Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther
Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther
Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
35 r tu r t«<br />
et '^tet boraclegte, tniebetutn öon D. 21. greitog Bearbeitete<br />
SÖQiib fe|t im Slnfd^IuB on fSb. 40 ^ (1914) ben fritifd)en<br />
5leiibrucf öon Siit[)er§ SBorleiungcu fort. (Sr Bringt al§<br />
ßernftüä bte an bie @t!lärung be§ 45. 5Pfalm§ fid^ an=<br />
fc^liefeenbe, in ber 3"t öon 5}tttte 9lot)emBer 1532 Bi§<br />
DftoBer 1533 fid) ^injie^enbe 33orIefung über bie iötufen=<br />
p\almtn (5Pf. 120—134) unb bie üBer 5pfalm 90, DftoBer<br />
1534 Bi§ 5Jlai 1535, toomit ber nnmittelBare 2lnfd^Iu§ an bie gro^e, 1535<br />
Beginnenbe ©eneftSüorlefung l^ergefteüt ift (Unfre 2lu§g. SSb. 42 -44). £)ie in<br />
bieje§ umfaffenbe ßoEeg eingeftieuten Jßorlejungen üBer ^efaja 9 (aCßei^nac^ten<br />
1548) unb 53 ($ajfion§äeit 1544), fotüie bie grüärung öon^ofea 13, 14 (1545),<br />
bie jum Xeil noc^ in Sutf)er§ eigner |)anbfc^rift borliegt, jd)lieBen biefen S9b. 40<br />
qB. 9tä^ere§ über 6ntftet)ung unb Überlieferung ber genannten Stuolegungen<br />
enthalten bie ben einjelnen ©tüden ietoeil§ borangefteUten ©inleitungen be§<br />
§errn §erau§9eBer§. Sie SSiBUograp^ien lieferte D.Dr. ^o^. ßut^er.<br />
Wxt biefeni SSanb loirb eine ber legten Süden ber erften §auptaBteilung<br />
Unfrer 2lu§gabe auSgcfüÜt. 6§ fel^len nun nur noc^ ber ©d^lufeteil ber<br />
£)i§putationen (S3b. 39 ^) unb ©rgänjung^ftücEe (S3b. 55), beren SearBeitung<br />
in Singriff genommen unb aum %dl toeiter fortgefd^rttten ift.<br />
Tübingen, im €!toBer 1930.<br />
^rofcffor Dr. ®. SBckrmc^cr.<br />
'
Seile<br />
SßotiDoit. Söon ©. S3ebcrmcl)er 1"<br />
Sßotlefung über bie Stu|enpfalmen. 1532,33. [1540.J .... 1<br />
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] 476<br />
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546 &95<br />
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550 683<br />
Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545 747<br />
.gjctauägegeben öon 91. Sfreitag.<br />
S)ie aSibliogvap^ien üon 2S. Sutfiev.
I<br />
3^orlc}ung üBcr bic ©tufcn^fatmcn.<br />
1532—1538.<br />
?lm 4. JJoöeiiitier 1532 beenbcte Suf^er bie S^otlcfutig über beii 45. ^fnliii<br />
(Uiifre 5lugg. 23b. 40-, 187). ©c^on am fofgenben Sage fcijte er fein .^olUo, mit<br />
bell ©tufenpfatmcu fort, bie i^n bis ^um 27. Dttober 1533 tjci(ä)äftigten.<br />
Sie Überlieferung ift liier bie gleiche ttiie bort.<br />
1. Sut^erö ^räpnrattoncii.<br />
Unter ben „kleineren 9lrbeitcn über ^pfalinen" au§ ben So'^ren 1530—1532<br />
(Unfre 9(u§g. 23b. 31^, 457ff.) befinben [icb anc^ ^lufjeid^nungen ßutberS über<br />
einige ber ©tufenpja[men. .ffoffmane l)Qt fie unter bie ticrfdjiebeneu 9lbf($nitte<br />
Verteilt, in bie er ba§ gonje ^Jlateriat ju orbncn berfudftte. Sutfier Iiot nod) nict)t<br />
an bie fpäterc U3orlefung gebadet, a(§ er biefe furzen ©rtlnrungen üerfn^te. Sie<br />
bienten it|m tiiclmel^r ganj allgemein all eine 9lrt 2?orbereitnng auf bie geplanten<br />
©iimmarien unb für bie SSibelreöirion, tnie e§ ja aucl) bie itinen ^eitlic^ turj<br />
tioraufgetfenben Äoburgpfalmen taten, ^ä) '^abc in meinem 93citrag ju ber 5eft=<br />
fc^rift Unfrer 3lu§gabe jum Dieformationäjubiläum 1917, „Seit Sietrii^S 9lntcil<br />
an ber Sutberüberlieferung", S. 178ff. bie ©ocbtage meiter aufgehellt, njorauf<br />
für baä t|ier fjolgenbe berroiefen fei., gflr biefe urfprünglii^en 5piäne Suf^erä<br />
tommen biefe SlufjeicEinungen bann ^ttjar niiJ)t jur Scrmcnbung. 9lber au§ jener<br />
oHgemeincn SSefdiäftigung mit ben 5pfatmen eirouc^fen fpäter bie Söortcfungen über<br />
5ßf. 2, 51 unb 45 unb bie au§füt)rli(^cn 5l3räparationen 2utt)eiä für fie (Unfre 9lu§g.<br />
58b. 40^ 6 12 ff.). 9ll§ gut^er fid^ barauf ben ©tufenpfalmen jumenbete, griff er au§<br />
feiner (Sammlung bon 5Pfolniennoti,5en bie auf fie bejüglidjen 3ettel Ijeraug; biefe<br />
^lufjeic^nungcn marcn Wefentlicl) für^er al§ bie ju ben eben erwä'^nten brei ^pfalmen,<br />
ba 3ur 3ett tl^rer ^tieberfdjrift ber ©ebanfe an eine l^orlefung Sut^er eben nod)<br />
fern gelegen liatte. 2)er Sufaminen'^ang ämif($en biefen nun jum 9Jange tion 5prä=<br />
parationen aufgerücften tofen ^lolijen au§ ben 3a!^ren 1530 — 1532 unb ber 2}or=<br />
lefnng auä ber Seit bon 1532 (gnbe)— 1533 ift im einzelnen aber ebenfo beut»<br />
li^ roic für jene anberen ^pfalmenborlefungen unb ibre ßntwürfe in 33b. 40 2.<br />
8ut^et§ SBette. XL, 3 1
2 Süorlelung übet bie etiifenpfolmen. 1532—15S3.<br />
S)ic tuijen 5JotijjetteI ßuf^erS l^otten bann folgenbe Sd^itffale: Einige fd^ricb<br />
fic^ unmittelbar an ßutl^erS ©djtcibtifc^ 9?cit Sietrid^ ab, unb jwar in ein ^eft,<br />
in büS er fc^ou anbcre furje Stütfc gcfammclt Ijatte. S)iefcg gon^e ^eftd^en fi^rieb<br />
iHörer in ein eigene« .g)eft um, baS t)eut beu jttjciten Seil ber Scnaer ^anbfc^rift<br />
Bos 17D (uon Sßl. 217 •' an) bilbet (big etwa Sl. 352 \ ögl. bie «cfd^reibung<br />
be8 ffobcr Unfre ?lu§g. «b. 31', 459; baS SBcitcre fügte er fpäter üon pd)<br />
aug an).<br />
3n biefem Jeil fteficn folgenbe nuf bie Stufenpfatmcn bezüglichen Stücfe:<br />
«Pf. 128 unb 129: St. 217» (= Unfre Stugg. Sb. SP, 507f.),<br />
Spf. 133: 331. 246''-247'' unb 250'> (= Unfre 9Iu8g. Sb. 31», 547ff.),<br />
«Pf. 127, 128, 130, 132: 351. 250'' (= Unfre 9lulg. SBb. 31», 546; 546 ju<br />
3. 35; 547).<br />
9)lan fic^t, loie SJcit Sietrid^ bie ^anptmaffc biefer furjen Dlotijen fiut^erä<br />
fid) fogleid^ offenbar in ber StbfK^t abgefdjricben Tjat, [\e al§ ßrftärnngen einer<br />
gefc^toffcnen ^pfalmengruppe einmal f)erau§3ugcben. 9lber erft Sietrid^g (Prbcn<br />
t)Qben il)rem Snirf ber floburgpfnlmen einige biefer 5pfatnicnftoffe mit anberen, bie<br />
im .gjeft i^reä äJaterS bajluifdjenftanben, ein= unb angefügt; po brad)en nad^ '^M- 133<br />
(231. 246''-247'') ai, Uietlcic^t neben bem in Seftfdjrift ©. 182 angegebenen (Mrunbe<br />
ouc^ burdö ben anberen mit »eranla^t, au8 bcm S)ietrid) felbft »o^l fi^on biefe<br />
*J3eröffentIid)ung unterlaffen Ijatte: burc^ ben 2)ru(f ber 53orIefung 1540 toaren<br />
biefe flcincn l?orarbeiten übcrt)olt. —<br />
6ine nod^ tjier^er gel^örige fur^e *pfalinfnerflärung fte!^t im erften Seil üon<br />
Bos o 171*, b. 1^. fie gel^t auf Mörer felbfl al8 3lbfc^reiber öon einem 3''*tel Sutl^erS<br />
aurüd. es ift<br />
«Pf. 126: 231. 154 "»-ISS- (= Unfre 9luÄg. »b. BV. 545 f.).<br />
3toei anberc ©tüdc, bie fid) 't)ier nod) flnben, nämlid^<br />
«Pf. 133: !8(. 159"— 160M „ , „, , . «„. „, , ^^o^<br />
Jf.<br />
127: 531. 160» } *= ""'" «uäflat-e Sb. 31», 563),<br />
ftub furje Sluslegungen SntfjcrS bei Sifc^c, bie JRörer ouffing, ögl. ^eftfd^rift<br />
S. 179. Sie üben als urfprünglid) mflnblid^eö @ut natOrlid) fpäter feinen ©influ^<br />
auf iCut^ers iüorlefung au^.<br />
2. 3?ic i
Sinlcitmig. 3<br />
bem 20. 2(fnuaf imb 30. 3iiiii War in Siitfjcvd ÄvnntTjcit bcgrünbct, über bie<br />
Unfrc 9Iu§g. 37, XIV nnl)cr beiidjtet ift. S)ie Süorlefuiigstage wnicii in bcv JHegel<br />
9Jbiitag unb S)ieii§tag.<br />
3. Siie 2)rurfc.<br />
a) S)er 127. i^falm.<br />
9lin frül)cften, frfjoii 1534, crfdjien ein (ätn^elbvuc! bcr Sorlefung iibev ben<br />
127. i).Matm bei ©eovg 9J^qu in Söittenbevg, litel unten ©. 5. S)er Sejt ift<br />
nn§ SKörevS ^ac^fd)rift gefloffen iinb Ipäter mit geringen 9tnberungen in bie @c=<br />
fanitanägobe biefev S}ovtcfungen eingeftettt Ujovben. 9hi§ biefen bciben Umftänben<br />
ift 3n fd)(ie^en, bog S)ietvi($ bev ungenannte Herausgeber and) biefcä 6injctbrudc§<br />
njar. S)er S)rurf mar offenbar ein buc^f)änbterifd)eä Unternefjmen, hJie id^ in 5eft=<br />
fdjrift 6. 191 me(;rerc feftgefteHt fiabe. g§ entfprang ber riditigen 58orau§fid)t, bafe<br />
gerabe bicfer 5pfatm at§ eine prattifd^e SebcnSanweifung üiel bege'^rt hierbcn Würbe.<br />
§rft red)t niu^te bnS ber 3^aH fein, Wenn biefe ßrflärung bcutfd) l^inaulging.<br />
©0 brad)te 5Jltc§aeI fiotter 1536 eine Überfe^ung biefeg 3)rudeg l^eraui, bie<br />
©eovg ^J^ajor angefertigt l^otte. ^n\ 5litel unten 6. 6 fieifet e§ l^icr auibriidtic^<br />
„aßen 9iegenten unb ^lauiöätern nü^Iid^ unb '^oc^ bon nbtcn ju wiffen".<br />
Unten bei bem betreffenben ipfalm ücrjeid)nen wir jum 6rwei§ ber (Sering=<br />
fügigfeit ber nur fttliftifi^en Sßorianten jeneS tateinifdjen SDrudeä bon bem fpäteren<br />
©efamttejt nur einige Wenige; bie beutfdie überfe^ung laffen wir alS tej-tlid)<br />
belanglos unberüdfid)tigt.<br />
S)o§ man übrigens wirltid) einem 33erlangen entgegengefommen War, jeigt<br />
eine fübbentfc^e 5leuüberfe^ung bon 1563, bie wir unten ©. 6 bud^en. SBeibe<br />
überfe^ungen finb auc^ fc^on Unfre StuSg. Sb. 15,349 unb 353 erwätjut.<br />
b) 5Der 130. 5pfatm.<br />
3fm 3a'^r 1538 tani bie Sortefung über ben 130. ^falrn aufammen mit ber<br />
über ipf. 51 bei ßrato 5JJl)liu§ in Strasburg l^erauS, 1539 bann in neuer 9luflage.<br />
Herausgeber war wieber 3)ietrid). S)ie 9Ibfidjt war jebcnfallS, bie beiben bebeu=<br />
tenbften SSulpfalnien miteinanber ben Semeinben barjubietcn. Ser Sejt ift gleid)=<br />
faüS aus SRörerS 9Jac^fc^rift gef[of|en unb bann in bie ©efamtauSgabe ber ©tufen=<br />
pfalmen aufgenommen Worben. ©inige 5)arionten werben wir aud^ f)ier jur 5ßrobe<br />
berjetdinen.<br />
SDcr 2;itel ift bereits bei 5pf. 51 in Unfrer 9tuSg. 33b. 40^, 313 ber,^eid§net<br />
worben, worauf wir in unfrer SBibliograp'^ic unten ©. 6 nur berWeifen.<br />
3tud) bon biefem lateinifd^en S)rud erfd)ien 1539 eine beutfdje überfe^ung<br />
9)laior§, bon ßufft in SQSittenberg beranftaltet. S)cr litet unten ©. 6.<br />
c) S)ie ©efomtauSgabe bcr iBorlefungen.<br />
©ine ©efamtauSgabe ber SSortefungen über bie ©tufenpfatmen legte<br />
enbtid^ 1540 S3eit Sietrid^ ber Öffenttid)feit bor. 9lacE) ber peinlichen Srfatjrung,<br />
bie er mit bem SrudE bon 5pf. 51 gemacht tiatte (bgl. Unfre 3tuSg. »b. 40^, 189<br />
unb Seflfd^rift ©. 193 f.), na^m er auf 9lnregnng bcS «DleninS bod) im ^af)x 1539<br />
:
4 !Dotle|iing übet bic 6liiicnp|n(nien. 1532—1533.<br />
bic .^crouSgabc bcr Stufcupfatmcn Mox unb l^otte fte biä jum 30. ©eplemficv bicfeS<br />
3a!^rcl i\i jttiei Siittedi brutffettig üorbevcitet, fo bafe er l^oRon tonnte, [u jur<br />
Cftermcfle 1540 niif bcn Tilaxü ^u bringen (3?rief 2;ietric^g an 3Jlcuiu^ öom<br />
30. September 1539 im SBertiner Cod. l)oiuss. fol. 201 iKr. 26; ^eflfd^rift €, 195).<br />
?lm 26. 3anuüv \vax bie 3lbjct)rift für bcn SirncE Boüenbet (»gl. ben Sc^lu^ ber<br />
3)ru(fQiiägQbe). Sic Söibinung i^ Dom 15, 3)lär3 1540 auä Ülürnberg botiert, ber<br />
Srntf aber erfcf)ieii erft im ©eptember bei ßrato ^HijliuS. S)er Xejt ift, Wie unfer<br />
Slbbrutf nnter ber gjad^fdjrift SRörerS jcigt, ganj nuf ©runb biefc§ Äoncg^eftcS<br />
(jergcftellt.<br />
©c^on boi ^a^x 1541 brad^te eine tion ßnlpor .^cbio angefertigte Über«<br />
fef3ung beS gau,}en aScr!c§ unb ber ÜJlärj 1542 eine Dleuanflage ber<br />
tateini)ct)en \!ln§gabe, beibe aus berfelben Srutferei roie bie crfle ®efanit=<br />
ausgäbe.<br />
©päte bcutfc^c ©injctouägabcn bou *^^f. 128 unb 129 notieren h)ir unten<br />
©. 7, ol^ne fie toeiter ju berücffidjtigen. — Sigl. aud) Uiifre 9hi8g. !Bb. 31 ', 460f.<br />
Conimentarii in XV Psalmos grndnnin.<br />
A „IN QVIN ,DECIM PSALMOS ,i<br />
praelecllonibus D. Martini<br />
^2lu§gaben:<br />
COMMENTA^^ti], ex<br />
|i<br />
GKADVVM<br />
<strong>Luther</strong>i, fumma fide collect!. CRAT.<br />
|| ||<br />
[Sirurfer.ieid^enl 31 YL. M.B.XL. '"<br />
litetrilcf feite leer. 320 SBIätter<br />
in Cftab (-- Sogen A-Z unb a-r; litelblatt unb Seite 3-636<br />
unb 2 unbejiffertc 33[ötter), ba§ borte^te Slatt unb bic Porle^te Seite<br />
(= Slatt r7 unb r8«) leer. ?lm 6nbe (S. 636 [= 33tatt r6>'] 3. 14):<br />
„EX OFFICINA CRATONIS l Giatomiliani Argentoratenfis, |i<br />
Meiife Septembri. j; Anno, jj M.D. XL. ||" 9luf bcr legten Seite<br />
(= »latt rS*»): Srucferaei^cu.<br />
!Dotl)anbeii: SSeiliu (Luth. 7403 u. 7403 »»i«, etfterem fef|It boS Iffete »lolt,<br />
bfld jiueite flammt aui ber frii()ct Jlnnafeidjeii Saminlung), Iro*bcii, Dlflrbutij U.,<br />
'Dlüiidjeii II., Söctnigcrobe, aBolfciibiittcl, ^'öirfuii. — (ftlniigeiijgranffiittcr Vliiä;<br />
gnbe: Kxeg. opp. lat. XIX (1847), ©. 155f. l)it. 1; äöülcl) = 4, 1742 «um, — Sa«<br />
(JjempiQt aüetnigctobe I)ot auf bcm 2itel bie l)aiibid)tiftli(^e älMbrniiiig ,ex dono<br />
Cratonis VVReyfFensteyn Argentin^ SQ 1539'.<br />
B „IN QVINJIDECIM PSALMOS ||<br />
GRADVVM<br />
COiMMENTA-\\n}, ex<br />
prffilectionibiis D. Martini <strong>Luther</strong>i, fumma fidc coUecli. j; j<br />
|DrucIer,5eid)en| MYL. M.D.XLIL ,<br />
CRAT<br />
" litelrüdffeite leer. 320 «lätter<br />
in Cftab (-= Sogen A-Z unb a-r; 2itelblalt unb Seite 3-636<br />
unb 2 unbeiifferte 33lättcr), bie üorle^te Seite (= Statt r 8') Uex. Slm<br />
Cfnbe (Statt r7'' 3. 1): „ARGENTORATI ADD CRA\\TO-<br />
NEM MYIJVM AN- M.D.XLII. MEXSE MARTIO. [:"<br />
9(uf ber lejjten Seite (== Statt rS*"): S)rudferjcid)cn.<br />
SDödig neuer £tu(( gegenüber bei KuJgabe Dom 3a^re 1540.<br />
'jloiljaiibeu : Berlin (Liitli, 7404, nii* bet frülier J?iiniife|rt)eu Sommlung\<br />
Wtiiidjeu II , Stullgact Wolfciibütlel. — t^ilaugeu- iVrantjutIci flu^i^abe: Kxe^'.<br />
opp, lat. XIX U»47l, £. 156 ^it. 2; iWald) ' 4. 1714 «um.
I<br />
I<br />
©inlcituiig. c<br />
S)cutfd^e Überfeljung:<br />
|<br />
„Situfalcguug^S). gjJavJitin 8ut^er§, über bie funf,iel;en ,, 5|5faünen ber «icbev<br />
im ijbtym &1)0i, im ßatin genont Psalmi Graduum. jj tiertcutf($t<br />
||<br />
biird^ S)octo! gQfpQv |)ebio. ü<br />
li<br />
;| ^ aBitteiiberg. m. S). XLI. " 2itct=<br />
rücEfeitc leer. 356 sülätter in Cuart (= 1 Sogen ofjne SBu^ftaben--<br />
fignotur imb Sogen ^ unb Sä -3 unb a-j unb 3l?t-33 unb<br />
00— §§; 8 unbcjifierte 93lätter unb Seite j — bcjcb), bie Ic|te Seite<br />
(= »lütt gl 4'') teer. 3lm (Snbe (©. bcjct) [= Sktt §§ 4 ^] 3. 8)<br />
man aalet no^<br />
„©etrucft 3ü ©troBburg burd) grafft ^KüITern, aU ||<br />
ter gepurt ünferä C>errn Sefu SijJifti, M.D.XLI. |] jj<br />
|j<br />
|]" ^<br />
ajpr^Qiibcn: «ctliii (Luth. 740C u. TiOeb'«, lc^tcrc-3 nu§ ber fvütjcr ünaalc-.<br />
f(^cii ©(immlung), ©tuttgatt, Slßittcnbcrg; Sonboii. — gtlaiigtn = gfrantfutter<br />
ausgäbe: Exeg. opp. lat. XIX 1^1847), ©. 156 9^r. 3 (ungenau na* v.d.Hardt<br />
1,404); SCßali^ M, 1744 SHnm.<br />
@nglifc§e ttfievfe^ung:<br />
A commentarie vpon the fiftene psalmes, called Psalmi Graduum, that is,<br />
Pfalmes of Degrees : faithfuUy copied out of the lectures of D. Martin<br />
<strong>Luther</strong>, very frutefull and comfortable for all Christian afiflicted consciences<br />
to reade. Translated out of Latine into Englishe by Henry<br />
Bull. [S>ru(leraeid6en.] Imprinted at London by Thomas Vautroullier<br />
dwelling in the Blacke Friers by Ludgate. Cum Privilegio. 1577. 40.<br />
(Mit einer SBorrebe bon „John Fo.xe".)<br />
3)iefe StuSgabe lourbe im gleiten ^a^re noc^ eiumat gebrucft. ®ie äuge«<br />
aefd^reibung ift bet ber etften Sluägato fiöüig gicitfi, nur auf bem %M '^cigt cä<br />
„Translated .<br />
.<br />
. . into English . . ", bct 5Jarne unter bet Sottcbe tautet<br />
„John Fox". S)er ©a| ift aber böllig neu, ortt)ograp^ifc^e Stbtoeidjungcn<br />
3a^tteid). Sgl. 3of). 8 u t f) e r im 3entralbtatt f. S8tbtiott)e£ätoefen 34 (1917),<br />
©. 279—284. eine nodjmalige ausgäbe erfc^icn Sonbon 1615.<br />
S3etbe SuigobeB üortjanbcn: Söerlin (Luth. 7410 f.)<br />
Sn ben ©ejamtauägaben. Sateinifc^: Söittenberg III (1549), 571»— 679'';<br />
Seno IV (1558), 415»— 520'>; grlongen-grantfurt: Exeg. opp. lat. XIX (1847),<br />
155—289 unb XX (1848) ganj. - Seutfc^: 9Bittenberg 8 (1556), l»ff.; 3Hten=<br />
bürg 7 (1762), 488-661; Seipaig 5 (1730), 431-608; aSatc^ 1 4 (1740),<br />
2380—2983; Söald^ ^ 4 (i895), 1742-2151 (neu überfe^t).<br />
Praelectio in psalinuni 127.<br />
SluSgoben:<br />
„PRAE=||LEGTIO D. MARTI- jjni <strong>Luther</strong>i, in Pfalmum CXXVII. Anno j|<br />
||<br />
M.D. XXXIII. VITEBERGAE. M.D.XXXIIII. [[" Ij Ij ajlit Siteleinfaffung.<br />
aitetrüctfeite leer. 48 unbeatfferte Stdtter in Cftaö (= Sogen A-F),<br />
bie brei legten Seiten (= Slott F 7*' F 8) leer. 9Im 6nbe (Statt F 7»<br />
S- 26): „Excufum VVittemberg», per jj Georgium<br />
Rhavv. |j"<br />
Sotfjanben: S3erltn (Luth. 6731 unb 6731bi8), TOüni^en §. u. H., 5?ürn--<br />
berg ©t., ©atatoebet Äatl).=58., ©tuttgart, aBittenberg, Söolfenbüttet; Sonbon.<br />
:
g Sotlciung über bie ©tiifenpiolmcii 1532—1533.<br />
Dcutjd^e Überfetiung:<br />
3)cr örjbij 'i 5pfatm, in Iütei=i,nifcf)er fprac^, £urd) 2). War. Sutl;cr QUg=<br />
gelegt, bnb je^unbt butd) @eor= gium iHajor üeibeübfc^t, allen<br />
3I6et |<br />
Wegenten tinb "^anä»! öetevn, nü^lic^ ünb l^odj öon |j nöten 3u |! wiffcn. ||<br />
Salomon. S;e§ mciifc^en l^evlj f^Ic^et fein lueg an,<br />
allein gibt ba§ er fort getje.<br />
bcr C^StW<br />
'" Mit liteleinfaffung (3. Satter,<br />
2iteleinfaf|ungen: Safel 78). 2itelrürffcite bebrudt. .52 unbejiffertc<br />
»lätter in Cuart (= Sogen ä-9J), bai le^te Slatt (=914, leer.<br />
9lm 6nbc (JBlatt 513'' S- 6): „©ebrücft bnrc^ 5Jlic^ael ,<br />
53t. 5D.XXXVI.il"<br />
£rucfotl: 3J2agbebutg.<br />
iJotter.<br />
93or^Qiiben: S3etlin (Luth. 673t> uiib 6736'''*, Ic^tetc^ au» bct frül)ct<br />
fliioofefc^cn Sammlung), Sterben, Hamburg, ^cna U., flöiiiglbctg 11., a)lünc%en<br />
^. u. n., ©tutlgott, SaJittenbetg, 'Bolfcnbüttel; Conbon. — gel)U bei ^nl^t,<br />
iBeitifige j. ®efc^. b. SBud^biudeifiinft in 3Jtagbcbuig.<br />
(Spätere ^tu^gabe:<br />
„Gomnicnt, ober Slufetegung, tocilanb be§ ß^rnniirbigen Ferren 2ioctor ÜJlartin<br />
ßutfierS, ober ben CXXVil. ''I'fatm: Nifi Dominus aedificauerit domuin.<br />
SBo ber .gierr ni($t bai fjaufi bawct, See. 2Bie er bie 311 fiatein für«<br />
gelefen l^att, 9Inno M.D.XXXIII. je^unb neüwlic^ Onb flcifig tiet=<br />
beütfc^et burd) ßri^arb i^raufj ber 3{ed)tcn fiiccntiat. [3ierftüd.] 9IIIen<br />
ßl^riften, fo in ei^rltdjer l^aufefjaltung, ober in aSeltlid^em iWcgiment<br />
begriffen, faft nu^lic^ jü lefen, önb 311 tDif^en. ^ ©ebrurft jii Strafj-<br />
bürg am Äornniorrft, bei) G^riftian SRüßer. 1563." litelrüdfeite leer.<br />
52 »lätter in Cuart (= Sogen 3t— 9t).<br />
ajoi^onben: SBetlin (Luth. 6738 unb 6738«>i8), 9«ün(^en ^.<br />
3n ben ©efamtau^gaben ift ber Sejt innerl^alb bcs ÄommcntarsS über<br />
bie XV Psalnii graduuiu abgebrucft.<br />
Enarratio psaliuorum LI und CXXX.<br />
?tuigabcn:<br />
Sie loteinifd^en 3luigabcn unter bem litel .Enarratio psalmoium LI,<br />
Miserere mei Deus, et CXXX, De piofundis clamavi. Per D. Marl. Lultieruiii.<br />
Argcnlorali 1538 unb 1539"<br />
\. Unfte «uÄg. «b. 40', 313: A unb B.<br />
Deutfd^e Überfe^iing:<br />
„®« .CXXX. *Pfalm, |, S)e profunbi« clamo. |<br />
öon<br />
S). 5Jlar. Lut^. in fiati.<br />
nifdjer fprnt^ ausge' legt, önb j^t Der- beubfc^t, burc^ (Seorg. OTaior. |<br />
äüitteinberg. 5)1. S). XXXIX. " 5Jlit litelcinfaffung (3. l'utljer, iitet-<br />
||
ginteitiing. 7<br />
cinfaffungen: 2afel 33). XUeUüctfeite kbtuitt. 40 iiubqiffevte Stattet<br />
in Quart (= Sogen 9t-fl). «m ©übe («Blatt A4 " 3. 8): „(Scbvnctt<br />
au aEöit=!item6eig im jare m S) XXXIX. [j"<br />
jj<br />
(Sinaelne ejemplate fjoben auf *(ntt Qi^ fätfc^lic^ bic Signatur „(So*.<br />
Stuctcr; §an^ Sufft in iBiittenktg.<br />
»ottjanben: flnaafejc^e ©amnilung; Sctliii (Luth. 7351 n. 7351«), &oif)a,<br />
.fiambntg, .f)cibeHie-g, ajlünd)en §. u. U., Moftocf U., ©tnttgarl, äßctnigetobc,<br />
SBittcnbctg, SBolienbüttcl; iionbon.<br />
3itaUeni|c^e Übcrfclung:<br />
„Espositione nel Salmo LI ... Et nel Salmo CXXX .<br />
f. Unfte SJuäg. S3b.40^ 314.<br />
S)äntfd§e Übevfe^ung:<br />
. . Tubinga 1564«<br />
„D. Worten 2ut:^er§ 3lanberige §or!laring ober ^Pfatmen 130 ... 9lf Iljbjt<br />
paa S)an|f otierfat, og tit Xtl^tten beforbret af 9{aämuä gbsfcerg.<br />
fiiabcnfiaün, 1752. Zxt)tt, t)o§ S^rift. ©ecrg ©lafingä gfterieüerfte."<br />
3[n Cftatjo, 6 unbcaifferte Stattet unb 100 Seiten.<br />
Sßotl)anben: Stuttgart.<br />
3n bcn ©ejamtauggaben: f. Unfrc 5tu§g. Sb. 40^, 314.<br />
©inselou^gabe iieö 'iß^alm 128.<br />
„5Der CXXVIII. '>^\alm. Sßol bem ber ben ^^xxn fürcfitet etc. iBom ^eiligen<br />
©^cftonbe. S)urc£) S^octor 5JJartiu : Sut^er ausgelegt onb i|o aller<br />
erft oüen ßfitiftUc^en ©'^eleutcn, önb benen fo fic^ in ef)eftanb begeben<br />
ttiotten, 3u üntetticE)t önb ttoft au§ bem Satein öotbeutfc^t, S)utdE)<br />
Ste^^onum 9lgttcoIam Wiener @6ttlid^e§ toortä in ber -öerfc^afft<br />
gjlanSfelt. M71)7LIL" Sitel in ©iä)tt)ar3= unb 9iotbrucE, (e^terer<br />
^ier buri^ gettbruct toiebergegcBen ; ber gtticf) über ber 3ia'^reg3a|t ift<br />
]djtoaxi. Sitettüdfcite leer. 52 unbe^ifferte Slötter in Cftab (= Sogen<br />
21— @),<br />
te^te Seite (= Statt ©4'') leer. 9tm ßnbe (Statt @ 4»<br />
3. Iff.): ©ebtuift au Seipjig! buti$ SBolffgangum ©üntet."<br />
Sßor^nben: Setiin (Luth. 8421), SJßittenbetg.<br />
(£tn5cIauSflo6e beö ^falm 129.<br />
„S). gjlartini Su=llt'^er§ auätegung, Ober ben |!<br />
129.<br />
5|}falm Serbcutfd^t, |i ju<br />
bie(en betrübten aeitcn [ faft nü^tid^ ju lefen. jj 3lu(f) befjetbigen, etlid^e ||<br />
XtoPrieff, an betrub=i:te «Petjonen. H .^ebt. jiij. :<br />
gering bie aud^tigung bei ^errn, jj<br />
önnb<br />
53tein<br />
©on ai^te<br />
tieraage nic^t, wenn bu Oon<br />
iDeld)en bei ^en lieb l|at, ben aüct)ttget er,<br />
S>enn it)m geftrafft wirft, jj<br />
ünnb II fteupt einen jglid^en ©on, ben er auffnimpt. ||<br />
ij. (Sorint^. iiij.<br />
||
morlcjuiig übet bic ©tufeiipiolinm 1532 — 1533.<br />
iünfei- Ivübfal, bic jcitlidj ift ünb lcid)t, btc fd)a-- Jfct eine eroige üunb<br />
über QÜe mafg wichtige l)eili9feit, üiiS, bie roir nic^t fef)eu auff baß<br />
fidjtbare, fonbcin auff \\ ba§<br />
burd) ;:<br />
a)Ud)e(<br />
ünfic^tbüxe. ,<br />
©ebrucft<br />
ju ^Bkgbeburgt<br />
!i!ott^ev. 1550. ||" 2;itelrü(f)citc leer. 4U unbeaifferte<br />
Sölättcr in Cuort (= SBogeii 9(-Ä), lc(3te Seite (= Statt Ä 4 1-) leer.<br />
Übetfe^er uiib Herausgeber ift 30^0""^^ *Jlurifaber.<br />
UJotbaiibcn : iöerüii (Luth. 9766), ^anc 21)., Hamburg, *Jiüruberg St., ©tiitt=<br />
Hiut, 3üulfciibüttc[. — ^ülfec, «eiträge j. ©cidj. b. iJ^udjbrucferfunft in iDlagbc<br />
bürg '!U. o6b (@ejd)id)tä^aiätter f. ©tobt u. Mmb iDingbeburg 3g. 17, ©. 226 f.).
lu XV Psalmos graduuui. 1532/33. [1540.]<br />
Hs] (si. 109 a] PSALMYS CENTESlIMITS YIGKSlIMVS.<br />
5. Nüvemb. Mihi est propositum, propter incertam valet[udinem meam<br />
nullum opus velle praesuinere etc.; ideo pro viribus meis et tempore,<br />
quantum deus dederit, statuimus aliquot psalmos enar[rare, quia lucrben<br />
5 jd)iet confumirt Ijaben laborem Et quia satis abunde theolLOgia nostra<br />
exposita variis Unguis, ut non sit opus exacta doctLrina, sed admonitione,<br />
nisi propter nuper advenientes etc.<br />
Audistis, nostrum docere, praedicare, discere esse praecipuum illum<br />
cultum, quo colitur deus in novo testa[mento et qui est gratior omnibus<br />
10 sacriÜLciis vet[eris testa[menti. Et ille abunde magnus fructus, si non<br />
1 109 neben (111) PSALMVS]PS 5 nostra über einevi zweiten satis zu 8ff.<br />
Cultus novi TestaLmenti r 9 qui est o<br />
Dr] t%Av9tü
10 In XV Psalmos graduuni. 1532,33. [1540.]<br />
Hs]aliu,s, (lUüd .sacrilicauius deo sacriüciu laudis. Illani scientiam intclLlifjite,<br />
quae antea fuit abscondita. Putavimus legere saoras literas cs.se rem<br />
similem aliis. lam intelligimus: quicunque legit, audit sacras literas,<br />
ille sacerdo-s dei, sacrificator, qui honorat et glorificat suum deum. Hoc<br />
deb^et nos admo[nere, ut dilig[enter et libenter audiamus et legamus *<br />
etiam cognita et experta, quanquam non ita cognita, quia opus quot[idie<br />
discere propter imbecil[litatem carni.s nostrae et continuam vexatLionem<br />
Satanae et acerbi.s[süiia odia mundi. Et queraad[modum ista nou ces-<br />
*f. I, asant, ita non cessandum 'meditari in lege domini die et nocte'. Eatio<br />
bic cogitat, Si .semel audLiverit 1 psalmum, quod satis bab[eat. I.sti lo<br />
sunt fastidiosi Spiritus, qui nihil sciunt ea omuia. Deus ipse omnibus<br />
suis sanctis prophetis, popLulo nihil praescribit quam decalo[gum, illum<br />
offert exercendum, legendum, et nemo, qui iactare possit se intelligere.<br />
1 quod (deo) 4 sacrificator] sa t?^, darüber crifica ' 8 ista o 8jy cessant (ista)<br />
9 (a) in zu 9 Ps. 1. r<br />
') Börer stellt die Lesung sicJier.<br />
Dr] huc vigeret, sancti Prophetae procul abiectis holocaustis et aliis Legis<br />
saorifleii.s sacrificium laudis commendabant. Debemus autem nos liunc »s<br />
cultuni ideo maiore studio et diligentia prae.stare, quod post tantam<br />
caliginem, in qua viximus, divina Sapientia iterum nobis, ceu Sei in<br />
meridie, orta est et illuxit. Sicut igitur audire sermonem sacrum ante<br />
hoc tempus servitus quaedam aestimabatur, quae sicut aliae operae<br />
ab hominibus praestaretur, ita nunc diversum statuendum est, nempe «><br />
quod, qui docent, legunt, scribimt, audiunt sacra, sint veri Sacerdotes<br />
Dei, qui Deum suum merito et grato honore afficiunt. Haec igitur debent<br />
nos accendere ad assiduam traotationem verbi Dei. Quanquam etiam<br />
hoc verum est non ita plenam nos posse habere sacrarum rcrum coguitionem,<br />
quin opus nobis sit, quotidie eas denuo discere, expcriri et in "<br />
iis conürmari, propter continuas vexationes Satanae, quibus nos exercet,<br />
ut, sicut non cessant occasiones ruinae, ita nos quoque non cessemus<br />
ab assidua meditatione verbi Dei ad aedificationem no.stri et Eodesiae.<br />
Nihil enim aeciue perniciosum est, quam quod nuilti hodie faiiunt,<br />
ut post levem cognitioneni huius divinae sapientiae statini se magistros m<br />
factoH i)uteiit. Quia enim haec non in eo ])osita sunt, si (luani o])time<br />
ile iis (lissercre possis, sed in usu et experientia, quam non ratio huniana,<br />
sed Spiritus sanctus gubernat ac regit, profecto longe falluntur, (pii in<br />
nuda »•of.MiitiiiiU' acquiescunt, qiuie nun(|uam esse potcst iufegra sine usu.<br />
In vcteri Tcstamcnto koIuh Decalogus praescriptus erat, in (|uo di-stendo sj<br />
et exercendo Deus populura suum volebat occupatum esse. Sed quis<br />
unquaui etiam inter sanctos exstitit, qui gloriari posset, supentiam in
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] H<br />
Hs] Nos habemus ipsam totam scripturam, et statim scimus omnia. Propter<br />
istos nihil docemus sed nos, qui habemus opus, quia verbum dei est<br />
sapientia infinita. Errat ergo pernitiose, qui se putat abunde satis in-<br />
telLÜgere decalogi partem vel iota in sac[ris literis. Sed quia ruimus<br />
5 tentationibus, tarnen, si intelLleximus, non tarn plene retinemus etc.<br />
Hoc ideo dico, ut admoniti, ut diligLeuter caveatis a vitio Acidia i. e.<br />
sacietas, praesumptio intelligendi rerum sac[rarum. Debes quotidie<br />
exercere, acuere etiam bene notissima, semper aliquid invenies, quod<br />
prius nescieris. Ut illa omnia sint inutiUa, tamen hoc maximum, [581. 109 •>]<br />
10 quod certi deo placere, quod eins verbum tract[emus. Hoc maxLimedebet<br />
nos retiuere in studio et amore verbi. Sic in sacerdotalibus vestibLUS<br />
incedere et sie implere 1. tab^ulam. 3)t)r ift leiber gnug, qui blas[phemant<br />
et diversa praedicant, diab[olum et opera eins, et hoc agit, ut hoc iuge<br />
7 rerum mit Strich zu sacietas gezogen<br />
Dr] Decalogo per Spiritum sanctum propositam se consecutum esse ? Et<br />
15 nos, qui in novo Testamento totam Scripturam habemus propositam,<br />
gloriabimur, scilicet de plena cognitione? Quare excutiamus istam phi-<br />
lautiam et humiliemus nos coram Spiritu sancto ac fateamur hanc inflnitam<br />
sapientiam esse, qiiae non possit exhauriri, etiamsi vitam omnem<br />
in discenda Scriptura deponamus. Etsi enim aliquam cognitionem habe-<br />
80 mus Dei gratia, tamen quia quotidie quasi nubibus tentationem obrui-<br />
mur, semper ad hunc fontem, imo ad ignem himc recurrendum est, ut<br />
rursus calefiamus, neque aut Satanae aut carni nostrae indulgeamus,<br />
ut obruantur primitiae Spiritus. In Scholis acediam vocarunt (quam<br />
corrupto vocabulo accidiam indocti dixere). Ea proprie est fastidium<br />
25 hoc verbi, quod ex praesumptione scientiae nascitur et hodie in vulgo<br />
nimis commime est. Contra hoc vitium Moses iubet acuendam esse legem<br />
posteris, hoc est, quotidie urgendam et exercendam, etiamsi notissima<br />
Sit, semper enim explendescet aliquid, quod antea nos latuit, semper<br />
aliquid adlubescet, quod antea ceu insipidura negleximus.<br />
30 Ergo etiam hanc ob causam enarrabimus Psalmos, ut et fastidium<br />
hoc Satanicum excutiamus et Spiritum usu sacrarum rerum conflrmemus<br />
et ceu alamus, Quanquam hoc summum est, quod certo scimus, Deo<br />
hunc cultum praecipue placere, cum tractamus verbum suum docendo,<br />
legendo, scribendo, audiendo etc. Hoc unum debebat nos continere<br />
35 in assiduo verbi studio. Quid enim aliud est tractare verbum, quam assiduo<br />
sacriflcare, assiduo Deum colere, assiduo exerceri in impletione primi,<br />
secundi et tertii praecepti ? Nimis magnus, proh dolor, eorum est numerus,<br />
qui Deum assiduo blasphemant, cum aut diversa docent, aut gladio<br />
sanam doctrinam persequuntur. Quare magna necessitas est, ut nos,
12 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.]<br />
Hs] gacrificium aufera[t. Ideo dum habemus tempus, laudemiis, praedkemus.<br />
Gs ift ba^^ I[oftcr fastidium, bo5 betrigt innncf)cn f [romen K^riften, et venit<br />
paulatim ad contcmp[tuin et fastidium verbi, deinde ad neglectum,<br />
postea gar bauon. 8ic in PapLatu. Sic hodie fit nostris rusticis. Isto<br />
ergo proposito volo praesumere istos psalmos, qui vocantur 'gradLuum', s<br />
ut istam horam dedicemus pro 1. tab[ula, cum Interim mvmdus eum<br />
blas[phemet, ut hab[eati, qui de eo loq[uantur. Et ideo reputate deo<br />
istam l[ectionem pro sacrificio. Istara exhorLtationem praemitto, ut<br />
canti sitis contra pes[simum Vitium, quod dicitur fastidium. Hostes et<br />
adverLSarii non auferent a uobis verbum, sed per hoc pestil^entissimum lo<br />
et deter[rimum vitium peribit. Heretici intendunt uos in sac^ras literas,<br />
quando inter nos stertemus.<br />
1. QLuaestio de TitLulo.<br />
'15 grad[uum'. 'Cantica ascen.sionum' vetus translatio habet. Ibi<br />
varia sunt, quae ego omnia transeo. Lyra: quod sacerdotes et Levitae is<br />
zu 13 De Titulo r<br />
') Näitüich Gott.<br />
Dr] qui numero longe sumus inferiores, Deo nostro serviamus, eumque laude-<br />
mus, qui et hanc vitam dedit et futuram promisit. Tum ctiam periculum<br />
nostrum nos admonet, ne saturi acedia et fastidio etiam non aniinadvertentes<br />
occupemur. Nam fastidium contemptus sequitur, contemptum<br />
autem punit Deus sie, ut verbum plane tollat, sicut Papatus insigne »o<br />
documentum est ad omnia tempora, in quo haec sie videmus contigisse.<br />
Exposui causas, cur enarrationem Psalmorum graduum susceperim,<br />
ut scilieet hanc horam consecrtmus nostro redemptori et ei sacrificemus<br />
ac pro nostris viribus primum, secundum et tertium praeceptum prae-<br />
(licatione misericordiae Dei reote impleamus, cum alioqui totus mundus 21<br />
contra haec praecepta blaspheraando Deum peccet. Et libenter quoque<br />
V08 exhortatus sum contra acediam et fastidium. Si enim aliquod doctri-<br />
nae nostrae pericuhim ijnminet, ab hoc vitio iniminet. Ilaeretici et sectae,<br />
etsi multum noceant, tamen hoc agunt, ut nos cogant ad sacrarum literarum<br />
diligontem cognitionem. Sed haec pestis, fastidium verbi, in jo<br />
iioljis ipsis nascitur et eo plus periculi affert, quauto minus observari<br />
a nobis potest. Tum autem certa Satanae victoria est, cum nos stertere<br />
et securi ac saturi esse coeperimus.<br />
DK TITULO PSALMOruiii (Jraduum.<br />
Primum quaestio hie est de titulo Psalmorum, cur inscripti sint »<br />
Psalmi Graduum seu, ut alii vertunt, Asceusiouum. Sunt autem variae
In XV Psalmos graduum 1532/33. [1540.] 13<br />
Hs] istos psalmos cecinerint in ascens[u ad templum, quia In Eeg. est, i- «6n. «, s<br />
quod ad templum Salo[moni8 ascensuts per gradus. Sive hoc verum<br />
sive falsum, nihil ad me. Ego potius non credo, sed tarnen relinquo ei<br />
•suam opinionem. 6ö ^etfjen 'gradus', non possum negare. Nos mane-<br />
5 mus in simplici sententia, quod arbitramur aliquot psalmos fuisse can-<br />
tatos per niaiores LLevitas vel qui of[ficium gerebant. Ut apud nos,<br />
qui canit missam et qui concionatur, est in suggestu, ut omnib[us sit<br />
spectabilis. Id, quod psalmos pronunciant de altiore loco etc. Ideo<br />
puto istos psalmos cantandos per eruditos L[evita8, qui soll hos psalmos<br />
10 cecinerunt, non populus. Nemo seit, quales ritus canendorum psalmorum.<br />
Necesse fuit, cum tam varii et varii authores, quod fecerint etlid}[e<br />
ceremo[nien, quia Ingenium, Studium viget; non etc.^ Quia istas res<br />
cantare^, habent suas cere[monias. Sic apud nos oportet in cenam eat etc..<br />
Et qui ad SacLramentum, habeant suum locum. [331.110»] Ista res non<br />
geritur sine cereLmoniis. Non possumus scire ritum, quem David instituit,<br />
i est 3 sive o über ei sieht Lyrae 9 eruditos vor cantandos zu 10 ritus<br />
nochmals vor der Zeile ohne Abkürzungen geschrieben 14 110 c aus 100<br />
') Erg. vielleicht nos hodie iam intelligimus. ') Erg. volunt.<br />
Ol] interpretum opiniones, quas non est operae pretium hie omnes recensere.<br />
Lyra narrat sie dictos, quod Levitae seu Sacerdotes eos decantaverint<br />
in adscensii seil gradibus templi. Nam in historia Eegum scribitur, i.asn. 6,8<br />
quod ad templum per gradus ascendebatur. Hos fingit quindecim fuisse<br />
20 et in .singiilis singulos Psalmos cantatos esse. Hoc verumne sit nee ne,<br />
haud multum laboro, mihi tamen non videtur veri esse simile. Hoc<br />
quidem negari non potest, Hebraicam vocem significare gradus seu<br />
ascensiones. Maneo igitur, quantum fieri potest, in simplicissima sen-<br />
tentia et iudico sie dictos, quod in gradibus seu editiore loco a Levitis<br />
25 seu Sacerdotibus cantari sint soliti, sicut apud nos, qui publice in templo<br />
praecinit aut concionatur, fere est in aliquo editiore aut superiore loco,<br />
imde facilius ab omnibus conspici et exaudiri possit. Neque enim hos<br />
Psalmos a multitudine, quae erat in templo, aut a reliquo choro, sed per<br />
certos, qui praecinerent aliis, e superiore loco cantatos aut saltem in-<br />
30 choatos esse iudico, sicut quidam alii 'Lamnazeach' titulum habent, -i-i.«,!<br />
hoc est, praecinentis, de quo alibi diximus. Verum quis possit omnes<br />
illorum ritus novisse, praesertim post tantum intervallum temporis, quo<br />
ex usu et memoria hominum deeessere? Cum igitur in tanta multi-<br />
tudine Psalmorum, vigente adhuc Lege, alii aUis ceremoniis cantari sint<br />
35 .soUti, pro ratione temporis et loci, nonnunquam etiam pro eo, ut consuetudo<br />
obtinuerat, sufflciat nobis hoc statuere, quod titulus hie non<br />
ad doctrinam aUquam, sed tantum ad ceremoniam cantantium pertineat,
14 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1)<br />
Hs] fuerunt 25 etc. lila varietas fuit etc. In mettis apud nos 2 versu.? chorui?,<br />
Eesponsorium 2 vicem versLus. Ergo non magna vis de titLulo, qui<br />
non ad psalmum pertinet, sed ceremoniam, i. e. qua ratione, quo loco,<br />
personis cantatus. Ideo iste error non nocebit. Sunt 15 i.sto tit^ulo.<br />
Interim mancLamus cum ista sententia, quod fuerint de isto canticorum<br />
genere, qui cantati per 8upre[mos levitas, Ut Epistolae Pauli apud nos<br />
Ieg[untur ante Euangelium. Mose unus lib[er est de eodem lectionuni<br />
genere, ut a prandio legatur. ®cf)tüLer carme[n, poema, quod geiiiad)t<br />
öon ben ^o^enpLiieftcrn ju fingen.<br />
V. 1 i'Ad domi[num': Solemus lib[enter verba Eb[raica praeteriti tem-<br />
poris transfer[re in praesens, si t[antum comode fieri potest. Licet ipsi<br />
hab[eant praeteritum et fnt[urum, tarnen videtur apud ipsos praetcrituni,<br />
ut greci: karacteristicon. Nos amare in inflnitivo, per hoc agnoscuntur<br />
verlta. Ipsi in 3. persona praeteriti. Ergo si fieri comode, verba prae-<br />
teriti teuiporis m praesens etc. Si de praeterito tempore intel[ligimus,<br />
psalmus est exemplum etc.; Si praesentis, est doctrina, Imo exemphun<br />
et doctrina simul.<br />
1 versum 13 Nos c aus Ipsi 10 exemplum (1.) hinter praesentis, aber viil<br />
Strich zu psalmus gezogen est ('i.) bis sinml rh 13 kataristicon<br />
') Z. 10—17 eracheint im Druck später, S. 16 Z. 30.<br />
Dr] qualisqualis tandem ceremonia ista fuerit. Apud nos Schola Psalmos,<br />
quidam e pueris prinios versus, Minister precationes decantat. Deinde<br />
mane aliquid ex Pauli Epistolis aut Euangeliis, vesperi Psalmi leguntur.' so<br />
[Sg. B] Neque enim quae publice liunt, sine ceremoniis possunt fieri.<br />
Ad eum modum in isto populo iusto ordine et certis ceremoniis omnia<br />
gesta sunt. Nam erant viginti quatuor sacerdotum vices, fieri igitur<br />
potuit, ut alias per chorum sine populo, alias per partem, nonnunqiuim<br />
etiam alternis canerent, deinde populus aliquid succineret. Haec certo as<br />
sciri nequeunt, postquam omnino intercidere: et quia ad intelligendos<br />
Psalmos parum faciunt, aequo animo ferendum censeo, quod ista non<br />
plane sciri possunt. Quare etiam hoc omitto, cur et quindecim nuniero<br />
sint et his potius quam aliis titulus hie sit praefixus. Etsi enim multuni<br />
laboremus, tamen res manet incerta, et cum nuUa huius rei singularia so<br />
utilitas sit, frustra laboratur. Hoc tamen etiam admonere volui, (|U()sdam<br />
exponere l'salmos Ascensiouum pro eo, (juod est ComiilcfiDuum,<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1) 15<br />
Hs] Argumentum est: Invocationem nuxilii divini ad[versus malas lin-<br />
g[uas et contra damna malae ling[uae, praesertim hereticae, et quae<br />
docet adversus puram doctLrinam verbi. Et ea tentatio frequens in<br />
psalmis. Verb[i et crucis tentationes frequentis^simae. Diab[olus im-<br />
5 pugLnat Ec^clesiam per mendacia, postea per vim. Hae sunt duae<br />
suae tentaj^tiones, quia ipse 'pater mendacii et homi[cida'. Ergo in toto3ot8,
ICf In XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120. 1)<br />
Hs] nie psalmus de altLera vexLatione, de lingLua dolosa, q^uanquam etiara<br />
potest intelligLi de lingLuis calumniantib[us. Et ubi sunt mendaces<br />
doctLorcs, sunt etiara ho[micidae. Ista duo vitia sunt coniunota. Sicut<br />
diabLOlusS Sic tollit quam animae quam corporis vitam et regLunm<br />
dei et mundi. Ubi hereticus factus, sequitur homicidium. Et non cessat, »<br />
donec suas hereses confir[mat. ®§ folfit eins nncf) bcm anbern, quando<br />
a doctLrina excidisti, sequitur blaspb[emia, detractio. Invocare auxLiüum<br />
dei et confugLere ad misericordiam dei adLversus linguaLm hereLticorura<br />
vel calumniatorum, in alt[iore parte exer[citationes diaboli.<br />
ExempUun, quomodo faciendum in ista tent^atione, quando vexa- lo<br />
mur l[inguis hereticis, videmus non posse nos eruere. Hoc expertus:<br />
') Erg. 'pater mendacii et bomicida est' [Joh. 8, 44].<br />
Dr] mu8, ut dixi, meo iudicio proprie pertinet ad alteram tentationem de<br />
pestilenti doctrina, quanquam et alteram attingit. Non enim potest<br />
fieri, quin mendaces doctores etiam crudeles et sanguinarii sint, studio<br />
defendendae impietatis, et diabolus ideo mendacium disseminat, ut occa- is<br />
siones caedium exsuscitet, sicut ostendunt exempla tum reliqua Eccle-<br />
i.a)i(ilt3,4siae, tum illud primorum parentum in Paradyso, mendacio enim decepit<br />
eos Satan, ut morte perirent. Quia autem, similes tentationes hodie<br />
Ecclesia patitur, quod undique petitur et oppugnatur mendacibus et<br />
calumniatricibus Unguis ac sustinet acerbis,sima odia cum omnis generis 20<br />
periculis, tantum ideo, quia puram doctrinam retinet et in illustrando<br />
verbo occupatur, Ideo nobis hodie quoque opus est oratione adversus<br />
illas nostrorura temporum pestileutes linguas, ne noceant tantum, quantum<br />
volunt. At magnum beneficium est habere etiam prae.scripta a<br />
Spiritu aancto verba, quibus in hoc periculo pii uti possunt. Sed nunc s»<br />
ad P.salmum veniamus.<br />
PSALMVS CXX.<br />
v.i Ad Dominum, cum tribularer, clamavi,<br />
et ipse exaudivit mc.<br />
RECTIVS redditur versus per praesentia: 'Ad Dominum in tribu- so<br />
latione chuno, et ipsc exaudit me." Quanquam enim llebraei quoque<br />
di.scrimina lial)ent triuni temporum. tamen quia practeritum est prima<br />
vox seu thema verbi, lucis causa saepe rectius redditur per praesens,<br />
ut non solum sit descriptio facti praeteriti seu exemphim, sed etiam<br />
doctrina, in
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1) 17<br />
Hs] hereticus est suo iiuliciü i)ec[cator et non cessat. Et preae.sertiia auth[or<br />
heresum fotnpt jelteit »uiber; man roeiS roie man njoUe, non conver-<br />
tuutur. Debeo quidem eos convincere, ut P[auhis, sed non conveitere. zu. 3, 10 \.<br />
Si diabLolo in una parte os obtu[ratum, tum semper reift onber ij ort<br />
5 auf f. Semper inveniunt, quod respLOudeant etc. Hoc possibile, ut vidLeamus<br />
nostra, conflrmemus et redarg[uamus, ut bLene intel[ligamus. Sed xit. t, v<br />
ipsi non intelLligunt. Chri.st'is toties confutavit et imposuit eis silentium.<br />
Sad[ducaei maneb[ant sad[ducaei. Sic Pharisaei, licet fuerint redarguti.<br />
Arri[us per Athanasium. hoc nobis satis, quod bonae mentes, ut libe-<br />
10 rentur et intelLligant esse confutatum hereticum. Qui non volunt,<br />
pec^cant pertinacia, contra illos ageudum consilio^ i.e. oratione; q^uamquam<br />
pro nobis fleri debeat, pro nobis et fratrib[us, tamen max^ime<br />
urgenda contra p[apistas, quia illum spiritum nuUo modo poss[unins<br />
6 nostra scheint nostram, c aus nos confirmamus 8 statt Pharisaei steht nochmals<br />
sad^ducaei 12 debet 13 modo fehlt<br />
') = vxhre. ') Nämlich nach dem Rat dieses Psalms.<br />
Dr]diuturna experientia didicimus verum esse, quod Paulus dielt, tales<br />
15 esse 'suo iudicio damnatos, ideoque post unam et alterara correptionemsit. 3. lof.<br />
seu admonitionem sinendos ac vitandos esse, quod ita capti sint opinioni-<br />
bus, ut non possint ab eis deduci'. Atque hoc praesertim in autoribus<br />
haeresium seu impiarum opinionum experimur, iis nihil diel aut fingi<br />
potest, quo emendentur. Non quidem spes deflt, futurum, ut cedant<br />
20 veritati, sicut certum est convinci posse, sed non convertuntur. Etsi<br />
enim iam iino loco impium os obtures, statim inveniunt, quod remurmurent,<br />
Sicut non solum Arii et aliorum haereticorum historiae ostendrmt,<br />
sed etiam nos nostri saeculi exemplis testari possumus. Ergo<br />
impossibile est, compescere perjjetuo os haereticum. Hoc autem possibile<br />
25 est, ut eos convincamus et redarguamus. Item ut nostros ab eorum<br />
errore ceu praesentissimo veneno praeservemus. 'Debet enim Episcopus<br />
instructus esse, non solum ad docendos simplices, sed etiam ad redar-<br />
guendos perverses.' His contenti simus, ut nostri praemoniti in sana<br />
doctrina persistant. Ut autem autores haeresium convertamus, hoc non<br />
30 speremus. Quoties Christus Pharisaeos non solum aperta Scriptirra,<br />
sed etiam Dei digito et miraculis convicit? et tamen permanebant in<br />
sua impietate. Arius coram Probo manifeste concluditur, et tamen po.stea<br />
errorem suum maiore flducia et successu propagat. Quid de Papistis<br />
nostris dicemus? an non eadem in eis experimur?<br />
« Ergo eos, qui non errore, sed voluntate peccant et converti nolimt,<br />
relinquamus post unam ac alteram admonitionem et pugnemus contra<br />
eos exemplo Davidis oratione, sicut etiam pro nostris nobis orandnm<br />
Sut^etg SBette. XL, 3 2<br />
'^'u. 1, u
18 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1)<br />
Hajcapere. 'Ser luinb Jucftt eng \od).^ Sic diab[olu8. Ideo contra dia-<br />
bLolum pug[nandum non sap[ientia hu[mana. Si cum ea etc., statim.<br />
5»ii. e.iaSed cum 'spi[ritibus nequicie', qui bene sentiunt se convictos, sed malitia<br />
sua non possunt cedere. Cum hac qui non possunt compesci, cogitanduni,<br />
[SBl. 111»] ut luderen verbo ext[erno et simul oremus, quae oratio tandeni s<br />
vincit, quae percussit SadLducaeos, PhaLrisaeos, PelLagium, Ar[ium, Cin-<br />
g^lium et omnes here[ticos, quia, si nolunt aud[ire nos doceutes, cxho[r-<br />
tantes, sentient nos orantes. Xa^ gebet fol bet) ber lere ft{)en, ad<br />
tempus insanient, sed tandem extirpabuntur. In ista tent^atione cordis,<br />
ecLclesiae per .subdolos doct[orcs et fal[sam sufrgest[ionem diab[oli non lo<br />
praesumamus de virib[us nostris, non de sap[ientia, si etiam verbum dei,<br />
sed convertere nos isto pulchLerrimo exemplo ad orationem, quia 'non<br />
e»!). 6, 12 pugnamus contra c[arnem et 8ang[uiuem', jonft rooltien mir luol »ber<br />
lj2 diabolum o<br />
•) D.h. er kann immer entwischen; vgl. im Druck Z. 16.<br />
Dt] est, ne decepti specie seducantur. Praeter hoc nihil reliquuin est, quod<br />
agamus. Nam autor haeresium diabolus ita lubricus et mille modis li<br />
Proteus 1 est, ut non possit certo constringi aut capi, una rima obstructa<br />
decem alias invenit, quibus elabatur, et ceu ventus couclusus omnia<br />
quaerit, penetrat omnia, ut possit elabi. Contra hunc praecipue pugnatur,<br />
quando cum haereticis res est. Itaque disputando nihil proficitur, etsi<br />
disputandum est et disputationibus ministri Satanos convincendi et 20<br />
redarguendi sunt proptcr reliquani Eeclcsiam. Sed cum verbo externo<br />
etiam coniungenda est oratio, qua malignus spiritus maxime preniitur<br />
et urgetur. Haec repressit Arium, Manichaeum, Sabellium, haec Pluiri-<br />
saeos et incredulam Synagogam contudit, haec nostii saecuh inipiarum<br />
opinionum autores fregit, quamvis essent ferocissimi. Ita enim fit, ut, n<br />
qui exhortantes et redarguentcs nolunt audire, cogantur sontire nos<br />
orantes et daniantes ad Dominum pro sanctificationo nominis ipsins<br />
et adventu regni ejus. Haec est via unica ad victoriam, ut, etsi ad tempus<br />
videantur superiores, tarnen eradicentur tandem pestilentes linguae. Ita-<br />
que saj)ienter agendum est et cautc in hoc periculo ac omnis abjicienda so<br />
fiducia sapientiae nostrae, etiamsi verbum Dei sit, quod pro nobis habe-<br />
«»ii. s, ij mus. 'Non enim pugnamus contra carnem et sanguinem, sed contra<br />
nequitias spiritualcs.' Quodsi agendum tantum esset cum carne et .san-<br />
guine, sie nostra veliemus munire et firraare rationibus, ut nihil posset<br />
contradic i. Nunc autem hoc ex])erimur, cum rationibus et Scriptnrac js<br />
autoritate convicti sunt, tarnen pcrtinaciter retinent errorem suum et<br />
') Unxre .Atuff. Jid. lf
In XV Psalmos graduura. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1) 19<br />
Hs] etll§ etc. Sert ipsi sie vulnorati, si etiam animis concedant, tarnen non<br />
ooüsequens. ludas tuiift luol, quod t{)et alL§ ein boff)Laftev proditimis<br />
dominum, et tarnen fecit.<br />
'Ad DomiLn\im': pulch[rnm exemplum et plLeniim promisLsionibus<br />
5 et consolationibLUS. 'In trib[ulatione' dicit; quae sit, iufra dicet. Quando<br />
tribulabar, nuUum habLcbam remedium, frustra laborabLam, exhor[tabar,<br />
ooniiciebam, quia diab[oln.s non potest capi, in carcerib[us poni et habet<br />
corda obscssa. 'Parvus grex' apud nos. Illic raaximus. Ego infirmuSüiiMä ss<br />
et solus vel ecLclesia parva, obruent me heretici et impii doctLores. Post-<br />
10 quam docui Euangelium, postea ascendo ad deum et pronuncio meam<br />
miseriam coram ipso. S)a§ ift ein fünft, praesertLim in f)of)en Tent[ationibus,<br />
ubi pater mendacii per se nos tentat. Pium cor non potest habere freub,<br />
quando videt Pap^am et blas[phemas hominum doct[rinas, quia videt<br />
12 habere] habet<br />
Dr]in hoc imicum incumbunt, quomodo eum defendere et quam latissime<br />
15 propagare possint. Itaque soleo peccatum eorum comparare cum peccato<br />
ludae. Is non potuit excusare consiUum proditionis, quod contra Christum<br />
