo' uts ni Kachikada uchen ni
kuachikochen, uxe t ute kama chich ya' ts'ibi tanjun kada jab' uts, mach
pp chere; pete uyolinjo'.
f) Upasenjo' upete k'a utik ta xot'ki' Yolo'kaj ni uyaknubajo uts, dok ni
ujt'n ni junjo' k'a ya'an ni uyaj chunik ke yo dok i ke yo ke kolak ni chunik.
chechichda uch'e' uchenjo' ta ejtatutu tuba ajmanda, i ke jochenjo luke
ya'tusu tama kama chi ya'tusu ta insisu b) i t n) i utoxilba i tuba artikulu 116
de jinda Tuslomjpom che'chich tk uyle' ni insisu j) i m) uchen ni ajmanda,
diputa'ujo local i ayumtamintu uxe unu'tanubajo, chechich tk, tuba ajnoja
tuba ajmanda, diputa'u ta Junta lejijlatibu i ajmanda ta ch'ojkajo';
g) Utik ni k' jpt'an tuba uchen patan uts ba kaj tan kaj, kachida uyakintejo' i
kajini upatanjo';
h) Utik ni k' jptano pp winikjo i penal; cherkak uts machika ujpn ni
yinkrejo', tiklaya ta ynkrejo, aj japnubajo', notariu i tuba ts'ibi'k'aba' ta kaj
ta solar i tajchono;
i) Tuskak ni knnya sibil, jujtisia civika de kachikada mach k'otiko ni politiku
ni polisíya t patano i tk utsel aj mandar; ni serviciu tuba ni aj jponjo' ke
uknntano ni uyototi aj ts'ujilba; ni aj tklya, i a tusilba k'a ajnik uts tan kaj; ni
utsle i asistencia social; i prevención social;
j) Utik tk dok ni chijiba, dok chijiba urbanu kama tk uk'nlan ni kab;
k'enelesintik uts, i knntintik lk'i; ototilba: kama uyute i uts'o'ninte biji
kaj, ajnubejo' i bajka uch'ujninte ni koche; ajmnbuya i upatanba kaj, i
kachidajo knejo', uknlsano' i upatnesano' upete luke ya'an tama ta
xot'ki' Yolo'kaj;
k) Utuse' kachida utik dok ni ye'om i ni uyk'ejun tuba patan ba kaj, tk utuse
kachida uxe t k'nlan ni ajbisajyebe urbanu ta Limpia, aj wawanejo' i ta
wyiba, merkadu, chmsaj bek'et i chon kuachikajini i kampusantu;
l) Uchen ta kache'da jo' saknjo' ni tak'ini i kachidajo knntano ni patan;
patnilba pan ka', ni chonilba, uknntano uyaj ni marjo; uchnliba yinkre;
fomento kultural civiku i deportibu, ucheno' kajilba tuba ajknjun kama ya'an
ts'ibi t umlip' VIII tuba artikulu 3º ta jinda tuslomjpom;
145

146 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
m) Ucheno' ni tojt'an Ya'antama tuba Tribunaljo ni upatanjo dok ni judisial
tuba Jueru Komun ta xot'ki' Yolo'kaj, ke yo jek'e' upete uresponsabilidad
Uyajpatan Kaj tuba jinchich jinda;
n) Ucheno ni utojlat'an Ya'antama ta Tribunaljo kontensioso uchen patanjo'
tama xot'ki' Yolo'kaj, k'a tu pnte' ni ch'obolotot ta untejo; i
ñ) Ucheno utkiba ni aj jpt'an luke jtute uchenjo tuba ta xot'ki' Yolo'kaj k'a
ta pnte' ni ch'obolotot tuba untejo'; i
o) Ni upete ke se' uylkan tama ni jinda Tuslomjpom.
UCH'IMOLIB UCHA'P'ELI'. Rejpetu tuba ni ajnoja ta ta xot'ki' Yolo'kaj:
I. Uch'e' uchen patan, ke uxe t jlknan chauxp'e jab; utk'e t'ok uk'ini 5 de
disiembre kada jab' jink'in uyakintejo, uxe t ute kama utuse ni lijislasion ba
yakintikjo.
Ba uche xik untu aj noja i ajmanda tuba xotki' Yolo'kaj i uch'e' uknntan
ni uk'atinte ke ts'ibi t ejtatutu tuba ajmanda, jindaba: pnkbi tan nojkaj i
ajnik uchen wida tan siquiera uxp'e jab' antes ta yakintik che' ukaj chich ta
xot'ki' Yolo'kaj uknntan jo'p'e jab' tan nojkaj che' apnkbi otroj kab; uch'e'
uknntan tan ts'ita treinta jab' jinkin utik jot'jun, i mach ajni de aj mandar
tuba ta xot'ki' Yolo'kaj; ta kuachichka tama. Ni ka ajnik t kxt mach ts'ita
esbinte k'o patan tani Yolo'kaj tan otro kaj.
tuba che' kuaxuk'a ni upa'sinte ni ajnoja tuba ajmanda tuba ta xot'ki' Yolo'kaj,
ni Senadu uxe uyle' kaxka uxe t ko'lan de ch'unik tuba na'kaj untu menaj
ajnik ke usubsen ni patan. Ni kuaxuk'a si mach k'otik tama uk'ini ni aj mandar
t patan, uxe t kolan untu mach'kaan t patan dok ni aj yokomanda, kama
uyle' ni kaj ke ya'an tama ni ejtatutu tuba aj mandar.che kuaxuk'a kotik mani
sujnik t patan ni yoko aj noja, ta xot'ki' Yolo'kaj che' pasik t patan, kua'chika
uk'a, ni Junta Lejijlatiba uxe uyk'e untu ke usubsen ni mandatu.che uk'atn
licencia k'a uyktan upatan k'a umpe'ratu, debe utsonn kachedaan ni ejtatutu.
II. Ni aj noja tuba aj mandar tuba t xot'ki' Yolo'kaj uch' i ulubuj uchen
jinda:
a) Uchen i uyk'e t ute ni jpt'an tuba se t xot'ki'u Yolo'kaj ke uchen ni
ch'obolotot tuba untejo', tama tk ka'anchich uyle' ni ya'antama Ajmanda
uyumlibajo' i baj patano;

uxp'e titulu
b) Utsibn, upasen i uyk'e utik ni jpt'an ke utsibn. Ni junta Lejijlatiba, tama
tk kanchich uyle' machIka debe uchinen ke utik ni ts'ibda uts, uchen tk ni
tus patan, tsibjun i tanda.chechich tk, uche utik tk ni chaniba tuba jpt'an
ke ni Junta Lejijlatiba tsbintikjo k'o upasenba uchinenjo upete yinkrejo,
tan ump'e k'in mach t numik ta 10 k'in tuba aj patan.che uylejo' ke pete
uts chere ni tsibjun da che k'en usapnjo ta uxpel parte tuba diputa'ujo ke
ajnikjo dok upatan, mach te' numik tuk'b ni aj noja tuba aj mandar t xot'ki'
Yolo'kaj,
c) Bisintik ts'ibi ni jpt'an pnte t Junta Lejijlatiba;
d) chnintik i uyle' i upasen si yo uyaj patan ba kaj ba ya'antama ajmanda o t
kexkan ke mach an tama ke ya'an dok une t patan. i chechich tk utsonben
ni pete luke ts'ibi t tuslomjpom o tan jpt'an ke ya'an;
e) Uchen uts upatan dok ni aj patan tuba uknntan ni upete aj yinkrejo' tk
kanchi ts'ibi t tuslomjpom tuba aj mandar; i
f) Ni tk debe utsomben ni tuslomjpom, ts'ibjun tuba aj mandar i ni jpt'an.
UCH'IMOLIB UXP'E. dok kache'da tusu ni patan ba kaj tama ni xot'ki'
Yolo'kaj kama'da:
I. Une uyle' kachida uxe t ute patan i kachidajo tuseubajo bani uchenjo' utse'
patan, tnxilba, machka ya'an puku i machka ujuntuma uchen ni patan;
II. Uxe uyk'e ni ya'antama politiku upatan ta bajkabala'u uxote i bajka utik ni
nojkaj ikama ya'la'an uchoj kaj. xot'ki' Yolo'kaj. Tk unechijo uyle' kachida
jotusejo' i katubajo' k'nlsano; chechich tk uch'e' ubisan ubajo dok ni
ajmanda tuba ta xot'ki' Yolo'kaj. Machka ya'an t patan dok ni orkanu politiku
upatanjo' ta bajka ukote umanda uxe uyaknjo, ujuntumajo, muku kanchich
uyle' ni jpt'an.
UCH'IMOLIB CHIMP'E. dok ni ta Tribunal Ajnoja ta i tk ya'antama Judisial
tuba jueru komun:
I. Tuba xik untu ta Majijtra'u tuba Tribunal Ajnoja uch'e' uknntan ujun k'a
ukatn ni tuslomjpom ke ukatn ni minijtru tuba Supremu Korte ta Jujtisia,
ukatnte, tk uwinatan jun ajnik t patan dok ni jinda o tk ta Judisial, ta xot'ki'
Yolo'kaj. Ni Tribunal Ajnoja tuba Jujtisia. xo utuse' ubajo' dok uk'enelanjo' ni
Majijtra'u ke uyke' ni ujpt'an ya'antama ke ya'an dok.
147

148 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Tuba ochik untu utklen dok patan ta Majijtra'u tuba Tribunal Superior ta
Jujtisia, ni aj noja tuba ajmanda t xot'ki'lo'kaj yoxe uchinen uxe uyle' ixkajini
uxe t kolan dok ni patan dok ni Junta ni Majijtra'uba uxe ucheno ni upatan ta
chnchnpe jab' iche kolako t chanum dok ni patan che uyle' ni Junta. che
che'en xikjo'; se uxe t nikinte kamachi ya'an ts'ibi tama ni titulu chmp'e tan
ni Tuslomjpom.
II. Ni uchen patan uts, aj knnya i nm tpatan tuba Tribunal Ajnoja ta Jujtisia
dokjo ni juska'u i chechich tk ni Ya'antama Judisial, ya'an tu kuenta ni
Tusk'ajalin tuba Judikatura t xot'ki' Yolo'kaj. Ni Tusk'ajalin tuba Judikatura,
xo knntan Jo'tu t'ok cha'tu Uwoyajt, untu uxe ta chunik tuba ni Tribunal
Ajnoja, ta jujtisia, ke tk uxe ta tusk'ajalin jini otrojo uxejo' untu Majijtra'u,
i cha tu juesjo' ke yakintik dok uk'e'nelan jinkin yakintikjo' dok uxpets'ba
uk'e'nelano, tuba ni plenu ta majijtra'u, untuba uyk'e' ni Ajmanda Tuba
xot'kiba Yolo'kaj. I ni cha'tujo'ba uyk'e ni Juntajo' Lejijlatiba upetejo' ni
Ajtusk'ajalinjo' uxe uknntano' ni jun uk'atn ni majijtra'u i tk machka uxe
tyakinte k'a ni winik uwinatan ni patan da i uchen patan uts uchen ajlo, mach
uchenjop'ojti i aj patan, che tk machka uyakn ni plenu tuba Majijtra'u uch'e'
uknntan, tk upatan ke pete uchenjo', che uts dok ni judisial uxe t jlknanjo'
tpatan jop'e jab' t'ok upatan, uxe t kexkinte tusu i mach uxin t ni binte ni
upatan tuba ken jab'.Ni tusk'ajalinjo uyk'e' ni jues ta xot'ki' Yolo'kaj,, jinkin
ukatn ni ukarrera Judisial.Tk joyle jytu i upatan ta luke uyubi tama ni sala
ta Tribunal i juzgadu ke uxe utuse'uba t'ok ni umu'k Judisial tuba ni xot'ki'
Yolo'kaj, kama'chich uyle' i ukatn ni tusk'ajalin.
III. Uxe t lkan katak jochen i kachida jochen upatan ni tusk'ajalinjo' tuba
judikatura, uchen uts'onn ni kanchich uyle' ni artikulu 100 tuba ni jinda
Tuslomjpom;
IV. Uxe t tsibinte tk kachida uxe t ute tuba xik uknejo' to'o mach ka'an t'ok
ni patanda k'a bixik uk'enesano i kajnik, kama'chich uyle' ni jpt'an. i kan
chich tk uchen upatanjo' ta tama ni Judisial;
V. Uxe t binte jini machika ya'anjo' t tust'an tuba t Judikatura, i che'chich ni
Majijtra'ujo' i Juesjo', ni machika mach usapn i machika a 'ki utoje' uman
ke ya'an t artikulu 101 tuba wida t Tuslomjpom;
VI. Ni ajtust'an tuba t judikatura uxe uchen ni tak'in ta toji'patan tuba
Tribunaljo' tuba tomp'e ni t uk'ini i uxe utskben ni ajnoja tuba ajmanda tuba
t xot'ki' Yolo'kay tuba uche' osintik ni t kua'uxe t ute tuba tak'in ta toji'patan
ta pasik ke a 'kinti ke ch'echich uxe uchenjo' tuba t ajwoye'ubajo' lejijlatibu.