coeperat, et tamen pergebat id exequi, sie enim urgebat eum Satan.<br />
Ad himc plane modum Satan autores impiorum dogmatum semel appraehensos<br />
non dimittit nee quiescere patitur.<br />
20 Ergo oratio addenda est, ergo oratione potissimum pugnandum est,<br />
sicut David hie pulcherrimo exemplo et pleno eonsolationis facit ae dieit:<br />
'Ad Dominum, cum tribulor, clamo', quasi dieat: In hoc periculo impiae<br />
doetrinae frustra eonabar hoc, ut converterentur et errorem agnoscerent<br />
pseudoprophetae. Satan enim, qui eorda eorum possedit, ita lubricus<br />
25 est, ut non possit capi. Ad haec ego inferior eram, si numerum spectes,<br />
nam minor pars a me stabat. Contra iUi, qui me impugnabant, et numero<br />
plures erant et viribus pollebant. Quid igitur facerem miser ? Hoc scilicet:<br />
Postquam pro dono meo verbum Dei diligenter inculcavi, postquam<br />
meos praemonui, illos autem admonui de errore, ascendo ad Deum meum<br />
30 per orationem et coram ipso pronuncio adflictionem meam ae certus<br />
sum futurum, ut me exaudiat.<br />
Sic proponit nobis exemplum suum David, quid ipse sit solitus<br />
facere, atque haec quidem dicuntur faeile, sed experientia testatur non<br />
sine diffleillimis conatibus praestari. Primum enim ista iucommoda,<br />
35 quae a patre mendacii per impiam doctrinam excitantur, non possunt<br />
spectari sine summo dolore animi, ad eum dolorem etiam aeeedit quaedam<br />
desperatio medieinae, quod horribihor species est impiae doetrinae grassantis<br />
quam grassantis flammae aut exundantis fluminis, quod omnia<br />
subito prostemit ae dejicit. ütrinque igitur adflietatur cor, et metu<br />
2*
20 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1)<br />
Hs] blasphemari deum, periie animas et conLScientias. Ibi Christianus non<br />
potest sine dolore vidLcre et audire, leib, quando una conscientia, quid<br />
f)unbcrt taufent? Hoc adhuc gravius, quando intus in corde niolestat,<br />
proponit cogLitationes de deo irascente, reprobLante, iudicante, damnante.<br />
Ibi homo inexpertus vel qui praesumit de sua doetLrina, nihil, parabit<br />
nisi labLorem, nescit consolationem. Ibi opus, ut dicat: non satis seire,<br />
i. »ot. s.eredargLuere, sed orandum, ut 'deus det incrc[nientuni', ut meuni E^uangeUum<br />
conservetur et heresis intereat. [931. 111 *>] AudLire et dooere<br />
g^et noc^ f)in, sed usus et officium fidei ift ?d)mer, convertere se ad deum<br />
et quod oratio sua placeat et convertere se ad Maiest[atem. quia ibi<br />
couLScientiae pavidae de indignita[te, peccatis, et roiib ein id}njev Qnfiil)en<br />
5U beten, quia primum vult sentire suam dignitatem et disputare,<br />
ÜLtrum bonuni sit eum orare vel debeat. Hec cogitatio ut non .sit. Si<br />
etiani non dignus, tamen necesLsitas reddit nie dignum et urget. Sum<br />
quidem indignus, ut deum invocem. Si quis esset scortator in nocte et<br />
11 hinter pavidae nochmaU conscientiae 15 invocet über esset »Uht fui<br />
') D. h. Rörer toül lieber faisset lesen.<br />
Dt] futurae calamitatis et sensu praesentium incommodorum. Ad haec si<br />
accedat etiam interna tribulatio, ut cor sentiat Deum iratum esse, ibi<br />
demum impossibile videtur posse orare. Ac sane homo inexpertus et<br />
praesumens de verbo et doctrina sua nihil sibi parabit quam inutilem<br />
laborem et infinitam molestiam. Non enim docere satis est, non est »<br />
i.uor.i,« satis redarguere et convincere, Sod oportet, ut 'Dens incrementum addat',<br />
ut non solum nos cum fratribus nostris in sana doctrina conservemur,<br />
sed ut diversa docentes extirpentur ac intereant. Hoc autem solura<br />
oratione perficitur. Ea autem quam non sit facilis, iam ostendimus.<br />
Docere verbum, Audire verbum sunt etiam opera magna et divina, ji<br />
quac requirunt Spiritum .sanctum. Sed usus fidei, nempe sie se conver-<br />
tere ad Dominum ac orare et praesumere, quod oratio placitura sit et<br />
Deus eam sit auditurus, longe difficillima res est, propterea quod con-<br />
scientiae timitlac fere repugnant liuic fiduciae et de niedicina desperant,<br />
praesertim si accedat conscientia peccati seu indignitatis. Ibi enim fere m<br />
accidit, ut animus prius secum ilisputct, an oratione aUquid possit profici,<br />
praesertim ad hanc quaestiouem qui deducuntur, nuuquam orubunt,<br />
si id ex sensu suae dignitatis metientur. Quin hoc faciendum est, ut,<br />
((uulis tu sis, hoc in loco negligas et in promissionem potius, in ncccssi-<br />
tatem orandi, in periculum et causam ipsam intuearis. Ita enim liet, sj<br />
ut, etsi ab orando tua conscientia te revocet, tamen periculi magnitudo<br />
ad orandum cogat. .\n enim (cxcmpli causa sie loquor). si ()uis scortulns<br />
32 prui'Dvrtlin hinter orubunt JI<br />
'
In XV Psalmos graduum. 1532/33. 11540.) (l's. 120,1) 21<br />
Hs] intcr eundum in domum cadeiet in aquani, Ibi maxLime orandum, quia<br />
necesLsitas urj;et, mors instat. Videndum igitur, an res et necessLita.s<br />
Sit. Ideo ora. Video imptios doctLores et diabLolus perturbLat me. Ideo<br />
elamo.<br />
5 2. habemus praecepLtum et promissLionem etc. Dedit verba, poe-<br />
mata, carmina, syltlabas, literas, quas debLemus orare. Deinde docuit.<br />
Ego semper ei auffrud ista 3: tu praecepisti, promisListi, docuisti.<br />
NecesLsitas ma(^t 1 jeer tun, ut obltiviscatur indignitatis, sed conLScientia<br />
absorbetur in ip.sa necesLsitate et causa orandi etc., Ut homo in pericul[0<br />
10 constitutus non disptutet, an sit dignus an indigtnus ad orandum. Antequam<br />
dispLutet, dicit: ^ilff, hu barntL^ersiger @ott. (Sauer mad^t effeLtt.i<br />
gütiger ift ein Qiuttx todf, burft feiler [Uteifter. Interim, cum nulla movemur<br />
causa, necesLsitate, Ibi Wirb lein gtut gebet bmuä. 'Ego clamo<br />
et invoco dominum.' Unde? 'In tribtulatione.' Si ipsa non adesset,<br />
14 h)irb fo loenig beten ut id). Sed necesLsitas ift bü§ ferner, ba§: macEit ejfen.<br />
1 orandum c aus ui'andum' 2 instant<br />
») <strong>Luther</strong>s Sprichwörtersammlung Nr. 48, Unsre Ausg. Bd. 61,647. ») Ebenda.<br />
') Das war vne v geschrieben.<br />
Dr]est et inter eundum casu de ponte in flumen labitur, in tanto periculo<br />
ideo non orabit, quia conscientiam peccati habet? Imo, quanto periculum<br />
et necessitas maior est, tanto ad orandum debet animus esse excitatior<br />
et promptior. Ad hunc modum in hoc periculo quoque faciendum est,<br />
20 ut, quales quales simus nos, magis illuc respiciamus, quod Satan per<br />
impios doctores tantum malorum excitat, quam quod nos indigni simus,<br />
qui exaudiamur.<br />
Huc etiam facit promissio, quod in Christo non solum habemus<br />
promissionem exauditionis, sed ipsa verba, ipsas syllabas et literas, quas<br />
25 debemus orare, Christus praescripsit. Imo etiam mandatum accedit,<br />
ut non nostri arbitrii sit orare vel non orare, sed est praeceptum opus.<br />
Haec cum cogitamus et postea accedit etiam necessitatis seu periculi<br />
consideratio, tum acuuntur animi et excutitur illae propriae dignitatis<br />
tentatio et conscientia quasi absorbetur. Sicut in subitis periculis quoque<br />
30 fit. Cum aut obruitur aliquis in itinere a grassatoribus aut cum periculo<br />
in aquam mergitur etc. Ibi priusquam quisquam de sua dignitate cogitat,<br />
prorumpit aut in verba aut cogitationem haue: O Dens, adsis. Hie enim<br />
verum est, quod Medici dicunt, appetitum provocari acribus condimentis.<br />
Neque enim melior orandi magister est quam necessitas. Sed dum<br />
35 nos securi et quasi oculis capti obambulamus nee sensu praesentium<br />
malorum tangimur, non mirum est, si oratio nostra aut nulla sit aut plane<br />
langueat. Mihi quidem hoc accidit, ut sentiam me nunquam orare melius
22 In XV Psalmos graduum. Ibi2ß3. [1540.) (Ps. 120, 1)<br />
HsJOptLimuiu ii'uicdiuui, cum feccris omnia doceiulo, aigueudo, tum audacter<br />
irrumpc per foras cum üdLUcia et noli dub[itaie: habes opt[imam causam,<br />
quia nomen dei polluitur, blasLphematur, doctLrina conspurcatiir, g^ratia<br />
•rfntifi.6,9dei minuitur. Ibi clama: 'SanctifLicetur', ut bie abo[miuationcs, bo§<br />
•i'iott^.6,io^evt5 leib, liegLiium diabLüli! Tui[ca praevalet! Papa praevalet! 'Veuiat s<br />
regLDum', quia destruitur. [ä8l. 112»] Ista oratio penetrat celLum et<br />
implet. M[onachi non orant. Sed f)eift: in tribLulatione. Reg[num dei,<br />
nomen, verbum, fides, conseientia, salus, mors eter[na, vol[untas dei,<br />
consilinm, pani.s, mala nostra, trib[ulationes jinb in 'pater noster' gc<br />
malt. 2tnb eitel trib[ulationcs, nomen dei poUui, caritatem amoveLii; lo<br />
pax, bellum jinb eitel tiibLulationes, bie leren betten.<br />
SBen? 'Dominum.' XoU alibi quaerere consolLationem. Verbo te<br />
cünsol[a, te et reliquos, praeter et ultra verbum audendum est, non<br />
dubitandum; perrumpe per nubes et scito, quod gratis[simum sacri-<br />
ficium. Est thus. Sieut ELuaugelium praedieare est sacriLficium, similae is<br />
fuc^en et flabe[n, thus, quod suavisLsime redolet, est oratio. Ideo facis<br />
deo SLummum sacri[ficium, op[us obsequiLi, si oraveris. Est de rigidisLsimo<br />
Dr] quam in tribnlatione. Ea est hoc acre eondimentum, quod etiam in<br />
Davide famem, ut ita dicam, et appetitum orandi excitat, sicut dicit:<br />
'Cum tribulor, clamo.' m<br />
Ergo discamus ex hoc versu Davidem hoc remedio esse usum in periculo<br />
falsae doetrinae, ut primum docendo se et suos erigeret, Deinde oraret.<br />
Idem nobis faciendum est, tantum fiducia causae seu necessitatis, quam<br />
etiam oratio Dominica nobis ostendit. Quia enim polluitur nomen domini,<br />
quia conscientiae perduntur, quia confessio Euangelii periclitatur, a<br />
sNaiii). 6. 9 magna profecto causa est, ut dicamus: 'Sanctificetur nomen tuum', ut<br />
9»otif>. f , 10 Rit finis abhominationum et blasphemiarum, 'Adveniat regnum tuum',<br />
quod per regnum Satanae quasi opprimitur, etc. Qui ad liunc modum<br />
orat, is sie orat, ut facile coelum gemitibus suis impleat, Cum alioqui<br />
extra tribulationem vix impletur os nostrum, Sicut papistarum oratioues 30<br />
et cantica sunt, qui cum in summa securitate vivant, quomodo orare<br />
possuntt Hanc causam ostendit David, cum dicit: 'Cum tribularer,<br />
clamavi.' Oportet enim cs.se neceasitatcm urgentem, ([uae impcllat,<br />
Sicut sunt nostra et fratrum nostrorum salus, mors aeterua, peccata<br />
nostra, incommoda nostra, gloria Dei, regnum Dei, Item pax, bellum a<br />
et cetera, quae omnia i)uloriculuruiii JJ
Iii XV Psalmos gradimui. 1532/3:3. [154U.] (Ps. 120, 1) 23<br />
Hs] jiraecepto, ut causam coniuuga.s cum praecep[to. Est duplex causa:<br />
uecessitas dei praecipientis et urgentis mali. Non quaere alium medium.<br />
Volo ire ad istum hominem, ut pro me oret! bene et te coniunge cum<br />
aliis et ora, ut sit una vox Ec[clesiae, omnes dLicant 'pater noster'.<br />
5 Ideo dicitur: 'ad Dominum', ift üufiberLinajfcn fcf)tüer, quia non<br />
apprehendimus causas et praecep[ta. Olim : ^ä) tnolt gern deum anruff en,<br />
sed sum ju gering. Ego volo invocare Sanctos. Imo mox terretur<br />
con[scientia audito nomine dei. Est quidem magnus, tamen ligat te<br />
praeceptum. Es quidem mag[nus et terribil[is, tamen sum sxib tuo<br />
10 praecepLto. Ego non erbncf)t, non ft^et bei) mir, ut orem; Ut MonachLi,<br />
qui opus arbitrarium fecerunt. @§ ft^et niäjt in arb[itrio tuo. Non inspLice,<br />
quam mag[nus deus et tu parvus, Sed quod ipse praecep^it et v[ult<br />
habere. Imo facis sacrificium odoris suavis[simi et deus urget, minatur.<br />
Ideo die: In tribLulatione invoco; hoc dicis. Ego indigLUUs, tuum prae-<br />
15 cep[tum, promisLsio digna et tu dignus, cui obedLiam. Ideo oro non<br />
in mea dignitate sed dei. Si ego non, tamen dei praecep[tum, promis[sio.<br />
14 hoc dicis mit Strich zu odoris suavis[8imi Z. 13 gezogen<br />
Dr] spectum Dei faventis adimimt, et statuamus orationem esse sacrificium<br />
gratissimum Deo et talem cultum, quem ipse a nobis exigit. Quidam<br />
de medio cogitant et fratrum orationibus nituntiu-, Id sane non est<br />
20 repraehendendum. Nam plurium oratio est fortior. Sed necesse est,<br />
ut tu quoque ores et fias pars Ecclesiae, quae uno ore dicit: 'Pater noster.' i'fattij. r,, 9<br />
Nequae enim huius aut illius tantum, sed tuus quoque vult esse Pater.<br />
Diserte autem additum est: 'Ad Dominum' contra illas cogitationes,<br />
quae et me olim exercuerunt et adhuc liodie, si qui inter Papistas sunt<br />
S5 simplices, exercent. Sic enim cogitabam: Peccator sum, non igitur<br />
possum orare ad Deum mihi propter peccata succensentem ; Quaeram<br />
mediatores, quibus propitius est, Mariam, Petrum, Annam etc. Conscientiae<br />
enim pavidae audito nomine Dei terrentur. Et sane magna<br />
est maiestas. Sed non tam magnam fingere tibi debes, ut ideo orare<br />
30 nolis. Si enim maiestatem consyderas, cur non in hoc consyderas, quod<br />
ipsa maiestas praecepit, ut orares? Profecto non ita pnsillus aut nihil<br />
es, quin te autoritas praecipientis liget. Hoc mandatum intuere et com-<br />
mitte te eins gratiae, qui idmandavit, die: Domine, non est arbitrii mei,<br />
orem ne an non orem ? (sicut monachi somniabamus). Tu praecepisti,<br />
35 agnosco igitur me debere parere tibi. Si indignus sum, at praeceptum<br />
et voluntas tua digna est, cui paream, promissio tua digna est, in qua<br />
confldam. Oro itaque in dignitate non mea, non Mariae, non Petri,<br />
sed in dignitate nominis lesu et Dei praecipientis et mandantis.<br />
31 praecipit B
24 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1540.) (Ps. 120, 1)<br />
Hs] Xae ift in lide doniini orare. [Sl. 112»>] Hoe ignoravi Papista, id omnes<br />
ignorant. Credo, quod multi fueiiut, qui foris piotulerint ista verba et<br />
tarnen intus habLuerint gemitum conLScientiae, quem non int«lLlexeruut.<br />
lam de fide, quam taput orationis docemus etc. Pater in deserto: nullus<br />
est labor sicut orare deum. Si intel^ligis de oratioue sine fide, tftc^ itud^ wax, s<br />
quia novi, quantus labLor orare horas canonicas, nullus gravior quam ille,<br />
(juia 1 i}at Jid) mit gtualt biiju fjobcn. Si ad deum, ad credendum deo<br />
Wollt). 7,7 in oratione, i)"t? aud) wax. Sed quando aliquis se armat: 'Petite' etc., tu<br />
promisisti, docuisti, hie neces^sitas max^ima reg^nat et nomen taum<br />
Video poUui. Sine fide est impossibilis oratio, mirb 1 fauer gmig to<br />
etiam in fide. Dignitas dei praecipientis et urgentis, i.e. trib^ulatio nostra.<br />
Exercete vos ad clancularias preces in cubLiculo, videbitis, quantum<br />
hab^eatis tentaLtionum. quando aliquis serio VLult orare, diabLolus pro-<br />
ponit mira etc. Sed hie die: est not, Is vult mori, illa lab^orat in partu,<br />
extremis. Ibi iam orandum, non cog[ito de raea probitate, et simul i»<br />
promi.s^sio; tum vincit. Si sine promis^sione dei et tribLulatione, difficilLe.<br />
10 Sine (hoc) 14 illa] ille<br />
Dr) Hanc rationem orandi totus Papatus ignorat, et possum exemplo<br />
meo affirmare, Sicut ego in monachatu nunquam unam orationem Dominicam<br />
vere oravi, ita quoque adhuc hodie Papistas ne unam quidem<br />
syllabam in fide orare. Hoc forte factum est, ut Deus audiret gemitus ao<br />
inenarrabiles cordis mei, sicut credo alios multos fuisse, qui istos gemitus<br />
etiam habuerunt, quanquam eos non agnoverunt. Sed extra hos gemitus<br />
nuUa pars orationis recte aut intellecta aut pronunciata est, ut debet<br />
et ut, Dei gratia, nunc oramus ac reliquos quoque docemus orare. Extat<br />
sententia cuiusdam heremitae inter monachos celebris, qui dixit Nulluni n<br />
esse tantum laborem, sicut est labor orandi.* Id quidem verum est, si<br />
respicias ad orandi legem sine üde, quae tradita fuit sacrificulis. Sed<br />
magis verum est, cum loquimur de oratione in fide, ut cor reluctetur<br />
conscientiae et desperationi ac audeat fiducia miscricordiae Dei. Quanquam<br />
difücultatem hanc mitigat non .solum promissio orantibus facta, »<br />
item mandatum, sed etiam necessitas, quae nos urget. Quod autem ad<br />
ipsain rem attinet, oratio sine fide vere est impossibilis. Ilaec enini iluo<br />
orationem faciuut efficacem, promissio Dei et tribulatio. In his exercete<br />
«aitii. », c voß et asuefacite vos etiam ad clancularias preces 'in cubiculo', sicut<br />
Christus praecipit. Quodsi Satan eam orationem, sicut solct, conatur >»<br />
impedire, discite oculos daudere et dicere: O Domine, ecce hie<br />
tribulatio et angustia. Ego hie [®fl. C] periditor, ille frater meus sie<br />
periclitatur, sie vexatur a Satana, non patitur tempus, ut de me cogi-<br />
') ViUie patrum, V, VI, -J Agatlton; Migne 73, 941.
Usl 'Invoco' : ^aö<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120,1) 25<br />
ift «L^mma sapLientia : fluc^§ jum ^LC^flOtt äuejelauf f en.<br />
er ml summaiu audLaciara, pertTtictam frontem^ in suo praeceptto<br />
promissione; hoc sacrificium vult, quia dicit: 'Exaudit me ^^^^^^^<br />
malmo- 'auditor precum.' Hoc nomen ei reUnque. Si est auditor, debctCf.65,.<br />
5 etiam orari a nobis. Nunquam est oratio dicta, quae non sit exaudita,<br />
quia 'exauditor precum'. Ut hie: 'cum, exaudit.' Hoc in consoltationem<br />
ut, cum oraveris, certus sis te exaudtiri. ®a^ Amen gebort brauff, Ut<br />
Sic jditeujft ut ille: 'EtexauLdit.' Ipse^ in corde novit hoc, quia promittit ,<br />
praecipit, docet. Et exemplis ostendit. Hoc accipe. EpithLcton dLivmae<br />
10 maiestiatis, quod 'auditor' omnium gemituum, qui fide etc. Si non ht<br />
statim, tamen suo tempore; si non modo, [«1.113*] Act mehore; si<br />
uon per illam personam, etc. Hoc Bertnhardus pulchterrime, nee mehus<br />
dictum: Fratres, cum oratis, nollte dubtitare de oratione vtestra, sed<br />
') Martial 11, 27. '') David. ») OoU.<br />
Dr]tem, simne bonus an dignus, adiuva me in tempore secundum verbum<br />
15 tuum etc Hoc modo considerata causa et promissione vmcitiu- Satan.<br />
Et ad hanc rationem orandi invitat nos David suo exemplo, non solum<br />
in periculo impiae doctrinae sed in omnibus tribulationibus. Ac placet<br />
Deo si hie flducia misericordiae et promissionis bene sis impudens,<br />
secundum hoc, quod sequitur: 'Et ipse exaudivit me.' Quasi dicat:<br />
ao Hoc modo declarat Dens sibi gratam esse orationem nostram, quam<br />
suscipimus flducia promissionis et misericordiae eins, quod eam exaudit.<br />
Atque hie vide, ut hoc nomen Dei diUgenter discas, quod David hic ei<br />
tribiüt- 'AVDITOR PRECVM', ac cave, ne, cum oras, per diffidentiam<br />
hoc nomen ei eripias, sicut plerumque facimus. Nam sicut Germanico<br />
25 proverbio dicitur flnem commendare omnia, si bonus sitS Ita plenque<br />
in concludenda oratione peccant ac orationem vitiosam reddunt. Cum<br />
enim addendum est Amen, dubitatio, quae in cordibus est, Amen mutat<br />
in negativam, quod nihil sit. Contra hanc dubitationem David hic nos<br />
conflrmat suo exemplo et praeter promissiones, quas habemus, propomt<br />
30 suam experientiam, ut nos ad orandum in flde excitet, ut statuamus<br />
Deum certo nos auditurum esse, siquidem est auditor omnium gemituum<br />
eorum, qui in üde orant. Quod si non tam cito audit, audiet suo tempore,<br />
si non audit eo modo, quo tu vis et optas, audiet meliore, si non per<br />
hanc personam, quam tu optas, faciet per commodiorem etc. Sic dicit<br />
35 Bernhardus alicubi, nee memini me quidquam legisse in omnmm recen-<br />
tiorum scriptis de oratione aut pulchrius aut magis pie dictum: Fratres,<br />
inquit, noUte dubitare de oratione vestra, sed scitote, quando verbum<br />
14 me fehlt B 35 quiddam B<br />
') Spriehivörtersammlung 460, ünsre Ausg. 51, 660.
26 >n XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1)<br />
Hsjcerti, quam primum per üs, mox scripta coram ocluUs dei, et certi eam<br />
exauditam; Et aut flet hoc, quod petitvir, aut expedit non fieri. Sic<br />
dei respousum: fiat, quod petitiir. Si non possum redimere mulierem<br />
in abor.su, fiat tarnen oratio exaudita. 2)n^ jol man oiüis je^cn, Ut orans<br />
fe^ Amen braiiff, Ut hie: 'Et exaudjvit me.' Ideo nemo tam bene orat s<br />
ut cinfcitig Dnj(^ulb, SunQe Oold, hoc nihil dubitat. Ipsi loq^uuntur de<br />
celo ao UbLeuter vellcut e.sse in eo. Est vcra et plerophLora oratio; pueri<br />
Jollen a nobis discere, econtra nos; forma [m discant a nobis, et vim et<br />
efficaciam ab ipsis. ®aö mad)t ünjei natura perversa. Ideo fomen Dnjet<br />
9 efSciam<br />
Dr] per 08 erumpit, tunc oratio vestra scripta est in oculis Dei, et aut fiet, lo<br />
quod petitur, aut expedit non fieri.i Quid potuit dici magis Chri.stianum ?<br />
quid consolatione plenius, quam quod Deus tauquam Eex quidam nuini-<br />
ficentissimus ad omnes supplicationes nihil aliud respondet quam: Fiat,<br />
quodjpetitiu- ? ;;. :<br />
Sed inquis: Saepe fit diversum. Quoties oratur pro gravida et is<br />
parturiente foemina, quae in partu moritur ? An enim lacobum non putas<br />
orasse pro sua Eachel in tali periculo occumbentem ? Sic oravit David<br />
maxima spiritus contentione pro filio ex Bathscba, sed oratio i'rustra fuit.<br />
Eiusmodi etiam inter sanctos innumera quotidie exempla videmus.<br />
Eespondeo: Utcunque sit, hoc primum statuendum est, Deum esse jo<br />
auditorem precum. Hie titidus Deo nunquam est adimeudus, Sicut<br />
in hac tide prima pueritia puk'herrime orat, quae sie de Deo credit, quod<br />
audiat et largiatur omnia. Haue fidem sine dubitatione in puk^ierrima<br />
plerophoria pueri retinent; quare eorum orationem et probo maxime et<br />
saepe milii ad exemplum propono. Quanquam enim pueri formam ai<br />
orandi et verba a nobis discunt, tarnen nos recte ex ipsis disceremus ora-<br />
tionis efficaciam, propter nostrae naturae perversitatem et malam in-<br />
stitutionem quoque. Etjxo hoc primum sine exceptione est statuendum,<br />
quod^nostra oratio sit exaudita.<br />
Secundo, exauditio sie est definienda, non ut Deus semper faciat, so<br />
quod nos optamus, sed ut faciat, quod nobis est utile. Nam Deus e\ini<br />
bonus Sit, nihil potest darc, nisi quod bonum est. Nos auteni saepe pro<br />
lil)eris,' saepe pro aniicis, saepe pro nobis ipsis uranuis. non cjuod est<br />
bonum, sed quod nobis bonum esse videtur. In talibus Deus etiam tum<br />
cxaudit, cum non facit, quod nos petimus. Itaque in oratione Dominica n<br />
priuH i)r() sanctificatione nominis, pro adventu rcjini Dei, j)ro vohnitatis<br />
8uae implctionc oratur quam de nostris et vitae nostrae eommodis, ut<br />
') Sermones lie tempore, Mujne, Bd. ISS, WO.
In XV Psalmos gnuluuin. 1532/3:5. [1540.] (P.s. 120, 2) 27<br />
ils] onitiorics |o fiiuer. cousolatio posita, exauditas esse nostras preces statim,<br />
ubi factae.<br />
Dixinuis 1j[uiic vei'S[um indicere arg[umentmn liiiius psalmi, qiiodv.<br />
orat pro pura d[Octrma et S[ancto verbo adLversus bereticas linguas;<br />
5 deinde esse psalmum exemplum non soluin consolationis, sed imitationis,<br />
ut sciamus et persuasi simus, ubicunque ortum verbum, mox venire<br />
f[ures et latrones, ne apiid nos videatur novum, .semper ita fuit. Cavere<br />
nou posLSumus, quin Satan inter f[ratres, quin Oriente ver[bo Sat^an<br />
adsit medio. Ideo non dormitandum, sed assid[ue vigLÜandum, verbum<br />
10 dei urgendum, quia tentator non dormit, 'pug[nandum contra spiritualia'. sw. 6,ia<br />
Sic inter fratres Cain et AbLcl et omnes domest[icos SLanctorum patrum,<br />
IsmaelLem, IsaLac. Quia diab[olus est inimicus dei, persequitur deum<br />
9 medio] meo<br />
Dr] scilicet in talibus Dens non faciat, quod nobis videtur esse bonum, sed<br />
quod vere sit bonum. Eecte igitur traditur discrimen rerum petendarum,<br />
15 ut in iis, quae ad gloriam Dei et salutem nostram pertinent, sine con-<br />
ditione statuamiis nos exaudiri, contra in iis, quae ad hanc praesentem<br />
vitam pertinent, etiam speremus liberationem, Sed cum resignatione<br />
nostrae voluntatis in vohmtatem Dei, ut in talibus Deus faciat secundum<br />
quod ipsi videtur et nobis utile est. Ipse enim seit, quid sit bonum, nos wöm. s, 2«<br />
20 non scimus, Sicut Paulus quoque dicit. Ad hunc modum salvandus Deo<br />
3s<br />
nostro fideli et bono est titulus, quod sit 'Auditor precum', Sicut hie<br />
David de eo concionatur.<br />
II. Domine, libera animam meam a labiis v.2<br />
iniquis et lingua dolosa.<br />
Haec est propositio Psalmi, orat enim pro doctrina et sancto verbo<br />
adversus haereticas linguas. Dixi autem initio Psalmum hunc non tantum<br />
esse accipiendum pro exemplo ad imitationem seu doctrina m, ut<br />
discamus, quid in hoc periculo feceritDavid et nobis quoque sit faciendum,<br />
sed etiam accipiendum esse pro consolatione contra ingens illud scanda-<br />
30 lum, quod, iibicimque sana doctrina efflorescere incipit, ibi mox fures<br />
et latrones exoriuntur, sanae doctrinae hostes a Satana excitati; Ne<br />
scilicet nobis videatur novum esse, quod orto Euangelio Anabaptistae<br />
et similes pestes religionis exorti sunt, sed ut vigilemus excussa securi-<br />
tate, cum videamus eum, qui nos tentat, neque dormire nee cessare, et<br />
36 'pugnemus contra spirituales nequitias', cum quibus semper sanctis bellum epij.«,!«<br />
fuit. Abel hostem habuit Caynum, Isaac Ismaelem, lacob habuit hostem<br />
Esau. Huius inimicitiae autor Satan est, qui Deum et verbum eius perse-<br />
2
28 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120,3,4)<br />
Hs] et verbum eiu.s cede et mcnrtLacio. Ideo pf^arret non cotr[itet se vocatum<br />
I. Um, j,j ad securitatcm vitac, scd 'didactikos' et per.severans in doctLriua, verbo do-<br />
V. 3<br />
cendo et argLuendo. Quando abest verbum, omnia in pace quam pess^ima.<br />
[Sl. llSb] i. e. meipsum. Nos accipinnis pro 'anima' pronomen.<br />
'a labiis mcndLacibus', et er fd)tlt6, quod Hegen \ i. e. docent falso, trieiicu<br />
mutabLili rethoLriea et amplificant, bu^en et |rf)mucfen, bas '\\unb et |d}aub.<br />
In ista tent^atione certo exp^erimus adversario.s verbi. Si non AnabLapti-<br />
stae, SacraLmentarii diabLolici, tum rustici et contemptores et qui diversum<br />
docent. et in corde diabLolus. Orabis, exercebis verbum et coniunge<br />
orationem.<br />
' Quid dabitur' : Iste versus apud patres aliter interpretatus. Aujitusti-<br />
nus se ma«erat et exercet praesertim in Confes^sionibus. Sic intelLÜgit: i.e.<br />
quo remedio liberaberis cadem ipsa?^ 'Da mihi sagrit[tas potentis' etc.,<br />
»nenn id) bie ^ett! hoc longe tractat et exponit ELuangelium et verbum,<br />
11 aliter über (versus) 14 exponit mit Strich zu sagitLtas Z. 13 gezogen<br />
') = lügen. ') Nämlich lingaa dolosa.<br />
Dr) quitur, non caede solum, sed mendacio quoque. Haec scire magna con- u<br />
solatio est, ne in talibus periculis despondeannis animum, Sed cum<br />
primum ad ministerium verbi vocamur, contra hoc periculum nos confirmemus<br />
et summo studio caveamus securitatem, quam mendaces linguae<br />
et dolosa labia non permittunt. Itaque contra mendaciter dialccticantes<br />
et dolose rethoricantes debemus parati esse, non solum ut strenue recla- »o<br />
memus et obiurgemus eos, sed etiam ut diligenter oremus ac meminerimus<br />
a Davide nobis ostendi hie Dominum liberatorem, qui solus in tali<br />
periculo nos servare et perdere adversarios possit. Coniungi enim debent<br />
exercitium verbi assiduum et oratio. Hebraismus est: 'Libera animam<br />
meam', id est, me ipsum. u<br />
V.» III. Quid detur tibi aut quid apponatur tibi<br />
ad 1 i n g u a m d o 1 o s a m !<br />
V.4 IUI. Sagittae potentis acutae cum carl)uiiibus<br />
desolatoriis.<br />
Ili versus, cum facilem sententiam habeant, varic tractati sunt a 3«<br />
l)atribuK, propter ineptam versionem. At praecipue Augustinus beiic hie<br />
HC macerat. Quid dabitur tibi, exponit, id est, quo remedio liberaberis<br />
et respondet: Appone vel da mihi sagittas, hoc est, Euangelion, et ciuu<br />
hoc carbones, hoc est exempla patnini.' n;i('c inultis disjjutat. «od nos<br />
') tMarrationu in I'ialmot, Mignt 37, 1600.<br />
t
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 120, 4) 29<br />
Hs] et cum hoc exempla SLanctorum patriim 'carbones' vocat. Istas pia.s<br />
cogLitationes et speculationes patrum sinamus valere, quantiim etc.:<br />
non sunt heretica, sed non propria. Non est hereticus dicendus, qui per<br />
Cataclu[esin afleitetc,; sunt b[onae dementationes bLonorum hominum.<br />
5 Est ineptia quaedam S[anctonmi valde tolerabilis. toleremus istas.<br />
Sed propria sententia: 'Quid facit lingLua ?' excitat seipsum et parat sibi<br />
occa^sionem aceusandi istam lingLuani. Vis scire, quid faLciat? dat mihi<br />
mahmi mag[num, deinde addit tentat[iones, urget, exercet! Eespondendum<br />
per accusationem, captata oc[casione per quaestionem.<br />
10 Ipsa lingLua est sagit[ta, cum carbLonibus, lunipcLris. Non est abusus, v. 4<br />
sed proprius. duplicibus imaginibus depinxit pestÜLentem ling^uam,<br />
mendacii et doli, quae reth[orica et dial[ectica. Sunt sagittae et sunt car-<br />
bones. Ibi proprio depicta, quasi per imag[inem, vis ling[uae hereticae,<br />
quomodo deus inspiciat et omnes spiLrituales homines. (2tnb ein fd)arffev<br />
15 pfteil, quem exercitatus miles fd)euft. Diab[olus est exercitatus, bellLum<br />
gessit a principio mundi cum tota EcLclesia. Sepe victus, sed semper<br />
redit. [581. 114»] Multa belLla cum AbLraham, Adam, lacob etc., sie semper.<br />
quo maiores viri, hoc atrocius cum eis congred^itur. 6r i[t ut b^onus<br />
5 sanctorum] ss [sonst = s|piritus sLancti] 7 Vis c aus Qui 12 quae] qui<br />
13 vim beretice 17 Hier etc. steht Christo 18 quo] qpö<br />
Dr] ea sinamus valere, quantum valent; etsi enim propria non siint, tamen<br />
20 neque haereticum nee noxium est, in loco non proprio bonam sententiam<br />
per catachresin afferre. Sunt, ut sie dicam, hae tolerabiles ineptiae sanc-<br />
torum, nos tamen, sicut interpretes decet, propriam sententiam sequemur.<br />
Sic igitur reddendi sunt hi duo sequentes versus:<br />
Quid poterit in te lingua dolosa? aut quid efficiet?<br />
2i Est ut acutae sagittae potentis, iit ignis in iuniperis.<br />
Interrogatio eo pertinet, ut se excitet et quasi occasionem instruat<br />
accusandae linguae dolosae. Sicut profecto gravissime describit duabus<br />
insignibus similitudinibus, quam pestilens res sit impia doctrina et quid<br />
de ea Deus et spirituales homines iudicent. Primo comparat eam sagittae,<br />
30 non obtusae, sed acutae, deinde quae eiaculatur non ab imbelli, sed a<br />
robusto, ut utrinque periculum sit, et ab ipsa sagitta ad penetrandum<br />
apta, et ab eo, qui telum magna vi torquet. Igitur diabolus, haereticorum<br />
pater, hie nobis proponitur tanquam miles exercitatus et potens, qui<br />
contra Ecclesiam a conditione humanae naturae pugnavit, et quanquam<br />
35 saepe sit victus, non tamen cessat, sed redit gravior et cautior, et quanto<br />
isti instructiores, sanctiores et doctiores sunt, cum quibus belligeratur,<br />
tanto ipse incumbit fortior, tanto aggreditur eos atrocius. Igitur Spiritus
30 In XV Psalmos gradiiuni. 1532,33. [1540.] (Ps. 120,4)<br />
Hs] ftiger. Ecclesia loquitur secunrtiim sensum infirmitati.';, qiiia revera, si<br />
specte.s a(lLver.«ariorum maliciam, potLentiara, tarn pleniLtudineni viven-<br />
tium, videntur oppressiui lianc arme Ec[clcsiam. Et sie .semper fnit<br />
fa[cies EcLclesiac, quasi infirmior esset et diab[olus potentior. Et P^auhis:<br />
2.»or.i«. s'Virtus in infirmitate perficitm'. ])ial)Lolus miii? (libbor jein, tiiiirupliator, •-<br />
sed semper ante victoriam. Sie videmus nostro exemplo. Adversarii<br />
praeferun[tiir viribLUS, diligLcntia, peiseverantia, pertinacia, quia diabLO-<br />
lus est. Eeele.sia dicit et uos: luva, — quomodo simiis einfeltifl contra<br />
maliciam, parvi, modi^ci contra multitudinem, infirmi potentiam, Sint<br />
anatiii.s.ao docti et anf^emjLCV, nos 'dispersae oves'. Ideo 'lin.ij[uam here^ticam' jd)ncit !^ >o<br />
s. lim. 2, 17 Ut PLaulus: 'Cancer' etc. Si Sch[wermenis ()tc aiiff temc et nou adcsset<br />
fidelis DLOctor, qui wljetet, |oIt 1 Wuftcn leien in 3 diebus. Si admitteretnr<br />
cum pio ÜLOctore, ev jol l)l)nx 511 id)oiicn mari)en, qiiia vul.sns est<br />
?/8 üier quia diab[olu8 est sieht non potest cessare 8 (simpl[ices) einfeltig<br />
') = schneide ab.<br />
Dr] sanctus loquitur liic secuudum carnis sensum, hoc est, secundum cositationes,<br />
quas in periculo hoc habent sancti, et vocat impium Doctorem n<br />
sagittam in manu potentis. Si enim spectes advei-sariorum multitudinem,<br />
audaciam, glorias, studia, conatus, pertinaciam, ingeniorum celeritateni,<br />
vafriciem, qua ehuluut aut calumniantur sancte dicta, videntur opprossuri<br />
Ecclesiam, quae multis modis inferior et infirmior iudicatur. Satan itaque<br />
ceu telum, quod nulla arma sustinere pos.sunt, videtur triumphaturus ao<br />
esse, Sed si (inem exi)ectes, contrarium experieris. Sicut enim Ecclesia<br />
propter infirmitatem, ciini multitudinem hostium ac siiorum paiicitatem<br />
considerat, turbatur ac ruinam metuit, Ita Satan inflatur successu, cum<br />
videt ad primum conatum omuia procedere. Kam doctrina impia 'scrpit ut<br />
».ttin. 3,1; Cancer' et maxiraa incrementa in horas sumit, ita ut in bene eonstitutis »<br />
Ecdesiis, qualis, Dei gratia, haec nostra est, si cui fanalico locus doccndi<br />
permittatur, sulüto omnia subvertantur. Sic perrumpit sagitta haec.<br />
Cur? quia impellitur a Satana et vulgus est ceu officina Satanae, propter<br />
fastidium et eontemptum quotidiani. Quia autem hacrelicl a veteri<br />
et quotidiana ratione docendi discedimt et sernjicr nova afTerunt, fit, 30<br />
„quod Moses dicit,<br />
j^jjjj,^<br />
perrumpant.<br />
ut 'ebrius aiiiuehciidat sitientcni' et sagittae i.stae vi<br />
Porro in Script ma u.-ilatus «luoqiie tropuR est. ut sagittae appellentur<br />
Vi 4S.6 ^'•'•bum, Sicut patet ex Psalnio IT). Et mala liugua proverbiati ligura<br />
dicuntur sagittae ex aliena pharetra, aut sermones aut consilia ab aliis 1%<br />
HUggesta. Proprie autem falsae doctrinae hoc nomcn convcnit. quae.<br />
'Jd fmatiu A
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120,4) 31<br />
Hs] (liaboli, vüescunt ei assidua. Eot^tensis Ijat beit forteil, offert nova, ideo<br />
.s armat<br />
perrumpit. %a^ flogt Bcclesia: sunt vakle acutae, fcf)euft ut diabLOlus,<br />
est quam diab[olus. Verbum vocatur sagLitta in sac[ris literis, lingLua<br />
mendacii est sagLitta, et acuta et »not jiujevuft, gcjd)erfft a diabLolo, quia<br />
sua per scrip[turam, exemplum patrum, per similitudines. Num<br />
credLendum, quod corpus et sanguis in pane? Quantum idolatriae com-<br />
mittes, si solum p[anem adores! ^ns finb sagLJttae acutae et valide iac-<br />
5 armat(ain) 6 sanguis] vinura<br />
Dr]ut dixi, facillime penetrat. Sic^ Munzeri sagittae erant seditiosae voces,<br />
quibus iusta imperia abolere nitebatur, incendebat animos simplicium<br />
10 exemplo Gedeonis, losua et similium, qui divino mandato Phiüstaeos<br />
eiecerunt e terra. Commemorabat magistratuum vitia, quod aut verbum<br />
persequerentur, aut secundum verbum uon viverent. Igitur docebat<br />
nullam eis deberi obedientiam, non deberi censum etc. Hae sagittae<br />
simplicium animos confodiebant. Anabaptistarum sagittae erant Bap-<br />
15 tismum esse efücacem in credentibus, Pueros non credere, Ergo non<br />
baptizandos esse. Item, Prius docendos esse homines quam baptizandos<br />
secundum sententiam: 'Ite, docete et baptizate omnes gentes,' Pueros, iij!,uti). 2«, i9<br />
antequam doctrinam possunt intelligere, baptizari. Ergo rebaptizandos<br />
esse. Quidam dignitatem baptismi elevabant, quod aqua nihil faceret<br />
20 ad remissionem peccatorum, quam tamen Christus immediate coniungit<br />
cum Spii'itu in regeneratione, Johan. 3. Hujusmodi sagittis conflxa Sofi- s, f.<br />
imperitorum pectora, quantumvis stultos errores complectebantur. Idem<br />
nobis usu venit cum Sacramentariis, hi etiam sagittas suas habent, quibus<br />
multorum corda sauciarunt. Btsi autem cordatis imponere non possint,<br />
2:, qui sciunt in millius hominis iudicio, sed simpliciter in verbo Dei esse<br />
acquiescendum, tamen quia sagittae acutae sunt, incautos et imperitos<br />
vulnerant. Congerunt similitudines: 'Ego sum Petra,' 'sum Vitis,' 'sum goÄ!'!'*<br />
Via,' Postea volunt ad eundem modum intelügi verba Christi: 'Hoc est^"""'*"<br />
corpus meum,' id est, Signum vel figura corporis. Haec pingunt et ornant äRattii. sc, se<br />
30 Patrum sententiis. Aiigustinus definit Sacramentum esse sacrae rei<br />
Signum^, Igitur hie est Sacramentum corporis Christi, hoc est, Signum,<br />
non ipsum corpus. Sed quaeso te, quid dicturi erant, si aut hanc Augustini<br />
sententiam non haberent, aut Sacramenti appellatio Coenae domini nimquam<br />
esset indita ? Sicut etiam in prophanis scriptoribus videmus, quam<br />
35 longe aliter appellatione Sacramenti usi sint.* Haec fere praecipua sunt,<br />
quae miseri ad verba Christi evertenda afferunt. Nam quod Patrum testi-<br />
') Die folgenden Beispiek ohne Vortage in der Handselirift. ^) Ejiistolae,<br />
Migne 33, 528. ') Z. B. Oicero, De republica 2, 35, 60.
32 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (ISJO.) (Ps. 120, 4)<br />
Hs) tantur per arcuni diaboli i. e. os mendacü. Idt'o si tu non liberas a ling[ua,<br />
tum succumbemus, ipsi vineent. [SI. 114''] Si ego non vincar, tarnen<br />
fa^cio iniafjLineni propter alios; lacerant et perturbLant et dissipLant<br />
Ecclesiam, quod hOLmines l)rr lüCvben, nescLiunt, utri credant. Ego doceo,<br />
quantuni possunuis. CetLerum, ut oremus. Non est opis nostrae, redinieie<br />
ecLclesiam contra perturbLatores, nisi deus iuverit. Debet Sl^nifcv ^Levr<br />
©LOtt TOLimjCt et CingLÜo nn topff' vel convertit adherentes. Si^ov iol?<br />
7 tu 3 nach dissipant nochmals et 4 utri e atis cui<br />
') iV^. greifen.<br />
Dr] monia converrunt et magno conatu nituntur ostendere veterem Ecclesiam<br />
sie sensisse, quem liaec ita moveant, ut iileo a Christi verbis discedat ?<br />
Cum praesertim non hoc sohim probare possimus, veteres etiam eo modo, lo<br />
quo nos, de Sacramento esse locutos. Sed, si quis simpliciter veterum<br />
autoritate nitatur, eum necessario multa prol)aturuni, quae manifeste<br />
cum Sana doctrina pugnant. Periculosa itaque haec via est, ideo Christi<br />
verba depravare, quia veteres de iis aliter videntur esse locuti, quam nos<br />
solemus, qui dicimus Christum, sicut verba sonant, cum panem dedit, de- is<br />
disse corpus suum, et cum vinum dedit, dedisse sanguinem suum. Ita<br />
enim nobis de his verbis iudicandum est, sicut iudicarunt Apostoli, cum<br />
haec verba ex Christo audirent ; 'Accipite, comedite, hoc est corpus meum.'<br />
Non est cogitandum, quid ille aut alius dixerit, cum res nondum veuisset<br />
in disceptationem, longe enim aliter videmus locutos patres in discepta- w<br />
tionibus et extra disceptationes. Deinde illis ipsis temporibus patrum,<br />
quorum autoritate nituntur, bona pars sanae doctrinae depravata fuit,<br />
sicut testantur Origenis in Cireca, Augustini et Hieronymi in Latina<br />
Ecclesia libri. Quod autem haec nostra sententia Sophistaruni argutiis<br />
implicita et ridiculis quaestionibiis prophanata est, quas Sacramentarii »s<br />
lascive exagitant, quid ad nos, qui sine disputatione retinemus Christi<br />
verba et ea merito praeferimus omnium hominum opinionibus et iudiciis,<br />
etiam veteris Ecclesiae, sicut ipsi vctorem Ecclesiam appollant 1 Cum<br />
tarnen fateri cogantur multa veterum dicta nostram senteutiam probare.<br />
Ea quoniam Sophistice interpretantur, hoc ipso ostendunt, quam nobis so<br />
facile sit, si hoc modo liberet, idem facere in interpretandis iis, quae ipsi<br />
adducunt. Sed accidit eis, quod (Jraecus Poeta dicit:<br />
86' Siiixog Xdyog<br />
voaibv Iv avTM tpaQfidxoäv Seixat acoipütv.^<br />
Et tarnen non bene munita corda ceu sagittae penetrant, decipiuntur si<br />
enim simplices magnirica specie et fuco. quo sua pingunl honiines oiisli-<br />
') KuripidfS, l'hominsiir •/"//.
In XV Psalnios graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120,4) 33<br />
Hs] Sunt sag[ittae nocentisL.simae, quae iaciilantur tanqiiam a gy^ante,<br />
ididvff<br />
et geiiialticj c)efd)ofien\ i. e. multos pertuibant et oceidunt. ßr ift<br />
oin ftavdev J[euffel, qui sagittat; non stipulae. Sic P^aulus: 'AppreliLen- gpi, e.ir.<br />
dite', omnia 'Ignita tela' etc. istis vocabidis reddidit totum versum istimi.<br />
5 Sunt tela acutis[sinia, validi.SLsima, Deinde etiam ignita, 'cum car-<br />
bLonibus.' 'luuiperorum' : jinb feuerpfeil, fd)ar^ffLe, geioaltLige gefcftoffen et<br />
3linbcn an et bornen line ber ^^L^uffel. CarboLnes non sunt nostri, sed<br />
quasi ift Itcd)te Ii:>l)e, Ut 18. psalmus: 'fulgura cum carbonibus'. Vocat
34 In XV Psalmos gradiuim. 1532 33. (IMO.l (Ps. 120,41<br />
lls] et spargit. [SI. 115»] Ibi non solum ignis in spinis, sed lunipLeris, ubi acce-<br />
Mnat.lfi'se dit unctuositas. PLaulus ad fab[rum; ut Ka[rlstadiiis cum'tuto'^ CinpLlius<br />
fani et ignem lücttev, postea Anabj^aptistae. wSic currit iste ignis istius<br />
linguae et telorum. 2)aö ift pictura. hoc conqueror, quod liabLet ling[ua<br />
liereticoium tantum successum, et siibitiim. PLaulus cum vertisLset s<br />
dorsnm a suis C^ivitatibus et vix paucos niaximo lab^ore couverteLiet<br />
ad fidem, Mox introLierunt psLeudoprophetae totae Ecclesiae, subverte-<br />
«W. H, i'j batur tota Asia. ToiiLtra tarde accenditur itriiis SL])iiitus s^aucti; econtra,<br />
quia invenit mateiiam idoneam. Ideo burncto licd)tcv lüd)^ ut ein biivr<br />
ftro et fett tifern I)oI^, habet in natura fomentum istius ignis, i. e. ratio lo<br />
est plena pinguedine, quod libLcnter admittit ista tela; non habet pro<br />
telis, — pro snavis^simo igne e celo misso. Ista semper fuint, quae multo<br />
lab[ore edifLicamus, illi subito subvertunt, quia inveniunt opercuhini<br />
dignuni, parati homines ad audiendum placentes sibi. Ideo vertitur<br />
semper ad nova. A veritate autem, — sed veritatem, i. e. ampLlectuntiir. is<br />
'J Ka[rIstadiuR c aus Si 5 tantum] tii successum) siico«iim 10 fomotiini<br />
') = TovTo. Zur Saclie vgl. Unsre Ausg. Bd. •2.% 107. ) = loh.<br />
Dr]tationem de Coena domini movit, cum particula xovro eiusmodi ignem<br />
excitavit, qui nc hodie quidem recte sopitus est. Postea accesserunt<br />
alii, qui quasi oleum alYuderunt, ut ignis illovum teloruiu magna celeritate<br />
in vulgo tanquam in silva iuniperorum cuneret.<br />
Est igitur haec pictura qnerela quaedam, quod Haereticorum lingna »o<br />
«Pfl. N, i»tanto successu et tam subito omnia pervagatur, Sicut Paulo accidit. qtii<br />
cum po.st maximos hibores midtas ecclesias foeliciter instituisset, statini<br />
postquam dorsum vertit, tota Asia a pseudoprophetis subversa est.<br />
Hui IIS niali quae ca\i.sa est, prae.sertim «um ignis Sjiiritus sancti adeo<br />
tarde accenditur? Maec nimirum, (|uod liacretici a verbo discedunt et sä<br />
ea afiferunt, quae rationi couvenire videntur. llaec est pinguedo illa.<br />
quae facile ignem capit et (iiiae in natura sua liabct fomcnta ignis. Ilaciiie<br />
libenter fovet illa tela et ea habet pro
In XV Psalraos gradnum. 1532/33. [1540.) (Ps. 120,4) 35<br />
IIa] sed facile fastidiunt. Hoc dknintur in nostrara consolLationem, quod<br />
lingLua feiiev an,5iinb. Ideo habet feiiev fort), habet ignem, ift vot. Ignis<br />
b[Onus est verbiun dei, est fldem docere in popi^ulo. Pessimus ignis est<br />
cum flammis iunipcLrorum. Hec cogimur ferre, nihil possnmws facere, sed<br />
5 rident, proficinnt in peius. PLsahnus: Sßenn tri) mirf) biubev äunie, nihil, is.e<br />
sed quo plus dico, plus rident, sed consolor me istis exemplis, sie seniper<br />
factum. Deo gLratias Interim, quod possumus eos ind^care: Ista d[icun-<br />
tur non sana, sed diab[Olica; - quod incolLume nostrurn iudicium de<br />
puritate doct[rinae, quod video igLnem in lunipLCris et sagLittas diabLoli,<br />
10 quamquam conformes ad rationem naturalem, [331. 115''] sed sunt sagLittae<br />
igLnitae diab[ol), quo incedit ELuaugelium et cor. Sed video eos sag[itta8<br />
diab[oli, uon admittunt ista dog^mata tanquani salutaria emplastra, sed<br />
sunt incendia in regno; ibi mögen (cffrf)en et deus mu5 geben regen, ut<br />
etc. Istae sunt 'pugLnae spirituales', de quibus mundus nihil. Ibi deu.sepi) e, 12<br />
16 non soluni largitur, sed ipse iacit, quia non pugnamus cum aeqaalib[us<br />
ut in corporal[ibus pugnis, sed dos inflrmiores, pauciores, simpLÜciores.<br />
Uli instructi multitudine, potentia exhortatores, exagitat eos diab[olu8.<br />
1 Hec c aus lila S quod mit Strlcli zn Deo gratias inlerim /i. 7 ijezogen<br />
II) pauciores] paucios<br />
Dr] Hic igitur ignis bonus est, quando verbum Dei et fidem docet in Ecclesia.<br />
Contra est ignis malus, quando discedit a verbo et docet, quae rationis<br />
20 sunt. Haec videre et ferre cogimur, quod, si quis se opponit et eos admonet,<br />
hunc rident et capitali odio persequuntur ac quotidie in peius proficiunt.<br />
Consolemur itaque nos his exemplis, quod haec sie praedicta, scripta<br />
et picta sint, isto Psalmo teste, et agamus Deo gratias saltem pro isto<br />
populo, quem adhuc retinemus, Deinde etiam pro dono. quod possumus<br />
95 iudicare tales doctrinas esse Satanae sagittas, quantumvis sint speciosae<br />
et couveniaut cum sapientia et iustitia carnis, Item cjucd sint ignis vehemens,<br />
qualis in iunipero solet esse, ad quem restinguendum omnem<br />
operam omnes conferre debemus. Hae sunt spirituales istae pugnae, qtias<br />
mundus nescit, longe maiores quavis corporali liicta, ubi committuntur<br />
30 fere pares cum paribus. hoc est, homines cum hominibus. Hic non solum<br />
pauciores cum pluribus instinictissimis malitia et potentia committimm-,<br />
Sed etiam cum Satana et spiritualibus nequitiis, a quibus illi urgentur, gpi).6, 12<br />
pugnamus. Itaque opus nobis est auxilio Dei et praesidio Angeli Michael,<br />
qui illos deiciat, siciit in Apocalypsi est. Atque haec est causa, curoif. 12.<br />
35 oratio et gemitus piorum iu tali periculo sint necessarii, ut dicamus:<br />
O domine, nos quidem libenter docebimus, Sed tu quoque nos adiuva.<br />
Spem hanc habemus in tnnto successti et tauta celeritate propagandae<br />
3*<br />
7
36 In XV Psalmos graduura. 1532/33. [1540.1 (P>. 120.4)<br />
^ ""] Ibi oportet 'MicliaLcl adsit cum s^uis angLclis' et draconeni. ^a§ muffen<br />
tl)im y:emitu.s .';i)irituales: Domine, lihLenler; Video^ quod eiront, non<br />
2 aor. 12,» po.ssuni autem praevalere. Sed Iiat md)t not: 'Viitiis per intiiniitatem'.<br />
Quod cito fit, cito etc., nulla herCLSis diu. Cain, Ismael. gentcs, ludei<br />
»(. läs.aiinb weq, ^abft iani etiani cadit. 'Multi expugLnant, sed non praevalent'.<br />
'"Iunip[eri': i. e. sunt tela ignita.<br />
Dr) impiae doctrinae, ut, quod cito fit, etiam cito pcreat', Deinde nulla uuquam<br />
haeresis ad extremum vicit, Sed mansit victoria verbi. Cayn, Ismael,<br />
Arius, Manichaeu.s et alii omnes periere, .sie periere gentcs et Iiulaei<br />
i.*ttr.i.3s resistentes Euangelio, Papatus nunc etiam ruit, 'verbum autem Domini lo<br />
tM. 1». anianet in aeternum', secundum auream illam .sententiam Psalmi: 'Saepe<br />
expugnavenmt [Sg. D] me inimici mei, SED NON PRAEVALUERUNT<br />
MIHI.'<br />
* Sed hie forte in mentem venit, quae fuerint istae haereses .seu<br />
dolosae linguae tempore Davidis, contra quas hoc loco orat. In regno is<br />
2nm. 16. 15; i erat Ahitophel, erat Semei, crant alii multi. qui ei maledicerent et vafris<br />
consiliis iueeuderent subditorum animo.s contra eum. Sed .satis apparet<br />
Davidem de graviore periculo loiiui. llic it;itur quaeritur, quäle id fuerit.<br />
Etsi autem historiae sacrae .satis ostendunt, qiuintum semper negotii<br />
3". 1. 4 fuerit veris Prophetis cum falsis Doctoribus, sicut Hieremiae historia «) H'dtuirr, .f\4linfV, K. ') Her Ihiirk iim hin lii.t pn-ciitioni S. 37 /.. Jl tiln\f<br />
\'iirlitye in i/rr Untulsvhrip, itho XiituI \'f>t Ditlrich».
In XV Psalmos giiiduiiiii. 1532/33. 11540.] (l's. 120, 4. 5) 37<br />
Hb] 'Heu mihi, quüi 'ncolo': Istuni ver.sum cxpo[suerunt de desiderio v. .i<br />
resolutionis ex isto corpLore et hoc trib[iieiuut peifectioni MonastiLcae:<br />
quando diu vixi in obedientia, et cupit mori et recipere suum praemium.<br />
Nihil. Hie nihil est, quod possim praestare, nisi ista 3: doceo, oro et patior.<br />
5 Docendum, ut verbum nianeat in piiblico, orandum, ut conservetur<br />
et vincat. Interim donec, ferenduni est. Oranis ser[vitus ferendo snperanda<br />
est. Oportet me ferre quoscuuque hereLticos, qui venturi sunt, sive<br />
6 donec mit Strich zu orandum bis vincat yi. 5/6 gezogen.<br />
Dl] loeo David graviter refutat. Huius plaeraeque aliae fuerunt simifes.<br />
Neque enim, sicut in Hieremia quoque videtur, hoc solum accidit, utscr. 11,10<br />
10 Gentium Deos ludaei colerent, sed relicto templo currebant ad ea loca,<br />
in quibüs patres olim sacrificarant, cum Dominus sacrificiorum et oratio-<br />
nis locum designasset tabernaculum constitutum in Hierusalem ;<br />
Quidam<br />
deligebant sibi proprio consilio hicos et colles, in quibus sacriflcabant.<br />
Haec omnia quia erant contra voluntatem et verbum Dei, magno autem<br />
15 studio ab idolatris flebant, necesse fuit, ut pii contra docerent, ne homines<br />
aut sibi deligerent rationem colendi Dei aut aliam rationem iusticiae<br />
sequereutur, quam quae per sanguinem Filii Dei obventura esset, quem<br />
Joannes ideo 'Agnum' appellat, quod esset futurus hostia seu victima, 30I). 1, 29<br />
qua expiarentur peccata totius mundi. Ita videmus eadem semper fuisse<br />
20 certamina de iisdem rebus inter falsam et veram Ecclesiam, eadem quo-<br />
que pericula. Quare iisdem remediis nobis quoque utendum est, ut primum<br />
per sanam doctrinam vindicemus Christo gloriam suam et homines<br />
hortemur ad Studium verbi, Deinde, ut cum Davide oremus contra linguas<br />
dolosas et labia iniqua. lam subiicit Propheta querelam precationi.<br />
a» V. Heu mihi, quia incolatus meus prolongatus est, habitavi v.s<br />
cum habitantibus Cedar, multum incola fuit anima mea.<br />
Praeterquam, quod haec male versa sunt, etiam versuum ordo cou-<br />
fusus est, quare sie reddemus textum<br />
Hei mihi, quod advena sum in Mesech,<br />
30 quod habito in tabernaculis Kedar.<br />
:<br />
Hunc versuni exposuerunt de desiderio resolutionis ex isto corpore,<br />
quasi petat 'dissolvi et cum Christo esse,' ac tribuerunt hoc Votum proprie ^dh. 1, ^3<br />
Monachis. Sed non impropria solum, verum etiam inepta et absurdissima<br />
haec sunt. Sententia enim haec est: Commemoravit hactenus periculum<br />
36 suum et Ecclesiae ac petiit liberationem. Nunc querelam subiicit, quod<br />
Ecclesia sit in medio hostium, impugnantium doctrinam vi et dolo. Sic
38 In XV Psalmos grailuum. ir)32;33. [1540.] (Ps. l->0,5)<br />
Hb] Pelag[ianos sive Ai'Lrianos, Sicut AnabLaptistas, SacraLiiientarios et<br />
apud nos Epicureos. E.eo porto, baö mir I[ci[i et leln'ii roede tf)ut, cum<br />
Video iiou soliim persec[utioneni ver))i \i et dolo, [Söl. 116 »] sed conteiup-<br />
tuin, magnif[iceutiam et risum, ut NobLÜes, ÜLives^ et rustici. @6 tl)ut<br />
cini- moiblidi, valde majriia et mala crux. Oportet videie te ifjnita tela s<br />
9)ijui. 7,s4 et carbLOues. Ideo dicit: '^d) Inn ein elenbcv houio', ut PLauluM Ko. 7.<br />
Ego miser pastor. Ista coactus videre et fene. ExpLCcta dominum, \ 'li-<br />
liter age, i. e. infelix sum. Ego miser. Quare? quia liabito in meseeli et<br />
habito cum tab[ernaculis Cedar. EbLraei vocant Kedar AKab^iam. Et<br />
arab[um Eb^raei linguam vocant ling[uam Kedar. Et sati.s frequen.s hoc lo<br />
i.OTo|t«,isf. vocabLulum. Lsmacl habet 12 duces. Inter ceteros praevaluit Keder. Aga-<br />
reni, Moab sunt arabes etc. Mesech putat Felix* Italiam vel Hethruriani.<br />
tif«. S8, a; 15 Ego puto populos Aciuilonares, Ut in EzechLiele Tubal. lam vocamus Me<br />
Sattern, unde venit Maho[met noster. Ego grammaticam profiteor ignorare,<br />
quia perierunt vocabula rerum, non omnia in germanico habentur. quae is<br />
tamen iu vigore. Non habemus linguam lat[inaui, grecam perfecto in<br />
omnib^us vocabulis. Sive ergo Hetruria sit, non credo tamen. Ego<br />
') Dietrich hat die Ahkürzung fahch ergätut zu centauri, vgl. u»tfii im I>riick X. '25.<br />
•) = einem. ') Felix IVaiensis, lyl. Jocher, GeMtrtenlexikon II, ööl.<br />
t)r] igitur dicit: In lioc periculo nihil est, quod possim praestare, quam liacc<br />
tria, Primum, quod summa cum fide doceo, Seoundum, quod maximo<br />
studio oro, Tertium, quod patior. Doceo, ut verbum maneat in publico, vi<br />
Oro, ut verbum conservetur et vincat, Interim autem, donec vincet,<br />
ferendum est, quicquid accidit. Qui hoc non vult facere, necesse est, ut<br />
succumbat. Sic nostro tempore sustinuimus Sacramentarios, Anabaptistas<br />
et Epicureos. Sustinuimus (iu()(|uc oppressionem verbi factam<br />
vi et dolo. Et inter nos (luixpic multi sunt, maxime nobiles Centauri, i»<br />
qui sectirissimo animo non sobini conicmnnni totuin ministerium. sed<br />
etiam optarent abolitum esse. Ilaec saue acerliissima sunt (tninibus piis.<br />
qui ea videre et feiTe coguntur, nee mutare possunt. Ideo dicimus cum<br />
Daviilc: 'Hei milii, sum incola Mesech.'<br />
Cedar est Arabia, quae ludaeis ad Meridiem tuii, Mcsccli sunt tjui w<br />
dicant Italiam esse, sed mihi videtur esse populus, (|ui ludaeis ad Septen-<br />
trionem fnit, sicut hodie sunt Oricntaics Tartari. Porro utcrque iioi)ulus<br />
ferox, barbarus, crudelis et sine omni Immauitate est, practcrquam qiunl<br />
ad- fugara aptus est et in tabernaculis scu plaustris Nomadum morc<br />
vivit. Per metonymiam ita(|ue his po])uiis signiflcat hostes Ecdesiae, s»<br />
3i Noumduni A
hl XV Psalmos frraduum. 1532/33. (1040.) (Ps. 120, 5) 39<br />
Hs] jmto inter filios laphet, L l)i iam oiieutales pop[iili, Ünttem. V^ult ü[iceie: i.bjoIc lo.a<br />
liabito inter ArabLes et tattaro.s. Arabes \o wol aU ^^LOttevn bos DoI[f,<br />
popLiilus rapinae, Virtus armentarii; fofjren bfl i)CX etc., non edif[icant,<br />
fohmt teriam ut nos, leben ut iii()e, non curant do[mos, pop^ulus rapax,<br />
5 ferox, man !an l)I}m iiidit üicl ftefen, ideo non edÜLicant. Sic MahLomet,<br />
TuiLca. Et conti atus ex 5UabLCin et Jat[tern. Xa fompt Ijer 'Taber-<br />
naciil aKedar' in Canticis: Est 'simillima taberLnaeulis Cedar', non habet 6o6ci. i, s<br />
liic mansionem. VLult .significare cum istis pop|ulis ipsum miindum.<br />
Nostri Turcae, arabLe.s etc. sunt Mingua dolosa et ignita'. [331. 116t'] Ex<br />
10 TLurcis et ArabLibus est inimicus noster hereticus. Mesech, KedLar,<br />
CingLlius sunt nostri tattern et Moscliab, qiiia, sicut iste pop[ulus habi-<br />
tabat vicinus 2at[tern et MoscliLab, .«ic nos liabitamus. Summa: cogor<br />
me solari patientia et conso[latioDe scripLturae. iOtag beten, lejen et bulb<br />
f)aben. Interim docemus, invocamu.s et exp[ectamus. Vel[lem lib[entius<br />
IS doct[riuam piuam sine liereticis, pulcherLiimam faciem Ec[c]esiae, con-<br />
sentientes pastores. Non fient. Orandus dominus, ut ipse faciat. Interim<br />
ferenda ista mala scandala. Ideo canimus: 5Wi, infelix homo sum. Est<br />
miser[rimum genus vitae; si spectes exterLuam faciem, fol ber ^^[eujfel<br />
ein prebtijer etc. Si nihil spectarem quam turbas, vex[ationes mundi,<br />
20 Sat[anae et herLCticorum, non velLim coronam. Turcae, heretici ti)un erft<br />
ben red)ten idiaben, sunt proxLimi vici[ni et domestLici. Ego secundum<br />
exterLuam speciem sum miser et habito etc., finb rapax et ferox pop^ulus,<br />
qui nocet semper.<br />
11 über Cing[ steht Cinglius 20 erft] cft<br />
Ur] quos et Ecclesia tum habuit et postea in novo Testamento habitura erat.<br />
25 Malo enim in genere exponere, quam ut tanquam prophetiam ad nostra<br />
tempora accommodem, Quanquam verum est Ecclesiam hodie habere<br />
hostes Cedar et Mesech, hoc est Turcam et Tartaros, eultores Mahometis.<br />
Sententia igitur est: Cogor me consolari spe et patientia, libenter vellem<br />
Ecclesias esse pacificas et pastores inter se consentientes. sed hoc non<br />
3(1 fit. Itaque causam totam commendabo Deo per orationem et docebo<br />
fldeliter. Interim ferenda sunt scandala ista, ut in bono vincamus malum.<br />
Videmus igitur miserrimum genus vitae esse docere, quia ibi praeter alias<br />
calamitates, quae in Doctores ab infidelibus congeruntur, etiam hoc<br />
ferendum est, quod falsi fratres doctrinam comimpunt et Ecclesiam per-<br />
35 turbant. Sed propter Dominum in coelis ferimus ista et canimus cum<br />
Davide, quod habitamus apud Mesech et Cedar, rapaces et feroces<br />
populos.
40 Iii XV Psalraos graduum. 1532.33. [1540] (Ps. 120,6)<br />
y'] 'Multum mcojla': lani iiulicat, quid eiun mordeat. 3^) "l"^ 'öiuj<br />
{ein cum istis T^urcis et ArabLibus, inter ista scandala et pertnrbLationes.<br />
6? llilfft übex iiirilt. quaiulo diabLohis non vicit multLitudine et inagLui-<br />
tudine tentationis, tedio et assiduitate. Et nuilti inexpertes spi|^ritualium<br />
pugLnaruni in ])iin(i])io jjujrnant. s('erturbari. Haec Satanae est malignitas. Itaque abiciamuR<br />
prorHUK spem pacis, dum hie vivimus, et certi sinius, si hodie vincimuR<br />
unum genus tentationum, cras secuturum aliud. Si hodie Anal)apti-<br />
stae, Sacramcntario. Munzcrano unum argumentum solvis. cras excogitat »<br />
et atlert alia decem. Est enim Satanae pectus foecundisisimum meudacii.s.
In XV Psalmob gnuUiuui. 1532/33. 11540.] (Ps. 120, 6. 7) 41<br />
Hb] erat rc^Lnuni i" snimina pace, e(lil'[icabantur miilta tonip[la et altaLria,<br />
vigcbat cultus! Ergo dicimur i^llperbi, iuimici pacis, quod solum esse<br />
Magistri, habere SLpiritum S|anctuni et ipsi nihil scire.^ Sic impingunt,<br />
qiiod perturbemus ec[cle,siani et nolinnis cedere. Corani deo, con[Scientia<br />
5 iiostra sie, qiiod gloriari tilios pacis, paratis[simi ad eam, pura doct[rina,<br />
et ipsi perturbLant pacem ; qui iactant cha[ritateni et paceni, sunt ext[remi<br />
bostes eins. Ipsi 'oderunt PLacem' et nos accusaut Oportet 'me cum eis<br />
esse'. @e{)Drt ad consolLationem, quia contrarium auditur. Ipsi sunt<br />
pacis, nos econtra. Ideo oportet conLScientia sit certa; vellem paceni<br />
10 pura, paratissima couLScientia, — te seditLiosum accusant. Ibi sese laudat<br />
de pace! Ipsissima veritaLS. Scilicet con[Scientia mea: Ego fllius pacis.<br />
Sic ipsi libLcnter haberent paceni, ut tacerem et eos sinerem locjui.<br />
'Cum loquor': \o tüolt td} tüol pacem diu^turnam a Pap[a impet[rare, v. 7<br />
CesaLre, Episcopis, PLrincipibus, et sinere, ut ipsi loqLuantur. Sed baruber<br />
'» gljetö an. Non pos[Sum tacere. Pet[rus: 'Quae vidimus'. 'Ite, praedicate' «w^-ao ^^<br />
etc. 'Qui me confessus'. 'Servus piger abscondit'. Ideo alius taceat, egoOT"'«»„'
42 In XV Psalmos graduum. 15:«/33. [1540.] (f's. l'Ai. 7)<br />
HB]tatcm! Est error. Ista scandLala, quae grassantur per orbeni, tfiun cim<br />
\v\)e. Tu uniis es, qiii frustra (|uaererc non cessasti. ut nou excitaretur<br />
tiirb|^atio. T't ErasLimis: quaiulo nulluni tarn uiafjnuni, ab.stinencUini<br />
a medicina, t|uam tanpatiir; Ut pleriq^ue niorbi tales, ut non tangautur.<br />
Sic SapLientes hoLnünes diount, et quando couL-scientia pii: seandahini »<br />
11100 et odium verbi iuconiprehensLibile. [Sl. ll?»»] I^uni nou melius, nunüiif.<br />
11, 3if. quam incepisse? ut sub PapLa pax. Christus: 'In pace sunt'. lila pax<br />
>nar ba, sed non nianet. 'Venit for^tior'. ^er niad)t ein vunipel etc. 'Sa<br />
ntuS njol etc. Ideo con.solLatio nostra est: Si centum luilia scandLalizentur,<br />
lompt ber I)er: 'Ego loquebar'. Nos nihil aliud fecimus, qui accii- m<br />
samur heretici. Non vitam, opera accusLare possunt, Sed doct[rinam,<br />
— et coguntur tarnen fateri non fal.'^ani, sed novam. Ideo culpa non est<br />
i grassatur 4 uiiiganturj taiig.itur 12 lulsuiiil reram<br />
ür] Sit ceu ignitus carbo, qui non potest teneri, sed cogit ad aperiendum os.<br />
Hinc igitur illae turbae oriuntur, quod tolhint mandatuni Dei et nos<br />
tacere voluut. Sed cur ipsi nou potius sequuutur nostra ? Sit igitur in is<br />
tali periculo liaec nostra consolatio, quod sumus paciflei, etsi ipsis oeca-<br />
sionem turbarum dedisse iudicamur. Non faeile est superare scandala<br />
illa, cum aut Satan aut sapientes homines ea exaggerant et cau.sam in<br />
uos reiiciunt, quod nos ea excitaverinius pertinaciter resistendo, cedendum<br />
fuisse potius, quam ut sie animi exacerbarentur, Sicut Erasmus in Diatribe so<br />
sua disputat esse plaerosque morbos, quos praestet omnino non tangere,<br />
quam cum tanto periculo medicinam tcntare.' Sunt haec sapienter dieta<br />
et nos ipsi videmus satis incommoda talium scandalorum, videmus contemptum<br />
gravissimum verbi, videmus licentiam et disciplinae dissolutionem,<br />
quae sub Papatu tanta non fuit. Sed quid ista ad nos! Quod »<br />
enim loquimur, quod pugnamus verbo, facimus iussi nee licet nobis de-<br />
trectare autoritatem iubentis Doniini. Hie igitur fit. c^uod Christus in<br />
tu! 11, Jif. Euangelio dicit: 'In pace esse domuni. cum fortis eam solus tenet, Sed<br />
cum venit fortior, tum moveri turbas.' Cur autem fortis non potius cedit<br />
fortiori<br />
Ergo haec nostra est consolatio, quod quantumvis pluriinum turl)a-<br />
runi in Ecclesia est, nos tarnen conscientiae nostrae testimouio nitimur,<br />
quod nihil aliud faciiuus. ([uani (luod Uxiuimur. Id autem facimus non<br />
nostra voluntate, sed iussi legitima vocatione. Ergo non vitam, nou<br />
opera nostra accusant, sola doctrina culpam sustinet, quae non nostra, w<br />
sed Christi est. Si igitur indignantur ideo, ((uid ad nos? Oportet enim<br />
nos loqui, oportet contiteri Dcum patrcm, filium eins Christum lesum<br />
19 pertiiiaciuH H 21 praesUt li<br />
) Untre Ausg. Bd. i«, «jr.<br />
so
In XV Psalmos graduum. 153'i/33. [1540.] (Pb. 120, 7) 43<br />
Hs] nostra iJerturb[ationis. Sed iiulc venit, fjiiia loqninnir. Vel non audire<br />
vohuit vel commiscere cioelum et ter[rani. Sed oportet loqui, t'onflt[eii<br />
Eniangelium, bapLtismiim. Nisi deus debet amittere regLnum suum, —<br />
3oI IUI turbatio c]()eu, fo ift'ö [lejfev, ut C[oelum et t^erra, Restes, prin^cipes<br />
s tu l)iniffen et aü nistLici ,^ii ftio tuevben, quam 11t reg[nuni et gloria dei.<br />
Eras[miis et alii sunt Epic[uri, qui argumentantur ab visibil[ibus: quanta<br />
est turba, malum seciitum ex isto ELuangelio. Unde? Est vestra loquela,<br />
ergo oportet vos tacere. Aperi oc[iilos et vide perturb[atioiiein in Papatu,<br />
tot monstra, aboLmiuationes, errore.s, non audiebatur 1 verbum purum.<br />
10 Si recitabatnr in pulpito, mox con.spureab[atur per glossLas. Nulli servati<br />
per doct[rinam Pajie, quia mera raendacia. Ibi nihil videtur, tum con-<br />
spurcata universa doctLrina, tantum mansit verbum ad lectionem et<br />
bap[tismum. Sic quot^idie abLominatione eins dog^matis perierunt, qui<br />
t)r] et sanctum Spii'itum, Oportet, ut liomines pure doceantur, non solum<br />
1* de usu Sacraraentorum, sed etiam de substantia, quid vere sint, quid<br />
non sint. Nisi enim haec doceantur et explicentur, quid remanebit de<br />
regno Christi ? Quare potius, quam aliquid regno Christi et gloriae eius<br />
decedat, ruat non solum pax, sed coelum et terra. Hoc periculum sa-<br />
pientes isti non vident. Itaque tanti faciunt istam necessariam iacturam<br />
20 trauqnillitatis, quae sub Papatu fuisse visa est. Nos contra amplificemus<br />
gloriara Dei et fructus, qui nascuntur ex pura praedicatione, et contemnamus<br />
istas voces, quibus nimis moleste nos onerant Epicuri Lsti, qui<br />
nihil quam pacem et tranquillitatem laudare possunt. Videte, inquiunt,<br />
quot subito mala emerserint. Unde? Nimirum ex doctrina Euangelii.<br />
25 Nam ante eam nihil tale fuit, non fuerunt Sacramentarii, non Anabaptistae,<br />
non seditiosi, nunc ista sie invaluerunt, ut nuUus eorum videatur fiuis<br />
fore. Quid igitur suadetis ut faciamus? Tacete. Ad hoc consilium de-<br />
currunt isti admiratores tranquillitatis et Epicuri, sed aperi tu oculos<br />
et non solum intuere in ista incoinmoda externa, sed vide etiam, quae<br />
30 fuerit turbatio in Papatu, quot et quanta monstra impietatum fuerint.<br />
Nusquam unum verbum purum audiebatur de peccato, de gratia, de<br />
merito Christi et de iide, de exercitiis sanctorum operum, de magistratu,<br />
de aliis vitae generibus. Omnia erant conspurcata pestilentibus glossis.<br />
Ad haec quanta fuit prophanatio missarum? quanta impostura indul-<br />
35 gentiarum, purgatorii et similium ad quaestiim excogitatarum abhomina-<br />
tionum ? Mihi quidem iutuenti in regnum Papae, quäle fuit ante praedica-<br />
tionem Euangelii nostri, videntur homines studio et ex composito ab impiis<br />
doctoribus obiecti Satanae et aeternae damnationi. i^am quod ad mini-<br />
sterium attinet, tota doctrina iacuit praeter textiim Scripturae, qui<br />
*o negligebatur, et administrationem Sacramentorum, quanquam'^alterum
44 1" XV Psalmos graduuiu. 1532/33. (1540.] (Ps. 120,7)<br />
Us] vere servati per Euangelü textuni. Elige vel illas tiirbas veras EcLclesiae<br />
vel externas et scandala. Praestat retinere loquelain verbi dei, quam<br />
aniisso eo habere paoem etiam celestem. Non velini in paradiso sine<br />
verbo. Econtra si in inferno, modo \erbum dei, iit sumus. Ideo si 8ap[iente8<br />
iiidicaiit de reb[iis istis, nihil; intelli^Liint tantiim de vi.sibLÜibus etc.;<br />
sed iu.sti non intel^ligunt, non eurant. Sed volo Hb[entins, baS' ein Cing^lius,<br />
KLarlstadius et ML^inzer tumultuar[entur, quam totam Eccle.siam destitui.<br />
In Pap^atu nihil videbatur quam cacationes monaohorum. [S8I. 118»] Ista<br />
Vera scand^ala non vident, quae in spiritu. Nostra consol[atio: Nos non<br />
SHoiti). 18,7 causa turbationis, scandLalorum. 'Necesse est, ut sint .scandala.' Oportet,<br />
dico, fieri CingLÜos, Ep[icuros. Beatus, qui non causa: 'Veh.' Ibi<br />
secura con[Scientia, vivo in medio .scandLalorum, sed consolor nie, quod<br />
sum pacis, sum et loquor, quod nihil quaesierimus quam cha[ritatem, et<br />
Zu 8 am oberen Rand der Seite steht ps. 121. 13 quam o<br />
Dr] non solum mutilatum fuit, sed nunquam de vero eius usu recte homines<br />
edocti sunt. i.s<br />
Hie igitur iudica, utrum praestet. Sunt euim turbae istic, sunt hie<br />
o<br />
in inferno vivimus et tantum nos consolamur spe, quam verbum Dei<br />
nobis ostendit, atque hac spe vincimus omnis generis incommoda et<br />
cruces. Assuescendum itaque est, ne cum Epicureis tantum intticanuir<br />
in visibilia scandala, et scandala invisibilia (quae tamen maxima ac<br />
aeterna sunt) negligamus, ita fiet, ut istae turbae ])er sectarios excitatae js<br />
leviores esse videantur. (Jptabile quidem erat, nihil turbarum esse, .sed<br />
cum id obtineri non possit, praestat mille Anabaptistas, mille Sacramen-<br />
tarios, mille seditiosos excitari, quam ut siinul per oinnes Ecdesias sit<br />
confusio et impura doctrina. Nunc enim etsi est confusio, tamen quaedam<br />
Ecclesiae recte sunt constitutae, quae sub Papatu et in ista pace non lo<br />
erant. Nunc saltem in certis locis docetur pure, Sacramenta pure ad-<br />
ministrantur, cum illis temporibus nus(iuain aut doceretur aut Sacramenta<br />
administrarentur pure.<br />
Retineamus igitur lianc consolationeni, (luam nobis hie ostendit<br />
Spiritus sanctiis, et
In XV Psalmos graduum. 15:J2/33. [1540.] (Ps. 120, 7) 45<br />
H*] hoc ostendimus max[inia patientia. Si voluissenius facere, quod T^urca<br />
et C[esar gern o^'tfjan, tnir lüoJten in 1 iav tnljev aitiic()ten quam ipsi 10<br />
etc.; sed quaerimus pacem; 2. loquimur et pure docemus gLratiam et<br />
red[ucimus opera in suum ordLinem. Sed nolunt audire, ba g{)et Iied)tev<br />
5 lod). Ideo debemus g[ratias ärgere, quod »[piritus SLanctus dicit ad nos:<br />
Non es reus in istis scandalis. Ideo beilaut, quia tu loqueris. Si hoc<br />
test[imonium habes in spintu nostro, quod turbaLtio orbis sequitur ad<br />
purum verbum, tum culpaLm conücio in collum Christi: tu es causa;<br />
\o tvegt^ bei" ledit man. Tum con[Scientia secura et Christus securus;<br />
10 ergo orandum et (}alten cum verbo et in gebult geben: Si impingunt nobis,<br />
ut letemur in .«[piritu S[ancto, qui dicit nein et propter solum verbum<br />
dicit omnia fieri.<br />
6 bellant c atis pellaiit<br />
Dr] omni .studio quaerunt. In hoc numero, Dei gratia, no.s hodie sumus, ut-<br />
cunque de nobis aestimet mundus. Quodsi animus fuisset, augere aut<br />
15 fovere turbas, quam facile nobis fuisset cum iis sentire, qui nostram<br />
doctrinam aut impugnant, aut nova afferunt ? Sed nostra cura unica fuit<br />
et adhuc est, ut homines syncere et pure docerentur de merito Christi<br />
et gTatia, Item de gratiae quasi pignoribus et signaculis, quae Sacramenta<br />
vocamus. In hoc studio quoque precabimur Dominum, ut nos<br />
20 usqiie ad ultimum .spiritum conservare dignetur. Amen.<br />
Ad hunc modum pingit Psalmus hie haereticos et verae Ecclesiae<br />
fortunam, ut scilicet armemus nos contra baec pericula et agamus Deo<br />
gratias pro hac sancta consolatione, quod quidquid tumultuum excitatur,<br />
id non imputat iis, qui docent, sed verbo, verbum autem est non nostrura,<br />
ii sed Christi. Itaque possumus securi esse, quidquid tandem ex sana<br />
doctrina sequitur; qui amant pacem, taceant sane. Nos autem loquamur<br />
cum ftducia magnalia Dei, et non erimus inobedientes in vocatione nostra.<br />
Si excitantur malae linguae et turbationes, cum Davide contra eas orabimus<br />
et securi Deo commendabimus Ecclesiam suam. Is verbum suum<br />
30 .servabit Ecclesiae suae et iinpias linguas eo incendio extinguet, quo<br />
ipsi putant Ecclesiam conflagraturam esse. Amen.<br />
2'j loquenmr B
46 I" XV Psalraos graduum. 1532:«. |ir)40.] (Ps. 121, 1)<br />
IIsl 18. Novemli. 121. Fsiilmus.<br />
1. psalnius {iraduuni, ul andistis, fnit oratio pro conservaiula<br />
pura doctriua advcisus ling:uas haereticonin» et alianmi omniuni opinionum<br />
impiarum, qviae est maxLima et piincipalis pu
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ph.UI,1) 47<br />
Hs] quotidie ventis rerum visibilium, tristiciae, laetitiae, gloriae, ignominiae<br />
et Omnibus istis rebus movemur, quae nobis incutiunt passiones aniniorum,<br />
spem, fiduciam, diffldentiam, pavorem. Ergo i-stis proceUis urgentibLU.s<br />
opus resistere sola exhortaLtione verbi et urgenda fides in verbuin. Sie<br />
5 ergo docet psalraus in hac vita exercendara fldem, non .solum docendam,<br />
sed exhortandam.<br />
'Ego levo ocLulos meos ad montes': Oculi mei levantur ad illos mon-<br />
tes auxüiares, salutares. Est Antithtesis in verbis istis: montes auxLiUares.<br />
Imo totum psalmum per Antitlitesin oportet intelligi. Quandocunque<br />
10 docetur fldes etc., Caro dicit: Seiifiel tutt ön^ tveQ füren, qnia caro sim-<br />
pliciter in contrarium vertit. Caeteri, qui coeperunt servire deo, in-<br />
gruentibus tentationibus et examinibus fidei, unus currit buc, alter lUuc,<br />
currunt ad Eegem, amicos, aurum; Si favorem, ad favorem, gloriam,<br />
Alii in P.eth El, Beth Auen, Gilgal, lucos Samariae, Christo. Infinita^soi'le^».!»<br />
15 solatia et auxilia sunt, quae qnaerit cor humanuni in necesLsitate positum.<br />
Et tarn stultum, ut undecunque citius quaerat auxiltium quam a deo.<br />
3 urgentibnis proceUis zu 7 'Levo oculos meos ad montes' r 8 auxtiliares<br />
mit Strich zu auxüiares am Anfang dieser Zeile gezogen 14 Beth Kl c aus Bethel<br />
15 sunt IS citius o<br />
Dr] Inde sequuntur passiones graviores, nempe aut seci;ritas aut desperatio.<br />
Ergo his flantibus proceUis necesse est, ut resistatur exhortatione verbi<br />
et ut urgeatur fides in verbum. Ad hunc modum intelligo hunc Psalmum.<br />
20 quod Sit quasi doctrina, qua monemur in hac vita fidem assiduo exercendam<br />
esse exhortationibus, ne occupati curis hiüus seculi obliviscamur<br />
aeternorum bonorum.<br />
I. Levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi.v.i<br />
Quod dicit de montibus auxiliaribus, includlt antithesin, sicut omnis<br />
26 doctrina fidei et promissio antithesin secum affert, si carnem consideres.<br />
Promittitur piis futurum, ut Dominus ipsis adsit. Sed si speciem consideres,<br />
etiam Christus in cruce videtur desertus esse. Ad hunc modum<br />
etiam per hunc totum Psalmum bella antithesis indicatur, quasi dicat<br />
Propheta: Ingi-uentibus tentationibus et examinibus fidei unus huc,<br />
30 alius illuc currit, quaeruntur varia solatia, auxiUa varia, si amicis indicatur<br />
opus esse, curritur ad amicos, si principe, ad principem. Sic videas in<br />
meo populo alios in Bethel, alios in Gilgal, alios in Bethaven currere,<br />
tanquam ad salutares montes, Sicut sub Papatu quidam Eomam, alii<br />
Compostellam, alii alio curiebant, sunt enim inflnita patrocinia et solatia,<br />
35 quae cor in difflcultate positum credit et qnaerit. Et quod mirura e.st,
48 In XV Psahnos graduum. 1532'*^. |1540.] (Ps. 121, 1)<br />
lls] Ideo psalmus ille est laus et exhortatio fidei, ut on# gett)e{)nen ad imum<br />
locum et inontos et vertamns fidem et spem ah aliis montibus et patro-<br />
ciniis. Ideo oculo obliquo videt ad eos, quia apuil alios inontes auxilia<br />
quaenmt. Sie nos: Is factus Carth[usianu8 etc., et aliud nihil qiiaere-<br />
banius quam patroeininni fontra peooatuni, mortem pro salute eterna '<br />
impetiaiida. Istos metus et afflLictiones conscientiae volebamus averteie<br />
per patrocinia Sanctorum. Vadant illi, quo volunt, abhorreant montem<br />
Siou, ubi solus adiutor etc. Ego maneo in uniea religione. fide, (\uiie est<br />
in montibus illis auxiliaribus. Et per hoc vocabulum auxilii reprobat<br />
istos montes, qui [331. 119»] habent magnam speciem iuvandi, Ut in Sama[ria •»<br />
Baal maiorem speciem iuvandi quam deus in Hierusalem. ut in Tere. 44.<br />
5fr. 4i,i6it. CL^P-: 'Non aud[iemus rationem, quia quo die etc.; libemus ergo etc.,<br />
I. jfBii. 16, 31 ff.<br />
et liberabimur a malo' etc. Deus sie tentat nos, ut videat, an sit recta<br />
fides. Sinit iuvari nos per idola, sed in fine videtur. Sic Ahab: 'Placabo<br />
/ psalmus ille est o zu 3 Moiites r 3 .tuxilia o 10 qui c nus quae<br />
zu 10 neben der Blallziffer 119 steht (121) =:ii 11 lere. 44. r 14 nos o zu 14<br />
Acliab r<br />
i)r]orania alia patrocinia et solatia facUius ac citius admittit quam unicum n<br />
et [Sg E] verum patrocinium solins Dei. Ergo liacc laus est fidei, (luod in<br />
periculis respicit ad unicum montem salutarcm, qui est in Hierusalem.<br />
relictis aliorum montium praesidüs. Ad hunc modum obliquis oculis<br />
quasi intuetur impios, qui descrta fide et vero patrocinio misericordiae<br />
divinae, quod tum in Hierusalem erat. f|uaerel)ant .'^alutem in aliis s«<br />
montibus.<br />
Simile est, quod in Papatu vidinuis. Ibi erant variae Monachonim<br />
sectac, unus Augustini, aliu? Benedict i, alius Francisci regiilam ain-<br />
plectebatur, nihil autem votis illis quaerebatur aliud quam stdatium pro<br />
Salute aeterna impetranda. Metus irae Dei et affectus con.scientiae vide- -,,1<br />
batur per solatia illa posse curari. Tlaec perpetua nat\irae hiimanac<br />
est consiictudo omuihiis temporibus. Dicit iiiitui- David: Alii desermit<br />
templum, abhorrent a monte Zion, ego autem iikiuco in via simplici verae<br />
religionis et fidei, quae est in monte salutari, (|nem ijtse Dominus con-<br />
Htituit. Vocat autem montem sahilarem, ut reiiciat et damnet alios so<br />
montes, qui speciem quidem auxilii habent, sicut sunt visibilia auxiUa<br />
in idolatricis cultibiis, sed tamen verum auxilium lutn habent. Sic<br />
ludaei dicebant, liaal prae.sentius iuvare quam Dominum in tempio.<br />
3rt.44, icfl. Itaque apiul Hieremiam clamant: 'Keginae coeli sacrificabimus, sermonem<br />
autem tuum non faciemus. a (|Uo enim die cessavimiis imino- jj<br />
lare Heginae coeli, ap])racheudit nos gladiiis. lumes' etc. Ita reliclo lemj)!«»<br />
et vero cultu ail impielatem devolvebantiir.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.1 (Ps. 121,1) 49<br />
Hs] Deos SyTiae',Damasci, deserto deo in Hieru.saLlem. Sic omne.s. Et tarnen<br />
vocantur 'auxiliares montes' apud impios, sed revera non sunt, quia<br />
auxilium tantum momentum durat. Sic aunim est deiis, iuvat, facit<br />
superbos et securo.s honünes, .sed roic nimpt ein enbe? in fine bleibt Mamh<br />
mon ba I)inben et Adorator eins in inferos detruditur. Ideo in tempore<br />
tentatLioni.s relinqnunt et omnia .sunt incerta. Ista vi.sibilia adiutoria,<br />
quae sensu comprehenduntrr, mirab[iliter vexant honiine.s, ut dei obliti.<br />
Sed hie veri montes, ubi Dens eternus habitat, qui 'non mentitur', quiiit. i,a<br />
non titUlat, ut idola, sed explet animum aeterna laetitia, 'ut nemo toUat' 3o^. le, n<br />
10 etc., ut Christus. Mundus etiam gaudium, sed est ein tanfe ^ur {)od)me§,<br />
Est gaudium, quod durat momentum. Sed siuite quaerere mundum sua<br />
gaudia, Vos apud me; contristabiraini, videbimini apud mundum deso-<br />
lati, 'sed videbo vos, et gaudebit cor vestrum etc., nemo tollet'. Hoca»« le.aa<br />
docet hie versus, fides discat, quod 'fld[ucia est rerum invisibLÜium et Sebr. u, i<br />
15 expectandarum'. Non est speculatio tantum de rebus visib[üibu8, sed ex-<br />
Dr]<br />
zu 3 Montes auxiliares impiorum r 3 durat zu 3 Aurum deus r ö detru-<br />
ditur 8 babitat 9 ut idola o über ut nemo tollat steht a credentib[us<br />
zu 9 loh. 16. r zu 10 Gaudium mundi r 11 gaudium erst später ergänzt aus g[,<br />
dementsprechend ein ursprungliches q dann ergänzt zu quod über Sed itsw. steht Inquit<br />
Cbristus ad discip[ulos zu 11 f. lob. 16 r 13 cor tollet o zu 14J15 Fides r<br />
15 visibLÜibus c aus invisib^ilibus<br />
Sed cur, inquis, facit hoc Deus, ut idolatria et impii cultus foelices<br />
sint? Nimirum ideo, ut tentet nos, an fides nostra vera sit, an secundum<br />
Decalogum vere credamus et colamus unum Deum. Foelix quidem est<br />
idolatria, sed ad tempus. Sic Achas: 'Dii Eegum Syriae auxiliantur eis, i-san. le.aiif.<br />
ao placabo igitur ego quoque eos, et mihi aderunt.' Sed quid textus dicit!<br />
'Dii Syriae fuerunt ei ruina et universo Israel.' Hie flnis est istorum falsorum<br />
patrociniorum. Sic auxiliatur hominibus aurum seu Mammon.<br />
Est magnus Deus, qui saepe liberat, exhilarat, inflat, superbos facit, sed<br />
quamdiu ? .scilicet dum hie vivimus. In morte autem non deserit solum<br />
26 cultores suos, sed in infernum demergit. Quicquid igitur humanorum et<br />
visibilium solatiorum est, omnia incerta sunt et destituunt hominem, et<br />
tamen mirabiliter vexant corda et in eas dediicunt tenebras, ut nihil<br />
curent Deum, qui Deus est aeternus nee titillat vanis solatüs, sicut mundi<br />
patrocinia, sed implet aeterno gaudio, ubi econtra mundi gaudium vix<br />
30 puncto temporis durat. Sic enim dicit: 'Vos iterum videbo, et gaudebit S"')- •«. •«<br />
cor vestrum et gaudium vestrum nemo auferet a vobis'. Discamus<br />
igitur mauere apud Deum nostrum et invisibilia lila solatia. Quodsi aliquid<br />
patiendum est, si desolati et sine gaudio esse videbimur, erit cum<br />
Deiis se ostendet retinere curam nostri, et ipsi nos iudicabimus 'passiones «öm. s, ja<br />
Sut^etS äöette. XL, :j 4
50 lu XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 1)<br />
Hs] pectandarum toto cortle, qiiae creduntur, ut sunt bona conscientia,<br />
laetus animus, invicta fide.s contra mortem, paupertatem, ignominiam<br />
mundi et odia diaboli, scandala et errores, fe[t ft()en. Natura fidei volun-<br />
tas, quae pendet in verbo, quod praeseribit invisibilia gaudia, auxilia<br />
et patrocinia, et sie tarnen: quae expectes, habes; venit auxÜLium de<br />
^ab. 8, 3 monte, sed gilt t)arven£i. 'Veniet, et non tardabit.' Sed non signat horam,<br />
locum, personam, quia auxÜLium invisibLÜe. 'Veniet': irivb geiüiiltcf)<br />
!omen, 'et non tardabit'.<br />
(iBI. 119 b] Ideo exh0[rtat suo exemplo, ut sciamus fidem rerum in-<br />
vcbr.u, 1 visibLÜium et expectandLarum, ut Eb. bene definivit.<br />
'Oculos': SSo l)in? 'ad montes'. Quales? 'Unde venit'. Ibi auditis<br />
carere auxilio, pendet in montib[us quasi destitutus. Sed quomodo<br />
depingit fidem ? 'Auxil^ium' nominat, sed et nominat invisibile, quod<br />
nondum habet, sed addit expectationem : 'veniet'. Non video, qiiomodo<br />
liberaturus sit me a peccato, morte, et cor palpitat in tribLulatione mundi.<br />
Sed tarnen paratum est auxilium, ego expecto, credo affore aux Milium,<br />
XU 3 ff. Natura fidei r 6 über undeutlichem \eniet nochmaU veniet " geltiijlK^<br />
c au» getsiäti^ zu 10 Eb. 11. r 11 venit o 13 sed o 15 sit me o<br />
Dr] huius vitae non esse similes gloriae in nos revelandae', sicut Paulus con-<br />
solatur.<br />
Haec igitur sententia est huius versus, ([uod fidos sit notitia renim<br />
invisibiUum, et tarnen exspectandarum, ne sciUcet existimemus eam es.se so<br />
puram speculationem, qualis est Thomae de Angelis. Sunt res expectan-<br />
dae, quas experimur, nempe bona conscientia, laetus animus, invicta<br />
fldes, quae contra paupertatem, invidiam, scandala mimdi, contra errores<br />
et ipsam etiam mortem consistit. Ad hunc modum fidei natura discenda<br />
est, quod scilicet sit voluntas seu notitia seu expectatio pendens in j»<br />
verbo Dei, quod verbuin ostendit et monstrat invisibilia auxilia, quae<br />
certa quidem et inlallil)ilia sunt, sed tarnen expectanda, quae etsi tar-<br />
dabunt, tarnen venient. Non signandus est eis locus, non tempus, non<br />
persona, sunt enim invisibilia, et tamen certa. TIuc proprie i>erfiuont<br />
verba Psalmi: 'Levo oculos meos ad montes, unde milii auxihuni venit.' jo<br />
Hie ostendit se carere auxilio, et tarnen spe auxilü respicere in montes<br />
et expectare invisit>ile patrocinium.<br />
Ad hunc modum nobis (|uoque facieudum est. Non video, (juid edam,<br />
quid bibam, unde tolerem sumptus, non video, quomodo periculum igno-<br />
niiniae evadam. Cor igitur palpitat, tanquam destituti simus omni auxiHo. jj<br />
llic sentiendum est, auxilium certo esse praeparatum, etiamsi nescimus,<br />
quando futurum sit. Ergo iredamns et expectemiis. Sed hie diseitur,<br />
quam difficile sit credere, cum contra quae videmus, audimus, sentimus,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 121, 1) 51<br />
iis] et veniet certissLime. Sed qnando, nescio. ßv ivirbs \o luol Ireffen. Sic<br />
nos hodie. Cum PapLa et CaesLar statuisset nos eradicare, eramus in<br />
periculo maxLimo et in ocnlis liominum nihil erant quam videre gladium,<br />
bombLardae, ibi extremuK pavor omniLum pericuIoLruni. ^a eö g^et nid)t<br />
5 onbetö etc. ; cor huma[num, quando audit minas, Tunc iudicat secnndum<br />
quod videt, aiidit, et cor appreh[endit, esse desperandnm, non expectandum<br />
auxLilium, sed faciendum, qnod suadet niundus et diab[Olus,<br />
©nebigev fjerr 93npft. Sic consulit ratio, quia non potest ad invisib[ilia<br />
se transferre. Sed fldes: Ducant exercitus, tarnen ideo non faciemiis,<br />
10 quae praescribunt, Sed levabimus oculos .<br />
etc., ubi est certis^simum<br />
auxil[ium paratum, et erit certum, quod veniet. In hoc verbo descrip[Sit<br />
naturam et formam fidei. 'Et est', Ep[istola ad EbLiaeos. ««it. im<br />
Tn montes': Quaestio grammatica: quare non dicit: ad deum,<br />
et non unum montem, sed duos appellat 1 videtur fovere idolatris, quia in<br />
15 singulis montib[us capel^lae et replebLant terram altarib[us.<br />
1. 'montes' dicit, non simpliciter 'ad deum' ut alias: 'ad te levavi' ; 2o6. 3, ir,<br />
Item 20. ps. : 'Mittat tibi'. Cur non 'de coelo 'dicit ? cur 'de monte' etc ? ^j. so, s<br />
zu 5 appl[^icat ad Turcam et intestina bella, quae minantur r 6 quod o S ad o<br />
Dr] aliquid nobis constituendum est. Ego saepe in gravissimis periculis fui,<br />
cum totus quasi mundus in meum caput conspirasse videretur, neque<br />
20 enim cessabat hostis mens et Christi mei, Papa, concitare contra me,<br />
quidquid usquam potentiae et terroris erat. Hie mundus et ratio potius<br />
consuleret, ut tacerem, quam ut cum tanto periculo docerem. Nusquam<br />
enim videt auxilium Domini, quod invisibile et ab oculis mundi est abs-<br />
conditum. Igitur tantum cogitat, quod videt, scüicet interitum. Taceo<br />
25 autem hie de meo animo, de flde et spe, quanquam etiam saepe periculis<br />
his turbatus sum, hoc tandem res ostendit auxilium invisibile et absconditum<br />
a meis et totius mundi oculis apparuisse, tat non solum nihil mihi<br />
accideret ab hostibus meis potentissimis, sed ut quotidie per novas occa-<br />
siones verbum EuangeUi latius et fortius propagaretm'. Cum igitur caro<br />
30 invisibilia spectare non possit, assuefaciamus nos, ut in omnibus peri-<br />
culis fides dicat: Levabo oculos meos in montes, ibi est auxilium certum<br />
et paratum, quantumvis id non videam et caro seu ratio diversum videat<br />
et expectet. Sic pulchre pingunt haec verba fidei formam, qualis sit et<br />
quid Sit.<br />
3s Sed quaeritur hie, quare dicat 'ad montes' et non: ad Deum, deinde<br />
cur in phirali loco loquatur et non unum montem dicat, haec enim plura-<br />
litas videtur patrocinari idolatriae. Ad primam quaestionem sie respon-<br />
deo, hunc locum et similes (ut: 'Mittat tibi auxilium de sancto') pertinere*!- ao,3<br />
31 inl ad B<br />
4*
52 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,1)<br />
He] Hanc theolLOgiam nosti; bistOLriam vetLeris testaLmenti huc vos applicate.<br />
j.wo|tao,2i [Sl. 120»! Dens vult orari secundum etc.: 'In quocunque loco fecero memoriam'<br />
etc., tu non fac mihi altLare. Ergo omnes lud^aei erant alligLati in om-<br />
nib^us reg[ionibus, ut vertLerent oculos et cor ad Sion. Non placuit oratio<br />
in BabyloLne, Eoma, AegypLto placuit, sed quando orabant ad illuni '<br />
deum, qui in monte Sion habitabat, ubi fixerat suum taberLnaculum<br />
*f. 133, u et dixit: 'Hie hab^ito, qnem^ eleg^i'. Ideo omnes prophetae damnabant<br />
reliquas relig^iones. In Samaria non vult audire, etsi ibi suum nomen<br />
i.»6n i2,v8 invocabatur. ludei illic dixerunt: 'qui eäux^isti nos' etc. Sic Eex impius<br />
nominat verum vocabulum dei: 'qui eduxListi', quare non placet? tamen lo<br />
eundem deum, quem ludei in Ierus[alem, appellat eum et eodem vocabulo<br />
et forte religiosius et ferventius, Ut solet impietas esse religiosior, Ut<br />
«pg. «,7 meeum actum, — quare non placet, cum 'dies et noctes laboret', ut<br />
Pau[lus dicit ? Quia isti montes non erant electi, deus non fecerat memoriam<br />
sui verbi, deus dixLcrat, ut lerosolymam venirent, vel, si non, «»<br />
ut corde et oculis verterent ad situm lerosoLlymae. Sic Daniel aperuit<br />
Don.«,ii fenestram. i. e. Vult deus adorari loco a se nominato, quem ideo pro-<br />
ponit, ut prohibeat omnes arbitrarias devotiones et religiones, et* eligat<br />
1 vos o 9 nos o über Rex impius steht lerobLeam 12 über fenrentias tUht<br />
btunfliget 14 fecerant IT nominato über -o-ato ideo] ^ faUch ergänzt zu non<br />
') Nämlich in monte. ') Zum Sinn ergänze si quis.<br />
Dr]proprie ad nostram Theologiam, quae docet, quod Deus velit audire,<br />
coli, expectari, orari secundum verbum suum, et non secundum nostras w<br />
cogitationes. Sic dicit in Exodo: 'In quocunque loco fecero ego memoriam<br />
j.»iof«so,j4<br />
nominis mei, veniam ad te et benedicam tibi.' Erant igitur omnes ludaei<br />
alligati, in quocunque loco seu regione essent, ad templum Hierosolymitanum,<br />
ut etiam domi suae orantes verterent oculos ad Zion. Placuit<br />
quidem Deo oratio bonorum in Babilone procul a templo et Hicrusalem. ss<br />
sed ita, quia cantabant et orabant ad illum Deum, qui in monte Sion<br />
habitarat atque ibi suum tabernaculum fixerat. Atque haec causa fuit,<br />
cur damnarent Prophetae sacrificia et reliquos cultus in aliis locis insti-<br />
tutos aut factos. Neque enim satis fuit dicere: O Deus, qui ex Aegypto<br />
i.«tn.ij,»»Pop»iluni tuum eduxisti, sie enim nominabat Deum Hieroboam quoque, jo<br />
vero Dei vocabulo, et orabat fortasse plus aut ardentius, quam qui in<br />
Hierusalem et templo erant. Sic enim solet hyprocrisis, et idolatria multo<br />
est ardentior quam vera pietas. Cur autem non placuerunt Deo tales<br />
orationest Ideo scilicet, quia alii montes non erant electi, non habel)ant<br />
verbum Dei. Nolebat itaque Deus audire preces nisi in Ulo uno loco, n<br />
ut «altem oculis et corde verterent se Hierosolymam, si corpore non<br />
D«n.«, M poKsent ibi esse. Itaque Daniel in Babilone oraturus vert«bat se Hieroso-
•<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 1) 53<br />
Hb] cultum, qui sibi placet, tum deo non placet. quis coinmisit\ ut cultum<br />
voces a deo non praeceptum ? Iste popLulus cogitur etc. Nos liberati a<br />
periculo externorum locorum. Nos in fide et veritate, noster locus est<br />
lesus Christus, quia deus statuit nihil audire nisi per hunc. 'Per huncsett.ia.is<br />
6 offerimus vittulos labiorum nostrorum.' Extra Christum nihil est, ut<br />
oremus, spcremus, religiosi simus, vivamus. Hoc est etiam servandum<br />
pro doctLrina servanda, quia futturae religtiones, qui extra Christum<br />
volLimt deo servire. Arrtius, GalLatae 'evacuati a Christo', quia cepLcrunt®»!- 5.4<br />
credere Circumcisioni. [»1.120»] Sic Monachi, quia eorum oculi non<br />
10 spectant ad montes saluttares i. e. Christum. Ideo nuUum sanctuartium<br />
quam Christus, ut illi^ hoc unicum in Monte Sion. hoc' i. e. ratio,<br />
quare vocet 'montes' etc., quod suam orationem Agit in locum sanctum<br />
a deo consecratum et haeret sua fides in Tabernaculo, ubi habitat nomen<br />
dei. Si alibi, tum assumptum nomen dei in vanum. Antea in Silo, Gibeon<br />
gebracht"<br />
.<br />
zu 4/5 Eb. 13. r 12 über figit steht Agit, dirigit 13 Tabt erg. zu Tabernaculum<br />
) Im wmlichm Sinne: die leiden Begriffe cultum und non praeceptum „zusammen-<br />
^) Nämlich ludaei. ') Nämlich sanctuarium in monte Sion.<br />
Dr] 15 lymam, non tantum quod Salomo in oratione sua orarat, si quando pulsii.«ön.8,48<br />
iji exilium ad istum locum orantes se verterent, ut exaudiret eos Deus<br />
et reduceret in terram, Sed quia Deus simpliciter vult orari in loco, quem<br />
ipse elegit, ut omnes arbitrarias devotiones et vagas prohiberet.<br />
Kos in novo Testamento sumus liberati a vinculo externorum loco-<br />
20 rum, sicut Christus dicit: 'Erit tempus, cum neque in hoc nee illo monte 3»^
54 lu XV l'salmos graduum. 153233. [1540.] (Ps. 121, 1)<br />
Hs] habitabat. ubi erat tabLernaculum. Illic exaudiebat et oontulit benedic-<br />
tiLonem. Si nomen eins non liabj^itabat. lam nomen ilei hab[itat in<br />
Christo; ubi Cliri.stus, ibi Ecclesia; ubi Christi verbum, sac[raraentuni,<br />
baju^tismus, ubi orandum, ba^ jinb nostri montes.<br />
'In montes': Principaliter vocat. Ebraei dicunt reverentiae causa, j<br />
Ego puto euni intelligere 2 montes, Sion et Moria, quia Jerusalem est<br />
montosa Civit^as. In meridie habet montem templi et in altera part
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 1) 55<br />
Hs] diversuni iudicat, tarnen incum adiutorium, quid deiis loquatur ad istas<br />
despLerationes. Caro dicit sensum inferi. Non, sed aliter, quia paratum<br />
tibi auxiliiim. Si 'pauper, — divitias habes'; times mortem, — fldiiciamastor.s, 10<br />
vitae; peccatum, — certam iustLitiam; tantum credas et scias invisibilia,<br />
5 tantum sustine interim contraria et tamen constantis[sime credas, Invisibile<br />
expectes. Interim, dum expectas, 'leves oculos', [531. 121«] non<br />
econtra, i. e. nolito consenti'-e cosinitioni oculorum et aurium. Non: (3if}e,<br />
peccasti, — moriendum, muft inn bie Ijcih ! non huc vide, quia suggerit<br />
cor oculis, auribLUS. Istae cogitationes in cor veniunt, ba§ f)eift caput<br />
iii gel^enget et oculos nibbev gefd)Iagen. Sed respicite et iudi[cate, quid<br />
is dicat: 'Auxilium venit' etc., i. e. in Christo tibi repositum auxil[ium<br />
invisibile, quidem ad tempus, scilicet certissimum tempore suo. Ergo<br />
non es sine auxilio invisibili et exp[ectatione. Sine auxilio visibili.<br />
Sine opib[us es visibil[ibus, econtra nos. Sic Emph[asis in singulis<br />
15 verbis.<br />
7 üher cognitioni steht cogitationibus 8 über huc steht illuc<br />
Dr]lum, crucem et omnis generis incommoda. Igitur vocat non auxiliares,<br />
sed desolatorios montes, cum videt se propter religionem premi odio<br />
mundi, paupertate, tentationibus carnis, pavoribus etc. Haec videtur<br />
esse desolatio, proiectio a facie Dei et descensus ad inferos. Contra hoc<br />
so carnis iudicium pugnat fldes, et iudicat non secundum hoc, quod sentit<br />
ac videt, sed secundum verbum, quod Dens loquitur, id iubet credere<br />
invisibilia et plane, ut sie dicam, fieri invisibilem, ut 'in paupertate cre-3fl"- S'to<br />
das divitias, in tristitia laetitiam', in desolatione auxilium, in abiectione<br />
certissimam et aeternam gratiam, Sicut David hoc in loco facit: est<br />
25 oppressus malis, nee in iis sentit auxilium, et tamen dicit: 'levo oculos<br />
meos ad montes, unde auxilium mihi venit.' Levandi igitur oculi sunt,<br />
non figendi in praesentia incommoda. Id enim est assentiri oculis et<br />
auribus, id est, audire carnem tuam, occinentem de ira Dei, de desertione,<br />
de magnitudine periciili, unde non sit exitus. Levandi igitur sunt oculi<br />
30 ad montes Dei et arrigendae aures ad vocem Domini, quae dicit ac promittit<br />
venturum auxilium de istis montibus, quod etsi invisibile est ad tempus,<br />
tamen est certum et paratissimum. Qui in opibus, gloria, dignitate con-<br />
stituti sunt, hi non sunt in invisibilibus, igitur facile efferuntur animis.<br />
Sed qiii his destituti laborant in corpore et animo, hi levare debent oculos,<br />
35 ut auxilium, quod invisibile est, eis flat visibile, secundum quod in verbo<br />
promittitur.<br />
Sunt igitur haec verba hominis experti in spiritualibus, qui sensit,<br />
quod nos sentimus, quod scilicet sensus nostri gravantur, cum in desertione<br />
non videmus auxilium, cum non divitias sed paupertatem, non gloriam
56 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Fs. 121,1.2)<br />
Hs] 'Levo': 'f)eb auff. Sunt veiba hominis cxperti, quia sens\is nostri<br />
gravant nos, eor paviilum se in praesentia*, non vidct aux[iliiim, sed<br />
econtra non opes sed paupertatem, non gloriam sed innoLminiam. Ideo<br />
Ijengt ct>r eaput uibbev et cofritat sensihilia, tenena. Tiiiiiibbcr: 'Levo'.<br />
Verbura eins Celeste pionütLtit invisibilia parata auxilia. 2aC' ift naturani »<br />
fidei red)t geben in exeinplis.<br />
Exponit, qui sint 'niontes': 'a Domino', i. e. 'montes'. Non intel[lifro<br />
montes secundum visum. Se miift CLarnalis, prudens lang ju ^eruLfaleni<br />
gt)Cn, ut dieeret ocluIus, aiires, quod essent SanLcti montes in leniLsalem.<br />
Sed verbum domini ibi, quod dixLit: hie habit^at, Ibi non habitat. Hie i«<br />
volo inveniri, non in celo. Sic in Christo invenies deum, extra eum ne<br />
in eoelo eum invenies. Ideo non in.spice monlem ut vacca*, sed videt'<br />
S[anctum Domini habitaculum, i. c. de montibLUs dominicis, sacro,<br />
celesti monte venit, non est lutuni et arena, sed sedes, throniis divini-<br />
tatis. Ergo 'veniie aux^ilium a monte'. Est a deo. Sic in Christo, qui est i»<br />
ecM. 4,16'thronus', ab illo, in illo invenies omnia, extra eum niliil.<br />
J über ezperti tte?U exer^citati, tooluerjud^t 3 non (1.) o non (2.) vor der Zeile<br />
S über c[ ateht camalis zu 12 bis 15 noctu ante Sablbatum post purifpcationis 3. hora<br />
mane rnina magna r' 12 über vacca steht novam portam 14 über di'" nochmals<br />
divinitatis 16 über in steht fac notum: scilicet 16 enm o<br />
') Erg. dirigit. ») Vnsre Ausg. Bd. 3.3, 684 zu 477, 18. •) Erg. David. •) Ein<br />
gpätere$ ähnliches Ereignis tcie U. A. Tischreden 1 Nr. 333.<br />
Dr] sed ignominiam patimur. In his incommodis cor est ceu gravissimum<br />
pondus, quod oculos et caput deprimit, ut praeter terrena nihil cogitet<br />
nee videat. Hortatur itaque suo exemplo, ut tum levemus oculos et<br />
respiciamus ad invisibilia, quae verbum promittit, quod sint paratissima. »<br />
Ad hunc modum explicat Psalmus hie naturam fidei. Nunc sequitur<br />
quasi expositio, de quibus montibus loquatur.<br />
T.2 II. Auxilium meum a Domino, qui feeit coelum et terram.<br />
Loquor de montibus, non quos oculi carnis videiit. Quis enim aut<br />
tarn acutum cernat, aut tam possit esse sapiens, qui oculis videat, quod s»<br />
mens Moria «it mons sanetus t Cumulum terrae oculi vident, sanctitatem<br />
non vident, quae in eo posita est, f|uod verbum Domini ibi est, quod<br />
DeuH dixit se ibi habitare velle, quod memoriam sui nominis in eo loco<br />
(lonstituit, quod ibi et non in coelo velit inveniri. Qui enim ab hoc loco<br />
aberravit, etiam in coelo Deum non potuit invenire aut apprehendero. so<br />
Sicut postquam Dens in Christo liomine se revelavit, recte dieimus<br />
et credimuK, cpiod, qui
In XV Psalmos graduum. 1582/33. (1540.] (Ps. 121,2) 57<br />
Hb] 'A domino', seil. habLitante in müiitib[us, habitante in Christo,<br />
'qui est factor cel^i et terrae'. [S3I. 121i>] Amplif[icatio et confutatio: qui<br />
adorant Mammon. Quali.s deus ? In tempore fanüs tft ev ein md)t, i. e.<br />
trecf!5 rvexd, iu estivo tempore, in deserto nihil iuvat, et tantum corporalia.<br />
5 Quid iuvaret, quando solicitor per mortem et video me devorare? Est<br />
factor leticiae particuliaris, ut non dnret 20 anuos et non habet unum<br />
momentum ficf)ev. Sed fides mon[tium habet aliud aux[ilium ab eo,<br />
'qui fecit' etc., qui non solum cudit monetam, facit argLentum et aurum,<br />
fruges, aquam, CLarnem, caseum, buty[rum, corpus et vitam meam,<br />
10 sed rLemissionem PLCCcatorum, iustitiam, fidem, leticiam, pacem cordis,<br />
Dat veritatem, vitam temporalem et eter[nam, quia 'c[oelum et terLram',<br />
i. e. universam creat^uram, angelos, homines, eter^nam VLitam, largitur<br />
2 'qui' mit Sirich zu 'domino' Z. 1 gezogen zu 213 Mammon r 3 et o<br />
5 über Quid steht ei in minimo non 8 über facit steht in montiblus creat<br />
Dr] se credere in Deum, conditorem coeli et tenae, tarnen revera credunt<br />
in idolum cordis sui, qnia extra Christum non est verus Dens. Ergo<br />
IS David intuetur montes istos Hierusalem non carnis oculis, sicut vacca<br />
stabulum suum, sed oculis spiritus, quod Dens per verbum suum ibi<br />
habitat. Itaque isti montes non sunt amplius hitum aut terra, sed sunt<br />
Dominici montes et plenitudo divinitatis, ita ut extra hos montes nihil<br />
Dei possit inveniri; ergo recte dicit auxilium ab his montibus, hoc est,<br />
ao a Deo ibi habitante, Sicut nos Christum credimus esse 'thronum gTatiae',««''«'!«<br />
in quo inveniuntur omnia, extra eum autem invenitur nihil.<br />
Quod autem non simpliciter Dominum dicit, sed epitheton addit:<br />
'qui fecit coelum et terram,' significat Antithesin, ad refutanda alia<br />
praesidia, quae homines quaerunt. Mammon etiam Dens est, hoc est,<br />
2s tanquam Dens colitur ab hominibus et iuvat homines aliquando. Sed<br />
quid prodest in annonae penuria? Nemo sane ventrem esurientem<br />
exatiabit pecunia, sie quid prodest in siecitate ? quid prodest in morbo<br />
corporis ? Si igitur Mammon in his eorporalibus malis iuvare non potest,<br />
quid faceret, cum conscientia perturbatur peccatis et morte ? Est igitur<br />
30 Mammon factor laetitiae usque adeo particularis, ut non possit esse<br />
particularior, tantum delectat oculos, sicut picta tabella, adeo ut etiam<br />
in proverbium apud Germanos abierit, sermones de pecunia tristes esse,<br />
ubi econtra nugae de levissimis rebus magis exhilarant.i His igitur et<br />
similibus auxilüs, quae mundus quaerit, opponit David Dominum, qui<br />
.15 non solum aurum et argentuni fecit, qui non solum fruges, aquam, sed<br />
coelum et terram fecit, hoc est Angelos, homines et universam creaturam,<br />
19 montibus venire B 35 sed] et B<br />
•) Wohl Wander 1, 1494 Geld 616.