uxp'e titulu
UCH'IMOLIB JOP'E. Uxe t ajt ump'e Tribunal ni tuba buya ta uchen patan
uts, ke uxe uknntan une ujuntuma ta uch'e' uyle' ni upp'p'aln ta ni se'
machika tuba i t'ok ni ajnoja tuba ni ajcheraj patanjo' uts tubakaj se' ya'i tuba
ta xot'ki' Yolokaj.
Uxe t lkan ni t'an tuba numikjo' uts tuba osintik i tuba uyek'e; ni jinchich ke
uxe tuch'ijiba k'a ni ta ajpt'an Ya'antama.
D. Ni minijteriu ta kaj ni xot'ki' Yolo'kaj uxe t ajt untu Prokurador Upete
ta tomp'e, ke uxe t binte uk'aba ni tuxupiba ke utich'e' ni estatutu tuba
ajmanda; jinda utuskiba i ni jpt'an ya'antama jin uxe uyle' ni uwoyeubajo'
p'isi' i tusajtjo' tuba niknubajo'.
E. Ni t xot'ki' Yolo'kaj uxe uyek'e kama' ni ch'unik tuba ni Teromkajo' Untejo'
Ajkbnajo' kama' ya'an ni ta unlip' Vll t artikulu 115 tuba wida ta tuslomjpom.
Ni uye'binte i upa'sinte tuba ajpatan tuba kaj ke ya'an tuyak'o tajtoj tuba tumuk
kaj ya'uxe t ute ni tuxupiba ke utich'e ni t estatutu tuba ajmanda
F. Ni ch'obolotot ta Senadorjo' ta ch'obolotot tuba Untejo', o tuba tubuk'oli',ni
ajnoja ke ya'chichan, uxe unikn ni ajnoja tuba ajmanda tuba ta xot'ki' Yolo'kaj
k'a t' k'en uchen uts'ibajtesan ni ulotunuba t'ok ni upatanjo' t'ok ni umuk'jo'
tuba untejo' i tuba tusujtak kaj ni ta xot'ki' Yolo'kaj. Ni luke ulaj k'atn ni
upa'sinte uxe t ajt tye'kan taj unxot' ni machikatak ya'an t ch'obolotot ta
Senadorjo' o tuba ajtbla ke ya'chich'an ni ta kuaxuk'a.
G. Tuba ni ke uchen uts tomp'ejo' tuba kachikadomba bajka uchen patan
lokaljo' i pmkjijo' bajka'an unejo' i ni jindajo' t'ok ni yolo'kaj i ni xot'ki'
yolo'kaj ni ta utuskiba i utik ni ya'i uchenjo' ni t sonajo' konorbadajo'
limitrojejo' t'ok ni xot'ki' Yolo'kaj k'a kama' ya'an t'ok t arikulu 115, unlip' Vl
tuba wida t Tuslomjpom i uchenjo' tuba bajka uye'binte uk'abajo' yebejo'; aj
knn ni te'e'jo' k'a che' ko'lak i to'eskak ni ekilibriu tuba te'e'jo' ajbisajyebejo'
ja' potable i drenaje; chuch'om, kache' uchninte i u'kiba ni p'os solidujo' i
ajknnkaj, t'ok uyaj mandajo' uch'e tsibintik ujuni tuba utik chanum ni ajt'bla
metropolitanujo' jini kama uchen konkurri i uch'e ochik t'ok ut'kiba tuba ujpt'an.
Ni ajtblajo' uxe t tuskan t'ok ujuni tuba uk'enan ni ajtklayajo'. Ni t
k'mbitajo' ni tuba uyute uxe uyle' ni kachikada ni uxe utuse'ubajo' kachikada
i kuax jochen. Unejo' ni ajtblajo' uxe uyktanjo':
a) Ni Uchumliba tuba k'ajti'kak ni kont'an'ts'ibilt'anjo' ni tu tnxina tuba
ajt'blajo kama' ni kua uxe uyle'jo' t ambitu tuka'bjo' i ni lukejochen kama'
149

150 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
ni ucherben i kachikada ni upatanjo', uye'binte umajninte tuba upatan kaj
o uyute ni aksionjo' ni ta uchenjo' ke a 'ki ni t t'kiba unxot' tuba wida ta
unjek'jo'
b) Ni uchumliba tuba 'kak tompejo' k'a tu yak'o machika ya'an ni aj t'blajo ni
lukeuchenjo ke alki ni tuchenjo' ke uylkan, k'a che'chich tuba 'kak mulupete
ni rekursujo' materialjo', yebejo' i utak'ini ke uk'nkan tuba uch'e utik; i
c) Ni lujdemaj tusomjo' tuba ni tuskak tomp'ejo' tuba ch'jiba tuba ni ka'jo'
taj ik'ikjo', umajnan upatan uchenjo' ni patanjo' ke' uyle'jo' ni yebejo' tuba
ajt'blajo'.
H. Ni mach uch' uchenjo' i uts'ita'esbintejo' ta jinda Tuslomjpom uyle' tuba
ni Teromkajo' uxe t'binte tuba ni ajnojajo' ta xot'ki' Nojkaj.

TíTULU cHA'UxP'E
Ta Patanjo' i ta ni Uknntinte Kajo'

Artíkulu 123. Upete yebejo' ya'an uyolaya tuba uchen patan tuba ulotn ubajo
tuba uxabn ubajo t'ok ajts'ujilba knkak; i jinchich tuba uxe t nikinte ni tuba
utik patan i ni uwoye'ubajo' Ts'ujilba tuba ni patan kama' uyle' ajpt'an.
Ni ch'obolotot tuba untejo', uxe uts'onn luke dintik ni uchumliba ke ya'an
wida uxe utskun aj jpt'an tuba ni patan jini une uxe uyle':
A. Jini unejo' chich ajpatan, tsiki uk'ini upatan, patan tuba t ototilba, ajpatan
t'ok uk'b i ta kuachikadomba patan, pete t'ok ujuni upatan.
I. Uxe t jlknan uk'ini uk'enan ni jo'p'e t'ok uxp'e orajo';
II. Uk'ini uk'enan ni upatan uk'b uxe t 7 orajo'.
Uxe t jlknan machuch' ni patan k'ojo a o tk'ojo ni patan ak'b bajka
ucha'nunute kuachikajini i pete kua'chika patan ke ut nume a laj cha'jop'e
tuba ak'b ni machika ts'ita ta 16 jab';
III. Uxe t ko'lan ke machuch' k'nkak ni patan ni machika ts'ita' ni cha'jop'e
t'ok chmp'e jab'. Machika uk'enan ta jimba jab' ts'ita' ta uxjo'p'e' t'ok ump'e
jab' uxe t k'binte uk'enan upatan mach t'numik ta cha'uxp'e ora.
IV. K'ani cha'uxp'e uk'ini upatan uxe uk'ne' uts ni ajpatan unp'e k'in tuba
uch'euba, jink'in taj ts'ita'
V. Ni ixiktak jink'in noj unk' machuch' uchen patan ke k'atbintik ump'e
umuk' k'en ike chnintik ke machuch' k'a utsle k'a uch'ijiba uch'ok; uxe
uch'e'uba uyolin mach uyolin ump'e uch'e'uba ta cha'uxp'e sema'na najtk
uk'ini ke a 'ki uk'enan tuba pnkbak uch'ok i cha'uxp'e sema'na tunume
jink'in chich, uxe t tojkan uk'ini upatan ts'k i uknntan patan i ni uyolayajo'
ke uxe uch'e ni t'ok upatan. Ni uk'ini utsu'sen uch'ok uxe uchap'e uch'e'uba
sekjin tuba kada k'in ni unxot' ora tuba kada jump'e uts'usen uch'ok;
VI. Ni utojli' upatan tsita' ke uxe t k'binte uch'e' ni ajpatan uxe tuba upete o
machika utsubsi uknjun. Ni tu t'kib une uxe uyle; ni tuba upete luke uyle'
ucha'peli' uxe t 'kan jini bajka ke upatan t'ok utak'in o machika utsubsi
uknjun; o luke uyubi o patan ejpesialjo'.
Ni utojki' upatan ts'ita' tuba upete uxe t 'kan k'en tuba uch'e' uk'ne' luke
k'nuk'a tuba untu upmi tuba ufa'milya, jini kama' ya'tusu luke uk'nkan,
ts'ujilba, i kultural, i tuba ni chnintik ni utsikjun lubujchen tuba ubik'ixch'ok.
153

154 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni tojki' upatan ts'ita' tuba machka utsubsi upete uknjun uxe t 'kan kama'
chnintik i che'chich ni luke uxe t lbinte ta kua'chikadomba ni luke uchen
utak'injo'.
Ni utojki' ts'ita' uxe uyk'e' untu ajt'bla tuba nojkaj uxe t ajt untu
menajajnik ixto untu tuba ni patano' tuba uyaj nojajo' i tuba ajmanda,
uxe utklen t'ok untu ajt'bla sek' Jinchich tuba a tskinti ke uxe t ajt t
k'atbinte ke chnintik ke machuch' uchen ujeln tuba uchenjo' upatan luke
a k'bintijo';
VII. Tuba ni patan tomp'e uxe t tojkan kama' chich, mach chnintik si ixiko o
winik ni kaxkada an kuxu.
VIII. Ni u tojki'b upatan ts'ita' uxe t ko'lan machuxin tch'mkan
ukompensasionjo' o luke t pa'sinte.
IX. Ni ajpatanjo' uxe uknntan uyolaya i t osinte tuba ukanansia ni uyototi
ajpatanjo' ke kama' ya'an uxe wida t kan ni tuba uchenjo' uts:
a) Untu aj t'bla tuba Nojkaj, uxe t ajt untu t'ok u yee'jo' ni aj patanjo' o tuba
uyum aj patan i tuba aj mandar, uxe uyle' jyp'e ni utak'ini ke uxe t binte
uyaj patanjo';
b) Ni aj tbla tuba nojkaj uxe unini'k'atn i uchen upete ujuni ke uxe t k'atnte i
ni jin tuba k'a chnintik ni kachikada upete tuba utak'ini nojkaj. uxe t chmkan
tk kama uchinenjo' ke knk'a tuba tklenjo' uch'ijiba tuba cha'numcheraj
kua'chikajini tuba país luke uknntan ke uch'e tuba uchen kobra ni upete
utak'ini i ni luke uknntan tuba uye'binte tuba ucha'nun mne' t'ok upete
utak'ini;
c) Ni unejo' chich aj tbla uxe uchinen jyp'e uxe t tojkan jink'in ya'an tsijib
knjun ini nini'k'atinte ke uye'e'.
d) Ni aj jpt'an uxe uyosen ni luke ulubujchen tuba upukn ni tak'ini tuba
uyototi' ajpatan tuba tsiji' utik tan uk'ini a jyp'e a lki i t lbinte ni jab' ni
upatanjo' tuba uchninte i kua'chikadomba uchen jink'in uye'e' ni ke
ya'chichan i kachikada jochen ajuntu;
e) Tuba uchnen ajyp'e ni uk'ini luke uchi kana tuba a untu uyototi' ajpatan
uxe tch'mkan uchumliba ni urenta krabable tuba luke uyelijo' chich tuba
kama' uyle' ajpt'an tuba Impuejtu tuba ni Renta. Ni ajpatanjo' uxe uchen

títulu cha'uxp'e
bajka'an ni ofisina ke 'aki tuba Sekretaria ta Asienda i Kreditu kaj, Ni luke
mach uts'oninti ke a ki tuba, uxe uchen kama uxe uyle' ajpt'an;
f) Ni uyolaya tubajo' ajpatan uxe uch'e tuba bintik utak'ini chono machuxin
t lkan ke uch'e' ujup'e'uba ni kada o uchen patan uts tuba uyotot ajpatanjo'.
X. Ni utojlib upatanjo uxe t tojkan ni t'ok chich tak'in ta uk'ajo' mach xikjo',
machuch' 'kak tuba cha'nunt'oxkak t'ok umnoni' ni t'ok ujuni umnoni, o
t'ok u jichajo' o kua'chikadomba otrokj uch'e u chinenjo' t'ok ke uch'e k'exkak
t'ok ni tak'in.
XI. Jink'in chich kua'chikadomba upp''kan uxe t tbsinte ni orajo' tuba
upatan, uxe t ts'its'ita' tojbinte kama' utojli' upatan tuba uk'ini tuba ke utojkan
ni 100% uk'e'nan ta luke a dinti k'a ni u'orajo' ke utojbinte. Ni ni'u'mp'e
kuaxuk'a upatan upp'kan uxe t tnume uxp'e ora tuba kada k'in ni ta uxp'e
utsk'e' uchen. Ni ts'ita' ta uxjo'p'e t'ok ump'e jab' mach uxin t lbinte ni jinda
ajpatanjo'.
XII. Upete uyototi ajpatanjo' tuba t'ok uk'aba' indujtrial, o ajpatan tuba yaba
ka' o kua'chikadomba otroj patan, uxe t lubujnojkan, kama' uyle' ni ajpt'an
tusptoni'tuba uy'benjo' uyajpatanjo' bajka'an ch'ok otot tusujo' i poko uts.
Jinda lubujnojo uxe t ute tama jink'in uxe t tojkan ke ni uyototi ajpatanjo' i
ucgenjo' ump'e ch'ujom nojkaj tuba uyototijo' k'a tuskak ni uch'ujninte tuba
uyajpatanjo' i 'kak ump'e jit'i patan tuba ch'mkak ni upete utak'in ke' uch'e'
'kak jinda majan tak'in mach choj i uts uk'e'nan tuba uch'e' 'bintik ni ujuni
tuba uch'ok otot.
Uxe t k'nkan ta ajts'ujilba ni tuba utskun ump'e ajpt'an tuba utik ump'e
orkanijmu bajka uxe t ajt untu nebajk'otik tuba Ajmanda ta ni Yolo'kaj, ta
ni ajpatanjo' i ta ni ajyumnajo', ke' uch'e' uchen patan uts ni utak'ini tuba
ch'ujom nojkaj tuba otot. Ni ajpt'an uxe utuse' ni kachkada i kachka uxe t
ute ni ajuntu ajpatanjo' uxe uch'e' 'bintik ujuni ni ch'ok otot ke' alaj lki. Ni
tusk'ajalinjo' ke ni uyle' ni jekt'anjo' najtk ta jinda unlipt'an, ke mach'an
kuxu ya'ijo', ya'an t lubujnojkan uyk'e' knjun, ump'e otot tats'ak i jini patan
ke' uk'atn ajkji.
che'chichtk, ta jinchichba utnxina ta patan, jink'in ukji utts'numsen
ta dojsientujo' ajkuxlejo', uxe uch'ujnan ump'e uka', ke mach xik ts'ita' ta
sinkumil metruj kuatra'ujo', tuba ni 'kak ta ump'e merka'u kajjo', utik ni
ototjo' xikjo' ta uk'mbita ni munisipaljo' i utnxinajo' alasjo'.
155