58 lu XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,2.3)<br />
Hs] angLelis et ho[minibus orania eius, peccatum, iustitia, vita, mors; i. e.<br />
verum auxilLiuni e.'it omnipotens et certum omni raomento et in eterLnum;<br />
est certum auxLilium. 'S'as tliut Sßammon nidit, ex paup^ertat«! et daret<br />
etcrnas diviti^as, e^e- troft in eorde, pacem conLScientie, securitatem,<br />
letitiam, post hanc vitam eternam, in hac vita superbum anim[um. s<br />
contempto[rem tyrannorum et furiarum mundi; et qui^ non sit incertus.<br />
sed perduret. Sic se accendit*, suam fldem. Si ba^ i)eU funnen 33auen<br />
nuff gelt p[rincipe.s. Eejres, cum ista incerta et durent ad momentum,<br />
cur ego non lidam in cum, 'qui fecit' etc. et quidquid mihi opus pro hac<br />
et futura vita! tantum ista duo annexa, quod invisibilia et expect[anda. lo<br />
Interim ieiunandum et expLectandum, eä tüirb cjemiflid) Ijernad) tomen.<br />
4 diTili[a8 c aus pi [Ditiographie vom vorhergehenden paupi^ertate/ 5 vita o<br />
7 über baS ^eil sieht homines<br />
') Erg. etwa quod duceret. ') = vorher, d. h. im Erdenleben, •) Nämlich<br />
animus. ') Nämlich propheta.<br />
Dr] et praeter haec remissionem peccatormii, fldem, iusticiam, laeticiam<br />
et pacem cordis cum ipsa vita aeterna. Hie est, inquit, auxilium meum<br />
omnipotens et certum, de quo dubitare non possum, quod uno momento<br />
oculi me fallat. Ab hoc Domino peto auxilium, qui potest dare non tan- u<br />
tum sanitatem paucorum annorum, sed aeternam vitam cum securitat«<br />
conscientiae, et post hanc vitam. In hac autem vita largitur contemtum<br />
mortis et omnium furiarum mundi.<br />
Ad liunc modum inflammat se Propheta et aeuit fidem suam nobis<br />
in exemplum, ut nos quoque nostra dona et spem nostram amplificemus. »o<br />
Si enim rustici possunt amplificare nummos suos, qui ad momentum<br />
durant, et in levissimis periculis iuvare non possunt, si possunt efferri<br />
et inflari propter opes, cur nos non etiam inflaremiir fiducia tanti Dei,<br />
qui coelum et terram creavit, qui omnia habet in sua manu, quibus<br />
opus est ad hanc \'itam et futuram ? Sed quia invisibilia haec sunt, >»<br />
ideo a nobis fere neglipuntur. Discendum autem est, ut, etsi ieiunandum<br />
et carendum aliquandiu hoc auxilio est, tarnen speremus certo ventnrum<br />
esse.<br />
''•8III. Non det in commotionem pedem tuum. uc(|uc dormitet,<br />
qui cust odit te. m<br />
Hectius lepuntiir haec in futuro:<br />
Non (labit, ut moveatur i)08 tuus, neque dormitabit, qui custodit te.<br />
Coliaeret nutom hie versus cum superioribus; quia enim instituit Propheta<br />
'J8 non feltlt A
Hs] G.Novemb. I<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 2..3) 59<br />
'AuxiliiiiTi meum a d[omino, factore': ExhoLrtatur Istam f[i(lem<br />
esse argLiimentum hiiius psalmi. Nunc quae seq[iiiintiir, sunt eadem et<br />
facilia, quia potissimum positum in bis 2. Aliud nihil agit, quam instat,<br />
urget, hortatur et non desinit admonere ad perseverantiam in fide. Et ne-<br />
i cessaria est ea adhort[atio, non .solum pro aliis, sed nobis [Sl. 122»] propter<br />
praesentia pericula et vexat[iones, quae nos contristant; Invisibilia sunt,<br />
quae nos consolantur. Ideo dum durant ista praesentia, quae vexant, opus<br />
semper verbo urgendi ad perseveran[tiam et patientiam. (S§ t{)ut§ nicf)t<br />
nisi experientia doctrinae adiuncta. Conspectus liuma[nus est brevior,<br />
i quam ut videamus ista, quae deus videt super nos. Cor non potest susti-<br />
nere flnem istarum praesentium tribul[ationum. Ideo semper quaerit<br />
finem et modum, quomodo potest redirai. Ideo opus exhortLatione:<br />
I)olt feft, Ut sie brevitatem cordis et pusÜLlanimitatem extendat et magnificet,<br />
quia ipse, qui videt flnem nostrae tribLulationis, ille loquitur, hunc<br />
15 oportet audire et non nos, qui tantum videmus principiura trib[uIationis.<br />
Ideo non iudicandum secundum cor nostrum, quod non arripLit quam<br />
principiuni, pavorem; verbum autem dei non compreliendit. lam videbi-<br />
m^us, lote er ein rethoricam toivb anrid)ten et exhortationem treiben<br />
usque ad feinem psalmi.<br />
zu 6j7 Distingue am oberen Bande 9 nisi adiuncta experientia doctrinae adiuncta<br />
lOjll über eustinere bis tribulLatlonum steht quaere exempla 16 quod] quae 17 non fehlt<br />
Dr] 20 exli'^rtationem ad fldem, hoc agit, ut bis ceu promissionibus instet, lugeat<br />
et hortetur ad retinendam illam flduciam in auxilium divinum. Est<br />
autem summe necessarium adhortari et urgere non solum alios, sed etiam<br />
nos ipsos propter illa visibilia et instantia pericula ac vexationes. Quia<br />
enim ea, quae contristant, praesentia sunt, contra quae con.solantiu',<br />
25 sunt absentia, ideo opus est, dum diirant praesentia, quae vexant, ut<br />
verbo excitemur ad perseverantiam et patientiam. Est enim haec ex-<br />
perientia coniungenda cum doctrina. Nam oculi nostri multo sunt obtu-<br />
siores, quam ut possint ad invisibilia ista pertingere et flnem praesentium<br />
afflictionum videre. Hinc flt, iit natura semper circumspiciat de modo,<br />
30 quo liberari possit, et dum eum non videt, sicut est absconditus et invisi-<br />
bilis, cruciatur. Opus igitur est exliortationibus, ut ista (liceat enim sie<br />
loqui) naturalis brevitas seu angustia cordis nostri dilatetur, magnificetui<br />
ac prolongetur. Hoc potest is, qui videt flnem nostrarum tentationum.<br />
Eins verbum est audiendum, nostrum cor non est aiidiendum, quod<br />
36 tantum sentit et videt principium tentationum, et doloris finem non<br />
videt.<br />
Ehetoricatur igitur Spiritus sanctus iam, ut exhortatio flat illustrior.<br />
Atque hie primum monendum est, nisi contrarium fieret ac sentixetur,
60 In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.] (Ps. 121,3)<br />
H6] V. 3 'Non dabit' : Nisi contrarium videretur, f rustra fieret ista exhorLtatio.<br />
Si mox daret pecunias, victum, quamprimum incipio indigere, nuUa<br />
opus doctrLina. Si dLiceret rustico: quando Seminar, babebis pecLuniam;<br />
Sic si principi: habebis ditionem Sax[onicam, — cum iam res sit in manu,<br />
non opus fide, exhortaLtione, verbo. Idee oportet neces^sitate et absentia s<br />
istorum omnium, quae urgemus per verbum et fidem. Ideo ratio dicit:<br />
Pes data ambLulando. Omnes, qui credunt deo, — non solumlabatur pes,<br />
sed penitus etc., ut ille: igd) ^i^e, qui servit deo, gl}et§ »bei. Sed ibi adhibendum<br />
verbum dei. Xecesse est tribulari per multas tribLulationes.<br />
Quod est remedium ? Sic distingue, fac dialecticam : Tribulatio est ibi, lo<br />
i. »or.4,17 sed tantum in principio. PLauhi.«: 'Breve, momentaneum et leve', ^dimale,<br />
furje vid^et dominus. Est ut punctum, tantum oportet iudices secundum<br />
verbum dei, non tuum sensum. Si hoc, tum est infinita, ratio ex puncto<br />
zu 1 'Non dabit' r 2 Si c aus SBenn über daret iteht liberLaret a peccato etc<br />
3 über doct|rina ateht adhurtiatione, promis^sione<br />
Dr] frustra esse hanc exhortationem. Si enim statim cum tentatione finis<br />
etiam adesset, aut mox, cum egere ineipimus. Dominus daret, quorsum '»<br />
esset opus promitt«re aliquid T Ergo neque doctrina necessaria est in iis,<br />
quae ante scinuis, nee exhortatio, ubi sumus extra periculum et tentationem.<br />
Quod igitur dicit: 'Non dabit Dominus in commotiouem pedem<br />
tuum,' manifeste significat hanc solicitudinem, quod animi in tentatione<br />
periclitantur, ne prorsus pereant et deserantur. Hie igitur exhortatione »<br />
est opus, ut fides non plane extinguatur. Eatio iudicat se deseri et ex-<br />
peritur, quod quidam liomo mUitaris dicere solebat, nemini plus pericu-<br />
lorum et incommodorum accidere, quam qui Deo et Cae[S?9. F]sari fideliter<br />
servirent. Hoc cum ita fit, verbum fidei adhibendum est. Id primum<br />
pronunciat, Omnes. qui in Christo volunt pic vivere, persecutioneni pati. "<br />
Proponit Christum cxemplum, qui per crucem intravit ad gloriam.<br />
»6m. », 17 Monet noK oportere conformes fieri imagini eins, hoc est, 'simul pati, si<br />
etiam voluraus couglorificari.' Ergo parata sunt incommoda et cruces.<br />
Deinde etiam hoc ostendit verbum, quid faciendum et quae remedia<br />
(luaereiida sint in talibus afflictinnibus. quod scilicet sit verbo atten- w<br />
dendum; hoc distinguit tentationcm in initium et tinem, hoc est, promittit<br />
t
In XV Paalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,3) 61<br />
Hs]facit matheLmatico lineam infinitam, qxiia dicit: Non video finem, ubi<br />
acquiram pecnuiiam, concipiam gaudiurn, eripiar ex tanti.s odiis, malis,<br />
turbationib[US.<br />
[SBt. 122 •>] Sed dominus dicit: Apud me tua trib[ulatio est pLunctum,<br />
6 momeutum, una gutta, scintiUa. Sed ratio: ego sentio. Dominus: ego<br />
melius \ei)t quam tu. Ideo medium, ut secundum verbum dei iudica[re8<br />
de tentatioue et d^iceres: est punctum, ein Übergang. Sic dicitur de<br />
S. AthaLnasio, cum perseqLueretur eum lulianu.s et iiTueret tanquam<br />
tempLestas in EcLclesiam. Ibi atre nubes, ut vid[eantur rapere etc.; ipse:<br />
lu ille tempestLas; sie contemptsit. Est 1 parva nubecula, inquit. Illam<br />
maxLimam tentLationem CLaesaris et ImpLeratoris EoLmaui, quae vide-<br />
batm- rationi mare. Et bene dixit, et sicut dixit et cred^idit, .sie fiebat.<br />
lul^ianus non dici credLidit. Ideo spectemus promissionem et non pen-<br />
2 eripiar c aus eripiatur 12 Et bene dixit mit Strick zu nubecula Z. 10 gezogen<br />
13 über promissionem iiekt promittentem<br />
Drj'Neutiquam sunt condiguae passiones gloriae, quae in nos revelabitur.'äRöm.s.is<br />
15 Hoc iudicium verbi sequendum est et non tuus sensus, qui malum iudicat<br />
esse inflnitum et vere ex Mathematico puncto infinitam spheram seu<br />
lineam infinitam facit. Adeo est nostra ratio indocta in divina et coelesti<br />
illa Matbematica, quod Dens momentum, punctum, guttulam, scintillam<br />
esse iudicat, hoc ipsa aeternitatem, inflnitum mare, incendinm esse<br />
20 definit. Atqui inquis: Ego sie sentio et experior, sit sane ita. Sed utrum<br />
putas ? an tu rectius sentias, an vero Dens certius et melius videat ? Ergo<br />
hoc faciendum est, ut non iudicemus secundum hoc, quod sentimus, sed<br />
secundum quod pronunciat et iudicat verbum seu ipse Deus in verbo suo.<br />
Ad hunc modum ostendunt historiae. Cum lulianus persequeretur<br />
25 divum Athanasium et exitium ei minaretur, dixisse Athanasium, esse<br />
periculum id simile nubeculae, quam paulatim sol consumit.^ Quid potuit<br />
quaeso dici contemptius de vi tanta, quam moliebatur caput Imperü<br />
Eomani, quam rectius mari et infinito incendio comparares ? Sed sicut<br />
Athanasius dixit et credidit, ita quoque factum est. Nam lulianus paulo<br />
30 post in solitudine quadam in Persis trucidatus est, Athanasius autem<br />
mansit incolumis. Huius exemplo nos quoque dlscamus nostra pericula<br />
aestimare et spectare verbum promittentis, ne ex nobis et sensu nostro,<br />
sed ex promissione Domini pendeamus. Mors, pestis, fames, odium, quo<br />
mundus nos odit, ignominia et alia similia mala sunt sane mala et recte<br />
35 comparantur ingenti ac horribili tempestati. Hie si rationem adhibemus<br />
in consilinm, succumbimus. Sed levandi sunt oculi in montes et audienda<br />
') Rufinus, Hist. eccl, J, 34 ; Migne 21,502.
62 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,3)<br />
Hs]deamus ex nobis. Sic tum distingLue: Hie est tempestas, 53Jeer est mors,<br />
pestes, mundus, fames sunt liorLribiles nubes et tent[ationes. Item sentio<br />
pavores cordis, est perturbatio intelLlectus: 3Bo ()in?<br />
Si confero rationem<br />
liULmaiiam cum istis temp[estatibus, submer
In XV Psalmo8 graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,3) 63<br />
Hb] Si Christus nihil est, tum fugiam etiam minimum malum. Sed hoc est<br />
mendacium; quia deus est, Christus, conservator, ergo non iudicandum<br />
secundum tentLationes in seipsis, sed in qualitatis praedicamento, fo<br />
ttiirb praedicamentum quantitatis ju ntd)t. Durum est, relinquere vitam<br />
5 et tradere corpus caruifici, amittere prolem, uxorem, principis favo-<br />
rem; est aliquid comparative etc. äßen bn e^ enntter iec()net§, iftö gro§;<br />
Si 5u üLttJeim tjtevvn ©[oti i^i t"Bi nihil fit. [931.1-^3»] Araisisti patrem,<br />
bene; amitte etiam vitam, corpus! ego adhuc vivo, regno. 'Confide, anatiri. 9,<br />
Uli'. 'Si ad tempus te relinquo', etc. Sic in Esa^ia pulcher[rimus tex^tus. 3ef.M,7<br />
10 'In momento', ut Pau[lus, 'vide illic'. ^-in meis oculis, dicit deus, est2.fiot.4,x7f,<br />
punctus. Ideo respiciendum ad loquentem et respLCctandum, tum flunt<br />
etiam omnia punctum. Et ubi furuber ift, etc. Si vero spectas ad te; .si<br />
te mordes mala ling[ua, ßl'i'ii*^^ totum corpus. Si rustLicus me fauev<br />
an^if)et, totus aninius, totum corpus indignatur, male. Sed specta illum,<br />
16 qui etc. Hoc dico pro j)raeambulo istorum, quae seq[untur. In adverLsitate<br />
semper inspiciamus et iudi[cemus.<br />
Ideo Theol[Ogia est infinita sapLientia, quia uunquam potest edisci.<br />
lam laetus sum, cras venit tentatio, hodie vivus et sanus, cras mors<br />
6 red^netä c aus tec§t 8 vivo über (tlivo) zu 10: 2. Cor. 4. r lt> nach in-<br />
spiciamus nochmals semper zu 17 Theologia r<br />
Dr] iudicandum secundum cor nostrum de cruce, sed secundum praedicamen-<br />
80 tum relationis, hoc est, conferendum cum Dei auxilio; ita fiet, ut prae-<br />
dicamentum quantitatis totum absorbeatur. Tentatio magna est in<br />
carne morbus, intollerabile est mori, proüei in ignem etc., magnum est<br />
amittere uxorem, liberos, si tantum in te intuearis. Sed comparative<br />
haec intuenda sunt, respectu Dei omnipotentis, quod, etsi amisimus haec,<br />
35 tamen Deus adhuc regnat ac vivit, qui etsi ad modicum affligi sinit, tamen<br />
nos beare vnlt. Sic in Esaia dicit : 'Ad momentum dereliqiii te.' Hoc mo- %e\. n, 7<br />
mentum carni videtur iufinitum quiddam, Sed, ut dixi, carnis oculi<br />
fallunt. Igitur iudicium faciendum est ex promissionibus rerum invisi-<br />
bilium et videndum, quid Deus in verbo suo dicat.<br />
30 Hoc est fidei exercitium, de quo David hoc in loco nos admonet, ut<br />
discamus respicere ad promissionem et verbum ac iudicare secundum<br />
oculos sursum levatos, non secimdum praesentia. Experimur autem<br />
hie Theologiam esse inflnitam sapientiam, quae nunquam plene appraehendi<br />
aut perdisci potest. Yidemus enim mutationem, quam subiti<br />
36 casus afferunt. Hodie recte valeo, cras morior. Id periculum facit, ut<br />
coelum et terra angustiora esse videantur, quam ut nos possint capere,<br />
et tota creatura fit nobis quasi internus. Sic caro solet, quam etiam<br />
20 est conferenda B<br />
ä
64 In XV Psalmos graduum. 153233. [1540.] (Ps. 121,3)<br />
Hs] propinqua ; esca facit angriistum mimdum. Quis facit t Caro, diab[Ohi.s<br />
blejct mit 511. Nihil video. nee deum etc. 2)ae ift meudaeium, est iudiciura<br />
carLnis et diabLoU. Si vero credit dLCum vivere, Christum et in cou-<br />
.sp^ectu eins mortem, trib[iilationem esse nihil, Amissio prolis. favoris,<br />
omnium reriun nihil. Quid enini omnia ad eompaia[tionem dei etc.? s<br />
Si quis novit hanc artem, oportet experientiis et usu istarum rerum<br />
fieri Theologos.<br />
'Non dabit': i. e. sinet te subverti. Ratio quacLiit: non solum pedem,<br />
sed extreme conculeari et conspurcLari sinis me. Deus, quid feceriK<br />
Christo fllio, prophetLis, SLanctis Marty^ribus quotid[ie, Ecclesiae, uni- 10<br />
cuique lusto. ünde AdagLium: ^e ergev \ä)alt, junbeLi', 3^ erger bub[en,<br />
ic bejjer etc.^ Ideo dicit mmidus: (iJIaub, locr ba gletubt, ^di je{)e lüot etc.<br />
rustici sie: loer loil G{)rtftcu fein! Ergo contrarium verum* Videtur dominus<br />
dare in commotionem, me conculcaLie. Videtur sie facere, sed non<br />
facit; üt secunduni sensum, sed coram eo est S[umma gloria; mors, quae n<br />
infertur, est coram eo et angLclis eterna vita, contemptus est gloria<br />
nostra. ^a, lieber, sed non vides, sentio aliter. Vis iudicare, sicut sentis;<br />
10 über quotid[ie tteht niulta milla 14 dare(t)<br />
') Wander 4, 83 Schalk 78; Unsre Ausg. Bd. 19, 2ii9, 1.<br />
Dr] inspirat Satan, ut non Deum, non vitam videat, sed intinituni malum<br />
esse iudicet. Atqui hoc non iudicium, sed mendacium carnis nostrae et<br />
diaboli est, contra quod pugnandum est et credendum, quod etiam in »<br />
morte nostra Deus maneat et noster Rex Christus vivat, in cuius conspectu<br />
mea mors cum omnibus tribulationibus et periculis sit unum<br />
nihil. Quid enim morsT quid liberorum amissio et similia sunt, si ad<br />
Deum conferast Sed hanc artem quis satis didicitt Loqui et docere<br />
aliquo modo possumus, sed experimentis et usu oportet fieri Theologuni, «<br />
ut cum Davide affirmemus: Non dabit pedem tuum in commotionem,<br />
hoc est, non sinet te subverti. Caro enim reclamat, quia sentit non solum<br />
moveri pedem, sed se prorsus conculeari. Vide ülium Dei, quid passus<br />
est? Vide loannem Baptistam, Mariam, Apostolos, Prophetas, quid<br />
passi sunt? Vide hodie Ecclesiam, quid quotidie patiaturT llaec ex- so<br />
perientia proverbio locum fecit, quo dicitur: Quo quiscjue neqnior, eo<br />
foelicior. Itaque mundus metu horum periculorum discedit ab Euangello.<br />
Ita «•oiitrariuin aiqtaret ab eo, quod in hoc loco David ]ir()niittit. videtur<br />
enim Donünus darc pedem in commotionem. Seil videtur taut um, revera<br />
non facit, ac videtur earni, contra spiritus et fides iudicant hanc esse »<br />
exaltationem coram Deo et gloriam, imlicant mortem, quao ob confes-<br />
sionem Euangelii subitur, esse initium melioris et aetcrnae vitae, Ignominiam<br />
iudicant esse inaestimal)ilem irloriam in oculis Dei. Hoc est fldei<br />
86 iuiticare A
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,3) 65<br />
Hsjtum opu.s, ut sis Christianus. Si vis habere ut mulus et aziniis: 'Ne' etc.,<br />
sed Christiani, qui possunt vertere omnia mala in bona.<br />
[SBl. 123''] 6§ t)eift in concul[catione platearum secundum sensum,<br />
sed secundum deum elevari s\;per astra, supra gloriam omnium prin-<br />
5 cip[um, et equalis gloria ang'Lelorum et filiorum dei. Si uon vis credere,<br />
Ia§ biLeiben. Si cred[is vero illum punctum glorie, honoLris et deliciarum<br />
huius mundi, — quando ünis huius PLuncti et noluisti uno momento<br />
temporis dolere, dolebis post punctum glorie et 0[mnium bLonorum<br />
linea inflnita superfleie et corpore, Infi[nita in long[itudinem, latLitu-<br />
lu dinem et densitatem sine flne. ^a {)et xd) bie meti gelt etc. Nos loquimm'<br />
credentibLUS, non sentientibLUS. LazLarus egrotat ad p[unctum etc.ji'ur. k., iff.<br />
In sempiterLua misericordia vivit. lUe, qui epulatus ad PLunetum, tor-<br />
quetur sine fine necunaLm guttulaLm contingit. 'Sa distingue. lila per-<br />
tinent ad grandLia mala, scandala, quae nobis ii-rogantur per S^atanam,<br />
15 mortem, mundum et omnes adver[sarios, ut dLicamus: lila omnia facio<br />
unius puncti, video maiora, credo infinita, deum et suum verbum, bavauff<br />
tuag id)^. Et Interim absorbeo mare malorum et imperium tLotius mundi.<br />
13114 pertinet 14 irrogatur IT mare o<br />
Dr]iudicium, etsi caro aliter sentit, sed ex sensu caruis non est faciendum<br />
iudicium; quorsum enim pertineret doctrina verbi et huiusmodi exhor-<br />
20 tationes et promissiones ? Igitur malum est convertendum in bonum,<br />
et ubi caro concludit se dari quotidie in conculcationem luti, ibi fides<br />
secundum verbum pronunciare debet, aequari se Filio Dei et conformem<br />
fieri Christo; credenda enim sunt liaec tanquam invisibilia et etiam in-<br />
sensibilia, non videnda et sentienda.<br />
25 Qui autem non volunt credere, sed sequi sensum, hi punctum gloriae<br />
et deliciarum huius mundi eligunt. Sed quam misera eorum erit conditio,<br />
cum post momentum illud vanissimi gaudii excipientur aeternis doloribus<br />
et lachrymis? Quanto erat melius ciim Lazaro aegrotare et egere adam-ie, iff.<br />
modicum, quam cum divite hie abundare et istic torqueri in aeterna<br />
30 flammaf Pertinet igitur haec doctrina ad eos, qui credere volunt et<br />
non sentire, ut distinguant inter pericula sua et Deum et ut oculos non<br />
tantum defigant in calamitatem praesentem, sed levent ad auxilium<br />
invisibile et in verbo promissum. Nam pericula illa, quibus credentes<br />
expositi sunt, sane movent pedem, Sed fides facit, ut pes non moveatur<br />
35 ad lapsum, sed ut quasi transiliamus scopulos illos periculorum et con-<br />
feramus punctum afflictionis cum aliis, quae inflnita sunt, sicut et ipse<br />
Deus, eins potentia, gratia, denique aeterna vita, quam promisit cre-<br />
dentibus in Christum. Haec .scire necesse est, ut nos et fratres nostros<br />
consolemur, dum propter verbum odio habemur, contemnimur, .spolia-<br />
fiut^etl Sffietle. XL, 3 5
66 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540] (Ps. 121, 3)<br />
Hs] Simft ift^, qui novit ; statim dieitur. Tarnen necesse scii'e omnes et fiatres<br />
consolLari, quia conteinnimur et aceiLrüno odio perseq[Uimtur. Si immergor<br />
et inducor bis scandalis, superant ista scandLala, odia rationem meam,<br />
viitutem. Ideo die: tucnn bii, tob, nod) jo bitter, tarnen non es deus.<br />
Ideo ex animo confidere discamus; qui nescit, glje t)in et i)ab ein ton^ *<br />
4f.75, »jur f)od)me«.^ Etiam 'bibent omnes pecLcatores terrae CalLicem', nos<br />
bibimus.^ Non deserit te deus, ut movearis. Si autem moveris, cogita,<br />
quod Sit exaltare ete. Non solum iuvat eternaliter, sed etiam temporaliter.<br />
Si princeps vitam illani non potest reeuperare etc., Sed quando<br />
in fine, ad^versarii TurLcae quae possunt reeuperare? Ut hodie NobLÜes w<br />
sunt in superbia, contemptu literae. CI^ luivb tomcn, bas man für 100<br />
ebel|_leute ntd)t ein I)eI[Iei" geben, llle contemptus non transibit inipiinitu.s.<br />
Ideo iuvat etiam temporaliter. ludei erant captivi in Bab^ylone, et<br />
multi moriebantnr, reliqui sunt temporaliter liberati, et superbis[sima<br />
1 Tameu (iiescit) 4 titlet c aus Q^ y potest reeuperare o 10 11 literae hinter<br />
Nob|^ile8, aber mit Strich hinter contemptu eingewiesen 11 für fehlt<br />
') = Sprichwörtersammlung Nr. 113, ünsre Ausg. Bd. 51, 649; Thiele S. 127 ; ümre<br />
A%isg. Bd. 45, 479, 24. ') Vgl. unten im Druck Z. 21f.<br />
Prlmur, occidimur. In bis maus quo curremust vincimt enim omnem vir- >*<br />
tutem rationis et natiuae nostrae. Huc scilicct, ut dicamus, Deum esse<br />
maiorem, (juam sunt incommoda nostra, Non ideo Deum raori et perire,<br />
si nos pereamus. Itaque conlidendum est ex animo in eins bonitate et<br />
potentia et exaltandus sensus spiritus (ut sie dicam) super sensum carnis<br />
et cordis nostri. Hoc qui non volunt facere, fruantur .sane suis vohiptatibus, 20<br />
mi. »büc tamen expectent futurum, ut 'feees calicis epotent', ouius parteiu<br />
tantum pii bibunt, sicut Propheta loquitur Psalmo septuagesimo quinto,<br />
Quanquam etiam piis boc saepe eoutingit, ut adiuveiitur eorporaliter.<br />
Neque enim sie suos prorsus negligit Deus, ut nunquam in bae vita<br />
'/gjn'ju^ostendat se eos respicere. Sic David pulsus regno, regno restituitur, «<br />
Ezecbias implicitus lactali morbo, revalescit, populus ludeorum, dissi-<br />
patus inter gentes, redueitur. Sed bic quoque lidei suus locus est, ul<br />
auxilium id cxpcctetur; neque enim statim adest, cum eo nobis opus<br />
est, aut nos id adesse optamus. Sicut autem sancti in talibus periculis<br />
adiuvantur, ita etiam impii non sempcr florent, sed etiam in bac vita ;io<br />
saepe borribiles inijjietatis suae poenas dant. Insultat nunc nobilitas<br />
nostra miseris pastoribus Ecclesiarum et omnia studia literarum illibera-<br />
liter contemnit et odit; mibi autem dubitim non est futurum esse, ut<br />
imu8 coelestis pastor ceutum tabl)us nohilibus anteferatur. Sic Pupatus<br />
longo tempore floruit, sed experimur inultuiu de veteri potentia et opibus jj<br />
'i5 renpicero B\ rctpuere A 26 Kzchins A 34 coelestis] Ecrlesiae Jl
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 3. 4) 67<br />
Hs] Bab[ylon inar ,^uvi|fen. Sic Eo[mani superbiebant. Sic temporaliter<br />
.-. 6in<br />
et eternaliter est [SSI. 124»] pLunctum, quocl pü leiben vel alii impii gau-<br />
(lent.<br />
'Non dormivit': est copia, 'custos tuus'. ®inb eitel mendacia.v. 4<br />
lüol Ijuttev. Ipse vigilat, custodit, maxLimus titLiilus. Nuni hoc<br />
cuhtodire est, quaudo in car[cerem conÜLCimur, quando Car[nifex ligat<br />
raanus, diabLolus me macerat et crucif[igit fLilium dei et decollat S. loh[annem?<br />
%a^ mag barbaria fein. 'Ciistodia' extrema^ est, opes SLumma<br />
paup[ertas.- 2)a§ mag AiitiphLiasis.^ Theo[logia ift eitel antipli[rasis.<br />
10 Seeundum CLarnem deus est derelictor, sed secundum spiritum et pro-<br />
misLsionem siiam est custos. ISTon custodivit lacob, quin amitteret i.TOoiesj.as<br />
lilium losLcph, et tarnen sie, ut fleret princeps in Aeg[ypto. Non custodit<br />
te, quin moriatur filius etc., quin vexeris morsu diabLoli, peccati. 6§ ift<br />
IDibber* ®ott ha. quid! Ire 'ad montes', ubi 'hab[itat' etc.; ibi inclinabis<br />
15 aurem et audiLCs, quid dicat Christus, fo I}oreftu anber§: non derel[inquo.<br />
4 mendacii 5 Sin c aus In<br />
') Ei'g. barbaria. ') Sinn: mit demselben Recht kann man die ijrößte Armut<br />
Reichtum nennen. ') Erg. feilt. ') = weder, d. i. nicht.<br />
ür]etiam decessisse et manifestas poenas impietatis eis imminere. Ita etiam<br />
corporaliter seu temporaliter exercet Deus iudicium suum pro piis contra<br />
impios. Tauto nos debebamus fortius niti verbo et sperare auxilium<br />
levatis oculis ab hac sensibili miseria ad invisibilem opem. Quae se-<br />
20 quuntur in Psalmo, habent prorsus eandem sententiam, voluit enim<br />
Spiritus copiose consolarl et exhortari Ecclesiam.<br />
IV. Ecce non dormitabit neque dormiet, v.4<br />
qui custodit Israel.<br />
Haec quoque sunt verba mendacia secundum carnem. Num enim<br />
25 hoc est custodire, cum in carcerem coniicimur et tradimur lictori cremandi?<br />
ciim exercemur a Satana et mundo variis incommodisl Imo<br />
cum ipse Christus afflgitur cruci ? cum Baptista ad arbitrium meretriculae<br />
truncatur capite? An non extrema barbaria est haue appellare custo-<br />
diam, ubi summa desertio est ? Caro itaque antiphrases esse iudicat,<br />
30 ut per Deiim custodem intelligas desertorem. Igitur sunt haec verba<br />
Spiritus et fldei, non carnis nee sensus. Secundum carnem enim non<br />
custodivit Deus patriarcham lacob, cum periret loseph crudelitate<br />
fratrum, et tamen postea res ostendit sie custoditum esse, ut loseph<br />
tantum non rex Äegypti fleret; sie non custodit nos Dominus, quin<br />
35 moriendum sit, quin videamus funera uxoris, liberorum, parentum,<br />
quin divexemur quotidie a Satana, quin variis iniuriis afflciamur ab<br />
5*
68 In XV Psalmob graduuni. 1532/33. [1540.] (Psal. 121, 4)<br />
Hs] sed vigilo etc., custOLS, vigil, qui non dormit, stertit. Sed secundum<br />
sensum: |oIt ev nirf)t fdilaffen? neque habet anres, oc[ulu8 palpit[at,<br />
tu. MS, s(. Scilicet est, de quo dicitur: 'Aui'es habent' etc.; .sie secundum sensum.<br />
Sed g[ulben, d^enarius habent aures, MaLmmon statim subvenit, Prin-<br />
eeps audit, deus non audit. Ille auditus, oculus ^Iam[monis est punctus,<br />
non diu manet, quando autem mors adest. Contra deus ad tcmpus videtur<br />
non custodire, non vigilare, sed semper etc. In spiritu ji^c auff t)f)n;<br />
quando dormis, is est tuus custos. '3)a§ f)cift in fide. Sed si non faceret,<br />
jinb mit Ubel.^ Nos scimus, quod custoLdia divina sit omnipotens super<br />
nos, quia ex scripLtura habemus hoc principium: Eegj^num diabLoli est<br />
mortis, PLeccati. Stante hoc principio sequitur, quod diabLolus omni<br />
momento noceat. In morte sumus simpliciter etc. Ego doceo, lego,<br />
scribo, exerLceo totius corporis ofLÖcia et oninium .sensuum actiones,<br />
dormio. Unde ista etc. ? Mimdus: fortuita. ThcLologia: nisideus custodLi-<br />
ret, quando dormio, [931. 124'>] tum omni momento amitterem oculuni.<br />
1 dormit] rigilat [Flüchtigkeit] 2 palpif[at] palp.it 7 vigilare] dormire<br />
') Erg. boTon.<br />
Dr]ingrato et malo mundo. Hie ubi apparet custodia? ubi apparet Deum<br />
super nos vigilare ? Igitur levandi oculi sunt ad montes, ubi mandavit<br />
verbum, ibi auscultandum est, quid loquatur de sancto templo suo,<br />
nempe, quod non sit somnolentus desertor, sicut iudicat caro nostra,<br />
Sed custos et vigil, qui pro nobis excubat. Hoc verbum fides amplectitur -'
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 4) 69<br />
Hs] corpus, vitani. lila fiunt ad eouflrinundani istam (loct[rinam: RegLninn<br />
sat|anae esse mortis. Ideo seniper sumus in regne occisionis, peccati.<br />
Illum coniicit in PLeocatum homiLcidii, etiam S[anctos, ut David, Ut<br />
discas, rcg[nuni diab[oli in mundo ad peccandum et occidenduni. Si non<br />
6 occideris, non laberis in pLeccatum, si b[0uum cogLitas, venit ex custodia<br />
dei, quia diab[olus non cessat mendacio et liomiciLdio persequi. Non<br />
cessat, donec corpus mortaum et anima üerloni. Ergo vult mendacio<br />
nostram animam ab aeter[na VLita, homicidio tollere a praesenti. Ergo,<br />
quod illa non flunt vel non tarn sepe, non est beneiicium virtutis, pruden-<br />
10 tiae nostrae, sed beneflcium vigilantis, custodis. ®a§ gf)et expeLrientia<br />
\o, posito hoc principio, quod reg^num diab[oli etc. Ideo raundus obrutus<br />
beneflciis d^ivinae misericordiae custodientis uos a morte sine inter[mi.s-<br />
sione. Hinc: 'Misericordia domini plena est terra', quando bellum, est*'-'^-*<br />
punctum mali prae illis, quae vellet diabLolus. In uua hora occidLeret<br />
Dr] 15 nos docet per nostram experientiam : nisi vigilaret Dens, cum ego dormio,<br />
nisi esset sollicitus, cum ego nihil eure, nisi defenderet et custodiret<br />
me, cum ego securus sum, fieret omni momento, ut moreremur, amitteremus<br />
loquelam, oculos, aures, manus, pedes etc. Quod igitur haec nonnunquam<br />
accidunt, ut praeter spem iixor, liberi, amici moriantur aut<br />
20 implicentur magnis periculis, argumento est, quod Diaboli regnum est<br />
regnum mortis et peccati. In hoc regno quia vivimus, dum in mundo<br />
sumus, accidit, ut etiam nolentes saepe in peccata coniiciamur. Sic<br />
David homicida et adulter fit, ut discamus regnum diaboli esse in lioc<br />
mundo ad peccandum et occidenduni. . Quod igitur adhuc spiramus,<br />
20 quod non quotidie in gravia peccata incidimus, est iUius custodis, de<br />
quo hie David loquitur. Hoc concludit Theologia et pii credunt; ex-<br />
periuntm' enim suo et totius Ecclesiae exemplo, non quiescere prius<br />
8atanam, qiiam aut animam aut corpus occiderit. Animae exitium<br />
quaerit per mendacia, per impiam doctrinam et cultus impios, corpori.s<br />
30 exitium quaerit infinitis conatibus, quos videmus quotidie in nobis et<br />
aliis. QiTod igitur illa aut non fiunt, sicut conatur, aut non tam crebro<br />
flunt, est beneficium non Satanae, sed huius custodis nostri et vigilis.<br />
Sic experientia quoque nos eo deducit, postquam hoc principium<br />
positum est, quod regnum diaboli sit regnum peccati et mortis, servari<br />
35 SUDS sine intermissione a morte et aliis periculis tum corporaUbus tum<br />
spiritualibus beneflcio Christi, in cuius regnum per Baptismum et fldem<br />
translati sumus. Hinc oriuntur illae magnificae praedicatioues Propheta-<br />
rum, quibus canunt, Misericordia Domini plenam esse terram, miseri- *f- 33, s<br />
cordiam eins durare in aeternum et inflnitam esse etc. Nonnunquam<br />
35 suos] nos B
70 In XV Päalmos graduum. 153233. [1540.] (Ps. 121, 4)<br />
Hb] totum genus bu[maiiuin. Non solum unus error etc.^) Sed quod illa<br />
non fiiint, ba^ f)eift: 'Non dorLUiit'. Si is non custod[b-ct. ]oU btr§ gI}Cn!<br />
Repetit: 'Eccc'. P^ropheta vellet libLenter incul[care et urgere.<br />
^fl fveilicf), 'non dormit' etc., scilicet in spiritu. lam nominat singulariter<br />
58Lnjev ^l^it @i_ott est vigil Civitatis, orbis ter[ranim, iiniuscuiusque s<br />
hOLniinis, q[uanquanai mediantibus parentibj^u.s, principibus, servis,<br />
aneillis, angelis. Sed nihil essent in custodiendo, uisi haberent dei suprcLniam<br />
curam. AngLeli etiam non fa[cerent. Sed utitur illorum ministerio<br />
ut pane et vino, qiiae non fierent. P[anis custodit, sed .sine deo.^ Parentes<br />
etc. Ideo 'custos iLsrael, bev miis md)t fd)I[afen', sunt verba fidei. Secnn- lo<br />
dum carnem: Non solum steitit, sed caret oculis, sensu, sed nihil est,<br />
non videt. Eatio non iudLicat secundum verbura, promissorem. '2)a§<br />
ift nu doctrinaliter gejagt. Tarnen est amplificatio et copia prophetica<br />
contra malum, quod dicitur incredulitas, iudicium carnis. Prophetae<br />
noverunt, quanta res sit, deo credere. Ad[versarii. ubi aud[i%-erunt u<br />
10 custos c aus cu8toct 11 stertit] starit<br />
') Siti>i: k'ime einmal vor, tcenn Gott nicht die Welt behütete, sondtm alles teure<br />
roll ton Irrtümern. ») Erg. non.<br />
Dr] sane succedit conatibus Satanae, ut subitis periculis homines obruat<br />
et perdat. Tales casus nobis debebant esse argumenta et exempla eorum<br />
malorum, qnae singulis horis quidem optaret facere, sicut conatur, nisi<br />
impediretur custodia nostri vigilis in coelis. Nam quod ad potentiam<br />
huius hostis attinet, crcdo eum una hora posse occidere, quiccjuid honii- »»<br />
nuni in terra vivit. Si igitur hoc potest et conatur faccrc, cur non lil f<br />
nimirum quia noster custos vigilat; sed credenda sunt haec, ideo addit<br />
particulam 'Eccc', ut appareat Prophetani in eo esse, ut lianc custodiara<br />
bene incuUet animis nostris.<br />
Sed hie monendum est, Deo tribui lianc custodiam vitae nostrae, a»<br />
regnorum, pacis, urbiuni, cum tarnen cam faciat mediantibus ]>rinnim<br />
angelis, deinde principibus, i)arentibus, familia etc. Fit autem id ideo,<br />
ut statuamufi ista media niliil valitura esse in custodiendo et curando,<br />
nisi supremam curam lionun ncgociorum snsciperet Dens; utitur itaquc<br />
ministerio angolorum et principum sicut pane et vino. Nam sicut pauis j«<br />
et vinum per sc vitam non conservant, alioqui nemo moreretur, et tamen<br />
proptcr Dei ordiiiationem et naturae nostrae couditionem ad conserva-<br />
tionem vitae sunt neccssaria, ita quoque angelorum, principum et alio-<br />
inim mediorum custodia per se nihil esset, nisi custos Israel vigilarct<br />
et custodirct. Ilanc custodiam quia verlium revelat et spiritus credit, caro j»<br />
non videt, Itaque secundum Antiphrasin exi)ouit vcrlia liaec: 'custos<br />
Israer, id est, descrtor non dormitat, id est, uou solum altissimum soni-<br />
:
In XV Paalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 4. 5) 71<br />
Hs]fldera, putant se intelLÜgere. [581.125»] Ipsi tantum cognitionem de<br />
histOLi-ia, sed fides: in extLrerais et omnibus malis durare et retinere verbum<br />
vitae, rhu., superare mortem, diabLolum, odia et contemptum*''" '21<br />
mundi et transire cum gLaudio et fid[ucia; est fides victrix mortis,<br />
5 mundi et OLmnium malorum.<br />
'Dominus': er muö \db tf)un, si etiara angLelos habLet.<br />
'Est umbra': i. e. super tuas res, quas geris. Est speculatio de sini-<br />
st[ra et dexLtera: i. e. dominus est super nos secundum spiritum, sed<br />
C[aro, diab[olus; i. e. in superiore parte non deserit nos. Econtra, sed<br />
10 iam: tDO^ bu t()uft, i. e. si praedicas, wixb btv feiner, si praeceptor. In<br />
omnibus tuis rebLUS occurnmt adver[sarii, prennt cura penuriae.<br />
Istas omnes res gubernat. Et est 'umbLra', i. e. protegit te ab estu.<br />
lila omnia nihil valerent, si non desereremur. Si solis estus non ureret:<br />
significat adesse estum et vexationem. Ergo non negat, quod sis desertus<br />
9 Buperiori<br />
Dr] 15 num dormit, sed prorsus omni sensu caret et est nihil. Eatio enim tantum<br />
iudicat secundum puncta et principia malorum, non secundum verbum<br />
et promittentem Deum. Quia autem Prophetae norunt, quam difficile<br />
Sit ita credere, ideo tanta copia contra incredulitatem et iudicium carnis<br />
exhortantur. Hodie videmus fere coutemni ista. ludicant enim fidem<br />
20 tantum esse cognitionem seu notitiam aliquam historiae, sed fides pro-<br />
25<br />
prie Cot, quae in extremis malis durat et retinet verbum vitae atque<br />
sie superat omnem vim diaboli, omnes pavores et pericula omnia, per<br />
quae cum gloria et flducia penetrat ad immortalem vitam.<br />
Y. Dominus custodiat te, Dominus protectio tua ^'••<br />
super mauTTm dexteram tuam.<br />
Etiamsi ministerio angelorum defendimur, tamen ipse Dominus,<br />
inquit, custodit te et est umbra super manum dexteram tuam, hoc est,<br />
super tuas res, quas geris. Ita enim simplicissime expono nee probo<br />
illam sententiam, quod Dominus sit super dextram secundum Spiritum,<br />
30 Diabolus autem super sinistram .secundum carnem; simpliciter enim<br />
significat: Dominus gubernat res tuas; si doces Ecclesias, si facis opus<br />
vocationis tuae, ut pares victum tibi et familiae, multa occurrunt incommoda,<br />
adversarii te premunt, vicini invident etc. Hie erige te et crede,<br />
quod omnes res tuas, quas tu geris et pateris, gubernat Dominus ac<br />
35 te protegit.<br />
|Sed hie iterum memineris, quod supra dixi, frustra ista dici et doceri,<br />
si non desereremur. Igitur eo ipso, quod docet de custodia et promittit<br />
^-^
72 In XV Psalmos graduum. 1532/3H. [1540.] (Ps. 121, 5. 6)<br />
Hs] a se. Et ipse novit, quod sis temtus in corde, moreris, concedit totum<br />
argLiimontum. Sunt mala, trib[iilationes. Sed crcde mihi, quod sim tua<br />
lunbra, custos. Ego maior quam estus, desertio, furor diabLoli. Sic in<br />
me habes fid[uciam: q^uldquid gesseris, ego custodiam.<br />
V.6 'Per dieni': lUa sunt nota. Nostis etiani philosophos dicere, (juod ^<br />
luuae lux ]ib[enter frigidat, verberat frigore et humore, tl)itt cap^iti<br />
tt)ef)e, sie solis radius per diem. @r rafft omnes tent[ationes auff ein<br />
f)auffLen, er mad}t universalem: ße cjf)c bir, tnic e§ tüolle, nihil est, quod<br />
possit tibi nocere, i. e. q^uidquid te lescrit, sive sol per diem, sive mimdus,<br />
3ti. 42, 3 diab^olus etc. ^a, 'percutit' te, bene, Esa.: 'ad punctum', Sed non sicut lo<br />
vult. Si nirf)t t()ct et diabLolus habLeret potestatem, pungeret te eterna<br />
plaga, stimulo. Idco permitto principium vulneris, doloris. Gr fol nOer<br />
md)t tt}un, quod int jijnn. Potius terremur maus quam patimur, sunt<br />
pictirrae malorum. Si etiam morior. non est mors, quia mea mors est<br />
potius terror vitae, non amissio vitae.<br />
S «] per [Hörfehler] 10 Esa. o<br />
D"") de gubernatione, i'atetur sentiri desertionem et neglectum, quasi Deo<br />
non simus curae. Pertinet igitur ad consolationem, quod hoc modo<br />
Bens ostendit se scire nostra incommoda et tribulationcs nostras ac<br />
iubet, ut credamus, se esse no[Sg. GJstram umbram, quae tegat nos.<br />
Quanto autem Dens est maior quam pericula no.stra. etiamsi extrema »<br />
sint? Igitur habeamus in ipso laetitiam et fldnciam, qui promittit se<br />
nostri curam habiturum in omnibus, quae gerimus.<br />
V6 VI. Per diem sol nun uret te nee luna per uoctem.<br />
Non sunt hie quaerendae peregrinae sententiae; lumen lunae vehementer<br />
nocet, affieit enim corpora non solum frigore, sed Inimore i|uoque, 2J<br />
De sole constat. (juani debilitat corpora. Signiticat igitur in genere per<br />
lumen solis et lunae omnes tentationes et pericula omnia, quod in illis<br />
velit nobi.'^rum esse, nos iuvare et liberare, etiamsi ad imnctum videamur<br />
soli aestum liunc ferre. Si enim soli essemus, tentatio esset aetcrna. neiiue<br />
enim in nobis tantum praesidii est, ut possimus durare perpetno. Nunc >o<br />
patitur Dens, ut principium furoris Satan in nos evomat, hoc autem<br />
non patitur, ut tantum noceat, quantnm cupit nocere. Quia igitur habemuK<br />
hane umbram, debemus initia dolorum patienter ferre, certi, quod,<br />
ctiani cum morinuir. tarnen vita nostra sine periculo in Christo abscon-<br />
dita sit et superatura sit eonatum Satanae. »*<br />
i»
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 7. 8) 73<br />
Hs] [S8I. 125''] laiii in ParabLOlis et allegLoriis, lam proprie sine Alleg[Oria: v.7<br />
'animam', i. e. bcn leib et leben ^eift. 'Dominus' etc.: quando morior etc.,<br />
secundum faciem moreris, sed nou coram deo, i. e. tjmer für et für.<br />
'Intro[itnm': SSo bii gl)eft et fttjeft, in domo vel extra. Sive faciasv. 8<br />
5 aliquid, sive cesses. 'Egredi' fjeift Ire ad opus, 'ingredi' cessare, Vespere<br />
delect[ari. Et ps. 107. i.e.: sive quiescas, sive agas, adest dominus. spmot.ih.<br />
Nullo tempore, loco, persona, functione debes etc. ^niS f)eift universaliter<br />
§u jamen jiegen. Ego factor coeli et terLrae. Ideo custos tui corporis,<br />
animae noctu, die etc. et propulsator OLmnium malorum. ®a§ l^eift<br />
10 docere fLidem, non est frig[ida qualitas in anima, ut SopLhistae et Sch[wer-<br />
meri; nullus PapLista potest docere, quid fides. Si audit, non afflcitur;<br />
si dixeris ei, doce ad lap[idem, truncum.<br />
2 animam o 4 ftl^et S tui c aus tuae 12 doce c aus dicis<br />
Dr] VII. Dominus custodit te ab omni malo, custodiat ^-<br />
animam tuam Dominus.<br />
15 Quod proximus versus per Allegoriam dixit, hoc nunc simpliciter<br />
et sine flgura dicit. Anima vitam signiflcat. Etsi itaque occideris<br />
propter verbum, tamen non morieris, quia Dominus custodit animam<br />
tuam. Secundum faciem et sensum carnis moreris, sed non .secundum<br />
veritatem, quia vita tua vivit, nempe Deus etc.<br />
20 VIII. Dominus custodiat introitum tuum et exitum ^-^<br />
tuum ex hoc nunc et usque in saeculum.<br />
Hoc est, quacunque iter facis, domi, in agro, semper tecum ero et<br />
custodiam te. Egredi signiflcat ire ad operas, Eegredi signiflcat ab opere<br />
ad quietem ire. Sententia igitur est: Quicquid facis, semper tecum<br />
25 erit Dominus: nullo loco, nullo tempore, re nulla, non facto, non per-<br />
sona, non opere ullo perire te sinam, sed semper adero custos tuus, qui<br />
sum Deus coeli et terrae. Ad hunc modum docet Propheta per hunc<br />
Psalmum fldem non tanquam mortuam affectionem vel qualitatem, sicut<br />
Sophistae, sed tanquam maximum opus et motum Spiritus sancti, quo<br />
30 iudicamus secundum verbum, contra quam sentimus, videmus et ex-<br />
perimur, item quo vincimus omnis generis pericula. De hac flde nihilo<br />
rectius disputant et iudicant Papistae quam caecus de coloi'e.<br />
16 dicit ur B<br />
'
74 In XV Psaliuos graduum, 1532;33. [1540.] {Vs. X22, 1)<br />
Hs] Psalmus 123.<br />
'Laetatus sum':<br />
^•> TitLulus indicat bunc psalmum esse canticum vel poema optiiiii<br />
poetae et SLiimmi, scilicet Davidis. scitis autem hoc esse verisLsinauni<br />
I Sot la 4 'quantumvis sit unus Spiritus', ad Cor., 'tarnen non sunt eadem opera', s<br />
sed diversa, quae opLerantur per diverLsa orga^na. Ideo idem ELuangelium<br />
diverse resonat per diversa Organa. EsaLias est letior et alaLcrior lereLmia,<br />
Assaph obscurior, SaloLmo est eloquentis^simus, sed tarnen quidam<br />
novator. Ipse David est optimus, qui proxirae adcedit ad phrasin M[0si.<br />
Ideo facile invenire discrimen inter Davidis et alia poemata. Sic in lo<br />
diversis doctoribus Ecdesiae, aliter Augustinus, Anib^rosius, Hiero^nymus<br />
sapit. AttempLcrat sese, sed diversis t'ormis organoruni. Is est<br />
Davidis psalmus, et digniis psalmus hoc auth0[re. Estque leta g^ratiorum<br />
aLCtio pro dato verbo dei, quae virtus quam sit rara, scitis. Et quam<br />
frequens et quantus contempLtus verbi. Donum max[imum, habere is<br />
1 \22 c am 123 zu 1 Ps. 122 und Infra fol. 129 r zu 7 zu aUy alelit ala-<br />
crior r 9 über M steht Moysi zu 13114 Gratiarum actio pro verbo dei r<br />
Dr] PSALMUS CXXII.<br />
Laetatus sum.<br />
ETsi hi Psalmi nomen autoris non habenl additum, tamen ipsa<br />
orationis forma satis ostendit Davidis esse, optimi et summi Poetae.<br />
Sunt enim Psalmorum scriptores etiam aUi, ac habent inter eos non äo<br />
postremam laudem filii Korah, Asaph obscurior est, Salonio nimis est<br />
üguratus et quasi novator verborum. Sed David ad sermonem et sapien-<br />
tiam 3Iosi accedit proxime et mire suavis atque elegans est. Itaque<br />
recte habetur Psalmographorum Priuceps. Accidit enim hie, quod Paulus<br />
i Sot. 12, < in CorinthÜK disputat, etsi enim unus et idem Spiritus per sanctos Pro- -a<br />
phetas locutus est, tamen ([uia diversis organis utitur. etiam cum eadem<br />
dicit, dissimili oratione utitur. Sic idem Euangelion omnes Prophetae<br />
praedixemnt. Sed quanto alacrior est Esaias reliquis Prophetis? Sic<br />
inter Ecdesiasticos scriptores, quos habenuis, etsi eadem tractant, tarnen<br />
quantum differl al> Angustino Hieronymus? Ita idem Spiritus, idem ju<br />
Operator, attcniperat se diversis forniis et soluta et non sohim<br />
mira elegantia verborum, sed etiam rerum gravitat« condita.<br />
nie igitur Psalmus hoc autore jilane dignus e.st, est enim gratiarum<br />
actio pro dono verbi Dei. llaec l;iuto est rarior virtus, quanto verbum «<br />
in mundo contemptius est, non solum a]>ud homines indoctos, sed etiam<br />
:
In XV Psaluios graduum. 1532,1533. [1540.) (Ps. 122, 1) 75<br />
Hsjtimorem dei, libLenter aiidLÜ'e conciones, interes.se fabLulis de dei factis<br />
."i<br />
et verbis. quid nunc nobiles, cives, nist[ici, docti vidLcnt? 'In unumwom. a<br />
omnes, iusti[ficamur', non solum contemnunt, sed perseq[uuntur atroLcibus<br />
odüs et blasplaLcmiis intol[erabilibus. Ideo raro lucet ista virtus [93(. 126»]<br />
ut hesperus inter nebula.s.<br />
Is psalmus non canitur istis trvmcis Papistarum, sed electis animab[us,<br />
qui habent gaaidLium de visita[tione praesenti dei, 'qua visitat per viscera ßuf. i,<br />
inisericordiae oriens' etc. 'Sa^ r{}umbt Paulus pro singulari dono, Cor.:i.«or.<br />
Nobis datum, non solum dona, .sed cognoscere ea. Hoc ipsum maxLimum<br />
10 donum, reputare verbum dei. HabLcmus omne.s, sed differentia maxima<br />
est, verbum dei habere et sentire se habere. Videbis, quomodo hie<br />
gestiat trip[liciter de amplis[simo et magniflcentiSLsinio dono verbi;<br />
eo ablato mundus est internus. Sint omnes divites, sap[ientes, ELCgentes,<br />
6 non zu 6^. Contra fastidium et contemptum verbi r su 7j8 Luc. 1. r<br />
zu 8 1. (caus2.) Cor. 2. r 10 (h.ibere) differentia lOlll maxima est un(en<br />
11 habere o 12 magnicentis^simo 13 ablota<br />
Dr] apud eos, qui sapientiae etdoctrinae laudem sibi vindicant. Itaque saepe<br />
15 audiuntur blasphemae voces, quibiis hoc donum Dei summum üifamant,<br />
cum non solum contemptim loquuntur de Euangelio, sed etiam salutari<br />
doctrinae imputant, quicquid Satan per sua membra incommodorum<br />
excitat, sicut sunt seditiones, sectae, avaricia, libido et similia. Est<br />
igitur inter rarissimas virtutes haec numeranda, quod saltem aliqui sunt,<br />
20 qui reverentur verbum, qui libenter audiunt conciones, qui libenter de<br />
Deo et factis eins fabulantur. Sentiemus ergo hoc Canticum esse scriptum<br />
non canibus et porcis istis, Papistis, haereticis ac persecutoribus verbi,<br />
sed electis animabus ac piis mentibus, quae summe gaudent de praesenti<br />
visitatione, qua 'Oriens ex alto visitat nos in umbra mortis positos persiut. i,
76 In XV Psalmos graduum. 1532 1533. [1540] (Ps. 122, 1)<br />
Hs] Iviriste, sint domiiii, medici. sed adfer unicuni, qui conservat laetj^am<br />
coDLScientiam, Propicillin deum et uni^ver.sam religLioneni, ex qua fluunt<br />
cetera dona. Quando veibum ablatum. niilhim momontuin staret mundus<br />
sine Christo. Oportet verbuin manere, donec revelentiix filii dei, bie<br />
miifjen une {)a(tcn. Sunt res spirituales de celo revelatae, non crevit in s<br />
Immano corde nee in etui luÜLlen. Ideo oportet dari e coelo.<br />
Eo tempore nondum templum conditum. Sub David stabat taber-<br />
ua[Culuin Mosi. qLiiamquam hoc ipsum variebat locis, aliquando in<br />
Silo. Et sie mutabat hoc tabLeruaculum locum. etiam triburu. Nihilo-<br />
miuus habLcbat tarnen proinisLsionem annexLain: Ubicunque fuerit lo<br />
2.ivo(f2(i.24 nieum taberLnacuhim a MoLse erectum, ibi hab[itabo, 'inveniar'. 'ITbiL-<br />
cunque fecero memoriani' etc., Exo. Cum esset ergo in Silo, tribu Eph^ra-<br />
im, ibi audiebatur verbum dei, inveniebLatur deus fide et cultLU. S)as<br />
ÄapLttel ju (Silo. Postea irato deo propter peccata sacerdotum et<br />
3cr. 7, 14 populi vastata est Silo, ut lercLniias, vide illic. Postea aliquamdiu fuit ^<br />
1. «8n. », 4 apud labonitas, .3. Keg., ubi oravcLrunt apud labonitas, ubi erat altLum<br />
locus r<br />
1 qai feUt zu lOff'. Ubicunque fuerit nomen meum r zu lö Tabiemaculi<br />
Dr] erit mundus sublato verbo quam infernus et merum Satanae imperium, ut-<br />
cunque sint in eo divites, lureconsulti. Medici ? etc. Hi enira quid possunt<br />
aut faciunt sine verbo ? quod verbum solum conservat laetam con-<br />
scientiam, propitium Deum et universam rcligionem (ex verbo enini jo<br />
omnis religio ccu ex tonte profluit), imo Universum quoquc mumlum<br />
conservat. Neque enim unum moraentum staret mundus sine verbo<br />
et Christo. Etsi igitur in mun;lo nnilta et magna Dei sunt dona, condita<br />
in usum hominum, tamen unicuin donum, quo alia omnia continentur<br />
et servantur, est verbum, quod aununciat Deum misericordem esse, »<br />
promittit remissionem peccatorum et vitam aeternam. Quaeso autem<br />
te, si his carendum esset, an etiam vita haec esset vita aestimanda ?<br />
Sed sunt haec spirituales res et cognitio de coelo revelata, quae quin<br />
in corde nostro non nascitur, ideo etiam tarn diffieulter appraehendi<br />
potest. Sed nunc de Psalmo agemus. m<br />
Eo tempore, quo hie Psalmus est scriptus, nondum erat conditum<br />
templum, sed stabat adhuc tabernaculum Mosi. Quod etsi non uno<br />
certo loco nee in tribu eadem fixum erat (nain et in Silo fuit et in (libeon).<br />
tamen habebat certam promissionem, \ibicunque esset, ibi Dominum fore,<br />
auditurum preces, accepturum sacriflcia et propitium futurum, sicut dicit ji<br />
>. WoK-'O.ii textus: 'T'l)icunque ego fecero nu-moriaiii noniinis mei* etc. ("um igitur<br />
in Ei)hraini esset in civitate Silo, iiivocalial nr ibi nomen doniini, audie-<br />
l);itiir verbum Dei, eolehalni Dens ibi lidc, orationibus, sacrifleiis vU-.,
lu XV Psalmos graduuni. 1532/1533. [1540.] (Ps. 122, 1) 77<br />
H.s]tab[ernaculum. Deinde in domo Obededom etc., Urne latebat siib pellibus a. sam. «, lo<br />
regnante David, dLiu non quaesituii aicam domini sub tempore Sauli, iam<br />
quaeremus. Postea transtulit in sion eam David. Et postea dixit ad<br />
Natan : Ego rex vermis habtito in cedrina domo, et arca dei .sub pellibus, fiel •' ^'''"' '• ^<br />
s l)f)m ein anbad)t ein. Ideo David cog[itabat tabLemaculum diguum arca.<br />
[S8I. laeb] Ibi responsum: non tu edifLicabis. Si fecisti bene. Non tu, quia<br />
fuisti bel[lator, regni tui dies fuenint Belli, non pacis; mea habitatio<br />
debet esse pacifica, non belli[C0sa, — quia fuit sevus et fuderat multum<br />
sangLuinem et .strenuus executor iustitiae, sed deus clemens. Ideo noluit<br />
10 illum carneficem gentium et idolLatrarum pro edificatoiLe, sed Eeg[em<br />
SalLomon, f[ilium eins, qui vocatus pacificus. De ista promisLsione vide-<br />
tur DLavid hunc psalmum composuisse, ut ex animo leta[retur et gLiatias<br />
aLgeret deo omnipLOtenti, quod eum dignatus S[ui tabLcrnaculi, ubi<br />
liab[itat deus. Verbum dei facit Ec[clesiam vel templum, Templum non<br />
15 facit verbum, religiones, cultum, sed ipsum verbum. Ideo dieit:<br />
-2- 'Quo ^"''20,24<br />
cunque loco', i. e. ubi ego praedicavero, de noraine meo dicetur, ba ift<br />
2 Saulis zu 4 Natan r 6 (sed) quia 10 gentium et idolLatrarum hinter pro<br />
edificatorLe, aber mit Strich vorgezogen ztt U Saloimon r zu Uff. Verbum facit<br />
templum, non econtra r zu 16 Ubicunq[ue 'ie[cero memoriam nominis mei' r<br />
Drjdonec tandem crescente impietate et idolatria Arca de Silo in exercitum<br />
contra Philisteos deportata et a Philisteis capta est. Sed cum Philistei<br />
varie affligerentur ob haue prophanationem, translata est Arca ad Ga-<br />
20 baonitas. Ibi cum fuisset aliquandiu, tandem transtulit eam David<br />
in suam civitatem, sicut est II. Eeg. VI. Atque ibi incidit ei cogitatioa.sam.e.iä<br />
de aedificanda domo Dei. ludicabat enim indignum esse, ut habitaret<br />
ipse in cedrina domo, Dominus autem et Eex coeli habitaret sub pellibus.<br />
Ac probabatur initio consilium eins Prophetae Nathan, Sed revelatione<br />
25 divina admonitus Nathan est, ne David aediflcaret, servari enim hoc<br />
opus fllio eius, qui pacificus esset et non bellator sicut David. Simul<br />
addita est illa maguiflca promissio de aeterna posteritate Davidis<br />
et vero eius filio Christo, II. Eeg. VII. De priore igitur promissionis «• S""". 7, is<br />
parte videtur mihi hie Psalmus a Davide esse compositus, quo sibi et<br />
30 toti populo gratulatur ex animo, certum et firmum locum veri cultus<br />
Dei in Hierusalem.<br />
Porro hoc certo statuendum est, quod verbum Dei non solum templum,<br />
sed Ecclesiam et veros cultus facit, templum contra neque facit<br />
Ecclesiam nee cultus, secundum sententiam: 'Quocunque loco ego feceroa.awojeäo.äi<br />
35 memoriam nominis mei, ibi ad te veniam et tibi benedicam.' Hie nihil<br />
refert, sive ex auro, sive ex ligno sit templum, sive sit stabulum, sicut<br />
in Bethlehem, sive regia domus in Hierusalem. Nam ista externa nihil
78 In XV Psalmos graduam. 1532,15:33. [1510.] (Ps. 122, 1)<br />
Hs] livdjeu jcf)on gcbaioet, Ibi benedicani tibi. Sive sit aunun, argLentum,<br />
i.Bicieie, iijf. lapi^idis pretio, stabulum in Beth^lehem. Sic lac^ob vocat lapLidem,<br />
quem hab^uit pro pulvi^nari noctLurni sonini: hie lapis vocatur etc. G§<br />
j<br />
lüov ein iriion tcmpLlum; erat lapis, 'Scilicet vidi' etc. 'iunixum .scale,<br />
angLclos ascendcntes et des[cendentes', ergo e.st templum dei, quia ubi- i<br />
cimque docetur eius verbum, discip[linae causa laudatur, ibi templum,<br />
sive Sit domus oon ftro etc. Ideo potisLsimum agit de futnira edLifica-<br />
tione templi per SalLomonem. qLuamquam simul includat tabLcrnaculum,<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 122, I). 79<br />
Us] de (loo, \\t nesoiant, quid vel[it vel cog[itet. Quid hoc '? Oportet scire<br />
per veibum dei et statueie, quid pl[aceat deo, quid velit, cogLitet, quid<br />
non. Et nisi isthuc pervenimus, sumus theolLOgi ut asinus ad lyram.<br />
PapLae relig[io est haec: Debes nescire deum et teipsum. Interim fias<br />
5 Monachus, tum foite deus erit Clemens et propicius, lioc sequitur illud<br />
dil[Tivium infinitoLrum malorum, sequitur abs[entiam verbi, ut hO[mo<br />
incipLiat dubitare, quia uiiusLquisque incipit amisso verbo: quid placet<br />
deo! Si fiam CarthLUsianus, curram ad S. Iacob[um. Postea: Utrum<br />
placet? Nescio certe. Sunt plura et maiora mala quam cor humaLnum<br />
lü concipit, quae veniunt ex abseutia verbi.<br />
Vide hoc parvum malum 7 praecepLtorum. Si uullus posset habere<br />
suum deuarium et panem iina hora ceito, quae esset miseria in gene[re<br />
humano. Ubi magListratus, {)Ufft es föenig. fingite, quod nullum sit<br />
7 pracLceptorum et mag[istratus, quid tum ho^mo etc. ? faceremus ut<br />
15 porci, leones, ursi. Hoc est minus malum; ascende: qiiod qiiis non tiitus<br />
zu 2j3 Per verbum üei statuendum et scienduni, quid deo placeat r zu 7 Dubitatio r<br />
8 fiam] fiero zu 10 Absentia verbi r zu 11: 7 tabulae secundae praecepta r<br />
Dr] dignus Sit, et similes. Sed quaeso quid hoc est de Deo disputare, si nescias,<br />
quid de te cogitet aut constituat? Hoc vero est Deum sie concludere<br />
et abscondere, ut nusquam eum nee audias nee videas. Verbum itaque<br />
est, ex qiio statuere possumus de voluntate Dei, quid nobiscum gerat,<br />
2u quid ei placeat, quid velit etc. Qui ad hanc cognitionem non veniunt.<br />
sunt Theologi haud multo meliores quam asinus cytharoedus.^ Itaque<br />
illam ignorantiam et foedam inscitiam secuta sunt alia aeque absurda,<br />
iit crederent se Deo placituros, si hunc aut alium ordinem vitae mona-<br />
sticae susciperent, si hiiius aut illius sancti patrocinium peregrinationibus<br />
2=, compararent etc. Hoc chaos infinitorum errorum et malorum sequitirr.<br />
ubi non est verbum et vera Dei noticia, quae tantum ex verbo sumi<br />
potest. Hoc amisso nescitur, quid Deo placeat aut despliceat, sequuntur<br />
igitur illa monstra Idolatriae, quae in Papatu experti sumus.<br />
Fui'tum, quod lege divina in septimo praecepto prohibetur, iudicatur<br />
30 parvum esse malum, si conferatur ad reliqua, ad caedem, libidines,<br />
seditionem etc. Sed tamen finge hoc praeceptum non esse positum,<br />
quanta sequetur tempestas maximorum incommodorum ? vita nostra<br />
erit similis fm'ori luporum et ursorum, rapientium et vastantium quic-<br />
quid possunt, aut, ut foedius aliquid dicam, erit inter nos vita, qualis<br />
35 porcorum est, qui, cum ad cibum adhibentur, si possent singuli tantum<br />
vorare, quantum omnibus satis est, facerent, nulla habita ratione reli-<br />
23 alium] illum B<br />
') Otto, Sprichwürter der Römer S. 41.
80 lu XV Psalmos graduum. 1532 1533. [1540.] (Px. 122, 1)<br />
Hs] pro vita Vel cogeretur exponere periculo pudiciciam uxori.s. Ibi bestialis<br />
Tita. Sic de vita ipsa. Ista mala adhuc in 2. tab^ula. Ista venirent<br />
absentibLUS praecep[tis 2. tab^ulae, nihil hab[eremus proprii, non uxorem<br />
etc. Quid futLurum in istis magLnum malum; et praecep[ta 1. tab^ulae,<br />
quod ablatum Ee^clesia, sabbatiim. universus locus, ubi verbum dei<br />
doceretiu'. Ibi nuUus cultus. adoratio, ista inüuita, niaiora quam etc. Sed<br />
qiiia insensibilia, non cogitatiir. Non hoTLribile, quod video, quomodo<br />
Pap[a, MahLomet, Arius devorat animas Chri.«ti sangLuine.^ Ibi non<br />
est retentio* etc. Idco liorLiibilis res. Sicut ergo debLcmus letari de parvo<br />
b^ono, tutela bonorum, uxorura, corporum, pLCCuniae, [331. 127»>] sunt<br />
magna beneficia, .sed nihil ad hoc, ubi non docetur. Ideo econtra<br />
magna res, ubi sabbatum, doctrinam etc. Ibi veniam, dicit, et benedicam<br />
te. Quis potest partem huius benefLicü explicare: eripiuntur animae et<br />
servatur pax couLScientiae, purum cor et con^scientia bona et congre-<br />
verbi r<br />
zu 4 : 3 primae r zu 6 Ablato rerbo sequontur infiniia ni,il.i r zu 13 ff. Utilitas<br />
') Erg. etwa redemptas. ') Viellticht redemptio (Hörfehkr).<br />
Dr] quorum. Quod igitur nostrae res in tuto sunt et, quanquam caveri is<br />
pericula orania non possunt. tarnen quod non omnia nostra periclitantur,<br />
beneficium est septimi praecepti. Sed ascendamus ad maiora. Quaiis<br />
nam futura esset vita, si uxores nostrae non tutae, non certi liberi<br />
essent, si magi.stratui beeret resistere ? an non vita haec e.sset perpetuus<br />
infernus ? Quod igitur coniugia, quod Respublicae et leges »<br />
sunt, in quibus tuto tranquillam agimus vitam, haec omnia sxmt<br />
beneficia verbi Dei, quod ia secunda tabula propositum est. Quid<br />
autem esset, si prima tabula non esset, si non esset Sabbatum, non<br />
Ecclesia, non locus, ubi doceretur verbum, si non esset noticia Dei,<br />
si non invocatio, sed singuli haberent suum Idolum seu diabolum. quem si<br />
adorarent 1 Haec sunt inflnito maiora mala quam illa secundae tabulae,<br />
sed minus reputantur, quia sunt spiritualia. Quodsi babercmus oculos<br />
Spiritus et videremus, quantum quotidie animarum per Papam et Maho-<br />
raeten perdatur, pro quibus tarnen Christi sanguis fusus est, louge gravius<br />
tra(' ]iericnla so<br />
«'xpectanda et subeunda essent.<br />
Debemus igitur laetari i)rimum de illis exiguis bonis, ([luu' per secun-<br />
ilam tubulam habenius, quod manet tutela rerum et corimnim. Sunt<br />
«nim exigua dona, si compares cum illis primae tabulae, q\u)d Dens<br />
HC revelat, quid de iiobis facturus sit, (|uod dat verbum. donal fidem s»<br />
et Spiritum. audil orationes, per verbum
[n XV Psalmos gradumn. 1532 1533. [1540.] (Ps. 122, 1) 81<br />
Hs] gLantur plures et amplificatur regLnuni dei et mauet deus nobiscum.<br />
"Da§ fjeift v^ita eLterna. Hoc movet eum ad istud gaudium. Ideo exprimit<br />
suam gratitudinem sunimo affectu, qula quasi vi delectantur in donoS"»«^. ii,i«<br />
et gaudent, ba^ finb bie re(f)ten gi'ati. Non ut PapListae, qui in orgLani.s<br />
r, eanunt. Ideo conLScientiam muniatis contra illud SLummum Vitium,<br />
contemptum verbi dei, Ecclesiasticus: 'Initium omuis p[eccati apo[Sta-S5!ciä6. 14,37<br />
tare a deo'; quando hoc videmus, plus quam lachrymLare, dolere in<br />
civib[us, rusti^cis, nobilibus, doctis vitium diab[olicum et infernale.<br />
Ibi nullus deus, nulla cog[nitio de VLita ae[terna, spirituali, rLcmissione<br />
10 p[eccatorum. Et hoc cogimur videre ob oc[uIos, quod exult[antur rustici<br />
in sua perditione. Ut Loth iu.'iultabant etc., quis est fLinis verbi con-i.TOoi«i9,9<br />
tempti? Ideo Ia§ Olh^j, I[teber ^icu @LOtt, md)t fallen ut David, ets.sam.n.a?<br />
beljut ün§ a casu 1. tabLulae, is est hie casus Sicut Saul et angLcli in celo. J',^.''yo.*i8^^<br />
Ideo providete, ne irrepat paulatim hoc venemtm diabLoli, fastidiLum<br />
!., et contempt[us verbi.<br />
zu 3 gratitudo r zu 6 Ecclesiasticus r zu 9 Mala r 10 rusticos zu 11 Loth r<br />
72 ntd^t fehlt zu 13 Casus 1. tabulae r 13 hie] hoc ~.u 13J14 Saul, Lucifer r<br />
Dr]quod animae liberantur a tyrannide Satanae et servatur pax cordis,<br />
bona conscientia, pura Dei agnitio, per quam phires erudiuntur ad vitam<br />
aeternam. In haec David coniicit oculos, haec secum perpendit, itaque<br />
movetur ad gratiarum actionem, quam affectus laeticiae ei exprimit.<br />
20 Nam illi demum vere sunt grati, qui exosculantur dona Dei et laetantur<br />
in douante. Alii, qui hanc laeticiam non sentiunt, etsi hunc Psalmum<br />
organis et symphoniis ornant, tamen sunt et manent ingrati, neque enim<br />
intelligunt haec beneficia.<br />
Haec ideo libentius commemoro, ut muniant se singuli contra sum-<br />
25 mum Vitium et caput omnium malorum in Ecclesia, nempe contemptum<br />
verbi aut fastidium. Hoc enim est apostatare a Deo, sicut Ecclesiasticus<br />
dicit: 'Initium superbiae hominis, apostatare a Deo.' Nam cum hominesüacisö. 14,27<br />
hoc morbo Spiritus laborant, non est possibile, ut una cogitatio vera et<br />
pura de vita aeterna, de remissione peccatorum et spirituali vita possit<br />
30 existere in animis. Videmus autem, proh dolor, hoc malo nihil esse<br />
communius in mundo. jSTobilitas, quae vocatur, quam secure verbum<br />
et eins mini.stros contemnit % Hos imitantur etiam rustici, pluris facientes<br />
numos suos, qiiam omnes conciones Euangelii. Hos spectare cogimur<br />
sicut Loth Sodomitas suos, süperbe insultantes et secure facientes, quic- i.mofeif.s<br />
i^ quid libebat. Honibile est Davidem labi in adulterium et caedem, sed i.sam.i5,s3<br />
quanto horribilius est hoc modo impingere in primam tabulam, sicut<br />
Angeli impegerunt, qui ideo de coelo praecipitati sunt. David autem aut. 10, is<br />
poenituit et in viam rediit. Tanto autem plus periculi est omnibus piis<br />
«utfietS SBctfe. XL, 3 ß
82 In XV Psalmos gradnuiu. 1532/a9. [1510.| (Ps. 122. 1)<br />
Hs] NttLeics vocaLbant aeidiam, (>ed siguificabaut tautuin eoiporalem,<br />
quae mane non surgLit ad Rorate. Sed putavit 1. faf^tidium et aeidiam<br />
aiid[iendi et disceudi verbi. Ut iam SLunt SchLwermeri etc., tum necesse<br />
est eos ruere in contrarioi? af[fectus. Ideo habLent errorem plus quam<br />
infernalLem ad suos errores et opiniones diabolicas. Sic rublLici totum :,<br />
af[fectum. quem debLcreut cultui et verb, geben jie 9!)Jnmmon et auro;<br />
ipsi iam sunt diab[oli et sie, ut Ictentur in sua pcrnicie. Sed in fine luirbä<br />
(5ob[om ein tiein gaudium Jein, quando vcniet ba§ fielLlijd) feucv. Ideo<br />
diseimus hune psalmum. ut eins affeetum canere, exultLare de isto me-<br />
morabjli [Sl. 128«] dono, quod dicit deus, quod ista doetLrina est revcLlatio ,o<br />
Christi, ne ineip[iat fastiLdium in corde et negLatio. Et cogLnitionem in<br />
lib^ris habLcmus. Non ruminare, non spectare in celum et vaeare, ut<br />
certior etc. Exerceamus, urg^eamus, ut max^ime possumus etc., quia<br />
zu 1 Acidia r tu 3 Schwerlmeri r<br />
Dr] ab hoe malo, quanto facilior hie lapsus est. Ita enim taeite obrepit vene-<br />
nuui hoe, ita illabitur sensim, ut pene effugiat sensum. In monasteriis u<br />
accidiam voeabant, cum quis somno indulgeret et tardior veniret ad<br />
cultus, qui tum in templis erant. Xos si voeabulum Acediae reete interpraetari<br />
volumus, accommodabimus id proprie ad fastidium et contemptum<br />
verbi, cum verbum auditur, docetur, discitur negligentius. Hoc Vitium<br />
sequuntur eontrarii affeetus iis, qui in piis sunt. Sicut enim pii toto «o<br />
animo feruntur ad gloriam Dei amplifieandam, ita hi int'eruali ardore<br />
accenduntur ad propagationera tum dogmatum tum cultuum impiorum,<br />
sicut in rustieis quoque experimur. Hi enim affeetum et cor, quod ad<br />
Deum suum afferre debebant, affenmt ad Mammona et cum summa<br />
vüluptate versantur in perditione et damuatione sua. Ita quidem cou- a<br />
iuncta haec sunt, ut qui hoc vitio occupati sunt, simul in regno diaboli<br />
sint, et tamen sint laeti quoque; sed sequotur tandeni entastrophe.<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 12.',!) 83<br />
Hs] Satan; ba fei) contra acidiüm et contem])Ltmii pro liUKlatiS[Sima<br />
virtLute, quae vocatur estimatio verbi, ba^ mans {)od) [)ebt.<br />
'Letatus sum in dicentibus mihi: In donium': Sic alibi: 'Dens «f.«".<br />
loeutus in f;anctu[ario, letabor', ^cf) t)ab rcg[num, quod deus dedit, quia<br />
h in meo regLno est sanctuarium, in quo loquitur deus; da alium Eegenn<br />
ut ego. Est quidem parvum regLunm, sed celum et terra non possunt<br />
complecti, quia deus hie; ergo regLnum dei est, celi celorum, multo am-<br />
P[lius.<br />
'propter hoc, quia in domum, nobis est promissum': i. e. dicitui'<br />
10 mihi, promittitur mihi, quod 'nos', i. e. iste popLulus, qui ingred^itur<br />
in domum domini. Video omnes gentes ingredi tempLla idol[orum; ha-<br />
bLent sane relig[ionem de parentib[us, de non furando, non occidendo,<br />
sed deest 1. tabLula, 2. nihil sine 1., quia 2. est constituta ad hanc vitam<br />
zu 3 'Laefatus sum' r 4 in saiictu[ar!() o 7jS multo amp^lius multo zu 13<br />
„ ^ tab[ula r 2. tabula instituta ad hanc brevem vitam r<br />
Dr] quiescit Satan. IsTunquam autem est instructior, qiiam cum nos fastidio<br />
!> verbi et praesumptione scientiae hiiius impleti siimiis. Sed accedamus<br />
tandem ad Psalmum.<br />
I. Laetatus sum in his, quae dicta sunt mihi: v.i<br />
in domum Domini ibimus.<br />
Srmilis sententia est in Psaimo 60.: 'Deus loeutus est in sanctuario $f. eo, 8<br />
20 suo, laetabor'; iiterque versus habet comparationem cum aliis regnis<br />
in mimdo amplioribus et opulentioribus, quasi dicat: Ego sum rex et<br />
habeo regnum parvum et infirmum, si cum vicinorum potentia compares,<br />
Sed hoc habeo, quod alii reges et regna omnia in mundo non habent,<br />
quod Deus in meo regno loquitur in sanctuario suo. Ergo meum regnum<br />
25 est Dei regnum, est regnum coelorum, ideo laetor etc. Ita in hoc loco:<br />
'laetatus sum' ; cur "? quia dictum est mihi, quod ingrediemur domum<br />
Domini, hoc est, promissum est mihi, quod simus iste populus, qui in-<br />
gredietur domum Domini. Hoc an non exhilararet cor meum? I^Tam<br />
cum alias gentes inspicio, video omnes sine discrimine ire in domum<br />
ao Diaboli et Idolorum templa, video non habere eos primae tabulae donum,<br />
nempe verum Deum et certum eins cultum; iitcunque habeant natura<br />
duce Cognitionen! aliquam secundae tabulae, certe de prima tabula plane<br />
nihil habent. Quid est autem secunda tabula sine prima? Est enim<br />
brevis temporis secunda tabiila, cessant parentes, cessant nostra corpora,<br />
.'.5 uxor, liberi, res familiaris etc. Ees autem primae tabulae, nempe Deus,<br />
75 huiusl hnius .1 .93 autem est B
84 In XV Psalmos sraduuiii 1532,33. |1540.; ( Ps. 122,1)<br />
Hs] brevem, Veibum tranisfeit nos de mundo iu e^ternam vitam. lu mundo<br />
tarnen nihil quam infernus et larva diaboli in suis idol[is. Sed mihi promissum<br />
de lutLUio tempi^lo et sancto tabLcrnaculo. Nos possumus ire<br />
in domum domini. Simplioissime dicta, sed maiestate plenissima. Pa-<br />
pistae perveitunt. 'Ire' est habere facultatem. donum praesentis verbi, s<br />
ut sim in loco. ubi licet audire et docere verbum. Domus uon lapidib^us<br />
et lignis constructa ad honorem dei, ut PapListae definiunt. Salomonis<br />
templum non ideo piilchrnm. quia e'nefrie constnictum. Sed quia ibi<br />
docebatur verbum dei et audiebatur, invocabatur deus, propicius in-<br />
veniebatur. [331. 128»>] Ergo templum dei dicitur lociis, ubi auditur deus lu<br />
loquens, invocatur clemens, adest propicius in OLmni tribLulatione, dans<br />
I.Bor 15, £s pacem temporalem et eternam, ubi 'deus OLmnia in omnibus'. Alioqui<br />
3 über tab^ernaculo steht quod SoIluidoii 5 über 'Ire' tieht geben ::ii 5 In domum<br />
(c atu domuB,^ domini imus r zu 8 Templum dei r<br />
Dr] verbum et cultus eius non cessabunt. Habeo igitur satis causae, ut gaudeam,<br />
quia promissionem habeo. quod iturus sum cum meis in domum<br />
Domini. i,s<br />
[SBg. H] Ita verba simplicissima et mire humilia sunt. Sed si evolvas ea,<br />
apparet in eis summa maiestas, quam quia Papistae nostri videre non<br />
possunt, ita oscitanter canunt, legunt et orant hunc Psalmum et alio.s,<br />
ut nuUa tarn absurda fabula sit. quam non maiore alacritate recitare<br />
aut audire posse videantur. Itaque evolvenda ista sunt et ponenda in so<br />
conspectum fidelium. Niliil videtur magni dicere, cum dicit: 'In domum<br />
Domini ibimus', quia tantum cogitamus de lapidibus, lignis et auru.<br />
cum audimus domum. Sed domus Domini longe aliud signiflcat. nemjie<br />
habere facultatem seu donum verbi praesentis et esse in loco, in quo<br />
licet audire, videre, invenire Deum praesentem, quia verbum eius et k<br />
verus cultus ibi invenitur. Falsa igitur est deflnitio. quam Scholastici<br />
de templo afferunt, Esse domum constructam ex lapidibus et lignis<br />
ad honorem Dei. Hoc ne ipsi quidem intelligunt, quid sit. Neque enini<br />
Salomonis templum ideo luit pulchrum, quod erat ornatum auro et<br />
argento. sed verus ornatus fuit, quod ibi audiebatur verbum Dei, quod jo<br />
DeuH ibi invocabatur et inveniebatur i)ropitius, salvans, dans pacem.<br />
ignoscens etc. Hoc est recte iuspicere templum, non sicut vacca fore.-<br />
Hui stabuli inspicit'. aut larvanim Episcopi inspiciunt templa, cum ca<br />
in XV Psalmos gmduuuj. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, l,i §5<br />
•] inspLicies pulch[rum temphira ut vacca. 'Ire' i. e. habere illam gLratiam,<br />
misericordiam inestimabilem, quod seit, quo sit eundum in neces^sitate<br />
temporali et spiLrituali, quid cogLitet deus. Eundum est in locum, ubi<br />
VLerbum audire, omnia dare, invocari, habemus accessum ad deum. Si<br />
hostis saevit, onfid)t, imus ad tempLlum et invocamus etc.; tum dicit:<br />
1. pracLceptum faciens. Ideo ift§ aU beifamen, habere potestatem fleri<br />
flhum dei, invocaudi certis[sima invocatione et promisLSionem certis-<br />
[simam de auxLÜio dLei, de VLemi.ssioue PLeccatorum. certis[simam pro-<br />
[missionem de vita praesenti et eterna et qLuidquid velis. S)as fjeift<br />
'ire in domum dei'. Ideo gLratias a[gamus, quod venerimus in domum,<br />
ubi ista flunt, et solo verbo, quia nihil habemus de deo, nihil quam verbum<br />
; accedit fides ad verbum, tum habemus 1., tercium praecepLtum : feriamur,<br />
ut loquatur nobis[Cum; postea invocamus, 2.i 1. faciens misericor-<br />
diam. 3Sa§ joltlen trtr mljer fjaben? 1. habLita tabLula habebimus paren-<br />
tes, uxorem, benedictionem rerum temporalium, MagListratus et omnia.<br />
%a§ fjcift letari et ire, quia nou solum donum inestLimabile, sed incom-<br />
prehLensibile iis, qui non habent fldem. Pii solum norunt, ideo laetantm.<br />
4 audire audiri zu ö 1. praecepLtum »• 7 iuvooandi mit Strich zu potestatem<br />
Z. 6 gezogen zu Tff. Utilitas verbi r zu 10 'ü-e in domum domini' r zu 12 I. 3. prae-<br />
cepLtum r ~ii 17 Pii solum norunt, ideo letaotur r<br />
') Erg. praeceptum.<br />
Dr] quo enndum sit tempore necessitatis, quo eundum sit, cum optat audire<br />
et cognoscere, quid Deus velit, quid cogitet de suo populo etc. Templum<br />
20 enim locus fuit, in quo esse, invocari, orationes audire, coli denique<br />
Deus voluit et alibi nusquam per totum orbem terrarum. Haec igitui'<br />
sunt dignissima gaudio et laetitia, habere accessum ad Deum in tempore<br />
periculi et audire consolationem, qua dicit se esse Deum nostrum, qui<br />
adiuvare, in periculis nos liberare, condonare peccata, ad extremum<br />
25 etiam vitam aeternam donare velit. Pro hoc dono, inquit David, gratias<br />
Deo agimus et laetamur, quod veniemus in istum locum, ubi illa omnia<br />
flunt et Deus operatm- per verbum; verbum enim est solum, per quod<br />
Deum cognoscimus et Deus nobiscum agit. Id verbum appraehendit<br />
fides. Ita complectitur David vocabulo 'domus Domini' primam tabu-<br />
30 lam, quae nobis proponit Deum, nomen eins et verbum, cui dicatum<br />
est Sabbathum, ut in eo ab aliis feriemur et audiamus Deum nobiscum<br />
loquentem. Habita autera prima tabula fiet, ut etiam habeas uxorem,<br />
parentes, tutelam corporis, Magistratum et omnia, secundum versum:<br />
'Beatus vti-, qui timet Dominum.' Hoc est ire in domum Domini et *'•"•'''<br />
3j ideo laetari ac gratias agere. Est enim donum inaestimabile et incom-<br />
praehensibile irapiis. Pii autem illi soli sciunt, quid sit verbum et quid
86 In XV Psftlmos Kraduom. 1532/3». [1540.1 (Ft. 121', 1,2)<br />
Hs] Istam grat[itudinem reqmrit a nobis. In veti^ere testLamento sepe, ut<br />
coram deo epulentui' et laetentm-. VLeniamus, ut letemur iu .suis donis,<br />
i. e. sua misericordia obruente nos suis beneflcii.s. Obruit etiam impios,<br />
sed non letantiu", aLgunt gLratias, quia deest Ulis lila gratitudo et cognitio<br />
dei. Nos habemus, ideo possumus laetari cum admirationc et stupore.<br />
*'• 2 [SBl. 129»] 'Stantes sunt' : ba flliet cv bereit I)in auffc- tor, quod celebr^at<br />
verbum donatum etc. Priu.s in Ephraim, iam in Ieiu|^salem et suo regno,<br />
i. e. largiris nobis domum. SalLomon edifLieavit. nostri pedes stant<br />
coram te in atrio. Sic structa domus, ut pop[ulus foris ex^tra tabLcrnaculum<br />
maneret et extra atriuni. Sacerdotes tantum ing^rcdiuntur iu atrium,<br />
i. e. fuit angustum; postea Sal[omon triplicia atria, übi etiam populus<br />
ingressus. Soli sacerdotes in templum. Iste modus loquendi extat propter<br />
vetLcrem rumorem, i. e. tu merito Saucta Civita^s vocaris. Ibi sunt<br />
atria divina. Ibi sumus in auditu verbi, vidLemus offene sacerdotes et<br />
i.»ioic6,j4i)eiiedicere nos authoritate divina, Ut Nu. 6.: 'Deus bLenedicat te'. lila<br />
magna verba: Ego deus vester propicius vobis. hie me invcnietis in<br />
ZV lj2 Coram deo epulandum et lueiuKlmi) : zu Sj4 vi imyiiui ubruit beueticiie, sed<br />
non letantur r 9 atrium zu 9 Slructura [c mi« Aed[ificatiu7 domus dei r 7.5 le<br />
c aut de :ii 15 Nume .C. r<br />
Dt] in verbo hubeant. At requirit id quoque Ueu?., cum tulies praecipit<br />
in Lege, ut populus conveniat, ut laetetm-, ut epuletur coram Domino,<br />
ut exultet, scilicet in suis donis, et laetetur, quod sie obruitur quasi<br />
misericordia et beneüciis Dei. IIuc etiam nos David exemplo suo vocat, '><br />
ut cum reverentia et quasi .stupore quodam laetemur.<br />
v-i 11. ütautes erunt pedes nostri in atriis tuis, Hierusalem.<br />
Est eadem sent^ntia, nisi quod hie locuni deflnit, Hierusalem scilicet<br />
esse, cui sit donatum verbum et praesentia Dei, quasi dieat: Ant« in<br />
Ephraim fuit hoc donum, nunc autem est in meo regno. Appellatio '<br />
Atrii notum est unde sit sumpta. Habebat enini et tabernaeuluni atrium<br />
et Salomo in templo atria faciebat, in quibus eousisteret Eeelesia seu<br />
I»opuluB, cum Sacra flerent. Merito igitur praedicatur Hierusalem, quod<br />
sit saucta, quia habitat in ea Dominus, quia colligitur ibi pn])ulus ad<br />
audiendum verbum Dei, quia Sacerdotes ibi constituti sunt, qui autori- 3"<br />
4. not« «. M t«,te divina benedicant populo, sicut est bonedictio Num. VI. in Mose.<br />
Quid igitur huic. Hierusalem potest deesse, in qua locus, personae, ritus<br />
et verbum sunt (liviiiitiiN donala ad salutein populi ? In Papatu cum<br />
verbum iiusquam esset, vidimus, quanto studio et eonatu horaines qune-<br />
311 erant B
In XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1040.] (Ps. 122, 2) 87<br />
Hsj Omnibus tribLulationibus etc. %aä ift QeniLfafeni, bns niad}t ßL^üdüd),<br />
luibeie certum locum, persouas. Sed boräetteti neglLCCta ista ars. lam<br />
ft()et mnn^ ein tueniij. Ubi quaesitus in peregriuationibus, discur8[ionibu8.<br />
'^ai> i)ct Pap[a g'^evn, ut amplificaret suum regLnum. Animae quaerebLant<br />
;. aliqueLin certum lociim, Signum, personam de deo, sed uon dabatur;<br />
curiebamus tauquam ad lucem, non fuerat liix, sed pliant[asma lucis.<br />
lam non ad Ieru[salem, Eomam, sed curramus ad eos, qui verbum<br />
habent, ibi persona parata, tempus, locus et sig[num in Euch[aristia et<br />
bapLtismo; ha bleib. Ibi invenie.s omnia, qu.ae placent corp[ori et spiLiitui.<br />
10 'Stantes sunt' : ut signiflcet durationem istius domus, perseverantiam.<br />
Sic ista pars valet per AnthLithesin contra hostes verbi, quod dominus<br />
dat gute pvebtger et :^elt ba bei), ut nobis morientibus succedant alii etc.,<br />
quia significat p^roverbium: ubicuuque erigitur templum, Ibi diab[olus<br />
certisLsime ein capeHen, [SÖI. lagi»] quia non potest ferre etc. Hoc fit<br />
15 florente hodie verbo, SuerLmeri, MLuntzerus, CiuLglius, OecoLlampadius.<br />
zu 3j4 Peregrinationes r zu 5 Locus, Sigaum, Persona, Tempus ; 3« ISJH UIj<br />
(leus erigit templum, ibi diabolum capellam etc. r<br />
Dr] siverint certas personas, signa, loca placandi Dei. Hinc instituta sunt<br />
non opera solum varia, sed etiam loca certa, ut peregrinatiouibus visi-<br />
tarent Eomam, Hispanias et nescio quae alia loca. His signis nitebantur<br />
miserae couscientiae nihilo foelicius, quam qui Euboicas seu nocturnas<br />
20 faces sequuntur in mari aut desertis locis. Nunc autem Dei gratia scimus<br />
locum, personam et signa esse parata, nempe Christum, qui Ecclesiae<br />
suae certa gratiae Sacramenta constituit, Baptismum et Coeuam Domini.<br />
Habemus itaque Deum loco et persona et signis certissime descriptum,<br />
ubi omnia inveniuntur, quibus ad corporis et animae salutem opus est.<br />
25 Quod Propheta utitur verbo 'Stantes', significat perseverantiam seu<br />
durationem, quod Dens ista non tantum donare, sed etiam conservare<br />
et tueri velit, ut sit Antithesis contra hostes verbi, qui verbum conantur<br />
quidem opprimere. Sed Dominus dat operarios, ut etiam nobis oppressis<br />
seu mortuis verbum maneat. Hoc enim solet fieri, quod proverbio dicitur:<br />
30 Ubicunque Dominus erigit templum, ibi Satan erigit capellam (utar<br />
enim Germanica et usitata appeUatione).i Neque enim pater mendacii<br />
et homicida potest aliud, quam ut persequatur verbum. Ideo ostendit<br />
faces Euboicas, quales hodie sunt Anabaptistarum, Sacramentariorum,<br />
olim Arii, Manichaei et aliorum dogmata, quae a verbo abducunt ad<br />
35 proprias opiniones. Hie quid faciamus aliud, quam ut oremus ad Domi-<br />
29 seu] aut B<br />
') Wanäer J, Wi Gott 2344 ; Unsre Atwg. Bd. 16, 658 zu ö96, ti.
88 In XV Fsalmoe graduum. 1532/33. |1540.) (Ps. 122,2.3)<br />
Hs] Hic gratia in leruLsalem, quod perseveramus dLivino dono in ac^cedente<br />
verbo et perget verbuni dilatare invitis omnibus gLentibus in Cir[cuitu<br />
cum ^^ui^^ erroribLUs et religLionibus falsis et diabLolicis; q[uamquam simiis<br />
positi in medio gLentiuni, tarnen in atrio. 1. donnm: dare Aerbum, 2. dare<br />
durationem, ba?' bleibt. Ideo etiam oremus et gLratias aLgamus. ut, sicut<br />
*"" '' dedit: 'perfice, qnod incepi.'^ti' ; Conürnia, quod op[eratus, ut pedes sint<br />
ttante.s in atrüs, ubi tuum verbuni. quod doeet deum dementem, faven-<br />
tem.<br />
26. Novemb.<br />
:<br />
'StauLtes eiaut': Sententiam audLivistis, quod gLiatiarum<br />
aLctio Kit et letitia de promisso cultu et lelLigioue duratura in ista C^ivi- lo<br />
Jöouci. 1.7 täte HieruLsalem, nee fluctuent et ineip^iant vagari post greges, ut alibi.<br />
V- ' 'Jerusalem ediflcata sieut Civitas' : '2)aö ift expositio vel declaratio<br />
vel amplificatio: 'In atrüs'; repetit: o lerus^alem, bas ift ein ftab, quae<br />
ediflcatur, i. e. assidue in ediflcando et crescendo, quia florente religLione,<br />
regnante super nos verbo dei, mu5 baS' nnber aU itml oben, q[uamquam u<br />
•i. «or. la, 9 Sit per.sec\itio. 'Inürmitate perticio, Et Christus virtus mea' etc.; quo<br />
plus resistitur verbo. hoc plus proficit. Destr^uant. — edificatur; eradicent<br />
zu 4 l. und 2. r 11 über alibi alcltt in canticis zu 14f. Horeiitc religione omni»<br />
bene babent r zu 16 2. Cor. 12. r<br />
Dr] mim, ut stantes faciat pedes nostros, ut pergat dilatare verbum. etiam<br />
repugnantibus portis inferorum f Duplex enim hoc donum est, Primum.<br />
cum dat verbum, Secundum, cum verbum conservat et defendit contra so<br />
Tyrannos et falsos fratres. Postquam igitur verbum nobis contigit hodie,<br />
9tii. 1,9 addamus quoque haue precationem, ut Dominus 'perticiat, quod operatus<br />
est in nobis', ut sint pedes nostri stantes in atrüs, ubi est invenire Deum<br />
et audire vocantem, docentem, consolantem, iuvantem etc.<br />
* • ä III. Hierusalem, quae aedificatur ut civitas, »<br />
cuius participatio eius in id ipsum.<br />
Non possum noii repraehendere Interpretern, quod adeo non cura-<br />
verit sie reddere textum, ut intelligeretur. 8ic enim reddenda erat<br />
sententia<br />
Hierusalem aedificatur, nt sit civitas, in (|ua conveniatur, scilicet s«<br />
a
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps.122,3) 89<br />
Hs] et evellant et omnia mala fa[ciant, — sunt rigare, augere, inultiplicare.<br />
Sic Ec[clesia tempore MartyLrum quasi solo equata. DioclcLtianus,<br />
Hadrianus, Traia[nus, qui proposito et studio conab[aiitm- delere Christia-<br />
iiismum, MaxLentius et Maximinus evellendo, destruendo plant[averunt<br />
5 et edif[icaverunt. Sic Ieru[.salem in AegLypto, furentibus omnib[US gLen-<br />
tibus in cii-[cuitu creverunt Israelitae, quia, si deo fidtimus et credLimus<br />
in eum, tum I)eifjt aU vjctoria, omnes vex[ationes, vastLationes; in spe-<br />
cieni videt[ur quasi ruitura ec[clesia et deus vincendus, ob[ruendus,<br />
sed obruendo surgit, humiliando surgLit, minuendo crescit. Ideo omnia<br />
10 sunt verba Emp[hatica et spiritus: leruLsalem, dix^it, ji^t in medio tot<br />
hostium, rcligLionum, et impii in medio eius, tarnen deus ibi. Sic ps[almus:<br />
'Magnus dominus', 'concurrebLant et transienmt'. [581.130»] Sic hodie, W-'m :<br />
zu 2 Ecolesia tempore naaityrum r 3 et o 5 in fehlt zu 6/7 Ecclesia destruendo<br />
aedificatur r zu 12 Quo plus premitur Ecclesia cruce, hoc magis erigitur etc. r<br />
Dr] regnum Dei, et omnia adiicientur vobis', sie tamen, ut maneat etiam illud<br />
verum, quod Christus Paulo respondet: 'Virtus mea in infirmitate per-<br />
i.-. flcitur.' Nam cum mundus non cesset variis iniuriis onerare Ecclesiam,<br />
fit tamen, ut, quanto magis conentur adversarü destruere, tanto plus<br />
verbum aedificet. Destruere igitur, vastare et evellere Ecclesiam nihil<br />
est aliud (si Dei consilium et deinde eventum consideres) quam aedificare,<br />
plantare, rigare, augere Ecclesiam. Domiciani, Maximini, Decü quanto<br />
20 conatu nitebantur nomen Christi delere ? Sed verbum et Ecclesia, sicut<br />
palma, quanto premebatur gravius, tanto in dies maiora incrementa<br />
sumebat, Sicut etiam flgura populi Israel in Aegypto ostendit. Sic enim<br />
'•"""* '•<br />
dicit Moses Bxod. I.: 'Quanto eos Aegyptii opprimebant magis, tanto '•"''''i'^''-<br />
magis multiplicabantur et crescebant.' Sic insignis veteris Ecclesiae<br />
K sententia est, Sanguine martyrum rigari Ecclesiam.^ Eatio huius mirabilis<br />
aedificationis et incrementi haec est, quod, ubicunque fiditur Deo<br />
et habetur verbum, ibi necesse est esse victoriam, etiamsi sancti vastentiu'.<br />
occidantur et pereant, etiamsi ipse Deus videatur eos deseruisse et simul<br />
cum sanctis opprimi. Ita enim solet Deus, cum inflrmissimus est, tum<br />
30 est potentissimus, et cum obruitur in suis, tum maxime in suis vivit,<br />
exaltatur et minuendo crescit.<br />
De tali aedificatione hie quoque David loquitur, quod, etsi Hierusalem<br />
in medio tot hostium et religionum posita esset, tamen ibi vigeret<br />
verbum et floreret religio. 'Quis igitur contra nos, cum Deus sie nobis-wöm.s.ti<br />
35 cum Sit V An hoc non est aedificari Hierusalem ? ad quam Eeges vene-<br />
runt, sed transierunt. sicut dicit Psalmus XLIX., nee potaierunt eamW.«, 5<br />
14 respondit B<br />
') TertulHan, Apologeticus öU ; Miffne 1, OOii
90 In XV Pbulmos graduum. 1532 3o. [1540.; (Ps. 122,3)<br />
Hs] quo inagis fiirunt PapLa, Episcopi, principes, hoc minus efficiunt. Sic<br />
Eot^tenses. AugLUstinus aLgit gLiatias deo piopter heret[icos. Nisi<br />
essent bereLtici, uos sterteremus, beretici excitant nos ad legendum,<br />
Iiivo[candum, diabolus est positus, ut cogat nos ad symbLolum, ora-<br />
tionem, decalLOgum et Euan[gelium. tentationcs lercTi einen betten, s<br />
glauben et jucf)en cousolLationem, ^auer nius ef^er jein quam ^u)5. Crux<br />
ecclesiae est eius exultatio; quo magis affl[igimur, eiigimur; hoc magis<br />
ridcmus, quo magis furit Satan, quia Christus ift 311 ftol^, quia dominus.<br />
qui potest edificare destructos, engere et cousolLari tristes, Et in ipsa<br />
morte. Et eius ofi\icium pro[prium, quia est deus: ex nihilo omnia etc.; 1«<br />
i.e. locus, ba fol man^ finben; i.e. super omnia dona est istud, nobis<br />
relinquere certuni l^ciim exter[num, sig[num, personam, sonum certum<br />
divinitatis praesentis, Ut non Hg üi arbitrio nostro, ne quaeramus locum,<br />
zu 3 Heretici excitant nos ad legendum et orandum r muS bii {u6 u zu K<br />
Christus r zu 10 Kx nihilo omnia facit r<br />
l^r] laedere. Nostra quoque experientia hodie didicimus, adversarios verbi,<br />
quanto plus fecerunt, tanto minus efficere contra verbum, imo verbum is<br />
tanto propagari latius. Sic etsi sectarii vidcantm* Ecclesiae multum<br />
nocere, tarnen occasioue corum apud nos quotidie verbum lit illustrius<br />
et purius, Sicut Augustinus dicit übro Confessionum octavo: Improbatio<br />
liacreticorum facit eminere, quid Ecclesia sentiat et quid habeat .sana<br />
doctrina.^ Xisi eniin ita excitaremur et cogeremur quasi ad inspiciendos m<br />
et exercendos thesauros nostros, ignavi sterteremus et marcesceremu.s<br />
otio. Sic hostis noster perpctuus Satan cum assiduis teiitationibus suis<br />
quid aliud efücit, quam ut inquüamus verbum studiosius, ut discamus<br />
orare, fidere, sperare t Vulgo dicitur, Optimum condimentum esse famem^<br />
igitur afflictiones Christianorum sunt (luoque salus Ecclesiae. crux et a<br />
oppressio est exaltatio et triumphus Ecclesiae. Faciant igitur hostes<br />
Ecclesiae, quicquid übet, certum est, quo plus opprimimur, eo magis<br />
erigimur. Christus enim dux noster et caput nostrum vere nuUi malo<br />
cedit, habet enim inflnitam potentiam. qua deiectos erigit, mortuos<br />
vivificat, oppressos facit, ut opprimant. Quia enim Deus est, hoc eius j,,<br />
proprium est officium, ex nihilo facere omnia et ex eo, quod est, facere nihil.<br />
Ad hunc moduni praedicatur hie Ilierusalem. Hoc enim est doniim<br />
super omnia dona relinquere certum locum, personam, signum. sonum<br />
certum divinitatis praesentis, ne in nostro arbitrio sit, quaorore lucum,<br />
personam, signum itc. Hoc enim cum tit. ut nos statuannis. Deum recte sj<br />
hoc loco et cultu inveniri ar coli, actum est; sed cum ii)se venit et dicit:<br />
15 feoerunt] Turiunt U<br />
') Üb. Vit, ni; Migne 32, Tili. ') Wumler J, y]J Uunger HO.<br />
;
In XV Psaliiio.s graduum. 1532/33. [154(J.] (Ps. 122,3) 91<br />
Hs] sonum, legem, traditiouem, personam. Si hoc, tum actum nobiscum<br />
et sumus in inferno. Si veio dicit: hie locus 'requics, hie habLitabo',<br />
loquar hie veibum, rel[igio, ritus meus, ba^ laut. (Ss ^eiffts damnari,<br />
Cireumeisio vel ftro tjahn etc. Prudentes estimaut Eelig[ioaem de suis<br />
5 cogLitationibus. Quid, quod sacriflcatum IerosO[lymae in illo tempLore<br />
et conveniunt in huuc locum, quasi aliae Civitates non tarn bonae? Sic<br />
«i- >=2. »<<br />
NaLaman bonus vir: 'Num Pharphar in DamaLSCoT Sic est ratio: Num^-Jiö !lo;i..'i<br />
non hie edifLicare possiimus altare ? Nunc bapLtismus est solus? üt<br />
ErasLmus Lucia[uico more: Extei'Lnas res nihil afferre rationi, quaerunt<br />
10 hoc, ut Cato: Si deus est etc., ergo deus non externis colendus. Sic rident<br />
omnia, quae divinitus instituta apud nos et olim ludLCOS. Hoc non<br />
zu 2/3 'In loco, quem elegeru' etc. r 3 Iaut(§) :^eifj§ 4 über ftto steht aun,f)e6eii<br />
zu 7 Pharphar Damasci r 9 quaerunt oder Sunt zu 10 Si deus est aninius etc. r<br />
Dr]'Haec est requies mea, hie habitabo', hie loquar, hie erit verbum meum^f 132,11<br />
et Spiritus meus, tum omnia salva sunt, tum in speciem levissima quoque<br />
opera s\mt praestantiora omnibus thesauris mundi, tum cii'cumcisio<br />
15 pudendi membri est gratissimus cultus, levare de terra stipulam, si Deus<br />
verbo iubeat, malus et excellentius opus, Deo quoque gratior cultus est,<br />
quam omnia omnium Monachorum et totius Papatus opera sine verbo<br />
Dei siiscepta. Hane sapientiam gentes non habuerunt. Ideo facUe eis<br />
fuit contemnere Hierusalem et, cum viderent certis temporibus anui<br />
20 ad eam conciu'rere ludaeos, dicere, cur illo j)otius quam ad alias civitates<br />
cm'rerent. Sicut JsTaamau Syrus putabat initio Damasci aquas nihilo2.jioii.5,i2<br />
deteriores esse lordano. Sed de iis non habebat vocem Domini, ut in<br />
eis lavaret contra lepram. Sic Baptismi aquam prophani homines iudi-<br />
cant nihil difEerre ab alia aqua. Sic quidam nostro tempore eloquentia<br />
25. et doctrina praestantes omnes caeremonias ridebant, non ex sacris literis.<br />
sed Lucianico more et ex stulticia cordis sui, interrogati, cur id facerent,<br />
nihil afferebant melius, quam quod Cato dicit: Si Deus est animus,<br />
ergo est pura mente colendus.^ Inde assuebant non solum indoctum,<br />
sed etiam impium hoc conseqiiens: ergo Deus non colitur externis rebus.<br />
30 Hoc sane non est evertere traditiones, quod tamen conabantiir sapientes<br />
isti, sed prebere occasionem infinitis superstitionibus, erroribus et im-<br />
pietatibus, ut tandem non solum traditiones istae pontiflciae, sed etiam<br />
Christi verbo institutae ordinationes rideantur aut saltem non tanti<br />
flant, quanti debebant a nobis fleri, Sicut haud scio, an non et Ana-<br />
35 baptistis et Sacramentariis huiusmodi imprudentia dicta occasionem de-<br />
13 quoqne] queque B<br />
') Cato, BüticJm I, 1.
92 J'i XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pi.. 122, 3)<br />
Hs) evertcrc trroLres et supcrstiLtiones, sed praebere ocLcasionem inlinitis,<br />
Sicut AnabLaptistis, qui iam negLant SacLramentum et bapLtismum. et 10<br />
centum erig[ere pro una. Venim, nulla res iuvat nos ceremonialis, quantum<br />
ad nos. Quando Cato et sapLientia greca dicit, jo ifti war. Ubi<br />
quaeritur pura mens? Sis, ut Epictetu.
In XV Psalmo» gi-aduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 122. 3) 93<br />
Hsjdicit: hoc piuni. hoc impium. Sine dicere unum verbum; ire 3 passus,<br />
luen mir verbum. Gentiles: habent antrum, in quo tingunt deum esse,<br />
sed ridLiculum. Eeges nostri hab^ent pretiosiores vestes, et EoLmani<br />
habent Flamines etc. Ideo non ridendum in rebLUs d[ivinis; quando<br />
^ loquitur de festuca deus, giüö eben \o ütel als sole, quia licjt am verbo.<br />
SchLwermeri je^cn auff baä ttiajjer et rident. Quare spLectatis aquara?<br />
Ego possem etiam et d[icei\? aquam. lam non ferrum frigidum sed ignitum,<br />
quia ba ift promissio et verbum Dei. Ideo dicit: leruLsalem, et) bu bift<br />
ein jd)one ftab. @§ i)at jd)on ^erut^alem, fuit pulchrior BabyLlone, prae-<br />
10 sertim tempore Davidis. specta verbum dei, tum posita in gremio dei<br />
2 über habent steht dicuut de ludeis zu 4lö Quando loquitur deus de festuca etc. r<br />
zu 6 Schwer^meri : Aqua est etc. r 7 ignita<br />
Dr] promissio Dei rasurae, sali illi et aquae addita ? ubi sit, quod David<br />
dicit: 'Laetatus sum in his, quae dicta sunt mihi?' Oportet enim, ut<br />
habeas dicentem de coelo, hoc est, iubentem et promittentem Deum,<br />
hunc si non habes, frustra est, quidquid tu instituis. In oculis tuis habet<br />
15 speciem sie radi, habet speciem sali et aquae benedici, sed tu non es,<br />
de quo Scriptura dicit : 'Ipse dixit et facta sunt, mandavit et creata «I- 33,<br />
sunt.' Sic ludaeorum sacerdos habebat vestitum suum. Gentium sacer-<br />
dotes fortasse vestierunt aut splendidius aut simplicius. Hie non refert,<br />
quid ratio iudicet, sed hoc considerandum est, quod ludaei divino man-<br />
20 dato vestiunt sacerdotem suum, Gentes non verbum Dei, .sed suam<br />
rationem sequuutur. Sic Papatus fere nihil est quam nugae illae imgendorum<br />
sacerdotum (.sicut ipsi vocant, cum in novo testamento id nomen<br />
nemini nisi uni Christo tribuatur), vestium, templorum, vasorum; ungebantur<br />
autem in lege quoque sacerdotes, vestes, templum, vasa tempU;<br />
26 Sed nostri ungunt sine mandato Dei, Uli faciebant cum mandato. Hinc<br />
ludaeorum unctio fuit in conspectu totius Ecclesiae et Angelorum prae-<br />
stantissima res, cum pontificiae istae unctiones quovis stercore et oleto<br />
in oculis Dei et Ecclesiae foediores sint.<br />
Ergo non ita simpliciter pronunciandum est: Deus exterius non<br />
30 colitur, nee ideo omnia ridenda sunt in cultu Dei, quae externa sunt.<br />
Cum enim Deus de festuca loquitur, tantum momenti ad festucam affert<br />
verbum, ac si de sole ipso loqueretur. Prophanus itaque sermo est,<br />
aquam Baptismi tantum dicere esse aquam, cum aqua baptismi habeat<br />
additum verbum et similis sit ferro candenti seu ignito, quod sicut<br />
35 revera ferrum est, ita etiam revera est ignis et omnia facit, quae ignis<br />
solet. Sed verbum in aqua vident et norunt soli pii, vacca aut canis<br />
tantum aquam videt. Hos caninos et vaccinos oculos ad sacra afEerunt<br />
tales disputatores. qiii de ceremoniis tantum iudicant. ut eas vident.<br />
9
94 l'i XV l'srtlmos graduum. 1532/38. [1540.) (Ps. 122. 3)<br />
Hs] tota, milia angeloLiuni. Ibi omiiis lap^is eins pretios|^ior auro et quibu.';-<br />
cunq^ue gemmis, qj^uamquam res vili.s et temporalis. Ego velim niatrem<br />
Christi inspicere ut aliam virgLinem, Scilicet quia illa habLet in utero, .suggit<br />
in mammulLis et gestatur in volvis et cubat. Ideo ift^a ein anber meib»<br />
Heften, quia iani sanctificatum temp[lum et tab[ernaeulum doniini, latus ^<br />
SLanctum et Celeste et manus divinae. Sic bapLtisatus Christianus, Ec^cle-<br />
sia, docentes et aud[ientes alii hoLmines quam alii, baS' mod)tö verbxun.<br />
ivoiifi.as.is Tu deEtrueri.s, MathLCus: 'In omnes gentes', sed jolt geb[iinbcn ^ein, i. e.<br />
spiritualitcr. Ibi regnum, sacerdotiuni, Sed et pila in popLulo, post<br />
muri, domus [St. 131»] corporaliter. 'Sicut civitas': ©5 jol ntd)t similitudo lo<br />
fein, ob.scurat sententiam: 'sicut civita.s participationis lege', i. e.<br />
Ier[usalem e.st locii.s cougregandi prac omnibus Civitatibus orbis terra<br />
juni, etiam in populis, in quo optent congregari .spiritualitcr, i. e.<br />
leruL.saleni. Latina transLlatio obscura, i. o. ubi con.sociantur, conveniunt,<br />
congregantur. ß« jol locus, ba man ju jatnen fotn^Jt, illa est gloria ler^usa- is<br />
at 2\3 Maria mater Christi r 3 Christi o ille zu, 6 Baptisatus r zu 10 Verus<br />
cnltus: docere, discere verbuni, Grntias agere am oberen Sande de» Blattes zu 11 'CiiiuB<br />
participatio' etc. r<br />
Dr] non etiam aures afferunt, ut audiaut, an habeant promissionem aut<br />
mandatum Dei. Praedicat igitur David suam Hierusalem; si muros<br />
et alia aediflcia spectes, Eoma longe nobilior et dignior est, ad quam<br />
spectandam hornines confluant; Sed si verbum spectes, videbis illam<br />
Hierusalem terrenam esse positam in gremio Dei et omnes eins lapide.« ao<br />
omni auro et gemmis esse praetiosiores. Sic si sequaris oculos, Mariani<br />
gravidam esse et uterum gestare vides sicut alias iuvenculas foeminas.<br />
Quid enim aliud oculi iudicarent ? Sed cum verbum sequeris. quod dicit.<br />
ex Spiritu sancto esse gravidam et habere in utero ülium Dei, per quem<br />
coelum et terra condita sunt, an non hie ingens discrinien ostenditur ss<br />
inter Mariam gravidam et alias mulierculas gravidas» Hie omuia sunt<br />
humana, istic autem omnia divina sunt, et recto dicitur iam Maria sancti-<br />
ficatum t^mplum Dei, in quo ipse Dens habitat corporaliter. uterus et<br />
latera eins recte dicuntur coelestia latera esse. Sic inter Ecclcsiain et<br />
gentes etiam ingens discrinien est. non sane quod attinet ad externa m so<br />
speciem (nam secundum eam forte praeferas gentes). sed Ecclcsia habet<br />
verbum, secundum ipsum iudicandum est, cum baptizat, cum docet,<br />
cum Coenam Domini distribuit, cum consolatur, obiurgat, absohit, oxcommunicat<br />
etc. (Jentes de stuv religifinc et omnibus o})erilius suis verbum<br />
non habent. si<br />
Sic nierusalem suaiii laudat, quod aediücatur. iirinium spiritualitcr,<br />
quisi ibi est regnum et sacerdotiuni, verbum et oiltus liti. Deinde etiam<br />
corijoriiliter,
In XV Psalraos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, 8, 4) 95<br />
Hs] Icni, Null autoritate humaLiia sed divina. ^'^ult dLicere: 'In quoc[unque2.wofe2o,«i<br />
loco fecLcro, hie' etc. S)a^ ift Ieru[salem, est ille locus, iibi deus facit<br />
'memoriam Hominis sui', ergo est locus, ubi ip.se deus sedet, ad quem<br />
eonfluere debent omnes invoca^turi in neces[sitatibus suis, omnes audituri<br />
5, .suam legem, promissLiones. Hie vides, unde veniat, quod ludLci \o Ijaxt<br />
geljaltcn, etiam disper[si in gentes adoraveruut versi in leruLsalem propter smi. '^. n<br />
istum textum et .«imiles, Ut David : quia e.'t l^ocus, ubi deus responderet,<br />
audi[ret, loqueietur. Et unus^quisque in sua domo; David, cum media j.Snm.ia iß<br />
nocte surgLeret ad confitendum etc., vertebat faciem et situm corp[oris<br />
,0 sui propter reverentiam habitantis dei et exaudientis. ©a f)er Ijeifftä:<br />
'C^ivitas sancta' etiam apud MatliLaeiim, — q[uamquam hodie dissipata a"otii).4, s<br />
in terram impiorum, — principaliter propter deum habitantem. 'Cuius<br />
participatio eius in simu^l' : i. c. eivitas comitiorum. Ad quid ? Sequuntur:<br />
®a§ i[t Electio.<br />
j5 'Ibi ascendunt tribus' : Obscura verba, quia res nobis fuit abscondita,<br />
quia negleximus sacras literas. Ibi explicat autoritatem Mosi: 'übi<br />
zu ll2 'In quocunque loco fecero' r zu 5f. Cur ludaei inter gentes dispersi ado-<br />
laverint veiso vultu ad templum in leru^salem ? r zu 11 'Civitas sancta' r 12 terram]<br />
terrorem principaliter mit Strich zu sancta Z. 11 gezogen zu 13 'Ibi ascendunt tribus' r<br />
]f> über autoritatem steht senteniiam<br />
Dr] principaliter non loquitur; ideo addit: Aedificatur ut civitas, 'in participationem<br />
omnium simul', hoc est, ut conveniant ibi homines ad cultum<br />
Dei. Neque enim fuit locus in toto mundo, nee in illo populo sancto locus<br />
i'o est, in quo oportuit populum congregari ad cultum Dei, quam in illo<br />
uno loco, in Hierusalem, idque non auctoritate humana, sed divina,<br />
Deo ispo sie iubente et ordinante. Est enim quasi expositio illius in<br />
Exodo: 'ubi fecero memoriam nominis mei', quasi dicat: ille locus esta'i"oic2o,24<br />
Hierusalem, in quo oportet congregari populum Dei, ubi Deus sedet.<br />
SS quo confluunt omnes in omnibus necessitatibus invocaturi cum, audituri<br />
cum, sacrificaturi ei etc. Hinc vides, unde sit, quod etiam aliis in locis<br />
orantes tamen ora verterunt Hierusalem versus, quia noverant illum<br />
loeum ad id electum, ut Deus ibi audiret preces suorum. Haec est gloria<br />
huius loci, ciü nuUa mundi gloria potuit par esse. Ideo in Mattheo 'sancta' äJimtii.i.s<br />
30 dicitur et hie tarn magniflce praedicatur a Davide, quanquam propter peccatum<br />
postea a gentibus prophanata sit. Sed cur congregantur ibi populi ?<br />
IV. Illuc enim ascendent tribus Domini in testimonium v.4<br />
Israeli et ad confitendum nomini Domini.<br />
Quia res, de quibus Propheta dicit, absconditae sunt a iudicio ratio<br />
35 nis, ideo Latinus interpres non potuit eas elare reddere. Est autem<br />
19 illo] ullo B<br />
-<br />
v. 4
,<br />
96 In XV Psalmos graduum. 153233. [1540.] (Pg. 122, 4i<br />
Hs] memoriam uominis mei'. 'Ibi', ta ftete. Ibi jol mea memoria jein. Ista<br />
vocab[ula .sunt magna, quia ift gar conclusa universa religio, praedicatio,<br />
promis^sio, doctLrina legis, officium docendi, exercitium sacerdotum,<br />
auditus popLuli, consolaLtio pop^uli de victoriis spiritualibus et eorporali-<br />
bus, ift als in 'memoria nomiuLs'. [331.131''] Et omnes Civitates, q^uam- .,<br />
quam in speciem gloriosLiores, ditiores coram seculo, nihil. 'Ibi, Ibi<br />
ascendunt tribus'. Explicat: ludLaicae tribus. In orbe terrarum sunt<br />
igte, quae dicuntur 'tribLUS domini'. Excludit gentes, Idu^maeos, EdOLmi-<br />
tas. Non tantum intel^lige tribus secundum 8ang[uinem. 6ö gl^et princi-<br />
paliter auff Iud[aeos; sed etiani, qui associaverunt huic popLulo, connu- lo<br />
merantur, q[Uotquot concurrerunt ad audiendum et Invocandum Chri-<br />
stum, recip[iendam consolationem. 3)a§ gebort aU ad 'tribus domini',<br />
üt tum AegLjrpti. Moab[itae, Edo^mitae, Syri. Ad quid congregatur?<br />
Est locus orationis, communicationis omnibus gentib[us. 'Testimonii.'!<br />
Israel': ista duo sunt. Iste versus notandus aureis iLiteris, quod David ,5<br />
tarn magLnus here^ticus, quod cultum D^ei non aliter describLit quam<br />
'testificari Israel' et 'Invocare deum'. Si debLcret dicere: Ibi locus mac-<br />
zu 1 'Ubi memoriani nomiuis mei' etc. r -u S 'Tribus domini' r zu 13 Ad con-<br />
fitendum nomen domioi r tu 16 Cultus dei r<br />
^'] plane eadem sententia cum eo, quod in Exodo est: 'ubi ego memoriam<br />
nominis mei lecero, ibi ad te veniam.' Significat autem memoria totum<br />
cultum cum verbo, hoc est, praedicationem promissio [SSg. J]num et -m<br />
Legis, exercitium Sacerdotum, non in sacrificü.s tantum legalibus, sed<br />
in summo sacrificio praedicationis nominis Dei, in quo proponebantur<br />
conditiones spirituales de victoria mortis et peccati et temporales de<br />
regno et politia. Haec dona praedicat, cum de asccndendo dicit, ac<br />
facit Antithesin: Caeterae civitates possunt florerc opibus et potentia ss<br />
magis quam mea Hierusalem; Sed haec est, ad quam ascendunt tribus,<br />
non simpliciter, sicut etiam in aliis populis possimt esse tribus, sed Do-<br />
>.»iofti»,smini tribus, quas ipse Dominus delcgit. ut essent 'suus populus' et ip.se<br />
eorum Deus prae reliquis populis in universa terra. Porro non exchulit<br />
hie proselytos, qui se ex Gentibus associaverunt huic populo. Dicit jo<br />
enim simpliciter de ascendentibus ad audiendum vorb\mi ot invocandum<br />
I>eum, sicut ostendunI, qua»' sequuntur.<br />
'In testimonium Israeli et ad confitendum nomini Domini." Haec<br />
duo nihil aliud significant, quam (juod sit locus in llieriisalem ilivinitus<br />
designatus, ubi doceatur verbuin et orctur. Erant autcni haec aureis jj<br />
literiB scribenda, quod David non de aliis cultibus Dei dicit, quam de<br />
hisce duobuH. Non dicit templum ad iil divinitus »lesignatum, ut ibi<br />
JH conditinnen) connoUtionM iJ
In XV Psalmos graduum. l.'.Sä/:«. [1540.J (Ps. 1-22, 4) 97<br />
11s] tandi, thurif[icanäi, offerendi, suspen^dendi anathLcma, Sicut Papa<br />
sua templa vestit et omnes gentes. Putant cultum dei congregLare<br />
divitias, ordinäre tempLla storiis et aureis. Et Pap[a irascitur, quod<br />
hoc negamu.s. Si esset Eomae DaLvid, propter hunc versum occideretur.<br />
5 Non est simili.s Civitas in orb[e terrarum, et est haec magna pompa ?<br />
DLavid claudit ocluIos, nihil videt, nee auriim, arg[entum, pfetffen;<br />
non reprehendit illa, sed it ad caput. lila duo: activum et pasLsivum<br />
audire deum et Invocare eum. BreviSLsimum dictum. Hoc non spectat<br />
PapLa, ut edificentur nionast[eria et templa ad docendum, sed congre-<br />
10 dLiantur opes, ornanda altaria, irrita[ndos oc[ulos et aures. D^aniel: 'InS'Hin, 38<br />
auro et arg[ento', ba^ ift fein cultus et est gentium cultus. Sa§ ift ntd)t<br />
icd)t, dieit D[avid, ba§ fol principale; illud etiam moderate. [St. 132»] Hie<br />
ideo venitur, ut testificatio praedicetur ad Israel, vel pro Is^rael, ad testi-<br />
ficandum Israel. 'Testificari' est docere; habent multa v[erba docendi,<br />
718 lila bis eum unterstrichen 12 ba§ (jot man) [ot zu 12 Testificari, Invocare r<br />
13 praedicatur zu 14 Testificari r<br />
Dr] 15 mactentur victimae, ut ibl offeratur incensum, ut oblationes et libamina<br />
fiant, ut singuli donis suis se ostendant Deo gratos esse. Horum nihil<br />
meminit, quanquam in solo templo ut flerent praecepta erant; tantum<br />
meminit praedicatitionis et gratiarum actionis seu orationis. Hoc sine<br />
dubio a Sacrificulis tanquam noceutissima haeresis in hoc populo damna-<br />
20 tum est, non aliter loqui de cultu Dei, Sicut nostri Papistae non possunt<br />
ferre, cum docemus extructiones templorum anathemata, ornatum auri<br />
et argenti non esse cultus Dei. Itaque si David de nostris templis sie<br />
hodie concionaretur, sicut tarnen de suo templo facit, damnaretur et<br />
cremaretur sicut haereticus, quod pompam illam omnem tabernaculi,<br />
25 omnes externes cultus sie negligit, ac si non videat, et quanquam non<br />
repraehendit, tarnen pronuuciat hoc religionis esse caput, audire et in-<br />
vocare Deum. De Papistis nostris certum est, quod monasteria et alia<br />
templa non ideo aedificant nee aedificari docuerimt, ut istic verbum<br />
Dei audiretur. Praecipuum fuit, ut ibi missaretur et ipsi congregarent<br />
30 maguas opes, dum irritant oculos ornatu isto maguiflco, de quo Daniel<br />
videtur prophetasse, cum in XI. dieit: 'Colet Deum suum Maosim in 3>on. 11,3s<br />
auro et argento.'<br />
Possunt quidem templa ornari honeste, sed debet ea res habere<br />
modum. Hoc autem praecipuum est, quod David de suo tabernaculo<br />
35 praedicat, et nos in nostris templis praecipue debemus spectare, quod<br />
tribus ascendunt ad testificandum Israeli, hoc est, ad docendum et<br />
18 seu orationis fehlt D 19 tanqimni] quam B<br />
Sut^et§ aUcde. -XL, :i
98 li) XV Psalmos gi-adu.ini. 1532/33. 11540.] (P.s. 122.4)<br />
lU]\it letandi, irascendi, nos sohim: levcn, Eloqui. dicere, promittere, testi-<br />
ficari.<br />
Ipsi:' Testi[ficari' : i. e. praedicare, nihil aliud. Ideo 'testi[ficari', qnia,<br />
qui sunt praedicatores, sunt testes rei incogLuitae populo. Tdeo omnis<br />
doctor in EcLclesia, praedicator, pastor est testis dei, omnis confessor, ;<br />
äis[cipulus, auditor est testis dei. Et dum docemus, testiflcamur rerbum<br />
dei de deo. Ideo testes eins, quoties audimus et dooeiuus. SingLulis<br />
concionibus non solum dicit, sed qui audit, testiflcatui-, loquendo, alter<br />
audiendo contra diahLolum et mundum, PLCCcatum, mortem, inferLnum,<br />
seditiosos, inebLiios, fures, homicidas pro deo. gLiatia dei, regLUO eins, lu<br />
i.Bor. .., 20 paee, obedientia, castitate; sumus missi tanquam 'legati pro deo'. Alioqui<br />
est inconsueta vox. Deus est absens. Ideo, d\im nos audimur, auditur<br />
deus per testes et loquitur per eos; res, quam praedicamus, est absens,<br />
5c^. 8, 8s ergo solo testimonio apprehenditur, 'quod vidimus' loh. 3. SScitcv f[onen<br />
tutrs' nidit brciujen. Ideo pulch^ra vox, quod E[uangeUum est testimouium. I^<br />
i. e. praedicatio fidei, quia loquitur de re absente. lUa est potiSLSima<br />
ratio cultus: doceri verbum fidei, religio. benep[lacitus dei. Kon in<br />
euculLlum tried}en; quid hoc ad te? nihil de deo agitur sed de nostra<br />
zu a Testis dei r 2u 12 Dous absens, pr.iesens per testes «nos r zu 14 loh. 3 r<br />
zu 16 Euangelium est testimoniam r<br />
Dr] audiendura verbum Dei. Habent enim Hebraei multa verba, quibus<br />
significatur ministerium docendi seu doctrina. Sicut etiam nmlta verba »o<br />
habent, quae irasei et gaudere significant. Eloqui, promittere, confiteri.<br />
sedere, iudicare, testificari, docere, haec omnia fere significant ideni,<br />
quod nobis verbum praedicare seu concionari. At verbum testificandi<br />
habet pulchram Etymologiam. Nam Doctores sunt quasi testes populo<br />
rei incognitae, quae non videtur nee sentitur, sed tantum creditur. Deinde s;.<br />
testes etiam sunt, qui aiidiunt verbum, nam dum audiunt, testificantur<br />
contra diabolum et regnum mundi. contra peccatum et mortem, deinde<br />
etiam contra seditiosos, adulteros, liomicidas, fratres falsos etc. pro<br />
ijloria Bei, i)ro regn« Dei, pro pace, obedientia. castitate, charitate etc.<br />
Deus enim est invisibilis. Dum igitur audiuntur,
In XV l'.salmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122,4) 99<br />
Hs] siipei'stLitione et opiuioDJbus. Sed ad lioc, ut praedicetur vox et verbum<br />
fidei, quid sit deus, velit facere, minetui' impüs, promittat piis. Ibi do-<br />
cetur res abscondita, appre[henditiir per fidem, i. e. 'omnibus, qui sunt<br />
IsraLel', et cum Is^rael proselLytae non sunt exclusi. Et per Emp[hasiii<br />
5 distiug[uit PopLulum a gentibLUS, de voluutate et cog[nitione sua. 'Nonsp,. 147,20<br />
fecit taliter': 'Israel', [SSI. 132i'] Ut nos docemus WLittenbergae verbum<br />
dei. Ibi vera cog[nitio d[e'' revelata, et lioc nos scimus, quid gebLCnft<br />
älitljiin über nos et super eos, qui non credunt, quia hie, qui non cre-<br />
d^unt. Econtra consolabitur, aletur temporaliter, in dubiis consolLabitur.<br />
10 Et contrarium de aliis, si ad tempus florent. i. e. praedicare verbum fidei<br />
popLulo electo. S)0§ ift 1. pars cultus. Quid colere deum, quae potis[Sima<br />
ratio serviendi deo ? Eespondet: 1. est audire eins verbum, docere eius<br />
verbum. Sa^ ift fiefjer quam all ftvd)enbauen, faften et all tnarter. Ideo<br />
diab[olus hoc unicum impedit vel per contemp^tum vel odium, quia iste<br />
IS est maxLimus cultus. Posset pati, ut Ecclesias edifLicaremus Oon jd)ma*<br />
ragL^ et bemant, ut Episcopus Mag[untinus; regnum eius non destruitur,<br />
Sed quando praedicatur verbum fidei, rLemissio PLeccatorum, promis-<br />
E« 1 Quomodo testificentur testes r 2_facere (accipere) zu 11 1. pars cultus veri r<br />
Dr] de vohmtate Dei, ut sciant, quid Deus cogitet facere cum suis, quomodo<br />
minetur impoenitentibus impiis. Hanc praedicationem vocat testimonium<br />
20 Israelis, hoc est, tale testimonium, quod praedicatur populo Israelitico<br />
istic congregato. Distinguit enim hunc populum ab omnibus aUis genti-<br />
bus, sicut in alio Psalmo, ubi dicit: 'Non fecit taliter omni nationi.' (jj,, ,47, 20<br />
Ergo nos quoque hoc beneficium agnoscere et summi boni loco habere<br />
debemus, quod in nostra Vuittenberga et aliis locis, sicut tum in Hieru-<br />
-'.i salem, docetur verbum Dei pure, quod audiuntur promissiones Dei,<br />
quarum spe et fiducia nituutur pii, Item minae, quibus impii vocantui"<br />
ad poenitentiam, pü autem retiuentur in timore Dei et mortificatione<br />
veteris hominis, adiuvante eos Spiritu sancto, quem per et propter Christum<br />
effundit Pater in eos, qui testimonium hoc accipiimt.<br />
30 Haec est ima pars veri cultus Dei, \\t discamus, quae sit potissima<br />
ratio serviendi Deo et praestandi Deo eum cultum, quo maxime de-<br />
lectatur, nempe docere verbum Dei et audire Deum per testes suos.<br />
Atque haec etiam est causa, cur diabolus nihil aeque cupiat impedire<br />
quam praedicationem verbi et auditum verbi. Ideo excitat, sicut in<br />
:f5 primo Psalmo aiidivimus, labia iniqua et linguas dolosas. Commoventsj},. ,ju, 3<br />
mundum, iit gladio et vi conetur opprimere pios, tandem apud et contra<br />
nos ipsos contemptu et fastidio hunc cultum conatur abolere, ubi econtra<br />
aequo animo patitur aediScari temi>la et ornari; seit enim non infringi<br />
talibiis vires et potentiam suam. Sed cum praedicatur de vita aeterna,
lUtt In XV fsaliiios graJumn. 1532 38. 11540.1 (Ps. 122.4)<br />
Hs] SLiones divinae. quomodo bomo eripiatuv de PLCCcato, niorte et inanibLUs<br />
diabLoli, bae ift ein bo\cx vi? in ein gut tud).' Ideo serit odiuni, eontemp-<br />
i 2.3 tum, perseLCutionera, 2. ps. 'Confiteri' 1. est passi\Tim, 2. activum: reci-<br />
pere 1. verbnni. ut possim audire et docere. Oninia, quae sunt in vesti-<br />
menti.'^ aarou et templo, tabLernaculo mosi, significant verbi ministerium : s<br />
alle figLurae historiae. cum tarnen impÜLcatione verbi, res levisLsimae;<br />
non est ru.'ticus, qui habet 2 ob[olos, quin ooneuloet suum pastOLreni.<br />
nihil contemp[tius, odibilius ministerio verbi, et de\is {)elt6 \o dort; Dia-<br />
1>Lo1us expedit contemnere; ideo non moriemur.<br />
2. Danrft DLnjerm Itcben @LOtt. Hie [)et£i raol gcftanben, niactaLre lo<br />
oves et bLüves, thurif [icare ; sed David fuit propheta, qui hab^ebat .spiritum<br />
discretionis, qui pure docet, ut alias res anji{)et ut ftto gegen jmaiagLb.<br />
Ita ampLlificat verbi praedicationera et gi^ratias a^git. Si .scripsisset<br />
mactare oves. multi non habLerent, [Sl. 133»] et dicit, quod quisque<br />
habere potest. et tarnen pauci habent. Et ipse vol^uit edif[icare tem- in<br />
plum, sed ideo, ut verbum praedicaretur et g^ratiae agerentur, ut raone-<br />
1 divinis zu 3 2. ps. r zu 4f. Omnia omameuta in vestibus Aaron et rasa in<br />
tabei\naculo significant ministeriam verbi r zu 14 Quisq[ue potest hoc praestare, quod<br />
Havid exigit r<br />
') SprichicörterSammlung Nr. 36, Utisre Ausg. Bd. 51, 667.<br />
•>] remissione peccatorum et iusticia per Christum nobis donata, haec doctrina<br />
destruit regnuni eins. Itaque tantopere saevit et omnia conatur. quae<br />
putat impedire posse cursum verbi.<br />
Altera pars eultus Dei est Confiteri nomini Domiui. Hoc activum 2,1<br />
est, illud passivum. Primum enim est accipere verbum .seu doceri verbo.<br />
Hoc etsi in mundo contemnitur. tamen Dens tanti fecit.ut vasa omnia et<br />
ratio vestiendi tota, ([uae in Lege et templo fuit. huius ministerii essent<br />
figurae quaedam et typi. Post haec proximum est, cum verbum audivi-<br />
mus, ut etiam Deo aganius gratias. Hunc cultum secundum facit David, jj<br />
cum praedicat suam Hierusalem; atque hie iterum nieniineris, eum tacere<br />
de Bacrificiis et mactationibus. Non quidem, ut ante dixi. repraehendit<br />
ea, sed habet spiritum distinctionis et reliqna omnia aestiniat tanquani<br />
paleas aut tcslas et iiraedicat Smaragdos hos, verliuni et eins fructuiii,<br />
gratiarum actionem. Quod si mactationem taurornm et similia nomi- 30<br />
nässet, non fuisset ea singnlornm facultas, ut hoc gonerc officii Den<br />
possent servire. Itaque hoc exigil, quod omues habent et possunt sine<br />
magnis sumptibus, et tamen paucissimi faciunt. Aediflcationem tom|)li<br />
per Saldinoneni futurani non damnal>at. sed optabat iiiaxime; hie autem<br />
causam vides, cur uptaril, ut scilicet primum ibi doceretiir verbum, ,s<br />
deinde ut Dens ibi acciperet nostras orationes, gratiarum actiones et<br />
laudes de ;icceptis Iteneficiis.