156 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ukolan proibidu tau pete utnxina ta patanjo', ni k'chono ta chonchij i ta otot
ta alas pojlaya;
XIII. Ni uyotot aj patanjo, ke kuachikajini uchen, uxe t lubujnojkan uye'ben
uyaj patanjo', unp'e tsaji tuba upatajo' o ye'bintikjo' uts kachikada ni patan.
Ni ajjpt'an tuba aj tus ptoni'b uxe uyle' jit'i' patan kuaxkajochen i kachikada
jochenjo' kama' uyedenjo ni uyaj tblajo' uxe uchen t'ok ni lubujnojom;
XIV. Ni empresariujo' uxe uchen uts upatan tuba mach uch''mben yajin ta
upatan i tuba ni utsle tuba usubsiba uknjun tuba ajpatanjo', ke uchen t'ok ni
ixkok'a o tucherben usubsen uknjun o patan ke uchen; jin uk'a ni ajt'bla uxe
utoje ni utak'ini tuba kua'chika uchen ke tuba, ke kama' k'a jin uk'a achmi o
ach'inko'li tuba t'ok uk'ini o unonojchen chako'li tuba upatan, ke kama'chich
uyle' ajpt'an. Ni upatan uxe t ajt t kuaxuk'a ke ajt'bla uxe uyeben patan
t'ok kachikajini;
XV. Ni ajt'bla uxe uchnen uts ke kama' t'ok ni upanka' tuba utusk'ajalinjo
ni kama' uyle' a jpt'ni' tuba numik utsle knntintik tuba ni bajka'an uch'e'
ajnik se' jinchich, ni bajka'an uch'e ajnik se' jinchich, i ucha'numch'e' ni
up'isinte uts k'a mach ajnik no'ompe kojpmon tuba tuk'mbe makinajo', o
kuachikajini tuba patan i uk'nbinte upatan, i che'chich uwoye' uts tuba ni
jinchich, k'a ajnik uk'enan numik uts tuba utsle i tuba uk'ini ajpatan, i tuba
ni ch'ok ke mu'uch'ije t nk'i, jink'in che' ixiktak noj unk'. Ni jpt'an uxe
uknntan, ni mach, k'a 'kak utoje tan tuba ni kada kuaxuk'a;
XVI. che'chich ajpp'patan i che'chich ajyum pete ajpata ya'an uyolaya tuba
uchen uyole'ubajo' tuba ujapn ni tuba luke ukntan, uxe utuse' untu ajnoja
tuba se' jin uchen ujapn ajpatan, o uwoye'ubajo ke ukaj subsi knjun, etcétera;
XVII. Ni ajpt'an uxe usapn kama' ump'e uyolaya tuba upete pp'ajpatan i
tuba uyumjo' uchenjo planton i uye'e' ubajo;
XVIII. Ni ajcheraj planton uxe t ajt upermisu jink'in ukntan tuba ni usakn
u ekilibriu tuba ni tan unejo' o tuba uk'neskak, i ajnik ni uyolaya ajpatan t'ok
ni luke uknntan ni tuba uptoni' kaj uxe t lubujnojkan tuba ni ajpatanjo'
uts'eykun, t'ok 10 ukini najtk, n i t junta ta konsiliasion i arbitruj, jink'in
uk'ini atch'binti tuba mani uchen patan. Ni ajcheraj planton uxe t irinte
ke mach uts se' jinkin uk'enan ni ajcheraj plantonjo' uchenjo' ni kua'chika
kokojk'echom t'ok tu yako' o ni luke tubajo' o ni kua'xuka ni joyan, jink'in ni
luke tubajo' o se' ajt ni serbisiujo'ke umona'tan ajmanda;

títulu cha'uxp'e
XIX. Ni upete ajplanton uxe t ute uts se' jink'in t k'en uk'enan uch'e chnintik
ke k'a mach ni' utik patan tuba ko'lak jinchuba tak'ini ni tulimite k'en i ni
uk'enan tuba junta ni Konsiliasion i Arbitraje;
XX. Ni diferensiajo' o ni jo'yanjo' t'ok ni utak'ini i ni patan uxe uk'eche'uba ni
luke uyle' ump'e junta ni konsiliasionjo' i Arbitraje, tusu tomp'e uk'enan ni
upmi ta kua'chika ajpatanjo' i ni ajnojajo' i untu tuba ajmanda;
XXI. che' ni ajnoja mach usapn ni udiferensia ni Arbitraje o usapn ni ut'an
a 'ki t'ok ni junta uxe t 'kan uxupiba ni kontratu tuba patan i uxe t ko'lan
lubujnojo utoje' ni kua'chika patanjo' t'ok ni tak'ini ni uxp'e mes ta utojpatan,
i che'chich ni upatan ke jin uye'kan ni jo'yan jinda aj 'kan machuxin t 'kan
ni t kuaxuk'a luke uchenjo' kama' ya'an ni t unlip' chenjo' kama ts'ibi luke
ute. che' ni mach usapinte tuba ajpatanjo' uxe t kan uxupiba ni kontratu tuba
ajpatan;
XXII. che' ni ajnoja unonojpa'sen untu ajpp'patan i mach'an kuaxuk'a k'a
ochi tama ump'e ajwoyomjo' o ajp patan, o k'a uchi ump'e uts' tuba aj cheraj
planton t'ok ujuni uxe t lubuj'kan, uyakn aj patan u tsonn ni ukontratu o
utojben t'ok utojli' ta uxp'e mes utak'ini upatan. Ni jpt'an uxe uyle' kuaxuk'a
ke ni ajnoja uch'e chajkak tuba ni lubujnojkak uts'onn ni kontratu, t'ok utojki'
tuba ump'e utojben chechich uxe t ajt ump'e ulubujnojkan utoje ni ajpatan
tók unp'e utojli' ta uxp'e mes utak'ini upatan jink'in upase tuba ump'e upatan
k'a mach'an ni uprobabilidad tuba ajnoja o k'a uche malujtratu, machuchekua
tuba yebejo' o tuba jit'ok, upap uch'ok o uyermanujo'.Ni ajnoja machuxin t
chajkan tuba jinda upatan, jink'in ni malujtratu tik tuba untu kuachikajini o
fa'milyajo' ke utik t'ok ut'an o une machu uyle kua;
XXIII. Ni menajkua'chikajini tuyak'o ajpatan tuba utojlib' upatan o utak'ini
upatan ke utojli' tuxupiba ja' i tuba tojli' uxe uknntan tuba kua'chikadomba
ni kuaxuk'a ump'e konkursu o tuba uxupiba utak'ini;
XXIV. Ta ubet uchi ajpatan tuyak'o ni ajnoja, woyom, ufa'milyajo' otuba
tuyak'o, se' tuba upatan ni ajpatanjo' i no'ompe kuaxuk'a i ni'ump'e kua
machuch uchen uk'atn ni kua'chikajini o ufa'milyajo', ni machuch' utik
uk'atn ni ubetjo' tuba uk'enan t k'en utak'ini ajpatan tuba ump'e mes;
XXV. Ni uptoni' tuba ni tuskan ajpatanjo machuxin utoje' tuba jinda k'a
che'chuchen tuba ojisinajo' upamkaj o uchim tuba patan o tuba kachikadomba
otroj intitusión ojisial o partikular.
157

158 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ta umajan tuba upatan uxe t chkan tk ni de'manda upatan i tomp'e ni uyajt
uxe uknntan se' une machika uye'e' se' jin unumiba uyochiba utak'ini tuba
ufa'milya;
XXVI. Upete Kontratu tuba patan ke uk'ajti'in untu ajkbna i untu ajkbna i
untu ajmanda tuba uyototi ajpatan tuba tuntaj kaj, uxe uyk'e'uba t kan ujun
tuba numik uts t'ok untu ajnoja tuba pamkaj ke une uch'e uchen i ke uchni
untu konsul tuba nojkaj bajka'an ni ajpatan uch'e' xik tuba k'a ni chechich
ya'an tsibi t kla'usula Ordinariujo', use xe chkintik uts ke ni utak'ini tuba
sujtas'intik uxe t ko'lan tuyak'o ni ajnoja tuba uyototi ajpatan ke mu'uyakn
ni patan;
XXVII. Ni utusom machuxin t ch'kan ni machika uk'ati, machuchekua uyle
ni t kontratu:
a) Ni kama' 'kak unp'e uk'ini mach cheen ke ni chnintik t' a k'en a'ki tuba
chinas'intik ni patan.
b) Ke jini uyek'e unp'e utak'ini upatan ke mach utojkib tan umech'inte tuba ni
uwoye'ubajo' tuba konciliacion i Arbitraje.
c) Ni kama' 'kak unp'e pisk'in uk'enan ni unp'e semana tuba uwoyli'b ni
uk'ini upatan.
d) Kama' utich'e unp'e uyajli' ni ubuk'oli, choni' k'ux, chon kafe, o chij, uyajli'
aj chiba ochon' kua'chikajini tuba uch'e tojkak ni upatan, jink'in mach aj
patan tuba yaj uyajni'.
e) Ke ni ye'binte lubujnojo se' yai o mach o mach yai tuba uch'e ni luke uxe
ukne' t tiendajo' o tu yajli' ke abinti.
f) Ke uch'e unet'ben utojli' upatan k'a ch'mkak ta tojtan.
g) Ni kama' tuskak juntupasik une uchen ajpatanjo' tuba utak'ini ni kua'chika
uchen o ke uknntan uyolaya k'a uchuba kojpmon tan uptoni' i kle'
projesionaljo', perjuisiujo' ke uchijo' k'a mach uts'onn ni kontratu o k'a
pa'sintik tpatan.
h) Upete jini ke alaj 'ki ke uyk'e' tuba mani' ajnik uyolaya ke uch'e tuba
tuyak'o ni ajpatan ni tuba jpt'an tuba knntintik i japintik ni ajpatanjo'.

títulu cha'uxp'e
XXVIII. Ni jpt'an uxe uyle' ni luke uknntan ke ulaj k'e' ni tuba uch'e'
luke uknntan tuba ufa'milya, ni luke ya'an tuba machuch 'bintik otroj i
mach uch' uk'eche'uba tuba ulubujnojkan ni ch'mbintik tuba bet, i uxe
t chanumsbinte upmi tuba matn t'ok utik ken uts, tuba chnintik ni tan
umech'inte utan uxe t ute;
XXIX. Tuba uk'ne' kaj ni jpt'an tuba k'alin numik kaj, i une uxe uchinen
k'alin ajt tuba mani' ch'oyik, o k'a unoxiban, tuba ubida, ni wa'ats'intik anke
mach uyolin tuba upatan o ukle' kua'chikajini i uchenuba kojpmin, o
tuba bintik uch'ujnan uch'ok o kua'chikadomba ke ya'an tuba knntintik i
uye'binte tuba ajpatanjo o ajpatan tuba te'e', o mach ajtojkinti upatan i otrojo'
tubajo' ajts'ujilba i ufa'milyajo';
XXX. che'chich uxe t'irinte tuba k'nkak upete ke mach ajnik uts tuba utik
ototilba mach chojtak i asia'u, tuba uch'e chmkak tuk'abajo' ajpatanjo' t'ok
up'isk'in ye'ejtak, i
XXXI. Uxe t k'nkan ni jpt'anjo' tubapatan tuyak'o ajnojajo' tuba teromkajo'
t'ok tubajo' bajka uchenjo patan, peru tuba ni sek' unejo ajnojajo yolo'kaj ni
tuba t'an tuba aj:,
a) Uk'b indujtrialjo' i serbisiujo' :
1. Jit'om;
2. Eléktrica;
3. Ye' dibujujo';
4. Wots'om;
5. Aj cherajtsa'esom;
6. Minera;
7. Metalúrjika i siderúrjika, uxe ulaj ch'e tslom tuba ni mineraljo' basikujo'
ni tuba chanunutik tubajo' chich, che'chich tuba chmkak ni yerru metaliku i
ts'uyom tuba upete i sts' i ni produktujo' lamina'ujo' tuba jichich;
8. Ni Hidrokarburujo';
159