In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.J (.Ps. 122, 4) IQl<br />
Us] retur Eex ibi. Ibi alt^era pars cultus Dei, g[ratias ärgere, laudLem dicere<br />
VLerbo donato et loben, preifen et lieben ijfjn. Et addit: 'noraini', quia ibi<br />
nihil liabetur uisi nomen. Deus uon personaliter videbatiir, quia dixit<br />
'Memo[riam nominis'. 'Sed illa domus erat, super quani invocatur'. i. e s.TOotcso.zi<br />
i nommabatur nomen Dei, Ut Ezecli.: 'nomine novo apprehendendaä,c(». ac^aaff.<br />
domus ibi'. Sic ritum, verbum, locum, bapLtismum, altari^a nomine dei.<br />
Sic bapLtismus non est bap[tismus aquae. Sic popLulum, doctorem.<br />
domum, ha^ al^ f)eiffe tjot^ pop^ulus, parochus, ut al§ in siio nomine<br />
c^ijeijC et boruber t}f)m band, deünit rel^igionem in principali sua parte<br />
10 aud[ire et docere verbum dei et g^ratia.s aLgere deo pro acceptis bLonis;<br />
et hoc facile fit: Ore g[ratias a[go et tote corde letor. Et ut sequatur:<br />
quando vidLCnt egentes docttores di.scipLuli, ut {)elften, ut f([eiber, icf)ud),<br />
eftjen, tvintfen cjebten, opera 2. tabLulae, ut verbum bleibe. 2)a wirb<br />
Christus brauff antLinorten in ext[rema die: Quicquid dedisti doctLoribus, W''"'is5,4o<br />
15 apostolis, martyLribus propter verbum omissum, concul[catum, oppres-<br />
sum, loirbs fid)§ ludLicium f)eben. NobilisLsimus versus, quo discerLnit<br />
inter veram religi^ionem audLiendi verbum dei et gLratias a[gendi deo. tum<br />
omnes sacerdotes, tum omnes accip[imur, sanctificamur sacrificio pro<br />
zu 2 'Nomeu* r zu 4 'Memoria nomiuis raei' r zu, .i Ezecb. r 8 (iftg) at§<br />
zu 13 opera 2. tab[ulae r zu 14 Matth. io r<br />
Dr] Sed cur utitur hac figura docendi, ut potius dicat: 'Ad confitendum<br />
äu nomini Domini' quam: ad confitendum Domino? Ideo, quia nihil ibi<br />
habebant quam nomen Domini et-nudum verbum. Dens non videbatui-<br />
personaliter, sed fecerat ibi memoriam sui nominis verbo et promissione,<br />
unde etiam appellabatur domus Domini, quod Deus verbo suo testatus<br />
erat se ibi habitaturum esse. Ad hunc modum in novo Testamente<br />
35 Baptismus recte dicitur Baptismus seu aqua Domini, quia habet additum<br />
verbum Domini, quod Deus ibi esse et efficax esse velit. Sic vocale<br />
verbum recte appellatur verbum Domini, licet ab homine pronunciatm-.<br />
quia Dominus promisit se velle cum verbo esse et per id operari. Ita<br />
definit David praecipuos et summos Dei cultus esse docere ac audire<br />
3(1 verbum et pro eo agere gratias. Post haec sequuntur etiam opera secundae<br />
tabulae, ut egentes singuli pro sua facultate iuvent, ut imprimis opibus<br />
suis potentes ad hoc utantur, ut ministri Ecclesiarum vacare ministerio<br />
possint. Haec opera postea etiam suas promissiones habent, quod Dominus<br />
dicit, quicquid minimo inter suos fecerimus, hoc sibi fieri et Pro- »'»ttta»,«<br />
35 phetae mercedem habiturum, qui Prophetam acceperit benigne. Contra<br />
iudicium impiorum ideo gravius erit, quia omnia ipsorum faciunt ad<br />
oppressionem verbi. Ad himc raodum diligenter discernendi sunt cultus<br />
seu partes religionis principales a minus principalibus, ut in ordine et
102 In XV Psalmos gmduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, i)<br />
Hb] peccato. Deinde g^ratias reddimus. %a5 ift sacrificiuni g^ratiarum<br />
actionis et, iibi possumus, monemus l'ratres, ut scrviant deo, audiant<br />
verbiim et ipsi gLiatias agant. 2!a§ ift verus cultus; »ücnn bev gl)et, ift er<br />
rerf)t ongeridit^<br />
[SBI. 133>>] 9. Decemh.<br />
|<br />
A[udistis, quomodo p[raedicationem celeb[remus<br />
«!t p^ratias aLgamus ex magLna letitia cordi.s pro isto inenarraLbili beneflcio<br />
dei, quod vocatur VLerbum dei, qxiia hoc demum scire et nosse est donum<br />
dei etc. Mundiis habet quidem dona dei, fruitur usq^ue ad sacietatem,<br />
tarnen teneb^rae regnant in corde eorum, nesciunt dei creat[uram. sicut<br />
poici, Canes fruuntui'. Idee Mag[num est donum, beneLÜcia ag[noscere; lu<br />
cetera omnia, quantumcunque sint d^ivina beneficia et deus, non sunt beneficia.<br />
Ergo principalis lau.s. quod videt .sibi donatum Eegnum, in quo<br />
floret veritas, piu'a fides erga deuna, et intel[ligit et agLUOseit esse donum,<br />
ideo sie letatux. Est CLivitas, quae edificatur et C[ivitas congregationis,<br />
'bo man 5U jamen lOLmmt' ad audiendum deum, ad intel[ligenda eius n<br />
beneficia et volLuntateni. Absente hac cog[nitione curritur ad S[anctum<br />
laLCobum, Eomam; Papa cum suis Episcopis: quaeritur verbum dei,<br />
sed non auditur. Ergo per contrarium non potest horribilius videri,<br />
omnes traged^ias finge, in Iud[eis et S[anctis. Nihil est, quod Thiestes<br />
7 est] esse<br />
^'] loco 8UO proprio singula collocentur. Hoc enim est pme et recte docere -m<br />
et non confundere omnia, sicut indocti atque impii Papistae faciunt.<br />
ITactenus audivimus, quomodo Propheta celebret inenarrabile donum<br />
et beneficium Dei, verbum scilicet, et pro eo agat gratias. Hoc enim<br />
demum est donum, quod agnoscitur et scitur esse donum Dei. Totus<br />
mundus, sicut Tidemus, abundat et quotidie fruitur beneflciis Dei usque 25<br />
ad satietatem, et tarnen manet haec caecitas in cordibus, quod non<br />
credunt esse dona Dei. Itaque non aliter iis fruitur mundus quam porci<br />
cibo et potu. David autem videt sibi donatum es.se regnum, in quo<br />
floret purum verbum et religio pura; hoc donum intelligit. Ideo sie<br />
laetatur et praedicat suam Hierusalem, quod sit civitas congregationis. 1..<br />
hoc est, locus divinitus ad id designatus, ut istuc homines conveniant<br />
ad audiendum verbum Dei et agendas Deo gratias, extra quem locum<br />
Deus non possit inveuiri. Nam Gentes non quidem hoc volucrunt, ut<br />
falsis diis seu Idolis servirent, sed cum verbum Dei et hunc auditum,<br />
de quo David hie loquitur, non haberent. non i)otuerunt Deum in venire. :o<br />
Hinc lacili' intclligitur, (|iiam horribile peccatuni sit, conti-miicrc aut<br />
fastidire verbum. Superat enim omnes Thyestes et quicquid in omnibus<br />
Tragoediis Imrribilc «-st. rpiod honio. tum nihili et inürma crcatura, in<br />
eani sui)erl>iain cxtdllifur. ut, cum loquatur maiestas diviim et iios aini-
In XV Fsalinos gmduum. 1532;S3. [IJIO.J (l's. l-
104 lu XV Pbalniös graduum. 1532,33. [1540] (Hs. 122,4)<br />
Hb] [SBt. 134»] Sed contemnere deum Est contemnere eius verbum. Omnis<br />
ciütus, .sloria dei, ut MLunzerus, CLaiolostadius, ZiiifrLlius. nemo vluU<br />
contemnere. Ideo ftraff U"? üL"iEr ^LCir ÖJ^ott itiit omuibus plogen et<br />
rotten, teuer S^^^i<br />
junben, adnltLerüs, homieidiis, modo hoc bleibe apud<br />
aliqiios, quod scilicet reverentia verbi dei. Nnlla gratia maior quam quae s<br />
uobiseuui dignatur loqui. lam offeritur nistici.s, für bem offen* man<br />
fingts-. Mag^istratus rident. lustici perseq^uuntur nos stertentes. ^a<br />
gu luirb nid}t Iarf)en @ott. Et postea clamamus de horribili tyranLno<br />
TLCufel, sed quid e.st, quod tu conspur^eas salj^vatorem tuum et verbum<br />
eius? Sed si hoc non cogite.s, uec mirum, quando T[eutel te jpifjet. I.stud lo<br />
minus quam quod per Sch[wermeros et contemptores fit, ut PLaulus<br />
V. iget) -.(,112. Tlie.>"] necessario secum aflert, quam eo prolabi. ut verbum contemnatur T i.-.<br />
Haec enim est ira super iram, sicut econtra gratia super gratiam est,<br />
cum Davide habere verbum et agnoscere. quantum .sit donum. Nunc<br />
«luidem magna copia obtruditur mundo, docetur in templis. .seribitur<br />
in libris, proponitur in Psalmis et canticis, etiam in parietibus pingitm-.<br />
sed quid fit * Magistratus occupatur aliis et ridet hanc nostram sollicitam m<br />
curam propagandi verbi, maxima pars principum et regum impie per-<br />
sequuntur et execrantur, cives negligunt, nistici magis amant loachimicos<br />
numos quam omnes conciones et Pastores, nos ipsi denique stertimus.<br />
Haec an ])utas Deo i)lacere posse? Post cum premimur a Turcis, cum<br />
annonae Caritas aut bellorum metus est, querulamur. Sunt sane satis -a<br />
magna mala, quibus hodie preniitur mundus. Sed quid sunt ad hoc.<br />
quod cruciügis Dei tilium et conspuis Salvatorem tuum securissimo<br />
animo? Quid enim est aliud (juam verbum Dei, quod propter .salutem<br />
tuam revelatur et offertur, irreligiöse accipere et praeferre pacem, pecuniani<br />
et alia levissima liuius vitae commoda T Hoc qui faciunt et tarnen m<br />
securo animo tantum peccatum negligunt, negligant etiam ))(ienam, tu \crbi, sicut<br />
ploramuR ob Turcae tyrannidem T Nam hnc delinitum tsl, ul peccata jj<br />
ferant Hli])cii(lium snuin, mortem et alias poeiias, (|uas Deus intligit. Sic<br />
•J.2VH. i.u l'juilus: 'Nolueruiit verliuin veritatis. igitur itimii-it Diir^- in imis \i>1ir<br />
'js i|iiiiin fehll .1
]n XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 1-22, t. h) 105<br />
Hs] nihil horribilius, tristius, magis tragicum, si quid peius inferno, quam<br />
videre contemp[tum verbi ma.a[ni dei, perseq^ui, putare tanquam stercus.<br />
SSenn id) ©[ott lucv, luolt id) ®. $eter ixieiben et als ober 1 f}auffen.!"''»'in«'5'<br />
Sed ipse misericors, patiens, expe[Ctans etc. Unum donum habemus, in<br />
5 quo pos[.sumus letari, no.s audimus loquentem suaviter. Econtra ex parte<br />
alLiud videmus: S[ummum contempLtum, superbLiam .seculi et pecLuniae<br />
avariciam maxLiniam. 'J)a§ ift horror super horLrorem.<br />
'Ibi ascendunt': ba-j jie ba tLonnen f)oren üLnfevn ^L^n'n (^tott et<br />
iterum respondere loquenti i. e. ad praedicationem dicere Amen. O<br />
Kl quanta res, audire deum testificantem et ad deum respondere, ubi<br />
li<br />
pop[ulus dÜLigit verbum, cum aviditate audit et retinet. [öl. 134''] JUa<br />
C[ivitas instituenda mit innumeris Smaragben etc. Ibi {)eifit: 'Beati, '^i" '••''^<br />
qui audLiunt verbum' etc. Ibi victa mors, diab[olus, infernus et aperte<br />
omnes ianuae cell. Hanc fort^unam habemus, deus det, ut servemus.<br />
'<br />
Quoniam ilUc sedent sedLCs' : Iste Eb^raismus movit S. AugLUstinum. v. 5<br />
'Illic sunt sedes ad iudicandum', i.e. versari, adesse. 'Sede hie', ad Eli- 2Stöii. 2, j<br />
5 suaviter (Res) /" respomlei-i 16 ad<br />
l^fJ mentes errores, qui magna vi hominum animos dementant.' Item Psal-<br />
mus: 'Noluerunt benedictionem, et elongabitur ab eis.' spina. i?<br />
Ut summatim igitur dicam, quod res est: sicut est summa laeticia<br />
so et summum bonum audire et nosse Deum loquentem nobLscum, annun-<br />
ciantem gratiam et pacem, ita nihil tristius, nihil peius est quam videre<br />
contemptum verbi, quam Deum cupientem nobiscum loqui aversari et<br />
conspuere tanquam stercus. Niillus homo potest ferre tantum contemptum<br />
sui, quantum Deus fert quotidie. Est enim patiens et expectat con-<br />
2s versionem seu poenitentiam, sed tandem punit gravissime, sicut exemplo<br />
:i matrem,<br />
est ririna Synagogae et excidium Hierosolymorum. Aperte enim Christus<br />
hanc causam tantorum malorum indicat, quod non agnoscat tempus am. m u<br />
visitationis suae. Discamus igitur nos hisce exemplis moniti, summum<br />
esse donum audire Deum loquentem et nobiscum, tanquam cum fiUis<br />
suaviter confabulantem. Hoc enim praedicat David, cum commemorat<br />
de tribubus ascendentibus, ubi testificatur Israel, hoc est, ubi<br />
verbum docetur et hl, qui id audiunt, addunt Amen ac Deo gratias agunt.<br />
Haec est civitas, quae ornanda erat Smaragdis, hie est populus, de quo<br />
dicit Christus: 'Beati sunt, qui audiunt verbum Dei et custodiunt id insut. n, vs<br />
3s bono corde.' Hie est regnum coelorum, hie Paradisus, hie apertae ianuae<br />
coeli. Nunc sequitur:<br />
Quia illic sedent sedes in iudicio, sedes domus David. ,5<br />
Augusttnum torsit hebraismus, sicut satis ridicule dicitur ipsas sedes<br />
seu sellas sedere, sed usitata figura est, ut dicant sedere pro mauere,
Ul6 In XV Psiilmos graduum. 1532 33. [154U.] (l's. 122,5)<br />
Hs]zaeum: bleib ba. Ibi manent, consistunt sedes, i.e. ba finb maus, ibi<br />
habemus sedes. 'Ibi sunt sedes ad indicandum', quia deus benedixit<br />
istam unicam C[ivitatem, ut esset inveuire ibi, — ciuid ? sedes Iud[icii.<br />
Polest intelligi de ecclLCsiastico et polLitieo legLüo, q[uaniquam de Ecicle-<br />
siastico principaliter. Hec est dignitas pop^uli, esse locum, ubi certis[sime<br />
inveniatiix sedes verbi, cathedLia docentis dei. 'Iud[icare': sepe redden-<br />
diim 1)10 verbo dei. ludicaie, docere con^scientias, regere hoLinines ad<br />
salutem sive Ec[cle8iastice sive politice. 'Ideo non suxgent' heretici,<br />
*i.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122,5l 107<br />
Hb] [S8l. 135»] Ideo sepe transLfenint pro verbo dei 'ludLicium', ein red)tc<br />
lere, i. e. puritas doct[rinae de nii.sericordia dei in Christo, de legibLUS<br />
et operib[US et de pol[itici8 rebus, quando iLegem et E[uangeliuin Labes,<br />
oiunia babes. 'Ibi conveniiuit', quare? quia ibi constitutus locus et<br />
^ ord[üiatio d[iviua, ba§i mono fol ba finben. Ibi 'sedes iudicii'. Postea<br />
facile intelligitur : omnis parochia est sedes, 'ftab', 'cLivitas", est etiam<br />
i'undata in hoc psalmo, quia docere est regnare, gub[ernare, Doctor<br />
gubLcrnat et ludicat inter lepram^, docet, quid iustitia fidei, pLurita8ä.5"»K''^':'<br />
fidei, quid obedientia mag[istratus, parentum. Est sol, lux, quae iUu-<br />
10 minat illam Ec[clesiani. Ubi verbum non est, sedes iniquitatis. Non par-<br />
ticipabo cum sedibus iniquitatis, quae docent sub nomine Christi, sed doce-<br />
tnr diab[olus, opera, quae inaniLa et mantfesta mendacia. Sic imitatur<br />
sedes. Ideo non iactent Pontüices: ergo etc. Fuit quidem sedes. Non est<br />
Pap[a apostolicus, quia sedet in sede Ap[Ostolica, quia facit ex ea ApostaLsin<br />
1^ et diabLolum. Sic Cing[Uani. Sedent in sede Satanae. DoctLrina ipsa<br />
mad}t sedeni, non econtra. Ad iudLicium, ad solidam f[idem tradendam,<br />
b^onos mores instit[uendos, ad consol[andos miseros, infirLmos curandos,<br />
pecLcatores omnes perfecti verbi fiunt in domibLUs.<br />
'Sunt sedes super': Eepetit suam gratitudinem et fundat in promis-<br />
üo SLione: propter ÜLavid, servum meum, hie habLito, quod sit CLivitas<br />
sacerdotalis et Eegia, in qua reg[unt Reges et sacerdotium. A Eeg[i-<br />
bus peteretur iudicium polLiticuni, a sacerdotibus Ec[clesiasticum.<br />
In Hierusal[em debent audiii terrores, consol^atloues et omnia, quae<br />
verbi .sunt. Sic quae simt vitae politLicae. Ideo dicit: 'super domum'<br />
11 sedibus] sede 17 curendos<br />
') Übertragen vom geistlichen Amte gemeint.<br />
Dr] 25 vocat sedes iudicii, hoc est administrationem veritatis, ministerium fidei.<br />
vocem maiestatis divinae, cum populo suo loquentis etc. Nam, sicut<br />
dixi, iudiciiim signiflcat puram doctrinam, quae de gratia Dei, de bonis<br />
operibus, de magistratu, de legibus civilibus recte docet homines. Haec<br />
ubi est, ibi sunt sedes iudicii, sicut hodie de nostra Vuitteuberga etiam<br />
30 gloriari possumus propter sanam doctrinam, qua homines recte docentuj'<br />
ex verbo de iusticia, de peccato, de gratia, de fide, de obedientia parentum<br />
etc. Haec doctrina est ceu sol, quo illuminantur Ecclesiae, contra,<br />
ubi verbum non est, ibi sunt sedes iniquitatis et Satanae, verbum enim<br />
constituit et facit sedem, non fit a sede, sicut Pontiflces impie disputant.<br />
36 Quod autem repetit: 'sedes domus David', haec causa est, quod<br />
respicit ad promissionem Davidi factam, quod sedes tabernaculi seu<br />
templum a filio eins in Hierusalem sit aedificandum, ubi iudicabitur,<br />
hoc est, conscientiae consolabuntur, terrebuntur, instituentur verbo Dei.
108 In XV Fsalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 122,5. 6j<br />
Ms] vel 'pro domo', i. e. deus hanc elegit familiam et dixit: Hie mihi sit locus<br />
Keg^ni et saeerdotü.<br />
[931. I3b^] lila omnia sunt gloriosa, sed coram mundo contempti^Lsima;<br />
lüirt ift bcr PapLa. Si istos oculos^ et adoraremus ELuangelium, HacLia-<br />
menta, et omnes fratres, quia nihil pretiosius quam orgLanon dei, audire<br />
per OS infirmi pecLcatoris loqui viventem deum, quod contentLiis. ^3)06<br />
ift hoiribile super omnia liornibilia. habere RustLicos viliorem quam<br />
porcum. Omnes rustici non alerent imum pastOLrem. Omnis magListratus<br />
alit unum. Noster PrincepLS habet douum. ift ^^cjfcr (|uam tres princi-<br />
patus. In aliis contemptus dei. Ideo non cred^unt deum, non hoc vcrbum lu<br />
dei, non loqui deum per Parochum. Ideo diab[olus est in mundo et<br />
manet. tat- ift i)romis[sio. hoc benelicium urget et laudat cum letitia.<br />
habere verbum dei et nosse se habere. Habent omnes. clamant Bibliae,<br />
nostri clamant noctes et djes, sed nesciunt se habere verbum dei. Nos<br />
autem non soluui habemus, docemus, sed scimus. ta bell Iialt tiLtifer >:.<br />
^icxx ÖLOtt uns. Uet aliis regna omnia, opes et lae Dne beticr, francf fein,<br />
modo la« one bei) bcm dono etc. tai ift causa psalmi. quare agat gLratias.<br />
quia magnificat iUud donum, quod 'inveniar'.<br />
V. 6 'Abundent': ^a fi{)et ber cjLroftc man in spiritu suo sancto illum<br />
conterapi^tum, deinde vidct hanc gloriam huius domi non posse conservare au<br />
li pecicatoris c aiia d 7 hiiUer Itust^icos nochmah liabere<br />
') Erg. haberemus.<br />
'^f] Haec sunt, quae tantopere praedicat David. yuo
In XV Psalniüs graduum. 1632,:«. |1540.| (Ps. 122,ß) ]o9<br />
IUI humaLiiis virt|utibus et consiliis. Ideo semper orat. 9Icf), quam pauci sunt,<br />
qui hoc agLiioscunt. Imo omnes vellent lerusLalem funditus eradicatam<br />
et baiig. ^ Et mei subditi. Ideo 'Eogate': gruft fie freunbüd). 'Postulare<br />
pacem' est salutare pacifice, ghicf tniinbLfc^en. ?(di, ^eib ber StaLbt mcf)t<br />
•' jo fcinb! [St. 136»] Ibi nihil aliud laciendum quam gratulandum, optan-<br />
10<br />
dum: ©Ott jegnc btd), o ^enufalem, ba^'- rao( fett et oon ftatten g^e verbum,<br />
quia hac florente ("Livitate et habente pacem Habetis deum loquentem<br />
et consol[atorem pavorum. Sed fit contrarium simpliciter, bas<br />
ber ^^LCufel tmb homicida fLUvt bie C[ivitatem in grunb etc. jo jol man<br />
ficf) gtujjen et sie salutata. Rex Sy[riae et omni.s gLcns voleb[ant eradicare<br />
illam CLivitatem. nianifesta illa ÜLivitas, utinam omnes habLcant hos<br />
ocLulos, quos ego. quanta res esset, viderent habLcre politiam, rel[igionem<br />
divinitus institutam. Quid loquimini de regnis, triumphis? ba ^elfft<br />
ju et bet[et. Sic nos rogamus. Pap[a, reges, p[rincipes volunt nobis favere,<br />
15 benedicere, Sed rogant mortem, infeiLnum et omne genus mali huie<br />
lerusLalem. Sed Ia§ ^er gt)en. Sed bLonus et pius, quibus cordi verbum,<br />
illi praeponderat hec sedes omnibus aliis rebns, ut nos. Sinito eos esse<br />
13 institutum 17 hes<br />
•) = (iulieg. ') = daß.<br />
ßr] conservari humana virtute aut diligentia, ideo convertitur ad excitandos<br />
animos ad orationem pro conservatione huius doni, quasi dicat: Est<br />
io quidem hie sedes divini iudicii, sed quam pauci sunt, qui eam merito<br />
honore et favore prosequuntur: maior pars mundi odit et eversam eam<br />
cupit. Itaque saltem vos, 'pusillum gregem', hortor, ut vos faveatis,<br />
ut rogetis ac precemini ei pacem, ut pacifice et amanter eam salutetis<br />
ß«'- is-'s<br />
et dicatis: 'Benedicat te Dens ex Sion' etc. Hoc enim est rogare, quae'^f laa, 5<br />
25 ad pacem sunt, optare, ut Sathan cur.sum et fructum verbi non impediat.<br />
Causa exhortationis huius haec est, quia florente hac civltate habetis<br />
Deum loquentem, salvantem, dantem victoriam contra omnes Satanae<br />
conatus, contra peccatum, pavorem conscientiae etc. Quis igitur pro<br />
his donis conservandis non oret? Et tamen experitur David Eeges<br />
'" Syriae, Aegypti, Ammonitas et alios vicinos populos nullam pestem sie<br />
odisse sicut Hierusalem et cultum Dei, qui in Hierusalem fuit. Orat<br />
igitur et optat, ut omnes habeant tales oculos, quales ipse habebat.<br />
Sicut nos hodie summis conatibus hortamur Pontifices et Episcopos.<br />
quoniam Ecclesiae bona habent, ut iis uti velint ad propagationem veri<br />
'5 cultus et verbi. Sed experimur diversum eos facere et moliri, nempe<br />
quomodo verbum et omnes Ecclesias nostras funditus extirpent. Itaque<br />
manet hoc votum paixcorum, qui intelligunt donum verbi et id opibiis<br />
et potentiae mundi anteferunt.
liri In XV Psalmos griiduum. 1532:13. (löiO.] (I's. 122, 6)<br />
lls] E^eges et PLontifices. uos volLUimis optare, imprecari huic Ieni[salem<br />
pacem, i. e. Omne bonum.<br />
'Postulare pacem': oratio EbLraca; 'pax' EbLiaice, bo^ eint n)oI<br />
gel)e, glud fnb {)eil; latLine: benc valere, salvere, fort[unatum, felicem<br />
esse. 3td), feib bev CLivitati non fcinb, ubi deus praesens nobisLOuin lo-<br />
quitur, conversatvir, vigLÜat, dormit, quiescit, laetatur. Ideo ei volo<br />
fcinb jein, qiiia loquitur de deo et ego libLenter audio Diabolum! libLenter<br />
audire, quod dei ocmli parentes et nobis esse maj^iLstratum ? non sie, ut<br />
dilig^am deum, et libenter amarem aurum.<br />
'Amicos': bie mufje ©[Ott devatcn. Sicut etiam venini est: fortuna<br />
Sit Omnibus amicis tuis. 2!a« ift magna jVntitliLesis: RogLant pacem i.e.<br />
imprecantux ei omnes hoLmines omne genus mali. [581.136»'] Hostes ei<br />
maled^icunt et eradicant. qui sunt amici et favent ministcrio dei et<br />
dil^igunt ministros et f[ilios dei, bic jol ®ott Regnen et deratcn. Si non<br />
fecerit hoc .secundum carnem, tarnen.<br />
10. Decemb. 'Eogat«, quae ad pacem, et abimdantia': llle intellexit<br />
Tirt^utem et gratiam verbi divini, quanta sit illa misericordia, posse<br />
invenire verbum et audire loqLuentem deum illum in maiestate. Et sie<br />
loquentem, ut verbo suo erudLiat nos de TLemissione p^eccatorum, de<br />
libLcratione a morte, de VLita acLterna. 'Ser ftab fdionet, feib t}t)r gunftig<br />
et ijolbl contrarium fit; i. e. got gcb t)f)n all gLiiab et Ijcil, qui tib[i I)olb.<br />
33 ministerium<br />
Dr] Porro Hebraismus est: 'Eogate, quae sunt ad pacem.' Pax euim<br />
.significat, quod bonum, salutare, utile est. Hinc salutatio: 'Pax vobis',<br />
hoc est, bene valeas, salvus sis. Habet autem pulchrum affectum hie<br />
versus, quasi dicat David : Ah, cur hanc civitatem odistis, in qua nobiscum •.-,<br />
Deus liabitat, nobiscum loquitui', omnem bcnedictionem dat, spiritualem<br />
et corporalem ? Sed hacc ipsa causa est, cur Satan et impii eam oderunt,<br />
quia verbum et verum cultum Dei non possunt ferre. Mallet Satan<br />
immolari a parentibus liberos, mallet pro Deo adorari mammonam, mallet<br />
alia scelera designari. Contra luier quia verbum monet et .^ervat. ideo „<br />
id odit et execratur.<br />
Quod addit votum: 'Abundent, qui te diligunt', facilem sententiam<br />
habet. Optat euim iis, qui favent verbo et huic sedi iudicii, onuiem<br />
bcnedictionem, ut Deus vicissim ipsis velit benefacere. Atque hoc votuni<br />
etiam valde est necessarium. Experimur enim eos, qui sanani doctriuan» „<br />
lunplectuntur, varie periclitari, imo quia hodie in nos quiilam non saeviunt,<br />
sicut l'ontilices et Episcopi velleut, ideo in periculo siuit ipsi quoque et<br />
experiuntur parum aequus aliorum voluutat
In XV Psalmos frraclimni. 153-2/83. [1540.1 i<br />
IV<br />
122, 7) H]<br />
Hs] Optant illi.«!, qui favent verbo et laiid[ant illam benedictionem ilei datani<br />
r. qui<br />
CLivitati leruLsalem, ba?- l){)n ü[njer IjLerr @[Ott tütbber tnolle be^iaijhn<br />
et {)oIb et bene enbig[e. Sic florent E[cclesiae, ut non solum qui<br />
docent sed qui favent maledicuntur. Ut hodie etiam illi habentur odium,<br />
ostendunt favere; habentur maledicti, quia non seviunt furor[e<br />
diabLoli. Non solum maledicuntur, qui docent, audLiunt, sed qui utcunque<br />
sunt nostri amici, fautores^ qui nolunt occidere. Sic Sch[wermeri non<br />
solum odio perseq^uuntur nos sed etiam. Sic PapLa libLcntius ferret,<br />
ut diab[olus impera[ret cum omnibus furiis suis, quam quod nos illesi<br />
10 manemus. Ideo barff§ ipol ein ftarde salutatio, ut non solum nos, qui<br />
verbum habemus, sed qui etiam favent, silent, tacent, ein roenig üL^iii^ß<br />
freunb sunt. 'Qui' — Christus — 'non contra nos', qui non begi,eren<br />
nos 311 tobten, ttjuvgen. Sed omnes perseq[uimtur, si non manu, vi, tarnen<br />
studiis, consÜLÜs. qui non fa[ciunt, sunt pro nobis. Illis det benedictionem<br />
«ut. a, lo<br />
IS deus, Ut in MoLse, quod deiis istos obscLrvet. Sic fit illis. Sic imprecari 1. s.iiofc 12,<br />
bona audientibLUS, docentibLUS, faventib[us et aliquando adherentibLus,<br />
mujjen aiid) bnfcr cjluc! fjaben et ipsi. Postquam est exhortatus omnes,<br />
quod noverunt Ieru[salem, ut non maledLicant sed benedicant, lam allo-<br />
quitur eani: @ott mu§ btr Qliüd et :^etl geben, bu lieb ftab.<br />
20 [S3I. 137»] Iste versus cantatus in omnib[US EcLcle.siis; si intellexissent, v. 7<br />
non fuisset peccatum, intell[igere miiros et paUatia; sed Süd), ba^ tnü<br />
fd)0[n^: 'intra tuos muros', quod floreat reg[nuin, quod defendat mini-<br />
2 Wollen 6 (benedi^icuntur) maledicuntur S eliam mit Strich su occidere Z. 7<br />
gezogen 30 iutellexit 21 sed<br />
') Erf). öetftonben fein.<br />
Dr] Non obscura Pontificum et Bpiscoporum est voluntas, quod aequiore<br />
animo ferrent Turcae imperium, item diaboU et omnium furiarum, quam<br />
25. quod nos cogimtur videre incolumes. Igitur opus habet Ecclesia omnibus<br />
temporibus hac precatione, ut Dominus eos abimdare faciat et omnibus<br />
bonis cumulet, qui verbum et cultiim Dei diligunt aut quocimque modo<br />
ei non adversantur.<br />
VII. Fiat pax in virtute tua et abundantia v.7<br />
30 in turribus tuis.<br />
Quod Latinus vertit: 'In virtute tua', rectius sie vertitur: Sit pax<br />
intra muros tua. Postquam enim Propheta exhortatus est omnes, quot-<br />
quot fovent et favent Hierusalem, ne maledicant ei nee oderint aut<br />
persequantur eam, vertitur nunc ad ipsam civitatem et non solum ei<br />
SS bene precatur, sed formam precationis alüs quoque ostendit. Summa<br />
autem est, quod rogat, ut floreat religio ac defendatur ministerium verbi<br />
3
112 In XV Psalnios graduum. 1532/33. (1540.) (Pä. 122. 7)<br />
lls] stros dei et ministeiiuin ipsuni et defendatur pontra adverL.saiius, Eot^ten-<br />
ses, raaneat coneordia docentiim, audientum, in Pol[itia et in ec[clesia, ut<br />
sint fidLeliter docentes, pastOLres, docentes, qui pure tractLent, retineant<br />
verbnni. po.sitea optinii mafr[istratus. qui in paoe gub^ernent. Qn, ej'<br />
bavff luol ein gcbcts, noujnaior res, peti conoordiani doctiLinae et pacem i<br />
pol^itiae. Ubi ista 2, — simus postea paup^eres, contempti. Non frustra<br />
sie petit, quia diabLolus ista 2 non potest ferre. lustitiaui polLitieam<br />
impug[nat et oeooLnomicam pacem, praeeipue Ecclesiastieam. Intra<br />
rauros leruLsalem fuerunt multi heretici, rebelies, ut eins psalmi et pro-<br />
phetae.^ habemus quidem ELeo:num et sacerdotium, floret verLitas verbi lu<br />
et doctLrina fidei et iustitia polLitica, — quare sie oras ? quia video ad-<br />
verLsarios; quando hec 2 ablata, mundus est arena: oportet pol[itiam esse<br />
in iustitia, Ecclesiam in veritate. Quid sub Pap^a potuimus praestare<br />
omnes artiste, TheOLlogi, sacerdotes, Mo[nachi. tempja ? Xon unum<br />
versum exponere, non 1 conscientiam consolari. Ista absurda numantia n<br />
pereg^rinationum, ubi monstra palpabilia non potueruut prohibLeri.<br />
ö itbtS über doctrjnae steht Ec^clesiae<br />
') Erg. testantur.<br />
i»r]et ipsi ininistri adversus pseudoprophetas, item ut maneat coneordia<br />
inter Doctores, Deinde ut poUtia quoque et omnia, quae ad eam perti-<br />
nent, recte jrubernentur. Quam autcm neeessaria haec oratio sit. docet<br />
quotidiana experientia, ubi enim haec duo sunt, nempe pax politica et -»<br />
Ecclesiae coneordia, ibi nihil est, (juod possit requiri amplius. Ideo<br />
diabohis tanto conatu se o])ponit. uf lianc pacem utrinque turbet. Hinc<br />
tantus in isto populo pseudoprophctarum numerus l'uit et tanta semper<br />
seditiosorum niultitudo, sicut te.stantur historiae. Itaque usu edoctus<br />
David liaec duo orat, sine quibus mundus vere desertum est et sterilis '•'<br />
arena.<br />
In proximo est exemplum eorum temporum. quibus sub Papa ante<br />
hanc lucem Euangelii viximus. Ibi cum verbi sana doctrina deesset.<br />
q\iid pot\ierunt (|uaeso praestare omnes Thcologi. Monachi. Sacerdotes,<br />
lurccoiisulti. .Medici ? lauern versum in toto I'saltcrio recte intcUcxcrunf t ao<br />
Itaque factum est, u1 ne (juidem manifestis impietatibus et idohitriis<br />
])()tuerint resistere. (piaU-s lucrc in hjcis ix-regrinatiouum. ubi i>alpabilia<br />
monstra et manifestas nugas approltaruul et i-oegerunt vultrn.s, ut adora-<br />
rent «as. Si (|uis uno verbo contradiceret, a Monadiis i)r()chimabatur<br />
LatTcticus. Adeo verum est, i|Uod amisso verbii mundus totus in den- ss<br />
Kjssimis lenebris oppressus iacet nee potest aliud quam al)Uti donis Dei.<br />
Magnum ingenium fuit in Scoto, Thonia et aliis, Sed an non eo dono<br />
in lotiim al)usi sunt ad impietatem? Sic lureconsulti almsi sunt egregio
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, 7) 113<br />
Hs] Ibi non DLOctor, tlieoLlogus, qui potuissLCt et ausus, muffen ieiuLnare, coge-<br />
bantur adorare. Amisso verbo totus mundua nihil potest quam abuti<br />
creatLura dci. Puerunt magni doct[ores et optimi Iiiristae abusi omnibus<br />
istis ad contumeliam creatoris, quia f)aben muffen lernen vel praesump-<br />
5 tioncm vel desperatiouem. David videt, quanta res, donum, habere verbum,<br />
econtra. Ideo hit er fo fjer^licl). [SSI. IST»»] (g§ gi^et im beffer ab quam<br />
aliis poetis. Ut serventur miuistri, pastores et fideles auditores; quando<br />
hi ablati, ift§ au§. Etiam in polLitia deus det^, geb treue regenten, ut in<br />
veritate et iustitia ambLulent homines. Glossa istius verLSUs: dixit, et<br />
10 non facta. Totus populus tl)ut§ nid)t. Sed non friistra oravit. Ipse exper-<br />
tus pesti[lentem doctLrinam, seditiosos. Eexit in max[imis vex^ationibus,<br />
perturbationib[us, ut oratione d[icendum: Dedisti E[egnum, sacer-<br />
dotiuni; geb[Cnte ünb f)nl§.^ Cur nos*! Quis potuis[set conservarel Si<br />
possimus, luolten mir fein ©d)Ltoermer.^ Si !unben^ eri^aUen, ut popLulus<br />
15 non contemneret, tt)oIten§ gern ttfun. Si ift ju ertjalten, fo mag ber üerg<br />
fjalten, flat! Oratione impetrabimus victoriam; verbo et praedicatione<br />
incipimus; Sed finis et victoLria non est in nostro labLore, sed ba§ fo bleib,<br />
1 (p^hilosopliiae) tbeO[logiae 3 abusi (ad) lö contemneret c aus contemnerem<br />
') Erg. gratiam. ') = halls. =") Erg. reliquisti. *) Erg. ^eteinloffen.<br />
') Erg. ft)ir.<br />
Dr]dono legum politicarum ad cupiditates suas et contemptum creatoris.<br />
Sic Medici inter reUquos pietatem fere plurimum contempserimt et<br />
20 admirati sunt illas suaves Epicuri opiniones: Ede, bibe, lüde, post mortem<br />
nulla vohiptas. Sic necesse fuit, sine verbo prolabi homines aut ad<br />
manifestam impietatem cum summa securitate coniunctam aut ad de-<br />
speratiouem. Hoc cum fit, quid prosunt opes ? quid Ingenium ? quid<br />
magna potentia et alia, quae mundus admiratur et quaerit? Hoc videt<br />
35 David et tanquam insignis Poeta claudit poema suum voto, ut haec<br />
Hierusalem habeat pacem, ut serventur fideles ministri in Ecclesia et<br />
pü Principes in Politia.<br />
Hoc Votum fere accidit, ut maneat votum, rarissime enim videmus<br />
impleri. Nunquam enim fit, ut totus populus corrigatur. Dixit itaque<br />
30 David : 'Fiat pax in muris tuis.' Sed non est factum, neque enim humanis<br />
viribus ista possimt retineri. Sic si res nostri arbitrii et virium nostrarum<br />
fuisset, nunquam essemus passi, ut sectae nostrae doctrinae contrariae<br />
invalescerent. Sed gubernantur ista sie divinitus, ut tarnen Satan etiam<br />
non quiescat. Itaque oratio necessaria est, et quicquid oratio haec non<br />
st impetrat, hoc nulla sapientia humana potest impetrare. Praeterquam<br />
26 ut] et B<br />
Sut^etä aBette. XL, 3
114 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122,7.8)<br />
Hs] ba Ijeljf @LOtt. Si perstiterimus in laborando, docendo, fiet etiam per<br />
orationem fructus et finis. 2td), baä ba bliiib victoria et concordia<br />
'In muLiis': Eb[raismu8, i.e. in domibLUS tui.s, ut omnes Cives<br />
eredant, ut libLenter omnes audLiant verbum, vivant secundum verbum,<br />
audLiant Regem et iusticiam, legem, fjrag ben ^LÖntg briimb, ob jo ciftet.<br />
suMs, ssSi \o, ut in libris ftl)et, ut 3evrmen. In parte mu5 9f)en, sed ein 'flein<br />
I)eiiffUn'. Et ba5 !Iein punitlin mii^ [tevdev bleiben quam tota circum-<br />
ferentia. Politia, Ecclesia t)at miijjen bleiben, i. e. baS' inol ju qi)e cor-<br />
poraLÜter et spiritualiter.<br />
V.8 'Propter fratres meoLs': Sic ego dico: Tarn malig^nus et ingratus lo<br />
est mundus, ut fol einer despLcrare et aufffjorcn. Kex, praeses sie mole-<br />
statur molestiis, ut cogatur dicere: ^d) Wolt, ba^ bet ^Leufel esset PLrin-<br />
ceps! [391. 138»] frag brnmb b[ono.s principLes, Cives, consules, patres-<br />
Off.scsfaLmüias, quia habenius socium, qui dieitur Sat^an, 'antiqLUUs serpLens',<br />
qui 1. punitus ex paradiso seminat diu noctuqLue in ecclesiam errorem, u<br />
discordiam in polLitiani et inobed[ientiam in oeco[nomiam. Idco toolten<br />
wir aU^ lajjen liegen, ßaum et I)oIffter. Sic PLaulus ad Titum: 'propter<br />
6 libris c au» p^rophetis 12 cogatur c aus di^cere<br />
') = alles.<br />
Dr] igituT, quod est persistendum docendo, laborando, conando, etiam oratio<br />
adirmgenda est, si modo hie fructus pacis debet sequi, et tarnen fiet,<br />
ut sequatur, non tanquam circumferentia, sed tanquam centrum, hoc w<br />
Eui. u, 3jest, semper maior pars reluctabitur; 'Pusillus autem grex', sicut Christus<br />
loquitur, hanc pacem amplexatur et amat, Sicut etiam in Politia nunquam<br />
fit, ut omnes sequantur autoritatem legum, satis est, si aliqui sint,<br />
reliqui poenis cohibendi sunt.<br />
v,8 VIII. Propter fratres meos et proximos meos %<br />
tibi pacem loquor.<br />
Hie significat David communem querelam omnium illorum, qui<br />
praesunt tum in Ecclesia tum Politia tum Oeconomia, quod semper maior<br />
pars ita est tota perversa et mala, ut saepe ad do.sperationem animi<br />
bonorum concitentur. Qui docet Ecele.sias, cum summo studio cogitat so<br />
moderi vitüs hominum, vidct maiorem partem magis irritari. Pias Magi-<br />
stratus, cum officium suum summa diligentia facit, invenit, qui studiose<br />
se opponant et diversum moliantur. Sic in Oeconomia acciilit: quoties<br />
falluut servitia, quae tu putaras suumia lide factura ofliiium t llaec<br />
cum experiuntur homines, concitantur ad furorem et impatientiam. ss<br />
Qui Ecclesias docet, cogitat de alio vitae gcnere, Magi.stratus in taiita<br />
!<br />
^
In XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1540.] (Pb. 122,8) 115<br />
Hs] electorum üdem'. Si isti tl)Oien, luott in^ bas t)el[lifd) f Leiter nuff fopff.xtt<br />
Si deu8 non sparsisset suos pretios[as gemmas in niedio propha[norum<br />
lapidum, molt tcf) jufatnen nef)men mein f)eufflin et illis soUk praedicare.<br />
Sed tütrb ntd)t[§ brau§. Sed positns es in doctLorem, mag[istiatum, pa-<br />
s tremfamilias. Non oninia erunt gemmae, Sed maior pars te perturb[abit,<br />
minor adherebit; maior in ecLclesia erit heretica, in polLitia minor pars<br />
b[onorum civium, maior malorum. In oeco[nomia ple[nus molestia.<br />
Omnia ista fa[ciTmt, ut desperem, desistam, cedam loco et fiam inobed[iens<br />
deo: Qd) tnil nunquam regirn. Sed imposui te rectorem, patremfamilias,<br />
10 ministrum verbi! Quid ibi respondebisl Num ego non maior quam i.sti<br />
omnes 1 Si ergo tarn multi oderunt et perseqLUimtur, lotl \dj& tf}un 'prop-<br />
16<br />
ter electos'. V[ult dLicere, in ista s^umma felicitate et maxLima gloria<br />
verbi et pol[itiae gloria ista talis molestia, ut lib[enter dicerem: ba§ ber<br />
S^LCUJel QerufLalem lüeg[^oIe etc. ! Sed manebo, optabo pacem, orabo<br />
pro pace, hortab[or omnes, ut ametur verbum dei et colant omnes; non<br />
propter illud pestilens vulg[us indoct[iim, sed 'propter fratres et proximos<br />
meos', quiadhue debent salvi fieri et particip[es nostre doct[rinae. [331. 138 •>]<br />
Si rustiLci, nobLÜes nolunt, quidam tameu reperiuntur, qui pertinent<br />
ad societatem hnius 'C[ivitatis'; propter illos mit td) reben coram deo et<br />
20 hominibus 'optimLum buius Civitatis'. Hoc exemplum multum debet<br />
consol[ari omnes, qui conversantur in molesto momento. 'Miöndfe et<br />
Pf [äffen nihil noverunt de molest[ia quam libid[inem, Sed pol[iticam,<br />
oecoLnomicam, Ec[clesiasticam non hab[uerunt; ideo i^atten gut reghn,<br />
P[rinceps mimdi^ non advers[abatur, omnia dabat. Sed ubi veri[tatis<br />
3 nel^men fehlt 9 über sed steht deu.s patresfamilias 12 felicitate] fe'" 15 colent<br />
') = ihnen. ') D. i. der Teufel.<br />
Dr] 25 difflcultate omnem ciiram Eeipublicae vult abiicere, Oeconomus laudat<br />
Monachorum vitam, quae tali molestia carere videtur, qualem sustinent,<br />
qui uxorem, liberos, familiam alunt. Haec impatientia nobiscum quasi<br />
nascitur, et tarnen non potest aliter fieri. Habemiis enim hostem Satanam,<br />
is neque dies nee noctes cessat Seminare in Ecclesia discordias<br />
.so et pravas opiniones, in Politia inobedientes et seditiosos cives, in Oeconomia<br />
negligentem et perfidam famiUam.<br />
Hie igitur cum Davide adhibenda erat patientia et non respiciendum<br />
ad majorem partem, quae semper mala est, sed ad fratres et proximos.<br />
Sic Paulus 2. ad Timotheum 2. dicit: 'Omnia sustineo et fero propter 2- sim.a.io<br />
35 electos.' Hi enim nisi essent, quis in Ecclesia docere cuperet ? Hos autem<br />
tanquam gemmas sparsit Dominus in profundissimvim lutum. Itaque<br />
non cogites te gemmis tantum velle praedicare, quod quidem optabile<br />
esset. Sed ratio id non fert, cum eae sint in medio luto positae. Sic cum<br />
8*<br />
t, i
116 In XV Psalmos gradnum. 1532/38. [1540.] (Ps. 122,8.9)<br />
Hs] apLOstoli, iinl ev tl}evtd)t luevben contra EcLclesiam, pol[itiam. 'Jas macf)t<br />
ein^ miibc. Ideo cogLita: ߧ ift nidit timb9eft[0Jjen propter diabLolum nee<br />
proptcr ipsum. Ego vocatus ad hoc etc. et loUe tl}un, non propter deum,<br />
sed fratres, qui adhuc venire debent; et propter illos debet praedicari,<br />
regivnet bieb Ijeiitjcn, non propter mundum, qui non dignus, ut ista habeat. *<br />
1. loquituT de fratribus, 2. 'jiropter domum', SBils tfjiin, ut ho[niine8<br />
nu^ ba üon l)aben et ^elig luevben; et dcinde, ut deus liabLcat suam gloriam.<br />
Plenum est consolLatione et erud^itione. äöenn? jo id)enblid) jug^et,<br />
cog^ita: habeo 2 causas, ut serviam proxLimo et deo. DiabLolus: nolunt<br />
sibi serviri; et impii et madien einen mube. Ibi: Non propter te; non i«<br />
incepLi, diab^ole, mmide, propter te, non propter rusticoLS, jd}ro£)erLnter,<br />
Sliuingli, 9f?otteng[eifter et qLuisquis facit molestiam. Sed inceptum,<br />
edificatum propter f [ratres et proxLimos, propter hos volo prebigen, orare,<br />
obs^ alii abutuntur etc.<br />
V.9 2.: 'domus domini': ut cultus iste maneat, ut illa domus, ubi deus i*<br />
auditur, loquitiu-, agit nobiscum; far bonad) diabLolus, mundus l^in!<br />
4 debet] debent<br />
') = einen. ') = rtenn oud^.<br />
Dr] positus sis in Magistratum civilem, in Oeconomum, hoc primum cogita,<br />
non futurum, ut omnia slnt gemmae, aurum, argentuni; satis tibi sit,<br />
cum, sicut in fodinis solet, unam venulam argenti in toto monte conspicis,<br />
satis Sit, cum unam et alteram gemmulam inveuis in maxima hiti mole. -m<br />
Maior enim pars in Ecclesia semper haeretica et impia est, Minor pars<br />
in politia est obediens et amans virtutis. Itaque fit, ut omnia sint ple-<br />
nissima molestiarum, cum puleherrimis conatibus et consiliis pessimi<br />
quique cum successu repugnent. Sed noli ideo deserere locum et<br />
stationem, in quam te coUoeavit Dominus, noli ideo fleri inobediens »<br />
Deo et abiicere curam tibi mandatam. Hoc cogita: Deus dixit ad<br />
me, ut sim princeps, posuit me in rectorem populi, familiae etc.<br />
Hanc vocationem non deseram, sie enim peccarem contra Deum meum,<br />
cui obcdientiam debco. Sed etsi maior pars sit mala, tamen faciam<br />
officium propter electos, 'propter fratres et proximos moos', orabo pro so<br />
pace, hortabor meos, faciam quantum possum, uon propter vulgus, sed<br />
propter fratres, qui debent fleri participes nostrae doctrinae. Sunt inter<br />
nobiles, inter rusticos, intcr cives, inter adversarios aliqui boui, aut<br />
saltem non plane perversi, propter hos loquar coram Deo et hominibus,<br />
quod est Optimum etc. s»<br />
Ad Ininc iiiodum expono hunc versum, ut sit consolatio pro magi-<br />
ßtratu i)olitico et Ecclesiastico contra illam multitudinem pravorura<br />
hominum et molestias, quas püs pariunt. Nostri monacbi horum plaue
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122,8. 9) WJ<br />
Hs] satis faveri et [S3l. 139»] ubi obtinuimus habitationem divinam et fratnim<br />
salutem. Ibi cohabitatio dei, ipse loquitur, oramus eiim et audit nos.<br />
Ideo magna causa, ut perseverem in optando, orando, deinde sine fluide<br />
verbum non docetur. Non propter lapLides et ligna, sed quia est domus<br />
5 dei. %a finbcn tfir ben man, domu.s domini non est, ubi deus tacet, sed<br />
ubi regnat, gubLernat, verbum suum piomul[gat, ibi domi. Ubi dicit:<br />
Eex DLavid, rege meum popLulum. Tu sacerdos, doce. Si deficit tibi,<br />
Aaron, David, clama ad me et exaud[iam. Ubi deus loquitur, consolLatur.<br />
Propter illam domum domini, qui fecit nos pop[ulum suum, volo loqui.<br />
10 Alioqui totus mundus quaerit mortem, malum istius sancti loci lerLUsa-<br />
lem. Et ego velim frangi istis malis EccLlesiae, PolLitiae; sed non, ift<br />
mcf)t red)t. Si venimus per dura, non frangant te pericula OecoLUomiae,<br />
PolLitiae, Ec[clesiae, sed cogLita: servio meo domino et fratri. Non sum<br />
1 neben 139 steht (141) 12 nid^t "<br />
Dr] nihil intelligunt, aliam molestiam enim non norunt praeter illam, quam<br />
15 ipsi sibi conciliant ob neglectum matrimonium, nempe aestum libidinis.<br />
Illas autem Ecclesiasticas et politicas molestias non sentiunt; quia enim<br />
princeps mundi eis non adversatur, sed largitur omnia, facUe eis est<br />
regere. Nimc autem per verbum Ecclesiae purgantur et Magistratus<br />
recte docetur de suo officio; furit Satan sicut 'potens in atrio, cum venit^ut. n.aif.<br />
20 potentior et fortior'; in bis molestüs animus obfirmandus est et cogitandum,<br />
sicut ista iubente Satana non coepta sunt, ita etiam eo reluctante<br />
non abiicienda esse aut deserendam vocationem, Sed serviendum esse<br />
primo ipsi Domino nostro, Deinde etiam fratribus et proximis nostris,<br />
quos saepe nee videmus nee novimus. Propter hos Ecclesiae doceri,<br />
25 Eespublicae autem regi debent, non propter mundum; is non dignus<br />
est, ut für suspendatur aut plectatur capite homicida. Sed Dominus<br />
in coelis et fratres ac proximi in terra sunt digni hoc officio magistratus,<br />
sicut subiicit:<br />
IX. Propter domum Domini Dei nostri quaero bona tibi, v.9<br />
30 Prima ratio, cur oret et bene precetur, est, ut serviat fratribus,<br />
non ingrato et perverso mundo. Secunda est, ut etiam Deo serviatur<br />
et conservetur domus illa, in qua Deus loquitur, audit preces etc. Hoc<br />
debet satis lucri esse piis, si qui mali contemnimt aut etiam nocere püs<br />
conantur, erit, cum dabunt sui contemptus et impietatis satis magnas<br />
35 poenas. Nobis hoc satis sit, quaesivisse salutem proximi et conservationem<br />
cultus Dei. Neque enim domum hie intelligere debes lapides et ligna,<br />
sed cultum Dei, qui in ista domo exercebatur. Neque enim fuit talis<br />
domus, in qua nihil ageretiir; homines ibi orabant, docebatur ibi verbum
118 In XV Psalmos graduum. ir.32/33. [1540.] (Fs. 122,9)<br />
Hsjiniitilie in isto offLicio, meus lab^or fructif[icat deo gloriam et proxLimo<br />
salutem. Si bomis non est, obedLiens, sufE[icit 1 esse, Si non omues in<br />
ecLclesia. Sic in pol^itia. Sed molestia, diff^icultas, vexatio, desperatio<br />
iollcn blLCiben; qui non vnlt ferre, fiat monachus. Non sie. In med^iis<br />
difificiiltatibus contemnere mundum et diabLolum, qui pertiirbLat PolLitiam,<br />
OecLOUoniiam et praesertim EcclcKiam. Ideo orabo pro te, ut maueant<br />
sedes in ludLicio. ÜLavid intelLlexit virtLutem et gloriam verbi. Neu<br />
fuit fü^^, qui quaesivit Ioach[imicos, sed vidit: si verbuni et regLnum<br />
>) Grimm, Deutsches Wörterbach 3, 1633.<br />
^^]'Dei, Dens autem audiebat preces et dabat oracula, sicut supra quoque<br />
dictum est.<br />
lo<br />
Sed cur addit 'Dei nostri' 1 Ideo scilicet, ut intelligatur de tali Deo<br />
loqui, qui hunc populum circumcisum fecerat suun» populum. Haec<br />
quoque causa est, cur non, sicut mundus, quaerat malum huic populo<br />
aut frangatur istis molestüs Politicis et Ecclesiasticis, Sed postquam<br />
vocatus est in regem et Prophetam huius populi, perdurat et consolatur is<br />
se bis duobus, quod serviat primum fratribus, deinde Domino suo, quod<br />
non Sit inutilis servus, siquideni fruotificat Deo, ut gloriflcetnr, et proximo,<br />
ut salvetur. Ad hunc modum nobis quoque est cogitandum, ut, si non<br />
omnes sint boni, obedientes, sufficiat nobis saltem aliquos esse bonos.<br />
Si non omnes Ecclesiae accipiunt doctrinam nostram, sufficiat nobis jo<br />
saltem aliquas esse, in quibus fructificatur Deo et fratribus. Hoc enim<br />
nunquam fiet, ut omnes boni flant. Qui hoc non potest ferre, fiat monachus,<br />
scilicet et plane nihil molestiarum patietur. Ergo meminerimus<br />
orandum esse propter fratres et donum Domini cum Davide, qui, sicut<br />
hie Psalmus ostendit, probe intellexit virtutem et gloriam verbi. Ideo n<br />
non agit gratias, non exhilaratur propter auri et argenti copiam, quae<br />
tarnen ei non defuit, sed propter vcrbum et cultuni Dei. Haec cum<br />
adsunt, facile oninia alia incomnioda sarciri possunt. Nam sie Dens manet<br />
et fratrum salus quaeritur, hoc quid volumus anipliust contra cum<br />
verbiim non adest et nulli veri ciiltus Dei adsunt, amisimus simul Deum, m<br />
misericordiam et salutem Ecclesiae seu fratrum et nihil restat quam<br />
ßacrilega multit\ido, qnae damnatur. Adhortatur igitur nos David<br />
i)er<br />
in hoc Psalmo, ut discamus verbum colere et eins su« - essum<br />
fidelem orationem quaerere et non turbari, etsi maior pars est impia.<br />
Sint igitur alii suo periculo impii, nos aut«m agamus Deo gratiae, t»<br />
quod dat i)acem et pios doctores, qui verbo gubernaut Ecclesias.<br />
übi enim haec non sunt, ibi necesse est esse pcrturbatas oonsiientias,<br />
Idolatriam, impietatcm, caedes, adulteria et similia raonstra, quae<br />
US patUtur Ji 24 domum U
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, 9; 123, 1) 119<br />
Hß] bletlit, jo T)at§ ntclit not. [331- 139^] Ablato verbo ift deus et fratres {)tn lt>eg.<br />
Melius est, joiiree gefreffen imb ben gebraten bel}alten quam eitel trecf.*<br />
Ideo docet bic psalmus, ut servemus hoc beneficium verbi et Pol[itiae.<br />
Ubi regLnum et sacerLdotium non est, Ibi morb, raub, ut in austria^,<br />
5 deinde con[scientiam habere perturbatam. (Ss jinb vulgaria vocabula<br />
Sacerdotium et Eegnum, Sed tjaben üiel t)nn jtd).<br />
PSALMLS CXXin.<br />
IT. Decemi).| 'Ad te levavi' : Videtis hLunc psalmum brevem, Sversuum. v. i<br />
Exemplum est, quod non vis orationis in multitudine, sed in virtute et<br />
10 spii-itu. Siirg ünb gut, föenig ünb ftard tnort mad)en gut gebet. Orationes<br />
audißtis debLere esse creb^ras et breves, sed robustas et vegetas per nubes.<br />
hoc fit, quando af[fectus vehemens est et urget pressus mag[nis. Sunt<br />
'gemitus magni'. S[ummis gemitib[us clamat in celum, et isti claLmores iRöm. s, i«<br />
sunt pro sanctis, non pro rebLUS leviculis, sed quae max[imae S[anctis:<br />
IS 'ut adveniat reg[nnm' et relLigio, S. Ergo psalmus totus est tLur§ oratio swatts. e, lo<br />
contra superbLOS, ut clare dicit in 3. versu, qui vivT.int in seciiritLate, contemptu<br />
et querunt. Psalmus non est tantum apud persecLutores verbi,<br />
Nr. 2035.<br />
3 docet c aus dostet 14 max[imae (ad) SLanctos<br />
') Sinn: Unter Beschwernissen an der Kirche festzuhalten. ') Vgl. Enders £,<br />
Dr] Dominus lesus avertat ab Ecclesiis nostris et servet nobis istas<br />
reliquias, qui colunt sacerdotium et regnum. Haec enim duo vocabula<br />
20 usu qiiidem vulgata ac nota sunt, sed longe phis in se habent, quam<br />
mundus et adversarü nostri intelligant. Itaque pro conservatione harum<br />
rerum, quas non intelligunt, orare non possunt.<br />
PSALMUS CXXIII.<br />
Ad te levavi oculos meos.<br />
25 ESt bic Psalmus, sicut videtis, satis brevis. Ideo aptum exemplum<br />
est, qnod ostendit vim orationis non esse positam in multiloquio, sed<br />
in Spiritu; nam etiam pauca verba magna rerum pondera complecti<br />
possimt accedente spiritu et 'inenarrabilibus gemitibus' cordis, Prae-SRöm. s.as<br />
sertim cum necessitas eiusmodi incumbit, nt non sit spatium longioris<br />
39 orationis meditandae. Extant quidem orationes copiosae et prolixae<br />
in Psalmis, et inter reliquas Propheticas insignis est illa Danielas nono.Dan. »,4fi.<br />
Sed omnis oratio tum satis longa est, quando affectus est vehemens
120 In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.) (Ps. 123,1)<br />
Hs] ßed ap\id eos, qui volunt {iloriari de VLerbo, deo. Qui volunt vocari sancti<br />
dei, doctiorcs vcritatis, quales apud nos dives, opulLcntes, E|ottense6<br />
ßpiiitus, qui nobiscum participant nomine et gloria Christi, et tarnen<br />
^^vunt sepuris^sime et valde divexant eos, qui synceriter docent et vi-<br />
vunt. ISTon opus adducere exempla ex vetLere histOLria, nostra aetas ha- s<br />
bet multa. Sie in isto pop^ulo opt[imura EegLnum iastitutum per Miosen,<br />
habLebant formam docendi popLulum secundum verbum dei; contrariuni<br />
fiebat. Sicut in Mose scriptum, non fiebat, et tantum fingeb[atur officiis<br />
pol^iticis et Ecclesiasticis. Eeliquiae aUquae bonae inveniebantur in<br />
doctLiina, [Sl. 140»] alia pars vivebLat secure et ridebat pios et habLebat lo<br />
a.S5n. 9,«ff. pro fatuis et Lnsanis. Ut in lehu historia: qui uncturus erat, nobil|^es et<br />
Pl^rincipes hie sedentes ap[pellabant fatuum. Ideo pLrophetae fuenmt<br />
apud eos meri fatui. Et doctLiina de f^ide et iustifLicatione für lautet<br />
tor{)eit. An \o gongen jet) tempore Davidis, non scriptum. Sed antequam<br />
regLuaret D[avid, sub Säule erat seditiosus, desertor, apostLata, n<br />
Dr] et intelligit praesentein necessitatem, quae sanctis obücitur, non de<br />
leviculis rebus, quales mundus maximas iudicat, cum aut periclitandum<br />
est de victu aut aliis similibus rebus, Sed cum opprimitur EcclesiaTyrannorum<br />
armis, cum prophanatur nomen Domini impuris dogmatibus, et si<br />
qua similia sunt, quae ad gloriam Dei ac salutem animarum proprie ao<br />
pertinent. Haec pericula fere non possunt oratione dici, Ideo tum vere<br />
orant Sancti, quando cum dolore animi et anxio spiritu ista in mundo<br />
vident et experiuntur ac de iis serio cogitant.<br />
Ad hunc modum hie Psalmus est oratio contra superbos et securos,<br />
sicut ostendit postremus versus. Hi autem sunt non tantum inter eos, u<br />
qui impia dogmata sequuntur, sed etiam inter eos, qui volunt gloriari<br />
de verbo et sana doctrina, qui gaudent titulo, quod populus Dei et Ecclesia<br />
sint, quique nobiscum participes baberi volunt nominis et gloriae Christi<br />
et tarnen sunt seculi spiritus, qui aut rident aut moleste exercent syncere<br />
docentes. Talium magna copia fuit in populo Israel, habebant enim so<br />
regnum et cultum verbo Dei per Mosen institutum, habebant minist^rium<br />
copiosum in tanto numero rroplietarum et Doctorum. Sed quomodo<br />
Prophetas tractare soliti sint, ostendunt historiae; cum Elisa 4. Ee. 0.<br />
».wn.»,«n.fllium Prophetae ad lehn mitteret, reliqui dicunt: 'Quid vcnit ille iu-<br />
sanus ad teT Ac Psalmi et couciones Prophetarum satis arguimt, cum s»<br />
de fide et iustificatione coram Deo populum docerent, a multitudine<br />
derisoR, imo «tiam ut haereticos damnatos esse, cpiod sacriflciis et cultui<br />
legali aliquid viderentur tU-trahere. Sic David sub Säule seditiosus<br />
iudicabatur et sustinebat crimen regni perfide affeotati. Postea cum<br />
39 Mculi] Mcuri Ji
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 1) 121<br />
Us] proditor sui domini; et cum factus Eex, giengS im md)t üiel beffev, suum<br />
regLnum ftiinb in inax[ima Lnfirmitate, et fatuus. Et mulier dLixit: 'No-«- ©
122 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [lötO.J (Ps. 123, 1)<br />
Hg] [SBl. 1401'] 'Ad te levavi': Est maxLimus peniitus. 23o fol id) t)in?<br />
imdiqLue circumspectio, quaerens etiam corKiolatoreB, laudatOLres, faventes,<br />
sed non invenio. Vires desunt, sapLientia, multitudo deest. Et<br />
ergo unicum refug[ium, ut vertamus cor nostrum ad deum et levemus<br />
ocLUlos nostros in CLclum. Et individuo vago vocat deum habitatorem i<br />
celi, Si toti mundo jolten conculcatio, habitantes in terra conculLcant,<br />
f sor"; 11 concacant, conspurcant nos, 'opprobrium', 'catarma*, piaculum t^otius<br />
VI ISO, 5 orbis. 'HabiLtare cum Kedar et Mesech'. Unicum hoc rel[iquum, ut habi-<br />
tator CLoeli invocetur. Sic loseph, cum premeretur angust[ia et copiarum<br />
Dr]ut exaudianiur et ex contemptis reddamur gloriosi in regno Dei. Sed >*<br />
longa nobis haec mora est et dolet ferre, quod Dens tarn diu patitur nobis<br />
a malo et securo mundo insultari. Ideo necessarium est Christi mans!ur.<br />
*i, udatum, ut 'possideamus animas nostras in patientia'. Sed veniamus<br />
ad verba Psalmi tandem.<br />
VI I. Ad te levo oculos meos, qui habitas in coelis. »<br />
Hie est vehemens gemitus animi anxii et undique circumspicientis<br />
ac quarentis fautores, amicos, consolatores, laudatores, sed nunquam<br />
invenientis. Quo igitur, inquit, miser et contemptus ego confugiamt<br />
desunt vires, quibus me tuear, deest sapientia et consilium in tanta<br />
multitudine adversariorum meorum. Ad te itaque venio, mi Dens, Ad »»<br />
te levo oculos meos, qui in coelis habitas. Sie Deum, ut Scholastici<br />
loquebantur, in individuo vago seu generali appellatione Habitatorem<br />
coeli vocat, ut signiflcet omnia plena esse derisoribus et pios conculcari<br />
i. «01.4, 13 ab Omnibus, qui habitant in terra, in aere et nubibus, esse 'xa&äQftaia<br />
seu purgamenta' totius mundi, uaium igitur habitatorem coeli esse reli- s»<br />
quum, a quo speret auxilium et openi. Hanc perieuli maguitndincm<br />
affectus iste exprimit, quod circumspectis omnibus nulluni neque auxilium<br />
nee consilium se invenire dicit quam illuni, qui in coelis habitat. Haec<br />
tentationem valde augent. Itaque talibus verbis in tentatione orat,<br />
quae fortasse ipse eo tempore non satis plene intellexit, Sicut Paulus so<br />
««m. a. M quoque dicit 'nos nescire, quid oremus'. Spiritus quidem novit et int^lligit<br />
verba ista, sed homo non potest ea satis pro magnitudino sua concipere<br />
in tempore tentationis, dum fides adhuc inflrma est et luctatur. Postquam<br />
autem hoc datur, quod voluinus, et oratio exaudita est, tum fldes<br />
habet suum robur et nos tum tentationem tum orationem, qua in ten- sh<br />
tatione sumus usi. plenius int^Uigimus. Opponit itaque David in hoc<br />
versu Habilatoreni codi lialiitat()ril)us terrae et aeris, lioc est, Satanae<br />
et mundo, et erigit se, quod, quanquam mundus magnus et pot«n8 est,<br />
17 oatquam Ji
In XV Fsalmos graduum. 1532/3H. [1540.] (Ps. 123, 1) 123<br />
Hb] multiLtudine. Uiiicum est hoc, ut 'levemus'. Ibi significat magLnitudinem<br />
siii af[fectus et gemitus, quod nuUum auxLilium nisi ad habitatorem ipsum.<br />
Sed tempore operationis ift vehLementer jdjlüer, sed coram deo fortis^simum.<br />
Christianus in tent[atione loquitur verba, quae ipse non intelLligit,<br />
5 utEo. 8.: 's[pintus SLanctits seit gemitus', et qui seit, novit, roaS bte tüortwöm.s.'zg<br />
gelten. Ideo cum dicit: 'habLitator coeli'. Ibi inlirma fLides, dum oramus,<br />
cum exauditi et dedit, tum fortis. Opponit habitatorem in clobIo contra<br />
habLitatores in terra. Sic arrip[it fldLUciam orandi ad, cum maior<br />
Sit quam qui in mundo. Si diabLolus, mundus, adversa[rii magni, qui<br />
10 mord[ent, maior noster, quia vocatur 'hab^itator celi', cum quo infinita<br />
milia ang[elorum; ubi unus homo, princeps, nobLilis, heretLicus divex^at,<br />
Dr] tarnen Deus sit maior. Quid igitur, si mundus te ridet et vexat? Huc<br />
potius respice, quod Deus cum omnibus Angelis et Sanctis suis te intuetur,<br />
te praedicat ac laudat. Hoc versus iste significat verbis, ut videtis,<br />
15 satis humilibus, sed plenis omni copia consolationum, si quis modo<br />
crederet. Spiritus certe, qui haec verba dat et suscitat gemitus hos in<br />
afflictorum cordibus, intelligit, quanta gravitate haec orentur.<br />
Porro in secundo Psalmo Graduum diximiis, Sanctos in veteri Testamento,<br />
cum orarunt, non simpliciter orasse ad Deum coeli, sicut Turcae<br />
80 et ludaei adhuc hodie orant, sed vertisse se corpore et animo ad templum<br />
in Hierusalem. Itaque qixod hie dicit: 'Ad te, Domine, levo oculos meos,<br />
qui habitas in coelo', sie intelligendum est, ut et corde et gestu fateatur<br />
illum coeli Habitatorem habitare vere in tabernaculo in Hierusalem.<br />
Hoc eo consilio hie repetendum et admonendum esse duxi, ut prohibeam<br />
ii cogitationes, quae ascendunt propria temeritate ad nudum Deum et<br />
pingunt Deum in coelo esse invocandum. Nam is locus tenendus est,<br />
in quo Deiis vult adorari. Is fuit locus tabernaculi tempore Legis, et<br />
recte dicitur coelum, sicut ministri eins loci et cultuum dicuntur 'stellae'<br />
et populus 'exercitus coeli', Sicut Esaias et Daniel loquuntur Esa. 40., gei.^o.-'«<br />
30 Daniel 8. 11. In novo Testamento diximus non esse aliquem corporalemjon.s, lo<br />
locum, sed plenitudinem divinitatis esse et inveniri in uno homine et<br />
Deo Christo. Eins populus seu credentes appellantur Kegnum Dei,<br />
sicut Paulus dicit: 'Eegnum Dei in vobis est', Ideo scilicet, quia Christus, gur. i?, 21<br />
Eex coeli, in Sanctis per Spiritum et verbum suum regnat. Sic Paulus<br />
35 in Colossensibus dicit, 'nos esse in coelestibus', non quod corpore simus sp^ti 3. 20<br />
In coelis, sed quod ille Eex, qui regnat, vivit, loquitur, operatur in nobis,<br />
est Eex coeli etc.<br />
;Hoc ideo necessarium est scitu, ut maneamus in recta, sed tamenmatttT.u<br />
angustiore semita nee putemiis Davidem orasse sprcto templo. Qui enim<br />
26 fingunt £
124 In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 1)<br />
Hs]comedat nos, infinita milia angLclorum. Sed ßi quis hoc cred^ere posset!<br />
Dicuntur in tempore necesLsitatis, sed non putantiir tantum habere<br />
ponderis, sed oratio manet infirma; sed SLpiritus SLanctus dat af^fectum<br />
»f. 2, 4. sin cor, bann jinb jte gro§. In 2. psalmo dixi, quod versi cum gesfru orandi<br />
ad templum. P[ossiimus f)efften 511 jamen deum habitantera [81. 141»] 5<br />
in c^oelo et habitaculum. 'Ad te' meint er deum, quilero[solymis habLitat,<br />
quia ideni ipse, qui habi^itat in c[oelo et Sion. Eegnator C[oeli dignatur<br />
habitare in Sion. Ut prohibeam, dico, rationem, consilium, quae ascendit<br />
propLria temerita[te ad deum, ut ludei. Sed praefigendus locus, ubi<br />
deus vult coli, q[uamquam sit inhabitator ceU. In propLrio illa ipsa sedes 10<br />
in lerus^alem vocatur 'celum', ministri 'stelle', pop^ulus 'Exercitus ceU',<br />
'^'^<br />
»on.^s; 10 EsaLia et Dani[ele, quod lUustris deb[et 'proster[nere pl^iu-imas Stellas<br />
de celo. Et quod magnificatur ad[ire principem multiLtudinis'. Militia<br />
cell in lesa^ia, quia fuit cultura vel militia, qua mihtabatur, serviebatur<br />
sut 17, »1 deo celesti. Christus suum r[egnum 'regnum ceU', non quod simus adhuc n<br />
in celis, sed quod regnator celi regLnat 'in nobis*. Sumus in celis PLrin-<br />
1 s\ 6 habitacolo 11 vocatur c au» vocantur zu 12 Dainiel r<br />
Dr] hoc faciebant, erant sacrilegi et apostatae, sicut a Prophetis appellantur.<br />
Quare addamus hanc glo.ssam, cum David dicit: Qui habitat in coelis,<br />
ut idem sit, ac si dicat: Qui habitat in Zion seu Hienisalem. Sic apud<br />
nos nulla est oratio extra Christum, sed quidquid oramus. oramus in so<br />
nomine et fiducia Domini nostri lesu Christi, qui ita est habitator coeli,<br />
ut tamen secundum verbum et spiritum sit nobiscum in terra et regnet<br />
in manu, lingua et omnibus membris nostris. Omnia enim sanctorum<br />
opera sunt opera Christi in eis regnantis. Neque enim separandum est<br />
coelum a terra, sicut David non separat coelum et Zion seu Ilieru.salem. «<br />
In Christo enim coelum et terra coniuncta et idem sunt. In Christo onuiia<br />
impleta sunt et possidentur omnia. Itaque qui Christum habet et credit,<br />
habet coelum et terram et quicquid in eis est, Sicut tempore veteris<br />
Testamenti Deus omnia collegerat ad locum tabernaculi.<br />
Fanatici spiritus semper fingunt sibi proprias religiones, Sicut ludaei so<br />
quaerebant valles, lucos, amocna flumina etc. li etiam volebaut videri,<br />
quod Icvarent oculos ad Deum habitantem in coelis, sed fallebautur.<br />
Quoraodo, inquis, an non coelum id est, quod supra caput est T Recte.<br />
An non ea sedes est Deit An non Deus ibi inveniturt Non, Quia Deus<br />
sie est habitator coeli, ut verbo suo dixorit sc in loco tabernaculi habi- n<br />
taturum esse. Ibi quaere cum, Saul, Ahah, Baesa, lerobeam, Ibi secundum<br />
verbum suum cum invenies. Alibi nusquam, neque in coelo nee in terra<br />
eum invenies. Turrae etiam orant ad Deum, coeli ot terrae creatorem,<br />
Bed non inveniunt, quia in Chiisto Deum non creduut nee quaerunt.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 1) 125<br />
Hs] cipaliter et vocamm-, non quod corpore in celis, sed quod rex, qui loquitur,<br />
reg[nat, in nobis est etc. Et propter regem illum vocatur popuilus eius<br />
''pop[iihis celorum', 'popLulus celestis', Ut non quaerat quisqLue singLUlarem<br />
cultum. Et non piitet (jiiis, ÜLavidem orasse spreto, negLato tem-<br />
5 plo; qui hoc faciebLant, erant sacriLlegi, Apost[atae et accusab[antur a<br />
SLanctis propLhetis idol[olatrae.<br />
'Hab[itas': i.e. ad te domine, qni hab[itas in Ieru[salem, qui es<br />
verus liab[itator et E[ex celi. Sic extra Christum nulla oratio. Sed oramus<br />
ad d^eum patrem per et in domiao lesu Christo. Is est nostrum tem-<br />
10 p^lum et tab[ernaculum. Et hac fidLUcia dioimus Christum hab[itatorem<br />
celi, et tamen secundum E[uangelium et gLratiam est nobiscum in terris,<br />
qLuidquid facimus, loquiLmur, sunt opera et verba Christi regnantis in<br />
nobis, qiiia in eo omnia impleta, quae sunt in CLelo et terra. Ideo extra<br />
Christum non est quaerere r^egnum CLClorum. [St. 141 1] Bo habito habes<br />
15 omnia reg[na cel^i, terrae. Sic adorasse in lerLUsalem era^t adorare in<br />
CLclo et terra, quia erat adorare illum V[erum dominum CLeli et terLrae.<br />
Hoc contra E[ottenses et flabergteifter^ et idolLolatras, qui fingimt pro-<br />
PLrias religLiones, montes, valles, flumina, modos, Ut Iud[aei, l8[rael.<br />
') Vgl. Unsre Ausg. Bibel 3, 672, 32.<br />
Dr] Sic Papa orat ad Deum Augustini, Prancisci, Petri, Pauli etc. Sed talis<br />
20 Deus nusquam est, in Christo enim placuit 'habitare omnem plenitudiaem', sol 2,<br />
In eo qui orat invenit Dei aures apertas, qui extra Christum orat, huic<br />
Deus aures non praebet. Hinc facile est iudicare de Papistarum orationi-<br />
bus, quae omnes fere in genere nituntur non solius Christi nomine, sed<br />
meritis et intercessionibus Sanctorum. ImpossibUe igitur est, ut vel<br />
35 hunc vel alium Psalmum possiat recte orare. Amisso enim aut post-<br />
habito Christo amissus est Deus cum omni creatura, cum Scriptura et<br />
Omnibus aliis, quae sunt.<br />
Ergo hoc epitheton est Dei non gloriosi ia maiestate, sicut iudicant<br />
Papistae, sed revelati, non (ut sie loquar) Dei speculati aut per nos re-<br />
30 peribilis, sed manifestati per suum verbum, in quo se revelat talem habitatorem<br />
coeli, qui habitare velit ad Arcam ia tabernaculo. Est quidem<br />
revera coeli habitator, sed non mihi, cui per verbum suum dicit aUud,<br />
nempe, quod tum ia templo, nunc in homine Christo inveniri et esse<br />
veUt. Hanc regulam orandi et colendi Deum nesciunt Idolatrae ludaei,<br />
35 Turcae, Papistae et omnes voluntariarum religionum autores, qui putant<br />
se Deum velle taventre et colere secundum quod ipsis cor dictat. Tales<br />
cultores Deus non novit nee accipit, siciit ipsi Deum non noverunt.<br />
Neque enim Deus nudus a nobis appraehendi potest, Circumstantiae<br />
autem, tempus, locus, persona, non sunt sumendae ex nostra ratione.<br />
9
126 In XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 1.2)<br />
HsJIpsi petLierunt, claLmavcrunt: 'Nos levamus' etc.; non est verum. Non<br />
attiugis. Seil liabLitator coli non est repeiibilis in C[elo sed in lerLUsalem,<br />
nusquam. NegleLCto templo a deo instituto impossibile. Ut TLurcae<br />
hodie orant ad CLreatorem cell et ter^rae. Sed nuUus e.st creator CLeli et<br />
ter^rae. PapLa: O Dens SLancti PrancisLci, AugLUstini, — non est<br />
talis. In principio ({jeijft einer): placuit; si extra Christum oraveris, Deus<br />
obturavit Aures, non aud[iet, quia vult habitator cel[i et creat^or<br />
CLcli et ter^rae in isto ho[mine. Sicut ludei.s non potuit inveniri extra<br />
locum a deo desigLuatum, sie nos extra Christum. Ne glorientiu Pap^a,<br />
T[urca se liabcre; PsLalmos legere, tft erloflen. Haec dico propter vocab[ulum<br />
'habLitator', ut scias Epith[eton dei non gloriosi, sed dei revelati,<br />
non speculati per nos, sed manifestati per suum verbum. Habitator<br />
10 habent<br />
Dr] sed simpliciter ex verbo Dei. Qui ad hunc modum habet Deuni descriptum<br />
circumstantiis in verbo suo propositis, is postea sine pcriculo eum potest<br />
».lim. 6, 16 appellare secundum maiestatem suani Habitatorem coeli. Dcum 'habi- i»<br />
tantem lucem inaccessibilem', Creatorem coeli etc., sicut aliquando Pro-<br />
phetae et Apostoli solent.<br />
^•2 II. Ecce sicut oculi servorum respiciunt ad manus<br />
dominorum suorum, Sicut oculi ancillae ad manus dominae<br />
suae, Ita oculi nostri ad Dominum Deum nostrum, douec jo<br />
misereatur nostri.<br />
Utitur Propheta duabus similitudinibus, quibus incendit affectum<br />
suum, et siniul orationem quoque facit ardentiorem, quasi dioat: DilTert<br />
Dominus auxiliuni, sinit in nostro conspectu florere subsannatores illos<br />
et secure superbos contemptores, qui gloriantur se esse filios Israel et sedent «<br />
in cathedra Mosi, ideoqiie timentur ac honoraiitur. Longa sane nobis<br />
et molesta haec mora est, Sed tarnen facieraus, quod probi servi et probae<br />
ancillae solent, ut in hoc contemptu et aliis periculis ipsi nos non vindicemus<br />
per impatientiani, sed respiciamus ad Dominum et oxpectemus<br />
eins manuni. Sic coufitetur Sanctu« vir Deuni difTerre auxiliuni et pro- so<br />
trahere moram nee deflnire modum aut tempus, quo iuvare velit, sed<br />
ßinere Sanctos in eo sensu, quasi modus et tempus sint iiifinita, ut videantur<br />
quasi inter coolum et terram pendcre medii. Haec gravia sunt et iniruiu<br />
in modum aggravant tentationem. Quare tenenda consolatio est, quam<br />
Propheta hi
In XV PsaliTios graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123. 1.2) 127<br />
Hfl] CLcli est, sed mihi non est, donec mihi manifestetur. Fuit hab[itator<br />
celi ante omnes hoLmincs, sed milii nihil profuit, donec descend[eret et<br />
loqLueretuT et constitueret locum, tempus per se, dicens: Hie habitabo, hie<br />
inveniar. Est creator, sed non invenies, sed hie. Hec ignorant isti idola-<br />
5 [trae PapLa, TLurca, filii IsLiael et omnes auctores volunt[arianim religionum,<br />
qni deum volunt treffen nad) irem fopff. Constituendum de eerto<br />
loco, persona; his habitis postea voca C[reatorem, habLitatorem celi, cre-<br />
a^torem hominum, benedictorem seminis et frugum. Sed Ante hoc est<br />
fnmus ante ignem.<br />
10 'Ecce, sicut ocuU servorum': sunt 2 similitudines, ubi magis urgetv 2<br />
suum afLfectum, ut illam orationem q^uamvis brevem reddat ardentiorem:<br />
qLuam diu Differt, videt[m' in con^spectu nostro ty^rannus,<br />
falsos fratres, qui iaetant se doct[ores supra cathLedram M^osi, in loco<br />
3 habitabo c aus habitat 4 inveniam hie mit Strich zu habitabo Z. 3 gezogen<br />
5 auctores fehlt 8 frugum c aus frugis U fumus c aus fnmum 11 ut c aus ac<br />
Dr] Proponitur igitur nobis hie exemplum patientiae, quod expectanda<br />
15 Sit manus Domini et non dubitandum de auxilio divino seu manu Domini<br />
affutura. Cum enim prima syllaba seu potius primus gemitus<br />
orationis incipit, annuit Deus et respondet nobis: fliat, non tamen<br />
debemus statuere, ubi, quomodo, quando, per quos sit daturus, quae<br />
petimus. Haec enim relinquenda simt Deo, ut ipse definiat. IsTobis hoc<br />
so agendum est, quod nostri officii est, ut scilicet oremus et sicut servus<br />
respiciamus ad manum nostri Doniini.<br />
Ad hunc modum docet nos David suo exemplo et monet, ut etiam<br />
expectemus, non remittamus brachia nee avertamus oculos a Domino,<br />
sed ut urgeamus, instemus, perseveremus, sicut Christus quoque monet Sut. le, 2ff.<br />
25 similitudine illa mulierculae et iniusti iudicis, qni, etsi neque Deum<br />
nee homines timeret, tamen improba assiduitate vincitur ad cognoscendam<br />
causam. Si enim homo pessimus tam malus non est, quin superetur<br />
improbitate orandi, quid non de Deo sperabimus, qui se ultro ad audiendas<br />
preces offert, nos autem etiam mandato suo cogit ad orandum, imo ut<br />
30 dicam, quod res est, qui ad largiendum est promptior, quam nos ad<br />
accipiendum? Nam iUa mora, qua auxiliiim differt, non hoc agit, ut<br />
ostendat se nos non auditurum esse, sed \\t exerceat fldem nostram et<br />
nos discamus cognoscere varias et multiplices rationes auxilii divini,<br />
tam longe positas supra hoc, quod capere et inteUigere possumus. Sta-<br />
35 tuamus ergo rem, quam petimus, differri, non negari, nee patiamur<br />
nos unquam eo adduci, ut moram hanc interpretemur esse neglectum;<br />
vult enim Dominus ita nobiscum agere, ut nomen suum retineat, quod<br />
14 certo affutura B 3f> neglectam A
128 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pb. 123,2)<br />
Hs]Davidis, timentur, honorantur, et diu durat. Sed sie faciemus ut i\ned:)te<br />
et megbe. VolLumus expLCctare et tamdiu auf f iljn je()en, donec misereatur.<br />
Conf[itetuT vir bonus et PLius deum differre, quod non constituit nobis<br />
tempus, definit modum, quo velit iuvare; sinit modum, tenipus infinitum<br />
bleiben. Si finis erit, tempus veniet, persona et omiiia, non nostra deüui- s<br />
tione sed divina. Qui in tentLatione, non fted deo Q\i. Non ymM deflniri<br />
per nos. Exemplum est hie patientiao- In quacunque trib^ulatione<br />
expectandum, non dub[itandum de manu vent[ura. Oratio est audita<br />
ad 1 syl[labam, deus dicit in c^elo: fiat. Nemo oret, nisi constiLtuat in<br />
corde: OrabLO, et antequam dixLi Amen, Qft"? ia in CLelo. Sed ubi, quo- lo<br />
modo, quando, per quem, ba jol id) nid)t jdjiiefen sed ipse. Sed sufficiat,<br />
quod certa exaudLitio; sed quomodo, non etc. Ideo dicit: volLumus<br />
expLCctare et ocluIos nostros sie levare in c^elum, sie urgere orationem,<br />
4 modus 5l6 defenitione<br />
Dr] David in alio loco ei tribuit, quod scilicet sit 'Adiutor in opportimitate'.<br />
Haec opportunitas deflnitur ab ipso, a nobis non potest definiri. is<br />
Sed obiter hoc quoque admonendum est, quod Spiritus sanctus<br />
hoc in loco probat oeconomiam, quod liceat habere servos, et simul<br />
significat bonum vitae genus esse servire, si tarnen accedat fides, Siquidem<br />
servi hie inducuntur pro consolatione servorum Dei et probatur<br />
in eis patientia et fides, quam habent de Dominis, quod non statim ad »<br />
primum asperum verbum fugiunt neque ita severitate Dominorum ter-<br />
rentur, ut omnem de eorum benignitate spem abiiciant, Sed reapiciuut<br />
ad manum eorum, et expectant miserieordiam. Sed profecto loquitur<br />
David de melioribus eervis et ancillis, quam hodie sunt. Nulluni enim<br />
genus hominum est, quod faUacius, negligentius et impatientius sit, etiam a<br />
cum iustissimae causae sunt obiurgandi. Quare qui volunt boni esse,<br />
meminerint exemph et regulae, quam Spiritus sanctus hie dicit a bonis<br />
servis servari, quod non impatientes, non difficiles sunt, sed fideliter<br />
officium faeiunt et respiciunt ad nianus Dominoi-um suorum.<br />
Praecipue autem hoc in loco observandum est pronomen, quod non so<br />
simpliciter dicit: 'oculi nostri sunt ad dominum Deum', sed addit:<br />
'ad dominum Deum nostrum', hoc est, ad eum Deam, qui manifestavit<br />
et revelavit se nobis in verbo suo. Nam absque hoc si esset, non esset<br />
noster Deus; sie Dii Gentium et Idola, quae singuli sibi tingunt, c'icuntur<br />
quidem nostri Dii, tanquaro a nobis ficti et facti, sed non sunt veri Dii. '»<br />
nie aut
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 2) 129<br />
Hs]8ic persevLerare, bn§ tuir simpliciter non ces[samus, doneo. exauditi. Sic<br />
Christus docet oraie, ubi dicit de lud^ice Iniquo, ubi vidua ludiccLin per am. is, äff.<br />
multos dies. Sie f)telt an. 'Ecce Iniq[uu8, qLuemquam neq^naquam timui;<br />
Iud[icabo te.' Ibi pesLsimiis homo tarn malus non est, quam non supere-<br />
•* tur probitate orationis. Si Iudex impius potest vinci, multomagis deus,<br />
qui promptior ad largLiendum; [SBl. 142»>] tantum fit, ut exerceatur fldes,<br />
ut discamus rationem divini auxLÜii, quod deus aliter iuvet quam mundus.<br />
Ipse differt, profert moram, sed !ompt. 'OpporLtimum' et ip.sum ar- W- 9, lo<br />
t[ificem aiiXLilii, psalmus 9. Nobis ap^paret, quasi -negligat.<br />
10 'Donec': et fürt similitudines ein: 'Sicut oculi servorum', ft)te fn[edit<br />
et magb tf)un, sed bte fromen. Ego puto nequiciam fuisse servorum apud<br />
ludLaeos, qui ex necesLsitate servierunt. In Comed[iis^ de servis, quod mali<br />
nebLulones; quando homo aliquid coactus facit, facit quidem, sed quando<br />
sperat clam, postea redit ad Ingenium*; quando rusticum mtl ,^ititngen.<br />
15 Ideo loquitur hie de probis !n[ed)t et macjb, quorum fldes et dil[igentia<br />
fuit obedire suis dominis. V^ult dLicere: t^un boä) fLtomme f[ne(i)te jo,<br />
permanent in famul[i obedientia. Non sinunt sibi bland Liri nee iniuriis<br />
dominorum avocari, SJZifjen fLromme tinber. Sic, qui servus, ancil[la<br />
dei, non terreatur ista severitate dei, et homini non faveatur, lactationi-<br />
M b[us^ blan[diatur advers[ariis. Sed sit servus ut fidelis Joseph Et<br />
ut TereuLtius fingit servum in Andria ^ : quia sumus fldeles servi, non movebimur<br />
nee prosp[eris nee adversis. Obiter intel[Ugi potest, bonum genus<br />
vitae servire, Esse ser[vum et ancÜLlam in salutis statu, si sunt pii.<br />
4 iioD (2.) fehlt 12 über Iud[aeo8 steht praesertira In r 17 sibi] se<br />
«) Eunuch. IV, 4, 49; Andr. IV, 1, 51. ') Erg. suum. ') D. h. Verlockungen.<br />
Dr]cogitat, futurum, ut respiciat cucuUum suum, ut delectetur, si tam diu<br />
25 stet in templo, si non vescatur carnibus, si non prodeat in vulgus etc.<br />
Sed Deus revera talis non est, sed simpliciter est hocidolum cordis ipsius<br />
et humana opinio sine verbo, imo etiam contra verbum concepta et<br />
plantata a Diabolo.<br />
Ad himc igitur modum semper accipe 'Deus noster', hoc est, qui<br />
30 se in verbo sao revelavit, quem non flnximus nos, sed qui ipse se finxit<br />
et pinxit in verbo, quomodo velit coli, adorari, timeri etc. Hie verus<br />
Deus noster videtur quidem saepe esse alienus Deus, qui nos non respiciat,<br />
nee cu.'am nostri agat. Ideo impii homines ab eo discedunt, quaerunt<br />
praesidia sanctorum lacobi, Petri, nonnimquam etiam Satanae et magi-<br />
35 carum artium, quia haec, cum Deus noster auxilium differre soleat,<br />
praesentius iuvant; sed noster Deus ideo solet differre auxilium, ut<br />
nos probet et exerceat atque sie deducat nos primum in cognitionem<br />
nostri, ut agnoscamus pravitatem cordis nostri, quam facile patiamur<br />
Sut^erä SBette. XL, 3 9
130 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123,2.3)<br />
He] Est quaedam mag:na gloria, posse sie celebrare in sacris literis et<br />
i.flPftrii.iain celestibLUs, ubi 'angLeli desiderant videre'. (Sitel Emph[asi8. Deus<br />
noster est manifestatus et verbo suo declaratus. Alioqui non adderet<br />
pronomen, quia Uli dii, quos concipimus nostra devotione, non veri.<br />
Deu.s verus, qui suo verbo revelavit se. [St. 143»] Ideo CarthLUsiani non<br />
habent deum, quia fingunt deum seeundum suas cog^itationes, quae<br />
sunt aliene a verbo dei; ideo sunt mera idola, quia CarthLUsianus credit<br />
dei istius sensum, quod velit Respicere suum cucullum, nee est Deus<br />
suus, sed opinio in cord^e per diab[olum plantata, quia talis deus non.<br />
'Xoster': qui seipsum exh[ibet nobis, non quem fingimus. Et tarnen<br />
fielt jid), quasi in neces[sitate nos deserit. Ibi tum curritur ad Sanctos.<br />
Isti praesentes iuvant, sed ille diöert, seil, suos probare, tentare, ut pro-<br />
ducat ad cogLuitionem dei et sui, ut agnoscant, quomodo falsum cor<br />
liominis et perfidum, diffidLentiam et amorem sui, et cog[no.scant deum,<br />
quomodo differat et tarnen non deserat, quod iuvet, si etiam non sentiamus;<br />
tum agnoscimus eius bonitatem et nostram maliciam. 2)a§ tt)ut<br />
deus alienus nicflt, .sed statim iuvat.<br />
V. 3 'MisLerere': Repetit propter affectuni. 'Quoniam': causa istiiis<br />
psalmi, Quare ora[ret: contemp^tus est nimius. lam etiam orare posLSu-<br />
raus contra nob[iles, c[ives et rust^icos, quia tantus contemptus, ut<br />
odiosum, nisi adesset con.solatio scripLturae etc. Maior pars iam cog^itet<br />
vestrum: Quis vult TheoLlogus, praedicator fieri? inene \o, jcl) ber<br />
J^eufel ein piebiger. Et iam praedicatores, qui sunt, confugere volunt,<br />
ut fiant antif^ices, quia rust[ici et Sdiar[f)anjen fludien. Post[ea mit<br />
3 addes 6 habet 8 deum 9 suus c au» suum 11 tum o<br />
Dt] nos abduci a vero Deo, Deinde ut dedncat in cognitionem sui, ut disca- u<br />
mu8, quomodo velit nos iuvare, item quomodo possit, longe meliere<br />
et faciliore modo ac via, quam unqu;im cocritarp humana ratio potuit.<br />
v.g III. Miserere nostri, Domine, miserere nostri, quia<br />
multum repleti sumus despeetione.<br />
Haec est Psalmi propositio et causa, cur oret, nempe contemptus m<br />
hominum superborum et .securorum, quem nos hodie quoque nimium<br />
sentimus nee possemus superare, nisi huiusmodi exemplis et consolationi-<br />
bus revocaremur ad patientiam. Non autem conquerimur tantum de<br />
nostro nialo, maius hoc est, (|uod animos piorum exercet, quod scilicet<br />
videmus illo cont«mptu verbi et ministrorum paulatim futurum esse, »<br />
ut nemo Ecclosiarum administrandarum munus suscepturus sit. Quis<br />
enini iidolcsccns ingenio ]iraf(litiis simul aetatem et substantiam iilco<br />
yolet perdere, ut tandem pro labore et pio studio niliil quam odiuiii «t
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pb. 123, 3) 131<br />
Hs] bcm contemptLus foltö tnol I)in fomen, ut corrueret theologia. Non,<br />
sed ibi insurgeudum et reuitendiim t[ota fiducia: Ia§ jpotten, lachen. lUe<br />
vivit adhuc, sed an{)alten ut fid[eles servi et ancil[lae. Cives, r[ustici et<br />
nobLÜes, Eot^tenses loevbenö ntd)t enben, quia scriptum: 'Tu es sacerdos «ebt. 5,6<br />
5 in eter[num'.<br />
[331. 143'»] Volunt quidera Christum eradLicare nob[iles et rustLiei,<br />
et PapListae rooIIenS ertoarten. Sed wer ben sacerdotem Ijer ab reifft:<br />
'Tu es', illum in locum eins constituemus. Si non isti, adorabLunt alii<br />
etc., quia 'domini est teiTa'. Veh[ementer odibilis res, quod quis scLCure ^(. 24,<br />
10 lebt, jol ftubtrn, et cum omnia ^at »ersert, fol etin buigLev etm^ ba^ ti)ot<br />
lüeijen. Sic EsaLiae et nllen pLi^opI)eten gangen. Sed indura, leva ocluIos.<br />
Ipsi dabunt poenas contempLtus, tu persevera, ora, ut ministerium tuum non<br />
cadat. Si ego iudLicare debeo secundum 5 sensus et prudeuLtiam hu[manam,<br />
tum simpliciter verbuni amittemus. Et verum amittemus, sed non ideo<br />
6 Christum c aus Christus<br />
') = einem.<br />
Dr] 15 contemptum reportet? Sic qui iam in ministerio simt, cum vident et<br />
dignitatis et lucri plus esse in aliis professionibus, contemptu hoc eo<br />
adiguntur, ut cogitent de abdicanda cura Ecclesiarum et privata vita<br />
minus molesta et questuosiore suscipienda. Sic contemptus iste Ecclesias<br />
gubernatoribus privabit. Quid autem inde secuturum sit, si ministerium<br />
20 ruat, facilis coniectura est, nempe quod simul necesse est ruere gloriam<br />
et regnum Dei et salutem hominum.<br />
Opus igitur est cohortationibus, ne patiamur nos isto contemptu<br />
vinci, sed sinamus tales contemptores suo periculo r idere et secui-e superbire,<br />
nos autem cogitemus Deum habitatorem coeli adhuc vivere. Qaare<br />
S6 tanquam fldeles servi strenue urgebimus officium nostrum spe pro-<br />
missionis, quod ipse est 'Sacerdos in aeternum' et 'ponet inimicos sca-|'^![-''^<br />
bellum pedum suorum'. Qui hunc Sacerdotem de sede sua pellere poterit,<br />
illi erit impune risisse verbum et ministerium. Docent nos quoque veterum<br />
Prophetarum historiae, fuisse similem eorum fortimam. Et caput<br />
30 nostrum Christus quomodo quaeso a superbis Pharisaeis irrisus et tractatus<br />
est ? Quare non offendamur hoc contemptu, ponamus frontem nostram<br />
ceu petram contra superbos et faciamus officium nostrum docendo, Deinde<br />
etiam oremus, ut Dominus ministerium conservare velit, quod certe hoc<br />
modo videtur ruiturum esse. Sed etsi hie Vuittenbergae, l^oribergae et<br />
35 in aliis locis ruet propter ingratitudinem, tamen non ubique ruet. Nole-<br />
bant Apostolos ludaei, Gentes igitur eos admiserunt. Sic etsi ea loca,<br />
in quibus nunc Euangelion docetur, hanc doctrinam propter ingratitudinem<br />
amittent, tamen excitabit Deus alibi Doctores et auditores, ut<br />
9*<br />
1
132 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 3. 4.)<br />
Hs] ubique. Si hie et Norimbi ergae, non tarnen alibi. 'Fueite in alium', dicit<br />
Christus; Si perseqLUuntur vos, non desistite, sed in abum , t)mer fort.<br />
Vos iudicatis indig:nos p[ecoatore8. Si PapListae nohint aud^ire, audiant<br />
Tar[tari. Si ille non, Tur^cae, Persae; manebit iste Saeerdos. Si<br />
non volunt fLideles pfaffen, accip[iant falLsos tierfurev. Ut hodie muni- »<br />
tisLsimae civitates sunt geplagt in ventum, sed iam. Ideo durate, ne lojjen<br />
fatigirn, ievte illum contemptum; non deseremus et expLectabimus,<br />
donec etc.<br />
V.4 'EepLleta': jie fabelt ön§ fo Dol emgeicf)Len!t, ut gleid) Dol, de con-<br />
temptu. Qui sunt? Multum; e§ edciLt t)n§ f(i)ter, ba§ mir md)t fcbier lo<br />
ert)arren hirtben; e? wirb .^uoiel. Et sepe co'ritavi, quod velim deserere<br />
offlcLium ete. Anima est repleta nimium. 23er jinb jie? 'Subsannatione<br />
2 perseci<br />
Dr] huic Sacerdoti regnum suum maneat. Isti autem, qui pios doctores<br />
ita contempserunt, punientur seductoribus, sicut ante oculos multarum<br />
magnarum civitatum exempla hodie sunt. Boni et fidelis servi est, non i»<br />
frangi, sed durare etiam tum, cum sentit se repletum esse despectione<br />
et quasi rapitur ad deserendam vocationeni ;<br />
utitur enim Propheta figura<br />
sumpta a poculo sie repleto, ut nihil amplius possit affundi, ut signifieet<br />
istara nauseam, quam parit contemptus.<br />
v.4 IV. Quia multum repleta est anima nostra opprobrio 20<br />
abundantium et despectione superborum.<br />
Hoc äuget dolorem, quod qui tales sunt contemptores, videntur<br />
inipnne id facere, siquidem abundant omni eopia rerum et in mundo<br />
magni et clari sunt. Ideo etiam exemplo noeent, quod alios in eimdem<br />
contemptum trahunt. David et alü etiam fuere divites et opulenti, «<br />
sed videmus eos tot calamitatibus et malis tum domesticis tum externis<br />
vexatos et exercitos esse, ut eis minime liberet aut superbis aut securis<br />
esse; sed impiorum alia conditio est, hi quasi praeminm seeuritatis suae<br />
ferre videntur opes, dignitates, autoritatem etc. Contra saneti afflicti<br />
et calamitoai sunt et habentur a securis istis pro fatuis et stultis, Sicut so<br />
Kummorum Projjlietarum exempla tcstantur et nos hodie experimur;<br />
cum Hummo studio homines conamur abducere ab avaritia, securitate<br />
et aliis vitiis, rident nos, et
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123,4) 133<br />
He] opulentorum' : i.e. bte ftol^en tropffen, bie Rteges, bttjcfiofe, bturger<br />
et nob[iles, gl)et cum gloria ad eonculcandum ELuangelium [SBl. 144»] et qui<br />
volLunt esse Christi. Ut tum, quando viderunt Ioel[em, les^aiam: is<br />
est fatuus, betlet, v[ult solus sapere, est insanus. Sic omnibLUS. SuperbLi<br />
5 et Uli securi, quia opulenti, i^ut tnadit mut.^ ®[at)tb toax aud) reid), sed<br />
dominus dabat tantum efjig, ut nun etc.; i.e. jie (}aben haö lauter ge*<br />
jpot etc. Quando hodie dicitur rusticis, ut timeant deum, quia veniet<br />
ext^rema dies, lad^en; nobile« fhtd}en. Ideo sumus subsannatio, irrisio<br />
istorum superbLorum. Si esset contemptus non securorum, ut infirmorum.<br />
10 Sed isti satis habent opum, sanitatis etc. Ideo non ablajfcn a studio,<br />
a confessione verbi et ministerio verbi propter contempLtum. Maiores<br />
sunt promis^siones dei quam contemp[tus, quia nostrum ministerium<br />
in hoc gloriatur, quod deo, habitLatori ceü, placeat. Si omnes rident<br />
princip[es, r^eges, manent nobiscum Mich[ael, GabLiiel, et deiis coronabit.<br />
15 Interim feramus illum contemptum et lajfen jie ein gut iar ijüben mit<br />
freien, jauffen et loachLimicos jamlen.<br />
5 mut c aus gut<br />
') Unsre Ausg. Bd. 19, 372, 26.<br />
Dr]haberent, sicut Psalmus nonus precatur, 'magistrum, qui doceret eos esse W.», 21<br />
homines', aliter sentirent. Sed quia hoc non fit et occasiones securi-<br />
tatis et contemptus sibi videntur habere, ferendi sunt et contra eos<br />
80 cum Davide orandum est.<br />
Sic hie est Psalmus tum exemplum tum consolatio, ne a studio<br />
et confessione verbi seu ministerio patiamur nos abduci propter<br />
securos contemptores, sed ut potius nos potentia et promissionibus Dei<br />
consolemur et cogitemus, quando nos securissime rident sapientes mundi,<br />
M haeretici, Pontiflces, Pharisaei, vicissim eos rideri ab Angelis et toto<br />
coetu sanctorum, Nos autem, si fortiter perstiterimus in nostro officio,<br />
coronam ab ipso Christo impositam portaturos esse. Haec spes retinenda<br />
est piis Doctoribus et interim contemptus ille ferendus et devorandus<br />
est, donec experiantur impii, quem riserint. Amen.