160 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
9. Petrokímika;
10. Ajcheraj sementu;
11. Ajcherajtan;
12. Ajcheraj Kochejo,konto'o upartejo' mekanikajo o Elektrikajo';
13. Kímika, konto'o ni kimika farmase'utika i ts'ak i;
14. Ni selulosa i jun;
15. Ni aseytejo' y krasajo' bejetaljo';
16. Ajcheraj k'ux, i ulajch'e se'jin ajcha'numchen jini ulaj tuskan, enlata'ujo' o
enbasa'ujo' o ke jini utskinte jintuba;
17. Ajcheraj buk'a ke jini uyute enbasa'ujo' o enlata'ujo' o ke jini utskinte jin
tuba;
18. Unumiba taml kamion;
19. Te' uk'nkan, ke uch'e ni ucha'nunchen ni ajsek' te' i ajcheraj triplay o
woyojo' ta te';
20. Ajcheraj bidriu, se'jin ni machika uchen ajcheraj bidriu tech'e, ts'ym o
pljtak o ni embasa'ujo' ta bidriu; i
21. Ajcheraj k'uts ke uchmkan tuba cha'nunutik ni luke uk'nkan tuba k'uts;
22. Ajcheraj ch'uj i majan tak'in.
b) Uyototi' ajpatan:
1. Ke jini uyototi ajpatan uts ke jini direktu t'ok une o mach tok ni ajmanda
yolo'kaji;
2. Ke jini uxe uch'e utik umpe kontratu o konsesion yolokaj i ni indujtrialjo'
k'a uch'e utik konexajo'; i
3. Ke jini k'a uchen patan tuk'aba' yolo'kaj o ke ajnik yaba bajka uchen patan

títulu cha'uxp'e
yolokaj bajka'an ja' territorialjo' o jini tuba bajka'an ukaba ts'its'ita se' tuba ni
Na'kaj.
Se' une tk uxe uch'e ni ajnojajo' yolo'kaj, uxe uyk'e' t ute ni patan ni
tu asuntujo' kama ni jo'yan ke unkn cha'tu o k'en uk'ini nojkaj; much'
kontratu ke kama a lki lubujnojo' uk'enan unp'e uk'ini nojkaj; i lubujnojo'
ajyumnajo' ni uchenjo' ye'jun ni tu xupiba jpt'an; i jini kama' tu lubujnojom
ni ajyumnajo' uchenjo' ulaj yee' uts i u bisan uyaj patanjo' che'chich
ukntanjo' i uchonba uts ni tu tnxina ni patan k'a ni jinuka aj nojajo'
yolo'kaj uxe t tsijkan t'ok upatanjo' ni tub a Teromkjijo', jink'in tub a ni
uk'b o uptoni'b ni bajka uchen patan local ni tu xupiba tuba jpt'an tus
ptoni' ke uxe.
B. Jini t'ok umuk' tuba untejo' ni ajmanda tuba dijtritu Yolo'kaj i uyajpatanjo':
I. Uk'ini kada k'in uk'enan ni upatan t k'in i ak'b uxe t kan ni jo'p'e t'ok
uxp'e i jo'p'e t'ok chap'e orajo', jinchich. Jini t numik uxe t osinte i t tojkan
t'ok unp'e uk'enan k'a k'enan ni luke utojkan a lkinti tuba upatan uk'enesi.
Ni noomp'e kuaxuk'a upatan uk'enesi Uch'e t'nuk ni uxp'e ora k'in ni uxpe
ora uk'enan jinchuba ora;
II. K'a uk'enan cha'uxp'e k'in upatan, uxe uch'a'lesanujin ajpatan ump'e k'in
k'a uch'e'uba, jink'in t'ok ts'ita uch'e' utojli' upatan ke utojbinte;
III. Ni ajpatan uxe uch'lesan ujin uch'e'uba ke mach ts'ita ta ka' chnjo'p'e
k'in kada jab';
IV. Utojli' upatan uxe t lkinte ni upresupuejtujo' ke a lbinti mach ke jini
utak'ini machuch' ts'its'ita'eskan tan uk'ini ni jindajo', uk'eche'uba kama'
ya'an ni t artikulu 127 tuba wida t tuslomjpom i ni t jpt'an.
Ni ni'untu kuaxuk'a ni utak'ini upatan uch'e' ochik ats'its'ita' tuba ajpatan
upete ni t dijtritu yolo'kaj i ni t ukini tuba Na'kaj.
V. Upatan tomp'e jinchuba utak'in a tomp'e mach chnintik kuaxjini che' ixik
o winik;
VI. Se' uch'e' wa'ats'bintik, pa'sbintik ts'ita, ts'its'ita'eskan o laj pa'sbintik
utak'ini upatan, ni kuaxuk'a ke uxe uyle' ni t jpt'an;
VII. Ni uxe t t'bsinte ajpatanjo' uxe t ute t'ok jit'i'patan ke uch'e chnbintik ni
161

162 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
uk'ajalinjo' i u'aktitutjo' ni machika uyolin t'bik. Ni teromkaj uxe uwoyeubajo'
knjun tuba uchen patan uts kaj;
VIII. Ni ajpatanjo' uxe uch'a'lesan uyolaya ni t'bsintik k'a xupiba ke ni
uk'ajalinjo', u'aktitutjo' i up'isk'in uk'enan k'a tomp'e ni kachikada, uxe
uknntan machika nebajnik se' une uyosen tak'in tuba ufa'milya;
IX. Ni ajpatanjo' use' uch'a'num pa'sintik o nonojpa'sbintik upatan k'a ni
mach'an kua'uk'a; ni tuxupiba ke uyle' ajpt'an.
Ni kuaxuk'a pasintik k'a mach'ankuaxuka uknntan uyolaya tuba uch'e' k'a
sujtats'bintik upatan o k'a ni utojki' upatan ke jini uy'binte, kama' uxe t binte
legal. Ni t kuaxuk'a ka laj pa'sintik ni plasujo' aj patanjo' ke anun pasinti uxe
uknntan uyolaya o ke bintik otromp'e unte' ke anonojpa'sinti o ni utojbinte
ke uyle' jpt'an;
X. Ajpatanjo' uxe uknntan uyolaya uwoye'uba tuba ujapn luke uknntanjo'
t'ok ulot. Uch'e che'chich uch'e uk'ne ni uyolaya ta uchenjo' patan o ke k'a
uts'nn pete luke uyle' jpt'an ke jini ni ump'e o tojyp'e uyototi tuba umuk'
kaj, jinkin ukokojk'echkan ni tomp'e i jit'i ptoni' ni uyolaya tuba wida t
artikulu ke bintik;
XI. Ni uknntan much' tomp'e uxe uwoye'ubajo kama' ni ute uchumliba
ts'ita':
a) Uxe uble' kojpmon i kua'chika u'kle' projesionaljo'; ni kua'chika ukle'
mach projesionaljo' in'bi; i ni utojbinte bajka upase, ni machuch' uchen
patan, noxible i chme.
b) Ni kuaxuk'a ni kojpmon o kua'chika ukle', uxe uknntan uyolaya upatan
k'a uk'ini ke uyle' ni ajpt'an.
c) Ni ixiktakjo' tan uk'ini noj unk' mach uch' uchen patan ke ulubujnoje'
umuk' ke machuch' tuba utsle ka' ni mu'to uch'ije uch'ok; uxe uch'a'lesanujin
uyolin machuyolin ta ump'e mes k'a uch'e'uba najtk ta uk'ini a 'bintik
unats'lan tuba upojlen tuba i otroj cha'p'e kanumi ta jinchichtk uxe t ajt
uch'mben utojlib upatan ts'k i uknntan upatan i uyolayajo' ke a 'binti
k'a che' ubisuba uts ni upatan. Ni tama uk'ini mu'utsu'sa uxe uch'e' chap'e
uch'euba t 'binte kada k'in ni unxot' ora kada jump'e tuba uk'uxnesan ubik'it
ixch'ok i che'chich uxe uch'a'lesanujin tuba bixik t ajts'ak i t 'binte uts'ak,
k'a utklen tuba uts'usen i ni uk'ne k'a uch'ujnan uch'ok.

títulu cha'uxp'e
d) Ni ufamiliarjo' tuba ajpatanjo' uxe uknntan uyolaya ke chnintik t ajtsak i
ts'ak ni t kuaxuk'a i ni t k'e'nan uyle' ni jpt'an.
e) Uxe t 'kan utnxina tuba uch'e'uba i tuba uch'e ukajalin, che'chich ni
kama' chonojo' baratujo' tuba tuyak'o ajpatanjo' i ufa'milyajo'.
f) Uxe t 'binte ni ajpatanjo' uyototjo' tuba unebajnik o tchonkan, kama'
tuspatanjo' ke uxe tsapnte. che'chich ni teromkaj ke une uxe uyk'e', uxe
uchen ump'e ch'ujomkaj tuba ototjo' k'a uxupiba ni utik kak tuyak'o ni
jinchich ajpatanjo' i uyk'e' ump'e jit'ipatan tuba k'exkak ke uch'e' 'bintik
ni majantak'in baratu i uts uk'enan, uch'e' uyk'e' utsijibesan o utojkak ubet
ke jinda ach'mki k'a ni jinda. Ni luke uxe t binte tuba t'kib utak'ini uxe
t laj lbinte ni orkanijmujo' ke ya'an tuba ajknntuba upete kama' uyle' ni
t jpt'an i ni luke uye'binte, ni kachikada i ni kama' yo'xe ni kuaxuk'a uxe
uchen patan uts ni tut'kib utak'ini i uxe t binte ni tubachich majn tak'in
ke jinchich.
XII. Ni joyan ajuntu, tomp'ejo' o sek' ajp' patan uxe t osinte tan ump'e
Tribunal Yolo'kaj ni uch'mlanubajo' i Arbitraje tusujtak kama' ya'an ni t
jpt'an tus ptoni.
Ni joyan t'ok ni poder judicial tuba yolo'kaj i u yaj patanjo up'alben t'ok unp'e
konseju tuba judikatura Yolokaj; jini luke uyle t'ok ni Supremu Korte tuba
tomp'e i uyaj patanjo' uxe up'alben t'ok jinda uxupiba.
XIII. Ni Militarjo', marinujo' o aj patanjo' ke uchenjo', pti i aj patanjo' tuba
Ministeriu kaj, peritujo' i upete ajpatanjo' policiajo', uxe uyle' k'a unejo' chich
jpt'an.
Ni aj patanjo' ni Ministeriu kaj, ni peritujo' i ni aj patanjo' tuba upete
polisiajo' tuba yolo'kaj, ni dijtritu yolo'kaj, ni teromkajo' i ni pamkajo', uch'e
ts'ejkakjo' ni ta upatanjo' che' mach uts'nn t'ok ni upete luke uk'atn ni
jpt'an ke uk'atinte jinba ratu ke uchijo' i utich'e tuba ajnik ni jinba ojisinajo'
o nikintikjo' k'a mach uts'onn upatan tuba ni upete luke uchen. che' ni
ajnoja bajka uchen upatan usapn ke ni ts'ejkak, ts'ejkak, nonojpa'sintik o
nonojpa'sbintik upatan kuachikadomba otromp'e tuba xupik upatan ke k'a
mach'ankuaxuka. Ni Teromkaj use'inxe t ajt lubujnojo' utoje ni kua'chika, i
upete luke tuba uknntan uyolaya, mach ni'ump'e kuaxuk'a uxe t sujtats'inte
upatan, kuachikadomba ke a lkinti ni tan umech'inte utan o unxot' ni
ujapnuba ke ni mu'uchen.
163

164 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni ajnojajo' ni tusujtak Yolo'kaj i teromkj, ni dijtritu Yolo'kaj i Pmkji ka ni
bintik ni umuk'i ni jit'i'patan ni ajknnts'ujilba tuba ajpatan tuba minijteriu
kaj tuba uwoyi' polisiyajo' i ni ajpatanjo' perisialjo'; tuba ufa'milyajo' i
uk'echkiba, ke uxe utuse' jit'i'patan uts'kti ni ajknnts'ujilba.
Ni teromkaj uxe uye'ben ni machika ya'la'an ulaj niknubajo tuba ejersitu,
umuk' iski i Arma'ujo', ni luke uye'binte tuba upatan ke uyle' ni t insisu F) ni
t unlip' xl tuba wida jek'e, tuxupiba ts'ita t'ok tuyak'o ni Orkanijmu ke tuyak'o
tuba ni ajknnts'ujilba ke ya'an jinchich ni intitusionjo'.
XIII-Bis. Ni uk'inijo' tuba uchen patan uts kaj Yolo'kaj ke ya'an tama ni
jit'i'patan tuba ch'ujtak'in Mejikanu une uxe uyle' ubisanubajo' uptonibjo'
t'ok uyajpatanjo' k'a ni ya'an wida ni t jek'om.
XIV. Ni jpt'an uxe uyle' kuax uxe uchen ke ya'an uk'a ni tomajt. NI yebejo'
ke uchen uxe uch'a'lesan tuba p'isi tuba ajknn utakin i ajpatan i uch''lesan
ni tubajo' ni ajknn ajts'ujilba.

TíTULU cHA'UxP'E T'OK UMP'E
Nonojlkan Upete k'a ujup'e'uba

Artikulu 124. Ni luke uyle' ke mach'an ts'ibi mach a 'ki tuba wida tuslomjpom
i ni ajpatanjo' Nojkajo', uch'e' ya'ch'uju ni teromkajo'.
Artikulu 125. Ni'untu yebejo' uch'e' uchen ni jinchich chap'e patan Nojkajo'
ni uyakinte ajkji, ni'untu tuba yolo'kaj i kachikadomba ni ump'e Teromkaj ke
jinchich tk tuba yakintik; jini a lkinti uch'e' o yakn unejo'chich ni machikayo
uchen.
Artikulu 126. Machuch' utik tojkak kuachika ke mach'an tama ke a lki tan
presupuejtu ke a lki o yk'i ajpt'an tupat.
Artíkulu 127. Ni uyaj patan kaj tuba ni yolo'kaj, tuba teromkajo', tubajo' dijtritu
yolo'kaj i ni pmkjijo tuba uk'inijo' i upete uk'echkibajo, che'chich tuba ni
aj cherajpatan uts upp' ochejo' i pp'pmkaj, pp'tak'in kaj, institucinjo' i
aj woyomjo' pp'anjo' kua'chikadomba otromp'e uyle' kaj, uxe t bintejo'
ump'e utak'ini luke uchi tuba i machuch pasik k'a ni luke uchen tuba uptoni',
upatan, luke binti tuyak'o o luke atskinti uchen uxe uchen uts kama' ni yuwi
luke uchen
Jinchich ni utakiniluke uchi uxe t irinte kada jab' uts utojki' tuba utak'ini
upasiba tuba jinchich yaba tuba jinda uchumliba:
I. Uxe t ch'mkan utak'ini luke uchi o utojki' upete luke uch'i ni utak'ini o
ni kuachikajini a binti konto'o tk uts'its'ita', utak'ini kada jab', utojki' uts
kua'chikajini, upp'tojbinte ts'its'ita' tak'in utojki' tuba uyuwi luke uchen,
utak'ini tuba ucheri' patanjo' utojki' tuba uch'e uts utak'in i kua'chikadomba
t'ok ni mach utak'ini upp'binte i utak'ini uste' keche ts'ikijtak uts ke jinchich
tuba uch'ijiba upatan i utak'ini uste' tuba bajka ubixe uchen kua'chikajini ke
atskinti.
II. Ni'untu ajpatan tuba kaj uxe uch'e' utak'ini luke uchi, tuxupiba ni t unlip'
anumi,uchen tuba ptoni' tuba luke uchen, upatan, tuyak'o o luke tskinti
uchen, uk'e'nan ke kama' 'binti tuba ni ch'unik tuba na'kaj ni utak'ini
jinchich tuba.
III. Ni'untu ajpatan tuba kaj uch'e uknntan ump'e utak'ini luke uch'i tomp'e
o k'en ke' mx ajnoja tusujtak jp ke ni uk'enan jin uyk'e ni tojyp'e patan tuba
kaj, ke ni utak'ini luke uchi jin uch'e ni kuachikajini ke ya'an tuba upete ni
patan, kama' umpe' patan tekniko ke amech'inti uts o k'a sek' jinchich uchen
utsijkan ni jinichich utojki' machuch' t'numik ni unxot' ni utak'ini luke uchi
ya'an tuba ni ch'unik tuba Na'kaj ni tsiki' tak'in jinchich tuba.
167

168 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
IV. Machuxin t 'kan ni tblkan utojkan majni'an tpatan tak'ini bajka uchi
patan o k'a a nonojpasi, ni unun laj tojbinte bajka uchi patan majan, che'chich
machuch' nebaj 'bintik o majan tak'in, ke mach jinda ajnik ts'ibi ni t jpt'an,
och'e' ts'ibi uk'a ajnoja lejijlatibu mulpatan tomp'e k'ache' lki tuba upete
ajpatan. Jindajo' ya'la'an machuch' tuskak tuba ni utak'ini luke uchi. Uxe t
kolan patijo' ni patan tuba ajknnya k'a ch'mkak ni uyajpatan kaj k'a ni uch'i
tuyak'o patan ke uchi.
V. Ni utak'ini luke uchi i ni utak'in tsikijtak uxe uye'ben kaj i uxe t yekan
i t tsikbinte ni upete tuba utak'ini tuba i t kexkak che'chich ta tak'in o ni
kachechikada.
VI. Ni konkresu tuba untejo', ni lejijlaturajo' tuba ni teromkajo' i ni juntajo'
lejijlatibu tuba dijtritu Yolo'kaj, tama tuba up'isi' utskun ni jpt'an tuba utik
uts ni luke ya'an ts'ibi ni wida t artikulu i ni luke ya'la'an t jpt'ni' k'skeche
i tuba 'bintik utoje utan i ajchninte uts ni kache' unume ke uchninte ni k'a
mach uts'onn o ni un'taya k'a usukpekya ni ya'an ts'ibi wida t artikulu.
Artikulu 128. Upete uyajpatan kaj, machuxin tyakinte no'ontu, najtk uch'e'
ujun tuba uchen patan, use umajnan che' usapn uch'ujnan ni tuslomjpom i
ni jpt'ano' ke ni tuba ut'e'e'
Artikulu 129. Ni tu k'ini ke ch'ijk'b, ni'untu ajnoja solda'u uch'e uchen
kuachikajini ke uknntan tubajo' t'ok ut'an uts militar. Use' uxe t ajt
komandansia militar keya'chajnik i ko'lak ni tkajtiyu, umuk' i ajch'ujninte,
ke use' uxe t ajt tuyak'o untu ajmanda tuba untejo'; o ni tu majan ototjo',
uyototjo' o nebajnik, kubajka mach'an kaj, uyk'e' tuba nebajnik tuba ump'e
utomtjo'.
Artikulu 130. Ni ut'ki' k'en anumi tuba unaknuba teromkaj i ni ch'ujo'
uxe utuse' uts ni t'an tuba numik uts untu ke ya' uyle' t Artikulu. Ni ch'uj
kachikadomba uwoye' ubajo' tuba chujt'an uxe ukech'euba t jpt'an.
Use'inxe ni tk ni konkresu tuba untejo' uxe uyle' kachikada uxe ni ch'ujt'an
tuba kaj i ni ch'uj i uwoye' ubajo' tuba ch'ujt'an. Ni ajpt'an uxe utuse' ni kejin;
ke kadomba uxe uyle' kaj, uchujiba i uxe uyle' kama' ya'an wida:
Ni ch'uj ni uwoye' ubajo' tuba ch'ujt'an uxe uknntan nokajbuko' juridiku
kama' uwoye'ubajo' unpets' ke' ukntan ni uts'ibi't'an. Ajpt'an uxe uye'le ni
uwoye'ubajo' i uxe uyle' ni kachikada i kuax an tuba uts'ibi't'an kontitutibu
tuba jinchich.kama'

títulu cha'uxp'e t'ok ump'e
Ni ajnojajo' mach uxin ujup'e uba tan ukuxliba se' tuba ni uwoye'ubajo' tuba
ch'ujtan.
Ni mejikanijo' uch'e upukn ut'an knojpapla tuba kachikada ch'ujt'an. Ni
Mejikanujo' o tuba otroj nojkaj uxe uchenjo' uch'a'lesbenujin luke utich'e
ajpt'an;
Ni tuxupiba ajpt'an tuba tusptoni' ni ajpuk t'an tuba knojpapla machuch'
xik uchenjo' patan tuba kaj.
kama' yebejo' uknntan uyolaya ujot'njun peru unejo' a machch jot'intik.
Machika jini uykti upukn ut'an kpalpa tuba chujt'an kama uyle' ajnik i
kama uyle' ni ajpt'an, uch'e' xik t jot'inte.
Ni ajpukt'an tuba kpapla uch'e' uwoye'uba t'ok kua'chikajini politikujo' ni
uchenjo' k'tjot'om ka ajnik t'ok o mach uyolin t'ok ni kandidatu,partidu o
ajwoye'ubajo' politika kachikadonba. chechich machuch' t bajka uwoye'ubajo'
kaj , o kua'chika uchen tuba ch'ujt'an, o tuba bajka uts'ibinte t ch'uj, o bajka
upukult'an kua'chikadonba ch'ujt'an, o mach ujapn ni ajpt'an tuba pa'ís o
tuba u intitusionjo' ni utsukp'aln, kache'chikada, ni ukykan yolo'kaj
Uxe t ko'lan ts'ts machuch' uwoye'ubajo' ni tuba upete kua'chikadomba
uwoye'ubajo' politikujo' ke t'ok upm ajnik kua'chika uk'aba o kuachika'uxe
ke kua'chikadomba uch'euba ok kua'chikadomba ke se' une a lbinti tuba t
ch'uj. Machuch' xik uwoye'ubajo ni t ch'ujt'an uwoye'ubajo' tuba kuachika
politiku.
Ni utoben le' ke uxe uyle' utoja i uts'onn ni luke yowi ke uxe uchen, k'echok'a
luke mu'uchen, ni kuaxuk'a ta machajnik tuba, ni tan ke uye'ben tuba uyk'e'
ajpt'an.
Ni ajpukt'an tuba knojpapla upm tuba uch'ijiba, i ukolesben, uskun i ujit'ok,
i kama che'chich ni uwoyi'ubajo' aj ch'uji i ke kua'chikadomba ke ajnik, i
ke machuch' u yktben t'ok ut'an t juni, tuba ni yebejo' ke ni unejo'chich
ajpukt'an knojpapla une ubisi o tkli t'ok upixanjo' i machuch' ajnik tuba
uchich u ch'ich'e tama chnp'eli'b ut'biba.
Ni luke uchenjo' ni teromkaj; yokoyinikjo' tuba ni yebejo' se' tuba uk'atn ni
ajnoja uchen upatan uts tuxupiba ke uyle' ajpt'ano' i uknntan umuk' i che'
utik ke unejo'chich uyle'.
169

170 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Ni ajnojajo' Nojkajo', tuba teromkaj i ni upamkajo' uxe uknntan che'da uyute
ni uchen trebe uchen i upatan ke uyle' ajpt'an.
Arikulu 131. Uxe uch'e' sek' tuba ni yolo'kaj uxe uchnen ni mnoni'jo' ke uxe
utsenjo' o utskunjo', o ke uxe t nume k'en ni tu kji nojkaj, ka che'chich
uxe tus ptinte tuba upeteu kini i che'chich machuch' ni tuba kua'chikajini
ke aj knnyaj o tubaj k'echom, ni tuba uch'e numik tama ni na'kaj ni upete
de kua'chikadomba uyute, o kua'chikadabalau tin; peru ke machin tubachich
yolo'kaj tuba uch'e', ni uyle', ni t dijtritu Yolo'kaj, ni luke utoje' i ajpt'an ke
ya' ts'ibiuka t unlip'jo' VI y VII t artikulu 117.
Ni ejekutibu uxe ts'nn luke konkresu tuba untejo' tuba ut'bsen, ts'its'ita'esan
o upa'sen ni utakini tuba luke a 'ki bisintik o tskintik, ke utski unejo'
konkresu, i tuba uchen otromp'e; k'a che'chich tuba upa'sen i mach uyk'e'
tnume o tbisinte i unumiba ni ujut', Artikulujo' i kuachikajini, jink'in uyle'
ke t'k'n, k'a tuba uchen uts tuba ni umnkan tuba cha'num chonkak ke ya'an
pti, ni utak'ini pa'ís, i ajnik uts tuba ni uk'enan tak'in tuba nojkaj, o tuba
uchen kuachikadomba ke uyolin, tuba chich ni pa'ís. Ni unechich ejekutibu
jink'in utskun t konkresu ni presupuejtu Jiskal tuba jinkin jab', i uxe uch'e'
uchnen k'a uch'e' knkak ke kuachika a uti tuba ni uch'e' che' a lki.
Artikulu 132. Ni muk'jo', ni ototijo', ch'ujom ke uxe t ajt i kua'chikajini
ke uknntan machu nikinti ke utski ni ajmanda tuba untejo' tuba ajpatan
ajkji i uk'nkan tuba upete, uxe t ajt k'eche'uk'a ni bajka'an t patan tuba ni
poderjo' Nojkajo' ni tuxupiba ke uyle' ajpt'an ke uxe utskun ni konkresu
tuba untejo'; k'en tuba ajnik tomp'e ke ni luke uchen ji'pat ke ukatn tama
uyaj kji i kua'chikadomba teromkaj, uxe t katbinte o t'an tuba lejijlatura
kejin.
Artikulu 133. Jinda t tuslomjpom, ajpt'an tuba konkresu tuba untejo' ke
umabn tuba chich i pete ni trata'dujo' ke ajnik tomp'e tuba jinchich, ke
a k'ajti'ki i ke ukajti'i ni ch'unik tuba na'kaj, t'ok ut'an uts tuba senadu,
tuba ni ajpt'an tuba meru ajnoja tuba upete ni untejo'. Ni Juesjo' tuba kada
teromkaj uxe t tuskan ni t tuslomjpom, jipt'anjo' i utusijo' uts, i che'chich
kama' uyle' mach tutoja ke ya'an ni t tuslomjpomjo' o jpt'ano' tuba
teromkajjo'.
Artíkulu 134. Ni utak'ini ke uyk'e ni yolo'kaj, teromkaj, pamkajo', ni dijtritu
yolo'kaj i ni organujo' politiku uchen patan utsjo' tuba p'isijtak uka' uxe t
utepatan uts t'ok ni uch'e uchen t'ok ni luke uchi, utak'ini, chnintik uts i ho
nradu tuba uchen ni luke uxeuchen ke jinni utskbinte.

títulu cha'uxp'e t'ok ump'e
Ni resultadu tuba upatan tuba jinchich ni utskinte yo'xe t tajuchninte k'a
ni uk'tn jit'i' patan ke uyktan ni jin uk'a ni yolo'kaj; teromkaj, i ni dijtritu
yolo'kaj, t'ok ni uche uyk'e ni utskinte utak'ini uy'kan ni tuba u presupuestu
ni tu xupiba t unxot' a numi. Ni anumi machuxin t ts'ita'ute ni kama' ya'an
ni t artikukulujo' 74, unlip' VI i 79.
Ni uch'e' o luke utoje' ni machunikinte i upete luke ukntan, majan ni patan ni
kuachikadomba luke uknntan i ni sk patan ke uyute uxe t ye'kan o bisintik
tuyak'o ni uchonkan k'a uchinen kaj uxe t ye'kan t'ok unp'e jun uchinen kaj
tuba k'a choja' uye'e'uba unebaj'lkak k'a uche uchen ni tu pam mk, ke uxe t
jbkan k'a uchinen pete kaj, k'a nun chnintik i unun mjkak uts ni teromkaj ni
uts ni ya' ts'ibi k'a utik jinchich ni jyp'e utakini, kachikada'an, uyk'e' tak'ini,
uch'e ajnik i uk'enan, kachikada tajk'otik.
Jink'in ni uchonkan k'a uchnen kaj ke uchen uye'e ni unxot' anumi mach
cheen ni uts tuba mjkan uts ya'an tusu k'a utik, ni jpt'an uxe uchen, ni
uchumliba, kachikada uxe uchen, tusu numik, pete luke uk'atinte i uk'enan
ke ya'an tuba sapintik ni uts'ita' takin, uch'e uchen, ni luke uchi, uch'e' uyle'
k'a uchen uts i honradu ke umke' uts ni ts'ibi k'a utik tuba ni Teromkaj.
Ni ubisinte ni ts'ita' tak'in Yolo'kaj k'a tuba ni Teromkajo', pmkajo', dijtritu
Yolo'kaj i ni organujo' politiku-uchenjo' patan uts ni upisijtak uk'a k'a uxe
uk'echeuba ni tu chumiliba tuba wida t artikului ni jpt'anjo' tus ptoni'. Ni
tajchinenjo' tu pam ni patan ni jinchich utak'ini uxe t ute k'a ni uche' uk'atn
yuwi uts ni uk'ini Yolo'kaj kama' uyle' ni t unxot' ucha'p'eli' tuba wida t
artikulu.
Ni aj patan tuba kaj uxe uchen patan k'a uts'onn ni jinda uchumliba ni tu
xupiba ni upmi chmp'eli' tuba jinda tuslomjpom.
Ni ajpatan tuba kaj tuba Yolo'kaj, ni Teromkajo' i ni patanjo' k'a ni che ni
dijtritu Yolo'kaj i uyotot juezjo' ya'an ni pete k'in ni lubujnoje k'a uch'e
t'ok uch'e uyle' k'a uchen uts ni utak'ini kaj ke ya'an yaba upatan, mach
uchen influí ni t uch'e uyle' k'a uchen uts ni tu p'isi t'ok ni partidujo'
politikujo'.
Ni pukult'an, yaba kuachikadomba uchen ni numsajt'an ajts'uj, ucha' numsen
kama che'chich ni umuk' kajo', ni organujo' mach k'echejo' ni uk'echeubajo' i
uk'ini tuba uchen patan uts kaj i kua'chikadomba otro ya'an ni uxp'e uts'oninte
ut'an ni aj mandar, uxe uknntan krx institucional i u xupiba ts'ajili' ye'jun
o ni uye'e t'an aj ts'uj. Ni noomp'e kuaxuk'a jinda pukult'an uxe uch'enben,
171

172 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
uk'aba, ts'ibi pintaujo' t'anjo' o ye'om kua'jini ke uch'e tuba uylkan ni jinchich
ni kua'chikadomba uyaj patan kaj.
Ni jpt'an ni tubajo' tama bajka ni uyek'e, une uyle' ni utik kama' lki je t
ts'oninte ni kama' ya'an ni tucha'p'eli' unxot' anumi, uxe t ch'mkan ni tusu'
t'an k'a numik uts ni toj tan ke ya'an tama yai.

TíTULU JO'O'E T'OK UxP'E
Ta ni Ucha'num k'exkan ni Tuslomjpom

Artikulu 135. Ni jinda tuslomjpom uch'e k'bintik o to'eskak. K'ani luke a
k'binti o to'eskak k'a kotik tuba jinda, uxe ni konkresu tuba untejo', ni tuba
jot'jun ta ucha'p'eli' tuba uyuxtuli' tuba ni yebejo' ke ya'an, uxe uyle' ke ni a
toe'ski o a k'binti, i ke ats'oninti tuba uk'enan tuba lejijlatura tuba teromkajjo'.
Ni konkresu tuba untejo' o ni ajtbla ke ya'an ni tukuaxuk'a, uxe t ute ni
komputu tuba jot'junjo' tuba lejijlaturajo' i ni luke uyli ke a 'ki t ts'oninte ni
a k'binti o ato'eski.
175

TíTULU JO'P'E T'OK cHIMP'E
Ta ni mach utlka ta ni Tuslomjpom

Artikulu 136. Ni tuslomjpom machuxin uste' umuk' i numik, i che'chich
jink'in ke kua'chika machyo uts'onn jptan uxe ujobn ni uchnintik. Ni
kuaxuk'a k'a kua'chika xbjtak kaj, uxe uyk'e' untu ajmandaj ke machuyolin
ni utkiba ke une chich uy'ben utoje' utan jin kama' ni ajkji sujnik uknntan
chajajtak, uxe t sujt t 'kan uchninte i t'ok uyolibajo' t'ok unejo' i ni jpt'an
ke une uknntan tuba ni uch'e' utskun, uxe t lbinte che' utoje' utan i
che'chich ke a uti uyle' ni ajmandaj uxe uchaje' ni mach uts'oninte ajpt'an,
k'a che'chich ni uyk'i tk tama wida.
179

UNUMIBAJO'

Artíkulu Ump'eli'. Jinda Tuslomjpom uxe tpukult'an dejde ya'i i t'ok ni
uno'an ni ch'u'ul ajt uxe tp'alinte uch'ujninte i t ute k'a uch'jnan upete ni
Na'kaj; peru t'ok mach uxin ni ya'la'an uk'syakinte ni Supremu Umuk' na'kaj
i ni Teromkajo', ke' dejde jink'in uyoche ni ya'an, mach uxin tt'kan ni tskun
dejde ni k'in ta 1o. ta May ta 1917, ni tuk'ini ke' uxe t 'binte ni ch'u'ul ajt ni
Konkresu Tuslomjpom i umajninte ni tuyak'o ni jpt'an ni yebejo' ke jinni
uyakinte ni ykoni' tuba uchen upatan ni ch'unik tuba Na'ka.
Ni tuyankinte ke'jini ujo'kinte, kont'n t'ok ni artikulu ute, mach uxin utskun
ni unlip' V ta artíkulu 82; i mach uxin ump'e lakiba tuba xik ka' diputa'u o
senaddor, ajnik tpatan T'ejersitu, che'chich mach ajnik uk'a tuyak'o tumuk'
ni t dijtritu ykom ni jin; Ma'chich tk uxe t ajt lk tuba xik yk ni Konkresu
tuba Untejo', ni Ajts'i'jun i ajcha'num ts'i'jun ta Teromkaj, che'chich ke ni
jindajo' uts'eje'uba ta ni upatan ta ni k'in ke' uxe ttskinte ni jok'om jini.
Artíkulu Uchap'eli'. Ni ya'an Tuk'' ta Umuk' Ejekutibu ta ni na'kaj, sse'chich
ke' jinda apukintik jinda Tuslomjpom, uxe uchenjo' jok'om tuba yakintik ta
Umuk' Nojkajo', utikchich ke' jinda utik kama' ni Konkresu kolak tusu tuk'ini,
k'a uxupiba jini a uti ni ts'ibijtak ni jot'jun ke' a ´ki uyakinte ch'unik, k'a
uch'e' lkak kaxjini ni yebe a 'ki tuba ch'unik Na'kaj, k'a uch'e' ts'onintik ni a
lki ni t artikulu a ji'pti.
Artíkulu Uxp'eli'. Ni peryodo uteba Kontitusional ut'kan t ts'ijkan, tuba ni
diputa'ujo' i Senadorjo' dejde ump'eli' ta sektiembre ute anumi, i tuba ni
ch'unik ta ni Na'kaj, dejde ni 1o. ta disiembre ta 1916.
Artíkulu Uch mp'eli'. Ni Senadorjo' ke' ni ykom utejo' ubisanjo' ni numeru
chap'e, tok'a uxe tjknan chap'e jab' tan ni ejersisiu ta upatan, tuba ke' ni
Kaamara ta Senadorjo' uch'e' uk'exe'ubajo' a ts'its'ita', k'a unxot', kada chap'e
jab'jo'.
Artíkulu Ujo'p'eli'. Ni konkresu ta ni Woyom uxe uyle' kamba ni Majijtra'ajo'
ta ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj, tan ni mes ta mayu uteba tuba ke
jinda Noj Uyak'o kolak ch'u'ul ajt tusu ni ump'eli ta juniu.
Ta jinda ykom mach uxin uchen manda ni aartikulu 96 tan jimba lomjo' ta
kandidatujo' k'a ni Lejijlaturajo' lokaljo'; peru ni anumsbinti uk'aba'jo' uxejo'
tok'a tuba ni unajtk peryodo ta chap'e jab' ke uyle' ni artikulu 94.
Artíkulu Cha'uxp'eli'. Ni Konkresu ta ni Woyom uxe uknntan ump'e peryodo
ta terenpatan ta patan ke' uxe t 'kan ni 15 ta abril ta 1917, tuba ts'osintik t
183

184 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Kolejiu ta uyakinte, utik ni komputu ta jot'jun i chninte ni ykom ta ch'unik ta
ni Na'kaj, utik ni uylkan se'jin; i che' tkjo', tuba utskun ni jpt'an Orkaniku
ta ni Tribunaljo' ta Sirkuitu i ta dijtritu, ni jpt'an Orkaniku ta ni Tribunaljo' ta
dijtritu Nojkaj i Uka'jo', k'a ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni na'kaj uchen
se'chich ni uk'aba' ta majijtra'ujo' ta Sirkuitu i Juesjo' ta dijtritu, i ni jichichba
Konkresu ta ni Woyom ni ykomjo' ta Majijtra'ujo', Juesjo' ta ump'eli' Ajt ta
dijtritu Nojkaj i Uka'jo'; utskinte tk upetejo' jpt'an ke ut'atinte ni Umuk'
Ejekutibu ta ni Na'kaj. Ni Majijtra'ujo' ta Sirkuitu i ni Juesjo' ta dijtritu, i ni
Majijtra'ujo' i Juesjo' ta dijtritu Yolo'kaj i Uka'jo', uxe uch'e' ochik ta uyak'o
najtk ta 1o. ta Juliu ta 1917, utsupsinte ni luke jin a 'ki uk'aba' k'a ni ya'an
tuk'' ni Umuk' Ejekutibu ta ni Na'kaj.
Artíkulu Cha'uxp'e t'ok ump'eli'. K'a jinda pets', ni kómputu ta ni jot'jun tuba
Senadorjo' uxe t ute k'a ni Woyomjo' ta Komputadora ta Ump'eli' dijtritu ta
Ykom ta kada Teromkaj o dijtritu Na'kaj, ke' uxe ttuskan tuba ni komputasion
tuba jot'jun ta diputa'ujo', nonoj 'kak k'a jimba woyom ta ni senadorjo' ykjo',
ni kredensialjo' ke' a 'kijo'.
Artíkulu Cha'uxp'e t'ok uchap'eli'. Ni Supremu Korte ta Jujtisia ta ni Na'kaj,
uxe up'ne'jo' ni amparujo' ke' ajnik tpijnayajo', uts'onnjo' ni jpt'ano' ke
ya'an.
Artíkulu Uxuxp'eli'. Ni c.najtk ajyumnajo' ni Ejersitu tuslomjponi, uyum
ptoni' ni umuk' Ejekutibu tuba untejo', uxe t ko'lan uchen tuba utskun ni
jpt'an elektoral, k'a ni kadomba uxe t ajt uk'ajtiin, ubada, ni elekcionjo' tuba
utuse' ni umuk' tuba untejo'.
Artíkulu Cha'jop'eli'. Ni machika uyoli uch'enbi ut'an ni ajmanda uykti ni
mach uts'oni tuyak'o ni kama' uk'atn ni Na'kaj, o uyk'i tuba ni jin, uchen
dejpuej t'ok ni u'arma tuk'b; uchen patan o kama' ya'an tuyak'o ni unlip'jo'
ke abixi tuyak'o ni ajmanda tuslomjponi' uxe utich'e k'a ni jpt'an ke ya'an
jinchich ke mach uch'i chedintik kua k'a ni jindajo'.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok ump'eli'. Tama ixto ni konkresu tuba untejo' i ni
Teromkajo' k' jpt'an tupam ni tak'jo' tuba te'e i pp'patan, ni uchumliba
ya'an uk'a ni jinda tuslomjpom tuba ni a lki jpt'an, uxe t kan ke ya'an jink'in
ni upete t Na'kaj.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok uchap'eli'. Ni aj kbnajo' ke ya'aj ni tama ni ejersitu
tuslomjponi; uch'okjo' i neba ixik tuba jinda, i ni petejo' yebejo' ke ajni uyk'e'
umajnpatan i k'a ni Jo'yan o k'a ni uy'ben kaj, uxe uknntan se' une tuba ni

unumibajo'
uch'e ni unxot' ke kama' uyle' ni artikulu 27 i uyolaya tuba ts'its'ita' chonbintik
ke kama' uyle' jpt'an tich'ijtak.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok uxp'eli'. Uxe t ko'lan tpjtak ni bajkaan uyolaya ni ubet
k'a ni k'a upatan ya'an uknnti aj patanjo' ajta k'a uk'ini ni jinda tuslomjpom,
t'ok ni aj yumnajo ufamilyajo' o jinni tnxinoche.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok uch mp'eli'. Uxe tko'lan tpa'sinte ni ajts'ibjun ni
uyle'.
Artíkulu cha'jop'e t'ok jop'e. Uxe uyek'e ni. Ajyumnajo' ni umuk' Ejekutibu
tuba untejo' tuba ni utskun ni jpt'an ni upatan yoko' winikjo' bintikjo' ni
ajcheraj kua'chikajini, nmte't'ok i ajblom ni tanjo' ke uchijo' tuyak'o ni uyle'
tuslomjpom ni t mes ni jebreru ni 1913 i tu yak'o ni ajmanda tuslomjponi.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok ucha'uxp'eli'. Ni Konkresu tuslomjpom ni tu pisk'in
upp kan ni tusesionjo', ke ut'kan ni 1 ni septiembre tuba jinda jab', tskinte
pete ni jpt'anjo ubeljo' tuba tuslomjpom ke machito a tskinti ni tu pisk'in
upp' kan kama uyle' ni artikulu 60. Menajkan, i uxe t binte une ni jpt'anjo
relativujo' une uyle' se' unejo' i artikulujo' 30, 32, 33, 35, 36, 38, 107 i uk'enan
tu xupiba ni artikulu lll tuba jinda tuslomjpom.
Artíkulu Cha'jop'e t'ok cha'uxp'e t'ok ump'eli'. Ni ch'ujt'an i pete luke
uknntan ke kama' ni t unli'p ll t artikulu 27 tuba tuslomjpom politika tuba
teromkaj untejo' aj kbnajo ke uk'exkan k'a jinda ya'an uk'a ajmanda, tubajo'
k'a uch'e' nojkaj, uxe ukole'san ni jin ya'an uk'a juridika.
Artíkulu Cha'jop'e tt'ok cha'uxp'e t'ok uchap'eli'. (Mach uk'nka)
Artíkulu Cha'jop'e t'ok uxuxp'eli'. (Machk'nka)
k' tan ni Otot ta patan t Konkresu Kontituyente t Querétaro, a treinta i ump'e
ta eneru ta mil nobejsientu diesisiete.- ch'unik: Luis Manuel Rojas, diputa'u
k'a ni Teromkaj ta Jalisco. – Ump'eli' cha'tul-ch'unik: Gral. Ta Ujek'om
cándido Aguilar, diputa'u k'a ni Teromkaj ta Veracruz.- Ucha'tuli' cha'tulch'unik:
Gral. Brigadier Salvador González Torres, diputa'u k'a ni Teromkaj
ta Oaxaca.-diputa'u k'a ni Teromkaj ta Aguascalientes: daniel cervantes.diputa'u
k'a ni Uka' ta Baja california: Ignacio Roel.-diputa'u k'a ni Teromkaj
ta coahuila: M. Aguirre Berlanga, José Ma. Rodríguez, Jorge E. Von Versen,
Manuel cepeda Medrano, José Rodríguez González (Nebajnik).- diputa'u k'a
ni Teromkaj ta colima: Francisco Ramírez Villarreal.- diputa'u k'a ni Teromkaj
185

186 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
ta chiapas: Enrique Suárez, Lisandro López, daniel A. cepeda, cristóbal Ll. y
castillo, J. Amílcar Vidal.- diputa'u k'a ni Teromkaj ta chihuahua: Manuel M.
Prieto. – diputa'u k'a ni dijtritu Yolo'kaj: Gral. Ignacio L. Pesqueira, Lauro
López Guerra, Gerzayn Ugarte, Amador Lozano, Félix F. Palavicini, carlos
duplán, Rafael L. de los Rios, Arnulfo Silva, Antonio Norzagaray, ciro B.
ceballos, Alfonso Herrera, Román Rosas y Reyes (Nebajnik), Lic. Francisco
Espinosa (Nebajnik).-diputa'u k'a ni Teromkaj ta durango: Silvestre dorador,
Lic. Rafael Espeleta, Antonio Gutiérrez, dr. Fernando Gómez Palacio, Alberto
Terrones B., Jesús de la Torre.-diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Guanajuato:
Gral. Lic. Ramón Frausto, Ing. Vicente M. Valtierra, José N. Macías, david
Peñaflor, José Villaseñor, Santiago Manrique, Lic. Hilario Medina, Manuel
G. Aranda, Enrique colunga, Ing. Ignacio López, dr. Francisco díaz Barriga,
Nicolás cano, Tte. crnl. Gilberto N. Navarro, Luis Fernández Martínez, Luis
M. Alcocer (Suplente), Ing. carlos Ramírez Llaca.- diputa'ujo' k'a ni Teromkaj
ta Guerrero: Fidel Jiménez, Fidel Guillén, Francisco Figueroa.- diputa'u k'a
ni Teromkaj ta Hidalgo: Antonio Guerrero, Leopoldo Ruiz, Lic. Alberto M.
González, Rafael Vega Sánchez, Alfonso cravioto, Matías Rodríguez, Ismael
Pintado Sánchez, Lic. Refugio M. Mercado, Alfonso Mayorga.- diputa'u k'a ni
Teromkaj ta Jalisco: Marcelino dávalos, Federico E. Ibarra, Manuel dávalos
Ornelas, Francisco Martín del campo, Bruno Moreno, Gaspar Bolaños B.,
Juan de dios Robledo, Ramón castañeda y castañeda, Jorge Villaseñor, Gral.
Amado Aguirre, José I. Solórzano, Francisco Labastida Izquierdo, Ignacio
Ramos Praslow, José Manzano, Joaquín Aguirre Berlanga, Gral. Brigadier
Esteban B. calderón, Paulino Machorro y Narváez, crnl. Sebastián Allende,
Jr.- diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta México: Aldegundo Villaseñor, Fernando
Moreno, Enrique O'Fárril, Guillermo Ordorica, José J. Reynoso, Antonio
Aguilar, Juan Manuel Giffard, Manuel A. Hernández, Enrique A. Enríquez,
donato Bravo Izquierdo, Rubén Martí.-diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta
Michoacán: José P. Ruiz, Alberto Peralta, cayetano Andrade, Uriel Avilés,
Gabriel R. cervera, Onésimo López couto, Salvador Alcaraz Romero, Manuel
Martínez Solórzano, Martín castrejón, Lic. Alberto Alvarado, José Álvarez,
Rafael Márquez, José Silva Herrera, Amadeo Betancourt, Francisco J. Múgica,
Jesús Romero Flores.- diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Morelos: Antonio Garza
Zambrano, Álvaro L. Alcázar, José L. Gómez.-diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta
Nuevo León: Manuel Amaya, Nicéforo Zambrano, Luis Ilizalturri, crnl. Ramón
Gámez, Reynaldo Garza, Plutarco González, Lorenzo Sepúlveda, (Nabajnik).-
diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Oaxaca: Juan Sánchez, Leopoldo Payán, Lic.
Manuel Herrera, Lic. Porfirio Sosa, Lic. celestino Pérez Jr., crisóforo Rivera
cabrera, crln. José F. Gámez, Mayor Luis Espinosa.- diputa'ujo' k'a ni
Teromkaj ta Puebla: dr. Salvador R. Guzmán, Lic. Rafael B. cañete, Miguel
Rosales, Gabriel Rojana, Lic. david Pastrana Jaimes, Froylán c. Manjarréz, Tte.

unumibajo'
crnl. Antonio de la Barrera, Mayor José Rivera, crln. Epigmenio A. Martínez,
Pastor Rouaix, crnl. de Ings. Luis T. Navarro, Tte. crln. Federico dinorín, Gral.
Gabino Bandera Mata, crnl. Porfirio del castillo, crnl. dr. Gilberto de la Fuente,
Alfonso cabrera, José Verástegui.-diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Querétaro:
Juan N. Frías, Ernesto Perrusquía.-diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta San Luis
Potosí: Samuel M. Santos, dr. Arturo Méndez, Rafael Martínez Mendoza,
Rafael Nieto, dionisio Zavala, Gregorio A. Tello, Rafael curiel, cosme dávila
(Nebajnik).- diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Sinaloa: Pedro R. Zavala, Andrés
Magallón, carlos M. Ezquerro, cándido Avilés Emiliano c. García.- diputa'ujo'
k'a ni Teromkaj ta Sonora: Luis G. Monzón, Ramón Ross.- diputa'ujo' k'a
ni Teromkaj ta Tabasco: Lic. Rafael Martínez de Escobar, Santiago Ocampo,
carmen Sánchez Magallanes.-diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Tamaulipas: crnl.
Pedro A. chapa, ceferino Fajardo, Fortunato de la Híjar, Emiliano Próspero
Nafarrate.- diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Tepic: Tte. crnl. cristóbal Limón,
Mayor Marcelino Sedano, Juan Espinosa Bávara.- diputa'ujo' k'a ni Teromkaj
ta Tlaxcala: Antonio Hidalgo, Ascensión Tépal, Modesto González y Galindo.
– diputa'ujo' k'a ni Teromkaj ta Veracruz: Saúl Rodiles, Enrique Meza, Benito
Ramírez G., Eliseo L. céspedes, Adolfo G. García, Josafat F. Márquez, Alfredo
Solares, Alberto Román, Silvestre Aguilar, Angel S. Juárico, Heriberto Jara,
Victorio N. Góngora, carlos L. Gracidas (Nebajnik), Marcelo Torres, Juan de
dios Palma, Galindo H. casados, Fernando A. Pereyra.- diputa'ujo' k'a ni
Teromkaj ta Yucatán: Enrique Recio, Miguel Alonso Romero, Héctor Victoria
A.- diputa'ujo k'a ni teromkaj ta Zacatecas: Adolfo Villaseñor, Julián Adame,
Jairo R. dyer, Samuel castañón, Andrés L. Arteaga, Antonio cervantes,
crnl. Juan Aguirre Escobar.- Sekretariu: Fernando Lizardi, diputa'ujo' k'a
ni Teromkaj ta Guanajuato.- Sekretariu: Ernesto Meade Fierro, diputa'u
k'a ni teromkaj ta coahuila.- Sekretariu: José M. Truchuelo, diputa'u k'a ni
Teromkaj ta Querétaro.- Sekretariu: Antonio Ancona Albertos, diputa'u k'a
ni Teromkaj ta Yucatán.- Prosecretario: dr. Jesús López Lira, diputa'u k'a ni
Teromkaj ta Guanajuato.- Prosecretario: Fernando castaños, diputa'u k'a
ni Teromkaj ta durango.- Prosecretario: Juan de dios Bojórquez, diputa'u
k'a ni Teromkaj ta Sonora.-Prosecretario: Flavio A. Bohórquez, diputa'u k'a ni
Teromkaj ta Sonora. K'a jinda, ktskun utik pimiljun,xoyonumik i pukintik
k'a ch'u'ul ajt i lkak tau pete Yolo'kaj tuba k'alin k'nkak.
k' tan ni Nojotot Na'kaj tan Ukaj Querétaro, ni 5 ta Jebreru ta 1917. - V.
carranza.- Ujot'n.
Ni c. Lic. Manuel Aguirre Berlanga, Subsekretariu Enkarka'u ta ni dejpachu
ta Gobernasión.- México.
187

188 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Luke kna'tan k tskbenet ane tuba upulkult'an i kachichkamba utsenjo'.
Tuslomjpom i K'exomjo'.- Méjiku, jo'p'e ta jebreru ta mil nobejsientuj diez i
siete.- Aguirre Berlanga.
Ni Ajk'na…

GLOSARIO dE TéRMINOS JURídIcOS
EMPLEAdOS EN LA TRAdUccIóN dE LA
cONSTITUcIóN POLíTIcA dE LOS ESTAdOS
UNIdOS MExIcANOS
cHONTAL dE TABAScO

A
Ajbuyajo' ‘Rebeldes’
Ajchiba ‘Ebriedad’
Ajek'e' ‘divide’
Ajk'k'ajalin ‘consejero’
Ajppatan ‘Sindicato’
Ajk'uxk'ajalin ‘Resentido’
Ajk'na ‘ciudadanos’
Ajknnkaj ‘Seguridad pública’
Ajmanda ‘Gobierno’
Ajmnk'ajalin ‘Negociaciones’
Ajniktama ‘Incorporación’
Ajnoja ‘Autoridad’
Ajsub ‘Testigo’
Ajtanjle ‘Inculpado’
Ajtojtan ‘Sentenciado’
Ajts'i'jun ‘Secretario’
Ajts'ibajteskan ‘Víctimas’
Ajtusk'ajalinjo' ‘creadores’
Ajyumnajo' ‘Patrones’
Ak'nki ‘Utilizado’
jponi' ‘Amparo’
Axe t'binte ‘conferido’
B
Bajka uchen patan ‘Jurisdicción’
Bajka'an ‘Áreas’
Bij ‘camino, vereda, vías’
Bityokokajo' ‘comunidades indígenas’
Ch'
ch'ijiba ‘desarrollo’
ch'ijiba ‘desarrollo, crecer’
ch'jkolan ‘Suspensión’
ch'kpmon ‘Obstáculo’
ch'miba ‘Sala’
191

192 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
ch'u'ul otot ‘Recinto’
ch'u'ulajt ‘Solemne’
ch’u’ulk’ajalin ‘doctrina’
ch'ujk'ajalin ‘Secreto’
ch'ukjutom ‘Fiscalización’
ch'unik ‘Presidente’
cha'numsintik ‘difusión’
chajajtak ‘democrático’
chanlnumsajt'an ‘Telecomunicación’
chap'eljek'ts'ibjo' ‘2° apartado’
che' ‘Si’
cherajpt'an ‘Jurisprudencia’
cherajtan ‘Proceso’
cherajtan ‘Fábrica de delito’
D
dekretu ‘decreto’
E
Ejersisiu ‘Ejercicio’
I
'k'aba' ‘Nombramiento’
k'jpt'an ‘Legislar’
k'k'ajalin ‘consejo’
k'patan ‘comisión’
k'tak'in ‘Financiamiento’
ktan ‘Establecer’
I
Intitusionjo’ ‘Instituciones’
Iskilom ‘Nivel’

J
Jek'om ‘dividir’
Jek'tan ‘Reducción de pena’
Ji'pti ‘Atrasarse, anteriores’
Jin ‘Eso’
Jin i anumijo'ba ‘Posterioridad’
Jinchich ‘Se considera’
Jinchichba uk'e'nan ‘Equitativo’
Jinuk'a ‘Por eso’
Jp ‘Salvo’
Jponi' ‘defensa, defensoría’
Jpt’an ‘Ley’
Jit'i'patan ‘Sistema’
Jit'tan ‘Proceso’
Jychichan ‘Transparente’
Jo'tjun ‘Votar’
Jot'jun ‘Votos’
Julbinte tuyak'o ‘Imputado’
Juntulajt ‘Autonomía’
K'
K'a ‘Por’
K’expmi ‘Sustituto’
Ka'a lki ‘Acuerdo’
Ka'awk ‘como si fuera’
Ka'chichi kolonla ‘Así como quedamos, como acordamos’
Ka'jini ‘Así, es, así pues’
Ka'uyle ‘criterios’
Ka'uylkan ‘Lema’
K
Kache' uchen ‘Técnica’
Kachich kamba ‘cualquiera’
Kaj ‘Público’
Kji ‘comunidad’
Knntan ‘Proteger’
glosario
193

194 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Knntan ‘Proteger, tener’
Knnya ‘Guardia, velador’
Ko'ordinasion ‘coordinación’
Kojpmon ‘Accidente’
Kokoj ‘Obligatorio’
Kokojochik ‘Violencia’
Kont'n ‘contubernio’
Koyle' ‘Que determine’
Kua'uknntan ‘Atribuciones’
Kua'uxe t ute ‘Propósito, proyecto, planes e ideas’
Kuaxuk'a ‘caso’
L
Lotaya ‘Protección, protector’
Lubujnojom ‘Obligado’
M
Mach che' a lki ‘No se acordó así’
Mach che'en ‘Ilícito’
Mach ub'ta ‘confiabilidad’
Mach ujup'e'
uba t'ok ni’untu ‘Imparcialidad’
Mach uk'nka ‘Se deroga’
Machkajo' ‘Sujetos’
Majntak’in ‘crédito’
Majnan ‘Prestar’
Mech'le ‘delincuencia’
Mjkan ‘Encierro’
Minijteriu ‘Ministerio’
Mxk'n ‘Imprescindible’
Mulajt ‘convivencia’
Mulkaj ‘Internacional’

N
Na’kaj ‘Republica’
Na'kaj ‘Nación’
Nebaj ajt ‘Provisional’
Nedbaj k’echkan ‘Preventiva’
Ni ‘El, la, los’
Nojkaj ‘Nacional’
Nokajbukjo' ‘Personalidades’
O
Ototilba ‘Viviendas’
P
P'nm ‘Fácilmente’
P'isi' ‘Medidas’
P'isk'in ‘Plazo’
Pa’is ‘País’
Paktu ‘Pacto’
Pp’tak'in ‘Fideicomiso’
Pp’yinik ‘Civil’
Pti ‘Exterior’
Pitsilbonkiba ‘Bellas artes’
Politiku ‘Política’
Prokurador ‘Procurador’
Pukom ‘Erogaciones’
Pukult’an ‘Publicidad’
S
Se' ‘Rápido, eficaz’
Se'achen ‘Manera’
Se'in ‘Previo’
Sek'i' ‘Corte’
Sek'jinchichtuba ‘Exclusivo’
Sutlomt'an ‘Traducción’
glosario
195

196 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
T
T'blajpatanjo' ‘Funcionarios’
T'ok ‘con’
Ta ‘de’
Tajk'eche ‘detenido’
Tajuchnenjo' ‘Evaluación’
Tak'in ‘dinero’
Tama ‘Interno’
Tan ‘delito’
Tantamajo' ‘Entre otros’
Terenpatan ‘Extraordinario’
Teromkaj ‘Estado’
Tklaya ‘Ayuda, apoyo’
Tnxin ‘En medio’
Toji'ts'ibajtesya ‘Justicia’
Tomp'e ‘Único’
Ts
Ts'ajilt'an ‘Informe’
Ts'ibajtesya ‘Injusticia’
Ts'ibi't'an ‘Registro’
Ts'k'e' ‘Seguir’
Ts'k ‘completo’
Ts'ita'esan ‘disminuir’
Ts'ts'k’ech'om ‘Aseguramiento’
Tsujilbajo' ‘clase social’
T
Tubachich ‘Beneficio’
Tubajo' ‘Sector’
Tubasestatal ‘Para estatal’
Tusk'ajalinjo' ‘Negociaciones’
Tuskiba ‘Planeación’
Tuslomjpom ‘constitución’
Tusom ‘composición’
Tuspatan ‘Reglamento’

Tusujo' ‘constitucionales’
Tusunumik ‘Regla’
U
Ube'ta ‘cuerpo’
Uch'mlanubajo' ‘Reconciliación’
Uch'mlanubajo' ‘conciliación’
Uchaji ‘Liberó’
Uchajkinte ‘Liberarse’
Uchen upatan uts ‘Administración’
Uchenjo' ‘Materia’
Ujab'jo' ‘Anualidad’
Ujlknan
cha'uxp'e jab' ‘durara seis años’
Ujpkiba
ta Tuslomjpom ‘Fuero constitucional’
Ujpkiba
tuslomjpom ‘Fuero constitucional’
Ujit'kanjo' ‘Procedimientos’
Uk'alinkche' ‘Asegurar bien’
Uk'avlesan ‘Bautizar’
Uk'e'nan ‘Productivo’
Uk'e'nan ‘cobertura’
Uk'ne' ‘consume’
Ukji nojkaj ‘Entidad federativa’
Ukji yolo'kaj ‘Entidad federativa’
Ukokojk’echkan ‘Violación’
Ulp'kan ‘Atrapar, detener’
Uloktbi ‘curva’
Ulotnubajo' ‘dignidad’
Umech’inte ‘Revisar’
Umech'inte atan ‘Juicio’
Umnoni' ‘Mercancía’
Ump'ejila ‘Párrafo’
Umuk' ‘Soberanía, potencia, fuerza, poder’
Unajyesi ‘Omisiones’
Une uyle' ‘Garantizar’
Une uyle' ‘dirigir’
Unejo' ‘Aquellos’
glosario
197

198 tuslomjipom politika ta teromkajo' unte'jo' ajkibnajo'
Unikn ‘Afecte’
Unini’k'atn ‘Investigación’
Unlip' ‘Fracción’
Uno'esanjo' ‘Ampliación’
Unojmuk' ‘Potencia’
Unte'jo' ‘Unidos’
Unumiba ‘Transitorios’
Unumsinte ‘Emitir’
Upak'in ‘consuetudinario’
Upamkaj ‘Municipio’
Upamts'ib ‘Temas’
Upase ‘Egreso’
Upete ‘Todos’
Upp'le' ‘contradicción’
Upp'p'aln ‘controversia’
Usapn ‘Admitir, aceptar’
Usubn ‘Ofrecimiento’
Ut'an kaj ‘dominio publico’
Ut''saya ‘Elegir’
Utajchninte ‘Fiscalización’
Utak'ini kuachika
uchen ‘Indemnización’
Utak'inipatan ‘devengados’
Uterenute ‘Improvisado’
Uti'ik' ‘Aeródromo’
Ut'kiba ‘Principio’
Utijo' ‘Hechos’
Utklen ‘Sustente’
Utm'eskan ‘Prorroga’
Utskun ‘Enviar’
Uto'an ‘calidad, componerse’
Utoje' ‘Retribución’
Utotojtsupsen ‘definitividad’
Uts ‘Bien’
Uts'ibnuba ‘Inscribirse’
Uts'ita'esanuba ‘Limitarse’
Utsilajt ‘Bienestar’
Utsle ‘Salud’
Utuse' ‘Formular’
Utuskan ‘Organización’
Uwoye'ubajo' ‘Organización’

Uwoylanubajo' ‘Se reúnen’
Uxabinte ‘Mezclar’
Uxe tts'oninte ‘cumplimento’
Uxk'bi ‘crucero’
Uyktan ‘Omitir’
Uyktben ‘Notificación’
Uyochek'in ‘Atardecer’
Uyochiba ‘Ingreso’
Uyolaya ‘derecho’
Uyole'ubajo' ‘Aliarse’
Uyosen ‘Exceptuar’
Uyosen ‘Acceso’
Uyototi ajpatan ‘Empresa’
W
Woyomjo' ‘Organismo’
X
xakk ‘Alborotar’
xik’om ‘Burla’
xuch', ‘Robo’
Y
Yakbloto' ‘Privado’
Yebejo' ‘Personas’
Ykjtak ‘Escogido, privado’
Ynjo' ‘contrarios’
Yinikjo', winikjob ‘Hombres’
Yolo'kaj ‘Federación’
Yuyi luke uchen ‘Responsabilidad’
glosario
199

TUSLOMJIPOM POLITIKA TA TEROMKAJO' UNTE'JO' AJKIBNAJO'
cONSTITUcIóN POLíTIcA dE LOS ESTAdOS UNIdOS MExIcANOS
EN cHONTAL dE TABAScO
Se terminó de imprimir en los talleres de Imprenta sgams,
1ra cda. de San Andrés Tetepilco núm. 6, col. San Andrés Tetepilco,
deleg. Iztapalapa, c.P. 09440, México d.F., en el mes
de diciembre de 2012, con un tiro de 1 000 ejemplares.
En la edición se utilizó papel bond ahuesado de 90 g para
los interiores y cartulina couché de 210 g para los
forros; en la composición del texto se utilizó
la familia Scala Regular.