''<br />
134 In XV Psalinos graduum. 1532/33. [1540.] (Psal. 124, 1)<br />
Hs] 23. üecemb.l CXXIIII. PsalOlUS.<br />
^•' 'Nisi Dominus erat in nobis': Iste psalmus, sicut habet tit[ulus,<br />
est etiam 1 de DaTidicis, sicut scitis, psalmos Davidicos praecipue<br />
habere illum sup[erbuin: et 1. afLfectum fidel in theoLlopia et proprietatem<br />
in .crammatica. Summum huius psalmi jrLratiarum actio pro conserva- *<br />
tione et libLeratione istius rLegni et sa[cerdotii vel totius popLuli Israel.<br />
9,i!s'' Quia, ut scitis, et etiam Mloscs ad popLuhim loquitm- iis verbis: 'Coniunxit<br />
se dLominus patrib[us tuis et tibi, non quia eratis pliyes', me-<br />
liore.s, 'cum istae ULationes g^entium, quas expeUet dLominus, sint plures<br />
et forLtiores te', 'sed quia promisit PLatribus tuis', ideo propter nomen n><br />
tuum facit; [St. 144'»] et histoLria satis testatur hunc popLulum positum<br />
in medio jr^entium. Ibi Reges Phili^istaeonim, MoaLbitarum, AnimoLnitarum<br />
et aliarum gLcntium, qui omnes unanimiter ext[remo odio perse-<br />
cuti sunt hLunc popLuhim. QLuamquam fuit magnus I)auffen, quod multa<br />
centena fuit milia istiu.s pop^uli, ut scripLtura; tarnen latitudo terrae in- i»<br />
dicat, quanta fuit paucitas res^pectu aliorum regLnorum; fuit regnum<br />
exiguum contra tot reg^na ine ir^cuitu, que nihil agebj^ant, susp[ectabant,<br />
quam ut istud E^egnum funditus eradicaretur; hoc vidit DLavid. Ideo<br />
laudat deum serVatorem istius pop^uli contra tot draLCones, leones et<br />
Dt] psalmus cxxiv. «,<br />
Nisi quia Dominus erat in nobis.<br />
Hunc Psalmum primum affectus fulei in Theologia, secuudo pro-<br />
prietas in Grammatica arg\iit Daridis esse. Haec enim diio praecipua<br />
sunt, quae habet prae alüs, qui Psalmos scripserunt. Est autem hie<br />
Psalmus gratiarum actio pro dono et misericordia Dei, quod conservat »»<br />
regnum et sacerdotium vel, ut clarius dicam, totuni populum Israel.<br />
6.moit»,i.j Sicnt enim scitis, et Moses ad populum loquitur Deuter. 7., Non quia<br />
vincerent numero cunctas gentes, iunctus est eis Dominus, cum potius<br />
Omnibus populis essent pauciores, sed quia Dominus elcgit eos et custo-<br />
divit iuramentum, quod iuravit patribus eorum. Testantur autem histo jo<br />
riae et satis id ex descriptione terrae sanctae ostendi potest, fuisse hunc<br />
populum positum in medio gentium, tanquam oviiini caulam in vastissima<br />
sylva. eingebaut eos Reges Syriae, Aegypti, Ammonitarum, IsmaeUta-<br />
rum, Moabitarum etc., qui omnes unanimiter cxtremo odio eos perseque-<br />
bantur, accendent« Satana odium eo consiho, qud optabat cuitiim et i»<br />
verbum Dei oppressum esse. Etsi autem populus Israel satis numerosus<br />
fuit, tarnen respectu vicinanim gentium fuit tanquam iina aliqua civitas<br />
collata ad ampli.ssinuim rcginim. Hoc periculum videt David et Deo<br />
agit grutias, quod suum populum contra furorem tot leonum et draco-
In XV Psalmos graduum. 1532/1,033. [1540.) (Pe. 124, 1) I35<br />
Hslfuxores istarmn g[entmm. MagLnum miraLCuluin, potuisse perseverare<br />
in suo ELegno et SLUum aumm eruere fm-entibus etc. lam cum res periit<br />
et tantum scripta, videtur res levicula et neminem movet.<br />
Laiid^at et g^ratias a^git Deo conser[vatori liberati istius parvi et<br />
5 contempti pop[uU contra vires et fiirorem tot regLiim in circnitu etc.<br />
Nobis licet canerc non contra unum popLulum, Regem, sed et nos circum-<br />
vallati '7 demonibLUs', ubi prius 1; habemus in cirLCuitu nostro totummotti). 13,45<br />
mimdiim secimdum ps. 2.: 'Eeges consiu'gunt' etc. Non est mag[istratus'«|. 2, a<br />
tam parvTis, jd)iffertd)en burgLev", ftabt[ned}t, mu« bie fu£i lüijjd^en an<br />
10 bem ©Ltiangeltiim. Iste est mundus, sed gnab, si solus. Sed postea Demon<br />
cum suis imiLversis ang[elis, 'Portae terrae et inferorum', tot Pontifices, MaM.ie, is<br />
reges, divites, pot^entes acerrimi hostes; et postea regna demonum.<br />
Idee circumsepti infinitis milib[us demonum. 3. hostis infra nos, sanc-<br />
tis[sima nostra domina caro, qui divex^at nos peccatis sine fine et<br />
15 perturb[at conLScientiam, tollit quietem et impugLnat fidem et 'pug-<br />
contra' etc. Ideo cantabLimush^uncpsalmum Christo, quod nos etEcLcle-<br />
Dr]num servat, ut, quamvis acerrimo odio eum oderint et omnes simul<br />
extinctum et radicitus vastatum cupiant, tamen frustra id conentur.<br />
At sane magnum miraculum est, si quis hoc recte aestimet, potuisse<br />
20 hunc populum manere tot diabolis contra eum furentibus. Sed postquam<br />
res periit et haec tantum in libris scripta leguntur, videntur levicula<br />
esse nee satis movent animos.<br />
Samma igitur Psalmi est, quod hortatur suos ad gratiarum actionem<br />
et laudem Domini Dei sui, conservantis, defendentis et liberantis istum<br />
25 parvum populum contra insidias et vim tot populorum et regnorum<br />
in circuitu, odientium et persequentium. A nobis quoque recte canitur,<br />
non solum contra nostros adversarios, qui palam oderunt et persequuntur<br />
verbum, sed etiam contra spirituales nequitias. Seimus enim ex Buangelio,<br />
quod insidiantur nobis 'septem daemones', ubi antea ab uno tantum matt^. 12, 45<br />
30 periculum erat. Hi non cessant totum mundiim contra nos concitare,<br />
iiixta secvmdum Psalmum, ut fere nullus tam contemptus Magistratus *(. 2,<br />
Sit, qui non palam ostendat se Euangelio adversari. Sed, ut dixi, tole-<br />
rabile esset, si solum mundum sustineremus hostem et non etiam Satan<br />
cum Omnibus angelis suis et 'inferorum portis' contra nos saeviret. Sed swatt^. 16, n<br />
36 ne sie quidem satis molestiarum et periculorum est, accedit etiam tertius<br />
hostis, qui est contra nos, quem ubique nobiscum circumferimus, alimus<br />
et delicate habemus, nempe sanctissima illa domina Caro, vetus 'meretrix', off. n, 1<br />
quae assidue nos vexat peccatis, tollit quietem, impugnat fidem, 'militat iRöm. 7, 23<br />
denique in membris nostris contra spiritum'.<br />
36 intra B<br />
2
136 1" XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 124, 1—3)<br />
Hs] siam ass^idue eonservat, dcf^endit et libLerat ab istis OLmnibu.s hostib[US,<br />
ut afTLnoscamus magnificum miia[Ciilum, posse consistere EcLclesiam,<br />
iinum Christianum, pastorem salvum [331. 145»] et defensum contra tot<br />
bestes, quos patitur a .sua C[arne, mundo, f^alsis fratribLUs. Hoc miraLCUlum<br />
vidit David et libLcnter, ut eciam pop^ulus vidLeat. Ideo in ea g^ratia- »<br />
lum a[Ctioneerudit eos et optat, ut Is^rael agLnoscat hoc miraLCulum. Sic<br />
incipit et dicit pro suo popLulo, quo ad histOLriam, deinde quo ad nos.<br />
In ipso exordio gLratiarum actionis mox vertit et apoLstrophen facit<br />
ad popLulum suum, ut agLnoscat hoc miraLCulum; sie laud^at et g^ratias<br />
aLgit pro conservato E^egno et sacerdotio defenso et liberato. 2ld), ut w<br />
omnis sie g^ratias aLgat. Est mixta oratio et doct[rina. Eethor, dial^ee-<br />
ticus et TheolLOgus. Sed ipsi invertunt: Non; ideo solus canit cum iis etc.:<br />
Non sie fac, popule; ut et nos non. Nisi E^ex AegLjrpti et habLeremus<br />
tam fortes vires et equos, secios ELegem Syriae, Edemitas, — bas t^uts.<br />
Dr] Cum igitur haec pericula Ecclesia snstineat, canamus nos queque u<br />
in Christi laudem hunc Psalmum, quod nos sua membra assidue eonservat<br />
ab istis hostibus omnibus. Ingratitude namque extrema esset, hoc miraculum<br />
non agnoscere, qued Ecclesia consistit, quod sunt, qui Christum<br />
vere docent, confitentur et credunt, utcunque Satan saeviat, utcunque<br />
mundus et falsi fratres insidientur, utcunque denique caro nostra, tan- so<br />
quam indemita bestia, reluctetur verbo et fidei. Hoc igitur est bene-<br />
ficium, qued David hie praedicat et optat, ut id sui queque discant<br />
intelügere et pro ee agere gratias. Ideo dicit:<br />
v-i I. Nisi Dominus fuisset nobiscum. sie dicat Israel,<br />
V.2 II. Nisi Dominus fuisset nobiscum. cum exurgerent a»<br />
homines contra nos,<br />
^3 m. Vivos nos deglutivissent, cum irasceretur furor<br />
eorum contra nos.<br />
Hie vides statim in ipso exordio, quomodo se vertat ad populum<br />
et hortetur, ut haec verba una canere et miraculum hoc iutelligere ac so<br />
Deum laudare eique gratias agere veUt pro isto regne sie mirabiliter conservato.<br />
Est autem non solum doctrina, ut sie faciant, sed quoque votum<br />
seu oratio, qua precatur et optat, ut hoc faciant. Ac signiflcat sano oratio<br />
haec seu afifcctus Israelem eiusmodi esse, ut sinat Davidcni canere, quae<br />
velit, ipse autem canticum hoc plane pervertat et tribuat ista beneflcia ji<br />
non Domino Deo sue, sed Begibus Aegypti, Syriae, sociis Edomeis eU\,<br />
ac (licat: Nisi Hex Aegypti esset nobiscum, Nisi Eex Syriae esset nobiscum,<br />
vivoB deglutivissent nos inimici nostri. Notum enim est ex historiis,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 1-3) 137<br />
HsJIdeo est c[iirmen Davidicum, qui seniper solet ärgere 1. praecepLtum.<br />
Ideo popLiilum hie l8[rael ducere v^ult ad practicam et u.sum 1. prao-<br />
cep[ti: nee Elbx egypti, Syriae, Israel, nee arcus, gladius, viri et equi.<br />
Sed quod hab^etis victo[riam, non est arcuiim, vironini, .sap[ientiae,<br />
•> iustitiae, auxiliorum a vanis viris. Sed 'Dominus'. lara ju SÖLittenberg<br />
ein jd)Ut et maU, et magnam fidLUciam H[abemus in armaLturis et sap^ien-<br />
tia. Sed quando ad treffen, ^^ ^elt nirf)t. (S'3 f)etft md)t fo: parate arma,<br />
munite portas, accingite glad[ium; — sit; Sed .scribe bniber: Non in<br />
istis, non in forLtitudine, equi[tatu, sed etc. Ut p^arvus David f)at ber, i.©am.i7,34ff.<br />
•« loolff, leones, Gol^iath, — quibus gladLÜs? Non cantab[itis: Nisi glLadius<br />
fuisset acutus et fortis rex, essemus vorati; Sed: 'Nisi Dominus',<br />
ille utitur raanibus, tibiis, equis, muris, bombardis. G[entes dix^erunt,<br />
fort[unam facere, qui nihil habLuerunt quam idolum virium et sap^ientiae<br />
propriae. [SBl. 146^] Sed illi sunt eruditi the[ologi, qui non solum res<br />
IS habent ut g[entes, sed etiam noverunt res. Sa.l[omon: 'quaecunque vic- ®t>t- 21.31<br />
') = Waa. I<br />
Dr] quantum semper auxiliis Gentilium et vicinorum Eegum confisi sint.<br />
Est igitur haec Davidis vox vox fidei, qua urget primum praeceptum<br />
et conatur per experientiam populum suum deducere ad practicam primi<br />
praecepti, ut doceat non gladii, non arcus, non murorum, non sociorum<br />
20 beneflcium esse, quod vivnnt, spirant, salvi et tuti sunt ac pace fruuntur,<br />
sed so'ius Domini. Hoc caro non credit, ideo Canticum hoc adhuc hodie<br />
mutat et aliis verbis canit, sicut etiam nostri homines facto probant.<br />
Istae munitiones et aggeres, quibus hanc urbem cingunt, quid aliud<br />
loquuntvir, quam quod stolidi homines his praesidiis nituntur et firma<br />
25 satis putant, quibus defendamur contra vlm hostium ? Sed si prae-<br />
sidium divinum non esset, de quo David canit, una hora doceret muni-<br />
tiones istas ne quidem muscae impetum sustinere posse. Quia etsi muni-<br />
tiones, propugnacula, gladii, machinae sunt, quibus contra hostes possumus<br />
uti, tamen verbum Domini docet, Non in curribus, nee in equis, non<br />
30 in arcu, nee gladio, non in tibiis viri et fortitudine equi esse salutem,<br />
Sed sicut David dicit (qui etiam regnum habuit, qui fudit Gohad, qui<br />
ursum et leonem occidit): 'Dominus, qui me liberavit a leone et urso,<br />
etiam a Philisteo hoc me liberabit', 1. Sam. XVn., Item sicut hie dicit: • S"""- 1''<br />
'Nisi Dominus esset nobiscum' etc.<br />
35 Dominus igitur cum armis et gladiis nostris utitur, imo cum ea<br />
regit et gubernat, tunc sunt foelicia, cum non gubernat, etiam obsunt.<br />
Id quod Gentes etiam intellexere, quae tamen nihil quam flduciam<br />
32 liberavit me B<br />
"
138 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 1—3)<br />
Hsjtoria datur a Deo'; gLcntes accipLiunt res, sed non coü^nosciint, a8crib[unt<br />
fort[iiiiac. Ideo patres et popLulus dei agnoscit dona et intelLÜgit propter<br />
se fieri, ita non g^entes. Ideo quod simus tuti, victores, est divinuna<br />
(lomim. Quo non donante tnistranea arma, quo donante frustra diabolus,<br />
mundiis pugLnat. ^a« I)eift 1. praecep^tum: 'Ego dominus Deus<br />
3or.*, istLUUs' et tu popLulus. 'Ego vivus' etc., ]!fisi \c^ii ha ju: 'quomodo Deus'^,<br />
— bud)?«, toal, sap^ientes, fortes, ro§, reuter, gelt, gut nihil cfLÖciunt.<br />
Ideo canant alii: Nisi arciini, R|egem Pi-ancie, Veneti, Nisi; Prineipem,<br />
DLUcem GLeoigium, periremus, — Nihil. Simus nos parvuli, contempti,<br />
sint multi, fortes, divites, Sed dLCus nobiscum. Nos non fidimus C^ae-<br />
sari, armis. Seft er mtdf) ftecfen, tum amisit suum hoLininem. Impossibile<br />
2 dei o 9 Nihil c au$ (Sirnj^us) 10 sint o<br />
') Erg.: velit.<br />
Di] propriae sapientiae et virium habuere, et tarnen senserunt nee sapientiam<br />
nee vires per se valere. Ideo tribuerunt omnia fortunae, eam dixerunt<br />
esse gubernatricem eventus in bello, ac non tantam industriae et virtutis<br />
in Imperatorc diligendo rationem habuere, quantam fortunae et foeli- n<br />
citatis. 81 rem habuere quidem usu edoctae, sed causam non intellexe-<br />
runt, quam nobis ostendimt Sa
Tn XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 1-3) 139<br />
Hs] confidenteni deo relinqui. Ipse v|^iJt 1. i)rae[ceptnm ei[)ültcn, quod sit etc.<br />
Ibi indLicat David cum ista part[icula, hab[ere se popuilum satis mcredulum.<br />
Ad bLeneficium dicit sie etc., aliis praedicat, sed non credunt.<br />
Sic et nos debLcmiis canta[re, sed PapListae, ScliLwermeri et nostrum<br />
5 miilti etiam non facimus. Tarnen pars IsLrael facit. Est fortisLsima Sinec-<br />
dLoche, quando vocatur Is^rael, qLuasi d[icat: baä' tiein fjeuffLiein, biic<br />
'7 mÜLia', alü non faciunt. Nisi aurum, argi^entum, munitiones facerent etc. i-»»"- «9.<br />
'Nisi, cum exurgerent': Ibi etiam Eethor est David. lam dixitv. 2<br />
dialLectice in sua gratitudine, g[ratias a^gendas deo pro defensLione. lam<br />
10 amplif^icat hanc magLnitudinem miraculi: homines iratos, multos, et<br />
valde multos et superbisisimos homines. Nonne mag[num miraLCulum<br />
dicit ? Nos 'fex orbis tLotius' et 'exiguus grex' dei, homines insurgLunt, i. e. aui.i'a/aa<br />
totum genus huma^num contra nos. [581.146*] Literae non medie, sed<br />
distingLue, quae diab[ohis et deus: 1. bte Seilte, E^eges, principLCS,<br />
15 sapLientes, divites et quocunque modo pollentes, E[ex Aeg[ypti, Syrie,<br />
Chaldei. ©g t}etft: mundus; homo i.e. mundus insurgit contra nos. 'Nos'<br />
3 bucfiLftciben sumus, übLenter exLtinctos Nos facerent subito, ut nihil<br />
essemus, et tanta vis eorum, ut devorLare nos possent vivos. Ibi videtis,<br />
14 deos 18 vis] vlx et tanta vis eorum mit Strich zu Z. 16 mundus insurgit<br />
contra nos gezogen über devorLare steht absorLbere<br />
Dr] Est igitur hie grandis Sinecdoche in vocabulo 'Israel'. Maior enim<br />
ao pars populi cecinit, sicut dixi iam canere Papistas nostros: Nisi Eex<br />
Aegypti, nisi Eex Syriae esset nobiscum, Deo protectori vero et unico<br />
laudem protectionis non tribuerunt. Hoc enim non totus Israel, sed<br />
'septem millia, quae Dominus sibi reUqua fecit', faciunt. Alia tota multi-i-S5n. i9,i8<br />
tudo tribuit id opibus, potentiae, industriae, viribus humanis. Ideo<br />
25 hortatur David et repetit: 'Nisi Dominus esset nobiscum, dicat nunc<br />
Israel.' Quid autem opus esset repetita exhortatione, si omnes sua sponte<br />
agnoscerent hoc Dei beneficium et non maior pars esset, quae huius<br />
beneficü alias causas esse putaret?<br />
Sed hie David se ostendit Ehetorem quoque esse. Dialectice dixit<br />
30 esse Deo agendas gratias pro conservatione et defensione huius regni.<br />
Nunc Ehetorice ampliflcat periculum, cum dicit: Homines insurgunt<br />
contra nos. Est enim Emphasis in vocabulo 'Homines', quasi dicat:<br />
Nos ludaei sumus quasi ultima fex orbis et minima homimim portio.<br />
Insurgunt autem contra nos homines, hoc est Eeges, Principes, Divites,<br />
35 Sapientes et quicquid in hoc seculo potens et magnum est, hi omnes<br />
non adversantur nobis nee oderunt nos communi modo, sie contra nos<br />
insurgunt, ut conentur plane nos delere et opprimere. Si enim ad Orientem,<br />
29 hie] haec 29 osteudit se B<br />
'
140 In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540] (Ps. 124, 1—3)<br />
Hs] I^iebe f inbcr Q^L^ad) quanta nostra pars contra AegLyptum, contra meri-<br />
[diem, Orientem, üccidentem; sumus erga ipsos nt ovicnla gegen cen[tiim<br />
v.siuolff: 'ednnt eam, autequam ftirbt'. Magnitudo peiicnli, etiam niiracnli,<br />
quod tarn parvrihim gregem, quod tanto auxLilio et magnifico miraLCulo<br />
defendit. Sic nos videmus. Si deus permit^tit, unus magmis diabLolus s<br />
totam EcLClesiam et involveret orbLcm terLranim mortibLUS et cedib[us,<br />
et PLrincipes et ELeges possent quoque. Et inter nos, qui I)ulffen, eradicent<br />
et negarent. Ideo violenta potentia dLivinae maiestatis, quae maior<br />
diab^olo. Ideo certum, Nos habere angLelicam et divinam manum, quae<br />
SBotis. 16, 16 Nos sustentat, qnia 'portae inferi' exa«erb[atae nostro verbo. Ideo quod lo<br />
2 cenitum] sed<br />
Dt] ad Aquilonem, ad Septentrionem et Meridiem te vertas et consyderes,<br />
quot et quam ampla regna nos cingant, quae omnia capitali odio contra<br />
nos incensa sunt, plane iudicabimur similes oviculae, quam centum lupi<br />
circumstant et omni momento irruere et vorare eam conantur. Quod<br />
igituT sumus incolumes et nostrorum hostium conatus vani sant, hoc u<br />
suMa, s> agnosce, O Israel, Dei beneficium esse, qui tam 'parvum gregem' tarn<br />
magnifico miraculo defendit et servat.<br />
Ad hunc modum cum nos hodie nobiscum rationem inimus mirabilis<br />
gubernationis divinae, cogimur fateti tantam esse Satanae potentiam,<br />
ut unus eius angelus uno momento omnes nos, qui Cliristum docemus m<br />
et confitemur, posset occidere et totum orbem involvere caedibus. lam<br />
palam est multos esse Principes, quorum studia omnia spectant ad nos<br />
opprimendos. Hos accendunt et adiuvant impia turba Pape, Pontifices.<br />
Episcopi, Monachi etc. Contra hos tantos viros quid dicemus aliud<br />
esse, quo servamur et defendimur, quam quod Dominus conclusit super «<br />
3tt. 1», «0 nos firmissimam manum, quae ceu 'aeneus murus' stat immota et excipit<br />
ac depellit tum mundi tum Satanae violenta iacula, quibus omnibus<br />
momentis petimur. Quod igitur vivimus, quod docemus iara verbum<br />
Dei, quod vos id auditis, quod in Ecclesüs est locus, in quo baptizamus,<br />
quod ininistri sunt, qui Sacramenta administrant et verbo gubernant »<br />
Ecclesias, haec omnia certum est Satanam non posse ferre. Quare portas<br />
inferorum commovet et tamen cogitur ferre propter potentiam regis<br />
nostri Christi, qui sedet ad dexterani Dei, hunianis viribus nuUo modo<br />
possent haec dofendi et rctineri. Quodsi nonnunquani succedit conatibus<br />
Satanae, ut Ecclesias perturbet, Doctores occidat et similia faciat, haec »»<br />
fiunt, ut Deus ost«ndat nobis, quid omni momento Satan posset faccrc,<br />
nisi ci divina potentia obsisteretur, ut scilicct ambulenuis in timorc Dei<br />
et, cum Davide agnoscentcs hoc beneficium, assidue id a Deo rogeraus.<br />
10 tantum ß 24 hu Unta* rire« B
In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 124, 1—3) Ul<br />
Hs]vivimus, docemus, est dLivina potentia, quod Jaiiff ftetn et concoLidia<br />
stat, et diabLoliLS muS leiben. Ipse habet digLitos et brachia, et tarnen<br />
non audet. Interdum 1 vel 2 f)inteijft, ut submergatui'. Per hoc in-<br />
dicat deus, quid posset diab[olus, ut cogLnoscamus, quid deus nobis-<br />
5 cum agat. Sic omnibus posset facere. Ideo canimus ut ipse^, quod<br />
nostri Aeg^ypti Reges, Sy[riae non sint nostri muri, sedp otentia dei. Sic<br />
discite 1. praecep[tum et confirmamini in potentia una illius, despLerate<br />
de vobis et proücite in ülius. Qui infirmus, ut cog[itet Christum<br />
regnare. 'Nemo rapit', loh. 10., 'quia pater maior omnibus'. [SBI. 146 •>] 30^10,29<br />
10 Hec nostra consolatio. Interim jol man ntcf)t bamntru curas EcLclesiae<br />
et polLitiae, ta^ id) brumb md)t roolt praedicare, bapLtizare. Deus mirbt^<br />
irot mari}en. Et PoliLtici: non vol[umus urbem munixe, sed apertis^;<br />
sed muni^re Civitatem, gubernaLre et condeLie leges. Et die : 'Nisi dominus', *f. 127. i<br />
nihil fit. Sic lege, praedica, bap^tiza etc. et die: 'Nisi'. Et dominus V[ult<br />
15 politicam conservare istis mediis, armis, leg^ibus. Sic EcLclesiam con-<br />
Dr]<br />
') Nämlich David. ") Erg. portis relinquere; siehe unten Z. 35.<br />
Discamus igitur cum Davide canere: 'Msi Dominus esset nobiscum,<br />
cum homines contra nos insurgerent, deglutivissent nos.' Non enim<br />
vires, non opes, non sapientia, non iustitia nostra nos servant, Sed virtus<br />
et potentia omnipotentis Dei, quae nobis proponitur in primo praecepto,<br />
20 ut in Deo habeamus positam flduciam omnem, de nobis autem et nostris<br />
viribus desperemus ac nos proiiciamus in certiorem ac meliorem poten-<br />
tiam, quae est divinae vtrtutis. Cum enim sentimus nos esse inflrmos,<br />
non debemus ideo desperare, sed respicere ad Christum et sperare, quia<br />
Christus est omnipotens, sicut consolatur in loanne, cum dicit: 'Confldite, 305. 16,33<br />
35 ego vici mundum', hoc est, non respicite ad vos, an possitis vincere<br />
mundum, ad me respicite et sentite meam victoriam esse vestram. Ergo<br />
in tentationibus, cum a Satana vexamur, ideo confldamus, quia ChrLstus<br />
dicit: 'Ego eis do vitam aeternam, et nemo eos rapiet de manu inea', 30^.10,29<br />
loan. 10.<br />
30 Interim tamen non sunt obmittenda aut negligenda, quae simt<br />
nostri officü in Ecclesia, rettnenda est spes auxilii divini, et tarnen quantum<br />
possumus, debemus Ecclesiis adesse docendo, exhortando, conso-<br />
lando, orando. Sic Magistratus politicus debet spem auxilii divini retinere,<br />
et tamen hoc non committendum est, ut aut non muniat inflrma loca,<br />
36 aut noctu sine excubitoribus portas non claudat, sie Paterfamilias de<br />
labore et industria nihü debet remittere, et tamen debet sentire, quod<br />
alius Psalmus iubet: 'Nisi Dominus aedificaverit domum, fmstra laborat, $f. la?, i<br />
qui eam aediflcat.' Haec enim non solum licita, sed praecepta etiam<br />
media sunt, per quae vult Oeconomiam, Politiam et Ecclesiam conservare.
142 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 124, 1—4)<br />
Hs] servare per bapLtismum, verbum. Si vero politica jii ^rf)UiQcf) et lex,<br />
potest per miraLCulum. Sic si pastor ju jd}ii'Qcl), potest SKLOtten auff ein<br />
mal. Sed interim, dum non inerem[entum, maneamus in üs miraculis,<br />
quod maxLiinuni, (juod ipse invi.sibLÜi potentia conservat, et miUa pol^itia<br />
et ELCclesia maueret. VisiLbili potentia sunt mag[istratu.s et Eccle.';iastici »<br />
et polLitici, et tamen per eam ostendit invisibLÜem. Magnitudo miraLCuli,<br />
quod totus mundus insurg[it et absorbLet nos, deinde irascitur furor.<br />
(So feit md)t an ber müct}t, sunt poteLutes. Est potentia ibi et volLuntas<br />
nocendi. Xon solum potentiam habent, sed studio nocendi excitati et<br />
i.?etTi5, sinflammati, 2^Leufel in X'irLCuitu' nostro, et bleden S^en. Ita etiam lo<br />
Pr^incipes, RLOttenses. Sic coni^scientia, peccata in carne etc. Sed:<br />
1, 3o*.4,4'Maior, qui in nobis'. Potestas et volu^nta-s, malicia est ibi.<br />
V.4 lam amplLificat illam magnitudinem potentiae et impetum fuxoris<br />
comparat 'aquae'. Citel amplLifieatio et allegoria. EoLcle.sia in circnitu<br />
ber gentium muudi et vicLiuarum gentium ale einer ^[rofeen junbL?'»'* "<br />
et non solum aquarum, sed torrentium, qui cum impetu irruunt, reifjen<br />
roeg fteinerLue f)eujev etc.; superbae aquae, impetuosae. Moses: eratis<br />
pertinaces, giencjet tjin auff in vestra superbia, [SBI. 147»] i. e. Impetus non<br />
14 circuitu] conventuitu 18 non fehlt<br />
Dr] Ubl autem haec media infirmiora sunt, quam ut sustinere pericida possint,<br />
ibi Dens potius, quam relinquat confidentes in se, per miraculum solet »<br />
ostendere potentiam suam. Sic in Ecclesia visibilis Dei potentia est.<br />
quam exercet per Pastores pios, qui per sanam doctrinam scandalis<br />
medentur. Hoc medium per se infirmius est, quam ut scandala prorsus<br />
tolli possint. Ergo Dens secuudum illam visibilem potentiam etiam<br />
o.stendit suam potentiam invisibilem, quod Arium subitus casus oppri- »j<br />
mit, Clierinthum opprimit balneum, aliorum alii exitus sunt, quibus<br />
Dens Ecclesiae ostendit se palam improbare impia dogmata.<br />
Ad hunc modum pingit David hoc in loco periculum Ecclesiae et<br />
piorum, quod totus mundus contra eos insurgit, nee id tantum, sed etiam<br />
furiose irascitur, ita ut intelligas fa^ultate nocendi etiam voluntateni, so<br />
Studium et ardorera nocendi coniunctum esse. Sic undique omnia ple-<br />
i.>6ftri6,8nissima periculi sunt, 'Satan circumit tanquam leo rugiens, quaereus<br />
quem devoret', Principes mundi insurgunt et furiose irascuntur. Ad haec<br />
in carne et conscientia nostra haerent horribilia peccata. Quod igitur<br />
non Omnibus momenlis aut in despcrationem prolabimur, aut alia via u<br />
i.3oft.4.4perimu8, iden üt, quia 'maior est, qui in nobis est, quam cor nostrum'<br />
et totns mundus, Sicut David confitetur: 'Nisi Dominus esset nol)iscum,<br />
inimici nostri vivos
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Fe. 124, 4. 5) 143<br />
Ha] impertibilis, quia aqiiae fan man nid}! weren, forte clementLum, nee muro.<br />
Sic gentes. Quid est, (luando venit T[urca cum potentia magna für ein<br />
flLein ftat? est ut albis ubev g^et et occupat orania et invenit bäum et<br />
aufert facÜLC. Sumus nt ein I)irt, t)eujlein et albis aufert cum impetu.<br />
5 Tales sunt g^entes comparatione nostra. Sic, si ego jo fd)eä meam vim<br />
erga SatLanam, tum ftro{)aIm et ipse ®lbie, ein bur Uat et ipse vehLcmens<br />
ventus. et), baS' \\ä-) ein ftvot^alm ber (Slb evwerete. Sic sumus ad mundum<br />
et carnem. Ideo nostra vis est fldes . Et in polLitia pesLsimae munitiones<br />
et arma, sed nihil. Primum praecepLtum t^utö: 'Ego sum' etc. ©r fan,<br />
10 wil eifjolten ein ftroboc^ contra vim omnium fluviorum; ille ergo conser-<br />
6 (Btbie] 66 9 praecepttum o<br />
Dr] IV. Aquae obruissent nos, fluvii transiissent super v.4<br />
animam nostram.<br />
V. Transiissent super animam nostram aquae V.6<br />
nimis altae.<br />
15 Nota est, sed mire apta et significantissima simUitudo. Horribilis<br />
est species incendii grassantis, sed longe vincit flumen eximdans et cum<br />
impetu ruens. Nulla enim potentia, nullis viribus potest cohiberi. Sicut<br />
igitur, inquit, flumen cum magno impetu fertur et, quicquid obviam<br />
venit, evellit et dissipat, ita etiam est furor hostium Eoclesiae, humana<br />
2« vi non potest cohiberi. Quare discamus uti praesidio et ope Domini.<br />
Quid enim est Ecclesia, quam navicula aUigata ripae, quae impetu aquae<br />
abripitur ? aut frutex ad ripam haerens, quam sine ullo conatu diluvium<br />
evellit? Talis Davidis tempore fuit populus Israel collatus ad vieinas<br />
gentes. Talis hodie est Ecclesia coUata ad adversarios. Tales sumus<br />
2s singuli collati ad potentiam maligni spiritus, sumus tanquam fruticulus<br />
temere natus et parum firmiter haerens, Ipse autem est sicut Albis<br />
exundans et magno impetu onania late sternens. Nos sumus sicut aridum<br />
foliolum leviter haerens in arbore, Ipse est tanquam vehemens Boreas,<br />
magna vi etiam arbores eveUens et prosternens. Hie quomodo possumus<br />
30 nostris viribus nos sastinere aut tueri? Discendum igitiu* est, ut nos<br />
coniieiamus fide in verbum. Nam 'victoria nostra' aliud nihil est quam,g(,^_5 4<br />
'fldes'. Etsi enim munitiones et arma habent suum locum, tamen in eis<br />
nihil praesidü est, nisi adsit fldueia in Deum, quam primum praeceptum<br />
nobis proponit. Ibi enim nobis ostenditur Deum velle esse nostrum<br />
35 Deum. At scimus eam Dei esse potentiam, ut nihil referat, sive validus<br />
ventus, sive magna vis fluminis quantumvis humilem casam in patenti<br />
campo positam invadat. Haec sit fldueia nostra et summa auxilii nostri,<br />
quod Deiis est noster defensor, ne flumina et torrentes abripiant nos.
Sf. 18;, 1 f.<br />
144 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 124, 4. 5)<br />
HsJ vator,deiensor, aliia(ltempiisl,i.('.immdationenosobrnissentEttorLrente8<br />
rein eifteujft. Uoc impius liomo non credit, ista beneficia defensionis et<br />
conservaLtionis, sed tribLuit suis opibLUS, consiliis. Solus ille E^ex, qui<br />
maxLimis floreb^at victoriis et virtutib^us, solus hie intel^lexit.<br />
V. 6 'super' : i. e. impetuosae. Hactenus fere eruditat cum gLiatiarum i<br />
aLCtione, quis esset noster conservator et ad quem confugLcremus et cui<br />
ascribendum, quod dormis, vivis 1 momentum, quod sanus oculis, quod<br />
habes famil[iam; semper co^Litemus: 'Nisi dominus'. Xon est tua con-<br />
servatio, virtus, sed benedictio, pot[estas dei, qui facit te consistere,<br />
perduiLare contra furores Inundationis mundi et diabLoli, et hoc experti. lo<br />
Ideo canamus.<br />
[581. UTb] Papa ClLcmens et maria et ventus commovit et bbLcnter<br />
nos absoFLberet; et in specie erat, quasi etc., et pendeb[at remissio filo.<br />
Dlcus: non fiet; DiabLolus fuit diab^olus, qui miserat aliquot mÜLia<br />
13 Bpeciem; der Druck hilft rieh mit spiritu<br />
Dr] Hanc defensionem et conservatiouem impii neque norunt nee credunt, 14<br />
tribuunt enim omnia suis viribus, consiliis, opibus. Sed Salomo etiam<br />
bis praesidiis instructissimus Rex fu't, sicut Scriptura sapientiam et<br />
fpes eins magniflce commendat, et tarnen canit: 'Nisi Dominus aedifica-<br />
verit domum, frustra laborant, qui aedificant eam. Nisi Dominus custodierit<br />
civitatem, frustra vigilant, qui custodiunt eam.' Quod vertimus m<br />
'aquae nimis altae', inHebraeo est: aquae superbae, tumidae, impetuosae,<br />
(juae sustincri non possunt.<br />
Hactenus David erudivlt et simul exhortatus est suos ad agendas<br />
gratias. Nam docuit nos, quis sit conservator noster et quo in periculis<br />
confugiendum sit, cui etiam acceptum ferendum sit, quod vivimus, quod si<br />
dormimus secure, quod fruiraur sanis ocu[S9g. N]li8, auribus, manibus et<br />
quod fruimur uxorc, liberis et aliis, quae Dominus nobis largitus est, ut<br />
scilicet super haec omnia s.;ribamu8 hunc ver.siculum: 'NISI DOMINIKS<br />
PUISSET NOBISCUM.' Neque enim nostri consilii aut virium nostrarum<br />
est, quod nos et nostra salva sunt, sed est virtus omnipotentis Dei, qui jo<br />
facit nos durare in medio inundationis aquarum superbarum, sicut in<br />
proximo exemplum nostrae expcrientiae est, ut hunc versuni nierito cum<br />
Davide canamus.<br />
Commoverat Pontifex Ronianus Clemens maria omnia, quasi ab-<br />
Borpturus esset uno si)iritu omncs Ecciesias, Diabohis (hkujuc cxtrema 31<br />
conatuH est et niulta millia dial)olorum misit Augustam, qui instigarent<br />
Priiicipcs ad nos opjH'inicndu.s. Sic erant ibi imindinationes. Sed Domi-<br />
nus Poiitificis i't Sataiiao impias cogitationcs vi>biit esse irritas et proliibuit,<br />
ne flerent. Ita manifesto miraculo, quod comnnmem modum
In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 124, 5. 6) 145<br />
Hs] diab[olorum et diabLOlicos suos ministros, sed non etc. Ista mira[cula<br />
manifesta, excedentia communia. Sed ista communia, quod fruimur<br />
donis, rebLus, docemus ELuangelion, discimus et habLemus domos et<br />
diab[olus cogitiir tacere, mundus quiescere; sed non videtur. Sed D^avid<br />
5 videt. Ipse non sinet, ut 1 praedicationem, sermonem facerem, et impedit<br />
multos. Ipse lib[entei', ut nuUa praedicatio, nisi ibi d[ei potentia circum<br />
nos; er füret nnö in aeren: et bap^tismum et concionera, tempLlum aiiff<br />
ein {}aitffen. Ista communia mira[cula, quae non videntur nisi istis oculis<br />
spLiritualibus, quos habet David. Ex 1. praecepto: 'Ego dominus', Ego<br />
10 defendam, 'Currus igneus', faciam multa. «.ffön.a,<br />
lam gljet proprie gratitudo an cum suis propriis v[erbis. Ibi non estv. 6<br />
exhortator nee erudit: 'Discat Israel'. 'g[ratias deo nostro, qui non».<br />
dat', i. e. assid^ue vig[ilat, defendLit, conservat, ut sine intermissione<br />
simus tuti et salvi a praeda daemonum, alioqui ''dentib[us ipsorum<br />
15 praeda'. Sicut leo lacerat praedam, (£r ntmpt dentes et flauen. Sic<br />
gLrassatur ad nos ut leo rug[iens'; bte tollen ftürften et iÖLauern sunt<br />
rugLientes leones, optant nos sibi dari in praedam; benen magen Et<br />
8 videtur 9 quos] quae praecepto] psalmo 15 über leo steht fameücus, iratus<br />
Dr] excedit, servati nos sumus, Adversarii autem nostri, quod Psalmus septimus<br />
'<br />
»• 9>tw 5,<br />
dicit, 'pepererunt vanitatem'. Haec est nostra experientia, quam proximo sui. 7, 15<br />
20 anno vidimus. Quod igitur post illas machinationes et practicas impiorum<br />
nos rebus nostris in pace fruimur, quod adhuc hodie docemus Euan-<br />
gelion et diabolus cogitur tacere ac mundus quiescere, hoc totum fit<br />
beneflcio Domini, non nostra sapientia et virtute; quare cum Davide<br />
merito canimus: 'Nisi Dominus fuisset nobiscum', cum exurgerent homi-<br />
35 nes Augustae contra nos, 'certe vivos deglutivissent nos'. Non enim ob-<br />
scurum est, quam cruenta consilia agitaverint 'viri sanguinum' et dolosi *f. 26,<br />
Episcopi. Haec igitur sunt commrmia miracula, quae nemo videt nisi<br />
David et ii, qui habent cognitionem primi praecepti, in quo Dens dicit<br />
se velle esseDeum et defensorem nostrum, qui velit facere 'misericordiam3.3j(oic34,7<br />
30 in milUa' his, qui diligunt eum. Nimc sequitur gratiarum actio.<br />
VI. Benedictus sit Dominus, quod non dat nos v.s<br />
praedam dentibus eorum.<br />
Hie non exhortatur, sicut supra, cum diceret: 'Sic dicat Israel',<br />
sed gratias agit pro iis beneflciis, pro defensione et conservatione, quae<br />
35 hactenus commemoravit. Porro verbimi recte legitur in praesenti, non<br />
in praeterito, sicut Latina versio habet, ut sciücet significetur assiduitas<br />
24 insurgerent B<br />
Sutl^eiä SBetle. XL, 3 10<br />
»<br />
n8
146 In XV Psalmos gradunm. 1532/1533. [1540.] (Ps. 124, 6. 7)<br />
Ha] expLCctant illam praedam, sed uon. In cü'Liütu nostro nihil videmus nisi<br />
apertos rictus demonum et leonum. Sed dLeus: bu muftö nidit t()un;<br />
feil in OS, et dicit: I)alt ftil, Z[eu^el. Ideo bene vidit: 'Benedictus dominus'.<br />
[Sl. 148»] Yidet peri[culum; Israel segnis et oarnalis dormit et frijft. 9iLittet<br />
et 9ieid)er loanj't non cogLitat hec, sed putat se hab^itare in medio reg^ni, 5<br />
non g^ratias aLgit deo pro defensLione, sed putat consuetLudine naturae<br />
se sedere inter et eongreg[are pec[uniam. Sed propter electos fiuuntur<br />
mali tantis beneLficiis. In bello, peste comnünatui' dominus et sinit poteutiam<br />
SatLanae furere, ut semel 20 nrbes deleat, ad ostendendam suam<br />
pot-entiam, qua nos defend[it. Ideo oantemus nos habentes eos^dem lo<br />
oculos cum Da^vide, quod deus in ciiLCuitu nostro. Et leones; et nihil<br />
impedLit, quin devoraremur omnibus Momentis, nisi dLci potentia. Custos<br />
quotidie noster dominus sine intermisLsione: 'Xon dat'.<br />
'•' 'Anima nostra': leben, quam debemus incertis. Est ac si avis hiqueum<br />
effug^iat; nota bene istaLm similitudinem. Non intel[ligimus de u<br />
praeterito, sed continua potentia. Semper adest diab^olus et jc^Iecftt^<br />
2 muS 8 comminatuT] comminet<br />
') = schlegt ; Grimm, Wörterbuch, 9, 347.<br />
Dr]perpetua, qua sine intermissione custos Ecclesiae vigilat, ut salvi et tuti<br />
simus ab insidiis daemonum et impiarum gentium, quae tanquam fame-<br />
licus leo praedae inhiant omni momento et Optant lacerare et vorare<br />
Ecclesiam. Haec pericula carnalis Israel non videt, sed vivit securus, so<br />
ac nunquam de hoste cogitat, sicut fere vulgus semper solet, praesertim<br />
cum opes et potentia aecedunt. Ibi putant homines se in medio rosarum<br />
habitare, Deo non gratias agunt pro tutela hac et aliis doni.s, quibus<br />
cumulantur, sed putant fieri quadam naturae consuetudine, quod pace<br />
fruimtur et possunt augere rem suam. Atqui propter electos tantis bene- n<br />
ficiis mali fruuntur. Post cum aut pestis aut bellum ingruit et Satanae<br />
conceditur potestas grassandi in homines, tum demum discunt intelligere,<br />
Dei potentia se hact«nu8 servatos et defensos esse. Nos igitur simus<br />
cauti, ne tali securitate beneficia Dei negligamus, sed cum Davide cantemus<br />
et gratias agamus Domino Deo nostro, qui nobiscum est et impedit, so<br />
ne famelici leones, qui acuerunt dentes suos ad nos vorandos, nobis<br />
nocere possint. Absque hac divina tutela non est ratio, qua possit Satanae<br />
et eins membris obsisti, ne uno momento quidem.<br />
"•^ VII. Anima nostra evasit, sicut avis ex laqueo aucupis.<br />
Laqueus ruptus est et nos liberati sumus.<br />
Etsi, ut Hupia dixi, praeterita hie sint, tamen recte iuti'lliguntur<br />
de continuutione ]>ericulorum, quod Satan sine intermissione nos sectatur<br />
«»
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 6. 7) 147<br />
Hs] nnd) fnö ut ne^ post avem et jprentel.^ Sic omnes capturae, quae positae<br />
per (liab[olum tarn proprie, ut ons eiid)nap.^ S)a ioadjt deu.s, ut;<br />
et hoc videmus in privatis casibLUS, ut dLeum {)aben, bLonum angel^um;<br />
excidit e domo, In aquam, in ein jpies kniffen et bet) 1 {jar erfoffen, er*<br />
1 posite 2 (3er) Etjd^nat)<br />
') ßrimm 10, 2, 47. ') Grimm 3, 967.<br />
Dr] 5 et insidii.s excipit, ex quibus nos Dei beneficio sicut iam capta avis ex<br />
laqueo rupto evadimus. Sic enim Satan imminet nostris cervicibus,<br />
ut iamiam arrepturus nos esse videatm*, et tarnen auxilio Domini, etiam<br />
cum iam capti videmur, elabimur. Sed hie admonendi estis, ut illam<br />
singularem proprietatem, qua adversarios verbi Spiritus sanctus tan-<br />
10 quam optimus pictor pingit, observetis. Periculi magnitudinem supra<br />
satis significanter expressit, cum istam hominum iram et furorem com-<br />
paravit inundantibus aquis et magna vi magnoque impetu ruentibus,<br />
Non ideo solum, ut ostenderet, quid adversarii cogitent, sed etiam ut<br />
nos admoneret nostri, quod in hominibus tantum virium non sit, ut<br />
15 sustinere illa aut nos contra tantum furorem humanis viribus defendere<br />
possimus, ut scilicet in talibus periculis non solum obhviscamur humanorum<br />
praesidiorum, quae videntur opponi posse, sed etiam plane de iis<br />
desperemus et nitamur tantum eo, quod initio dixit: 'Nisi Dominus esset<br />
nobiscum.' Hie autem non solum periculum, ut videtur, pingit, sed<br />
20 ipsos autores periculorum, hoc est, hostes verbi et adversarios Christi.<br />
Hos piimum comparat bestiis praedam arripientibus ore seu dentibus.<br />
Nam inter reUquas bestias hae truculentiores, saeviores et efferatae magis<br />
sunt, quae dentibus lacerant, sicut lupi et leones, praesertim cum etiam<br />
fame incitantur. Significat igitur Spiritus sanctus, in adversariis verbi<br />
as esse singularem truculentiam, feritatem, crudelitatem, saevitiem, quae<br />
exaturari non possit nisi laceratis et occisis verbi confessoribus, Sicut<br />
famelicus lupus, qui in oves incidit, non exaturatur nisi occisis et laceratis<br />
ovibus. Haec prima pars est huius picturae, sicut passim sine figura<br />
Scriptura vocat 'sanguinarios', crudeles, veloces ad effundendum sanguinem, $(. as, 9<br />
äo Et testantur idem omnes historiae popuh Israel et Ecclesia« inter Gentes.<br />
Sed hoc cor tam saevum, immite et crudele non ostendunt adversarii<br />
verbi, sed tegunt et ornant simulatione officiorum concordiae quaerendae,<br />
sanandarum discordiarum etc., sicut haec altera similitudo de aucupe<br />
pulcherrime ostendit. Auceps omnia simulat, quae potest, proponit<br />
35 escam, habet chorum avicularum tanquam in laeta re secure canentium,<br />
Ipse quoque auceps aliquid accinit, ita ut, si speciem consideres, omnia<br />
sint amicissime instructa. Sed in his simulatis offlcüs, quis nescit, quäle<br />
IT opponi] apponi AB<br />
10*
148 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1540.) (Ps. 124, 7)<br />
llslftodien. Sunt aiicupia et laquc[i diabLOli; quod liberor, est dLei poten-<br />
tia. Nemo voluntarie ex trabe cadit, sed quod cadit, est impru-<br />
dentia; sua prudentia non potuisset cavere, deus mittit angLelum etc.<br />
Istae privaLtae conservationes sunt signa pub[lieae. Proprie perditio-<br />
W. 94.17 nem. Sic alibi: 'Paulominus'. [331.148''] Sic in desperatis. Quando iam i<br />
desperaturi in ultLimo periculo, venit deus. Non ita; VLolumus nostra<br />
2 quod c aus quando über cadit »teht sine damno<br />
Dr] periculum struatur miseris aviculis ? Laquei enim latent, qui, etsi aperti<br />
essent, tamen non haberent illam horribilem speciem, quam vel stricti<br />
gladii vel nudi luporum dentes cxhibent. Sed cur omnia haec in.struuntur<br />
ab aucupe ? Nonne ut aviculis captis obtorqueat collum et eas strangulet ? lo<br />
Sic significat haec figura bellissime astum, calliditatem, dolos et insidias,<br />
quibus sevitiem et crudelitatem suam adversarii verbi tegunt, cum revera<br />
aliud nihil agant, quam quomodo nos capiant et occidant. Huiusmodi<br />
aucupium Satanicum perpetuo exercent et cum summa crudelitate extremam<br />
calliditatem coniungunt, sicut manifestis exemplis declaranmt. is<br />
De Vuormatiensi edicto nihil dico, Augustanorum vero Comitiorum supra<br />
meminimus. Ibi Satanae aucupes, Pontifex et Episcopi tanquam in<br />
aucupio Carolum, generosum illud et pacis amantissimum pectus, tanquam<br />
noctuam suo aucupio aptam Augustam accersiverunt, non concordiae<br />
studio, quam simulabant, sed ut nostri advolantes opprimerentur, »<br />
Sicut etiam nostros dimisenint cum hac ultima responsione, Se con-<br />
iuncturos non solum vires et opes, sed sanguinem etiam ad nostram<br />
doctrinam opprimendam. Ibi tandem patuerunt doli et crudelitas istorum<br />
aucupum Satanae, quibus tamen dementia et bonitas optimi Caesaris<br />
occurrit, Deo sie rumpente laqueos et nos liberaute. Conveniunt itaque «<br />
haec experientia nostra et Spiritus sancti aptissimae picturae, quibus<br />
pingit adversarios, quod iuxta crudeles et callidi sint nee possit esse<br />
contra eos aliud praesidium, quam quod Dominus rumpit laqueum et<br />
pios liberat, secundum sententiam: 'Nisi Dominus esset nobiscum.'<br />
Porro huiusmodi pericula et liberationes etiam privatim experimur. so<br />
Quoties accidit, ut serventur, qui iamiam videntur morbo victi T Quoties<br />
in aquis praeter spem emergunt aliquit Quoties accidit, ut periculose<br />
lapsi tamen non laedanturt Haec recte tribuimus patrocinio bonorum<br />
Angelorum, quo nos servant ab insidiis Satanae ex mandato Dei. Servamur<br />
enim sine consilio nostro, imo tum, ubi desperare nos cogimt s»<br />
omnes vires et omnia consilia nostra. Haec privata sunt, sed sunt tarnen<br />
Signa istius publicae consolationis, cuius hie meminit David, quod Deus<br />
tum adchl et seivat, cum iauiiaiii videniui perituri. Sic Psalm, xciij.:<br />
vi.«4,n'NiKi Dominus adiuvissi-t nie, paulominus babitasset in inferno unima
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124,7.8) 149<br />
He] experientia diabLoli insidiis. Nos aves, ba auff<br />
dlab[olus jetn ne^, Hoben<br />
geftelt et insidiatur non tantum ad vitam, sed peccatum. Sagittat sua<br />
'telLa ig[nita', ut ext[inguat fidLem et faciat ruere et, si potest, occidat,<br />
'*«'''''' '"<br />
quia 'pLater mortis et peccati'. Ideo ars sua, laq[ueos extendere, insidLiariSoS-s.u<br />
s nobis ''mendacio et horaicidio'. Ergo quod non seducimur, def[endimnr<br />
a mendacio, quod non occidimur, labLimur in mortem, dLci donum. Si<br />
fit, flunt in admonitionem nostri, ut cogLnoscamus diab[olum facere. Et<br />
deus admonet ad fidem, oratio nem, ut d[icamus: Deus, sis tu conservator,<br />
custos, quia aqua ju gro'3 et laq[ueorum ju Ütel- Conclusio g[ratiarum<br />
10 a[ctionis: habemus rtod) einen. Non aliud aux^ilium nequ^e contra PLCccatum,<br />
mortem, rueremus in p[eccatum, hoLraicidium, despLerationem, odium<br />
dei; cad[eret de ponte, scand^alizaret, ederet venenum. SBer l^Upft?<br />
'Ad[iutorium nostrum': praedicamus dominum, qui dicitur: 'nomine v. 8<br />
domini', et is valde potens, quia habet CLoelum et terLram in manu.<br />
15 20.1anu|.arii| PSdlmUS CXXV.<br />
In proxLimo psaimo aud[ivimus canticum illud gratitudinis, ubi<br />
laudLavit deum, quod suos Sanctos electos et fldel[es sinit quidem<br />
Dr] mea.' Nam hoc experimur in iis, qui tristitiae spiritu oppressi sunt,<br />
cum iamiam desperaturi esse videntur, quasi in ultimo puncto affulget<br />
20 consolatio etc.<br />
Sic igitur est vita nostra exposita laqueis diaboli et nos sumus ceu<br />
stultae aviculae, quibus Satan tendit retia, non solum ut vitam nobis<br />
adimat, sed ut coniiciat in peccata et aliis calamitatibus involvat. Si<br />
occidere potest, facit, si non potest, saltem ad casum periculorum impellit.<br />
35 Est enim 'pater mendacii et homicida'. Quod igitur non seducimur, Soft. 8, 44<br />
sed defendimur a mendacio et peccatis ac vita incolumi fruimur, sunt<br />
Dei dona. Ideo autem fit aliquando, ut Satan efflciat, quod vult, et<br />
noceat aut corporibus aut animabus, ut Deus nos admoneat periculorum<br />
talium et exuscitet ad fidem ac orationem, ut contra hosce infinitos et in-<br />
30 numerabiles laqueos imploremus eins auxilium et servati agamus ei gratias.<br />
VIII. Adiutorium nostrum est in nomine Domini, v.s<br />
qui fecit coelum et terram.<br />
Haec est conclusio gratiarum actionis, quae continet insignem sen-<br />
tentiam, quod contra peccatum, mortem et aha pericula nulla sit salus<br />
35 quam nomen Domini; hoc nisi esset, inquit, rueremus in omnis generis<br />
peccata, in blasphemias, errores, item in pericula omnia. Sed 'adiutorium<br />
nostrum est in nomine Domini' defendentis contra haec et servantis<br />
fidem et vitam nostram contra Satanam et mundum. Sicut autem<br />
superiora, ita hie quoque versus probat, quod Deus sinit sanctos suos
150 In XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 7. 8)<br />
H6]tentari, fluvia magLna transire super eos, ut vid[eantur quasi submergi,<br />
sed tarnen in fine non deserit. Que nobis proponuntur exemplaritcr, ut<br />
discamus cogLno.scere volLuntatem dj^ei et modum iuvandi et salvandi<br />
^. Biok 4, 90 apud deum. Differt auxLilium et exLCrcet in 'fornace AegLvpti', ut<br />
mortifLicet vetj^erem adam cum fid[ucia et spebus .suis, quia homo non s<br />
doctus fit speeulatione audLienda et dotendLa, sed crux veniat opus, ut<br />
redigatur in nihilum, donec despLerare discat de suis auxLiliis, consÜLÜs et<br />
t[otius mundi et se reiicere in consilium et aux^ilium divinum, et hoc<br />
expLerientia. Alium deum non inveniemus. ISTobis agendae gratiae.<br />
[tßl. 149»] Magna pars salutis, victO[riae, nosse hLanc formam d^ivini lo<br />
aux[ilii. Si qiiis in peri[eulo ignarus, cadit et facit, loquitur, quae vult<br />
diab^olus audire. Docuit ergo, nobiscum deum agere sie, ut exer^ceat et<br />
ßinat imiere flumina, torrentes, homi[cidium et menLdacium diabLoli,<br />
ut non perdat, ut ostendat nos nobis ipsis et, sicut nob^is. B^eatus,<br />
qui intelLligit. Caro tan5 nid)t, videt mag[nikidinem pLericuli, multitu- is<br />
dinem hominum et suam infirmitatem. Ideo sie concludit:<br />
10 Am oberen Bande der Seite: 149 (151)<br />
Dr]tentari et in tentatione tanqiiam in aquis sie periclitari, ut videantur<br />
perituri esse; consolatur autem, quod tandem non sit deserturus suos,<br />
ut ßcilicet in bis tanquam exemplis discamus cognoscere voluntatem<br />
divinam et quaerere salutem apud Dominum, qui ideo suos exercet in 90<br />
s. Mole i, »0 'fomace Aegypti', ut occidat veterem hominem cum fiduciis et spebus,<br />
quas habet in sua iustitia et viribus suis. Huc pertinent omnes experientiae<br />
istae, neque enim unquam futurum est, ut quis speculative et docendo<br />
tantum fiat Christianus. Practica requiritur, hoc est, Crux, quae redigat<br />
carnem in nihilum, ut homo de auxilio suo desperet et se reiiciat in auxi- js<br />
lium divinum idque patienter et cum spe expcctet. Haec enim est<br />
voluntas Dei, neque est, ut nos alium Deum nobis fingamus, quam qui<br />
velit adiuvare laborantes et oppressos desperatione atque aliis calainita-<br />
tibus. Hanc doctrinam nosse, est quaedam victoriae pars, nam qui<br />
eam nesciunt, hi mox ingruente tentatione hoc ipsum faciunt. quod 30<br />
Satan quaerit ac optat, ut aut desperent aut aliena i>raesidia quacrant.<br />
Ergo discamus ex hoc Psalmo, Deum sie agere cum suis sanctis, ut exerceat<br />
eoB et sinat flumina irruere super eos, Item ut laqueos ac insidias sinat<br />
poni ac omnia tentet, non quidcm ut perdat. nos, sed ut ostendat nos<br />
nobis ipsis et doceat in suam salutem sperare. Beatus vero, qui ista a<br />
hoc modo intlligit. Caro enim intuetur in potentiani et nuiltitudinoin<br />
adversarioruni et suam sollt udinein ac infirmitatem; ut vcro in Deum<br />
speret et eins auxilium expcctet, id non facit.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 8) 151<br />
Hs] 'Adiiitorhim' : BLrevis sententia. Exempli gratia. Nos vid[emus hodie,<br />
quomodo Franoi[i, E[pi.scopi, PapLa, C[aesar, principLes. Quid nos ad<br />
istam molem mundi, qiiid gen tot detnoLnes inferorum, portas inferi; et<br />
dum speramus, opprimimur, sed non deserimur, quia ibi vera expLerientia.<br />
5 Ideo 'adiut[orium' simpliciter in manu domini. ©tje homo ba§ lernt,<br />
ut homo domino fd)(ed)t ^einx gebe, getjort tentatio post tent[ationem,<br />
vexLatio post vex[ationem, tit d^icat: e§ ift im Derlorn, ut oportet nos<br />
facere in hLora mortis, quando ira, iudieium imminet. Ibi nee C[aesar,<br />
Pap[a, sed: 'In manus tuas', 'AdLiutorium npstrum in nomine Domini'. siur.as, 4«<br />
10 Qiiando hoc dictum, non ijüt not. Ideo psLalmus bringt max[ime ad l.prae-<br />
Lceptum, quid '©inten ©[ott I)aben', ut fldamus eius :^ulff et gnab. Soä<br />
jinb verba iam vincentis et triumphantis fidei.<br />
'In nomine': Istum d^eum nos habemus. Vineat sie S^LCUfel, demon.<br />
Noster auxiliator factor c^eli et teiLrae. Vides opponi magnitudini,<br />
15 fluminibus, tempestatib[us tentationutn illum infi[nitum et eter^num deum.<br />
Maximae aq^uae, tyrantnis, sed quid ad illum, qui fecit ctelum ? Sic absor-<br />
Dr] Quare necessaria est haec conclusio: 'Adiutorium meum in nomine<br />
Domini, qui fecit coelum et terram.' Brevis sententia est, sed et doctrinam<br />
et consolationem gravissimam proponit, qua praesertim his ultimis<br />
30 temporibus nobis maxime est opus, videmus enim, quo furore Papa et<br />
maior pars principum doctrinam EuangeUi persequantur. Ad hanc quasi<br />
molem mundi quid queso nos sumus? Imo etsi nuUa hominum vis<br />
timenda esset, quid sumus nos contra tot daemones et portas inferorum?<br />
Et tamen experimur, etiam cum arripimur et opprimimur, tamen ad<br />
35 extremum nos non deseri, sed tutos esse flducia eius auxilü, quod est<br />
in manu Domini. Sed ad hanc sapientiam impossibile est nos venire<br />
sine assiduis afflictionibus, quibus frangi fiduciam carnalium praesidiorum<br />
necesse est. Vexatio enim secundum Esaiam dat hunc inteUectum, gel. 10,3<br />
ut clamemus: O Domine, actum est, succurre tu nobis. Sic in ultima<br />
30 hora, quando mors ingruit, tunc neque Caesaris nee Eegum opes et po-<br />
tentia neque iustitia neque quidquam aliud est, in quo animus possit<br />
acquiescere. In hoc autem solo auxilio manus Domini recte et secure<br />
acquiescitur; qui tum dicunt: 'Adiutorium meum in nomine Domini',<br />
isti foeUciter moriuntur et sunt extra periculum. Sic pertinet hie Psalmus<br />
35 ad primimi praeceptum, ut discamus, quid sit habere Deum, nempe,<br />
acquiescere in flducia misericordiae et auxilü Dei in Omnibus periculis.<br />
Siint igitur haec verba vincentis et triumphantis fldei: 'Adiutorium<br />
meum in nomine Domini, qui fecit coelum et terram', quasi dicat: Dens<br />
meus et adiutor meiis est factor coeli et terrae, huius Dei similem osten-<br />
« dite mihi, vos adversarii mei. Quid igitur ad hunc Deum sunt vestri
152 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 1)<br />
Hs] bet in isto vocabulo uuiLversas fmias, potentias, p[ortas inferi et t^otius<br />
miindi et haurit ein guttulam ad manifestum incendium. [®l. UGb]<br />
Qiiid tyranni, mare, flumina, si spectes fLactorem celi et terre. Gt veniet<br />
et roirb tet(i)Iicf) {)elffen.<br />
CXXV. Psalmus.<br />
'Qui confldunt': Est qLuippe psalmus fidei praecedens, gLiatiarum<br />
a[Ctio et sacrificium laiidis, quod dominus sie iuvat hOLmines. Hie ad<br />
eandem fldLem et spem bortatur, quia vocabLula. Et etiam perti[net ad<br />
1. praecepLtum. Ibi promittit et exboiLtatur. @tn ^erlLtd}e, jrf)onLe<br />
proLmissio et exhortatio. (J§ leit al§ am gl[auben et fiducia et an ber »*<br />
fünft, ba^ man ex ocluUs tl)ue, q[uicquid c[aro et vetus hoLmo compreben^dit,<br />
ut bomo nullum speeuletur obiectum. Neces^se est bominis<br />
intel^lectum phantasLmata spe^culari, ecrtum in philosophia. Sed Chri-<br />
stianum nihil oportet ullum babere phantas[ma, et tamen ntu« flug<br />
jein, tamen audit et speculatur impossibilia, et sub agone mortis, penu- >»<br />
riae speculor ista. Non Video, hereo autem puro VLerbo et speculor in<br />
^eneb^ris, ubi nihil est. Ex tenebLris iubet speculationem, Ex invisibLili-<br />
8 Tocab[ala mit Strich zu quod 2. 7 gezogen 16 Non o<br />
Dr]laqneit quid niinae, potentia, consiliat etc. Sic opponit magnitudini<br />
periculorum, inundationibus et diluviis illis tentationum illum aeternum<br />
Deum et absorbet tanquam uno spiritu universas furias totius mundi **<br />
et inferorum, sicut absorbetur a magno incendio guttula aquae, ac revera<br />
quid est mundus cum omni potentia, armis et opibus, si eum spectes,<br />
qui coelnm et terram feciti Premat igitur ac indignetur, modo nobis<br />
hoc adiutorium maneat; etsi aliquid ferendum et devorandum est, tamen<br />
vincemus tandem. Amen. **<br />
Psalmus CXXV.<br />
Qui confidunt in Domino.<br />
Praecedens Psalmus fuit gratiarum actio et sacrificium laudis, quod<br />
sancti experiuntur se fideliter et oportuno tempore adiuvari. llic Psalmus,<br />
qui sequitur, pene eodem argumento est. Pertinet enim ad doctrinam fidei lo<br />
et exliortatur a
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 1) 153<br />
Ha] bus visibilia, ex nihÜLO omnia, ex morte Vitalin. Divino aclhereo verbo<br />
promittentis. Dum fit, iit in M[ose: 'Dixit, et facta sunt'. 9(0ei" tf)ut ''l- »s.<br />
wer ba§ 'facta sunt' nid)t jetjen et jid) tarnen an 'Dixit' f)alten '^<br />
'Qui sperant', 'M[on8 sion': Pro similitudine accipit. Ille monsV. i<br />
5 hab^et proLmi.ssiones divinas, ut in sequentibLUS, ps.: 'Memento David', SPI- '33,<br />
et apud omnes proLphetas istam proLmissionem: HieLiusalem est<br />
tronus, requies, domus dei. 'Hec requies, hie habitabo.' Sic leruLsalem spi- ws, u<br />
fuit munita praesidio dLei. Promissor deus, ber war ba ba fjeim. Ideo<br />
stabat illa C^ivitas, donec promissio. Videtur Sion esse munita praesidio<br />
2 (Si) Dum 3 toet, er, einer, bo§ nic^t fehlt feigen] ft^et<br />
^] '« est, inquit Aristoteles, habentem intellectum fantasmata speculari.^<br />
Sed hie diversum fit. Nam Christianum necesse est plane nihil speculari<br />
et tarnen intellectum habere et sapere, si quidem videt, audit et experitur<br />
contraria. Qui decumbit in lecto morti vicinus, is secundum rationem<br />
suam aliud nihil potest speculari quam Phantasma mortis. Atqui Christia-<br />
" nus, obmisso eo phantasmate, seit ibi veram vitam esse. Atqui, inquis,<br />
mortem videt, sentit et experitur, vitam non sentit. Eecte, sed quia in<br />
verbo haeret et secundum verbum, non secundum suum sensum iudicat,<br />
ideo nihil aliud in ipsa morte quam vitam videt et in ipsis tenebris nihil<br />
quam clarissimam lucem. Sicut enim Deus ex nihilo facit omnia et ex<br />
2* tenebris lucem, sie etiam facit verbum eins, ut in ipsa morte nihil sit<br />
quam vita. Ergo qui adhaerent verbo promittentis Dei et id sequuntur,<br />
hi tandem experiuntur, quod David alibi dicit : 'Dixit Deus et facta sunt, *'• ^- '<br />
mandavit et creata sunt.' Sed priusquam ad hanc experientiam perveniatur,<br />
aliquid ferendum est. Ideo exhortatione tali est opus, qualem<br />
35 hie Psalmus proponit.<br />
I. Qui confidunt in Dominum, sicut mons Sion non ''<br />
commovebuntur, sed in aeternum permanebunt.<br />
Quod utitur similitudine montis Sion, inde fit: Quia Hierusalem<br />
(in qua erat Sion), cum templum istic aediflcatum esset, habebat promis-<br />
30 siones Dei insignes, quales passim in Prophetis obviae sunt, quod esset<br />
dirratura invicta contra omnes calamitates propter Deum inhabitantem<br />
et quasi civem, qui in ea habebat focum seu camynum suum, secundum<br />
promissionem, ubi dicit: 'Haec est requies mea.' Itaque alius Psalmus äPf- isa, u<br />
gloriatur: 'congregati sunt ibi Principes, viderimt eam et transierunt'. W
154 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 1)<br />
Hs]dLei, sie mnnita, ut nulli E|eges, PLrincipes non potj^uissent delere.<br />
3t(. «1, u [SBi. 150»] In Es^aia d[icit sedLem rebellem eunetis re.t.qb[ni:. Et tempore<br />
d^ei eitel vietoLria. Sieiit videtis suam C^ivitatom mimitam praesLidio di-<br />
vino, habet promis^sionem, qua mtinitur ad[versusomne.s PLrincipe.«; et rege.s<br />
Sf.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 1) I55<br />
Hs] Hpem. Quando qais per albim et deo fidere, ut ^Liüingliiici Vnoft (3cE)ltieiä<br />
frejjen- 1- sis certiis de vocLatione, verbo, doct[rina et vita; postea sie<br />
speres, etc.; si fueris coniuiix, e.s divina copulatus vocaLtione et legitLima.<br />
Illam impedit diaLbolus, vicinus, familia, imbecil[litas animi. CogLita:<br />
5 deus vocatxim constituit; habes verbum et promisLsionem. Si quid te<br />
impug[nat, sie expecta. Si te lefft @üt, foft @ütt ein 33LUbe.<br />
[SBI. 150*] CLinglius sperat, i. e. praesumit et tentat, quia fecit, quod deus<br />
non praeceLpit. Si pastor verbi: In voc[atione, certus, quod institutus,<br />
deus requirit a te officium. Insultabit Elcs, diab[olus, 9f{ot[ten nobis;<br />
10 fttic fcft; hoc mandLat deus, ba bet) bleiben, brnber lajjen !opff, Ijal^,<br />
seipsum. Si QtjeU^ önter. Sic magListratus, consul: boc iussit deus facere.<br />
Ego p[rinceps, Senator, punire debeo reum. Timet et periculum, tt)il jein<br />
fLÜrft ^etnb lüerben et vic[inus murmuLrat; jol id} I)a§ et neib etc.? Uli<br />
infirmantur illis spectris et CircumstLantiis consideratis: ©ol id) bie<br />
15 (3[roi3en ^L^ttfen erjuinen'? ita agam, ut in pace sira. Sic etiam agere et<br />
legere possem, ut diab[olus. Sed si scis te vocatum et habere certum<br />
verbum in ordLinatione: Exercebo meum of[ficium, quantum possum<br />
et intelLligo. Si quid imminet perLiculi, commendo deo. Qui me vult<br />
bmbroerffen et mihi vim inferre, etc. Si sie sperarent in dLeum et uteren-<br />
80 tur suis vocLationibus, etc. Sed nemo facit, nee oecoLnomus, PolLiticus,<br />
EcLclesiasticus, magListratus. Sed omnes luollen mundum jum fLreunb<br />
et non Ijaä et neib auff Onö laben. Est doct[rina de fide in misericordiam<br />
21 Eo[clesiasticus o<br />
Dr]gaudet ex nihilo facere aliquid. Sic creavit mundum ex nihilo. [SBg. 0] Sic<br />
erigit pauperes et oppressos. Sic iustiflcat peccatores. Sic vivificat mor-<br />
35 tuos. Sic salvat damnatos etc.<br />
Ergo haec regula retinenda est: Qui consentit naturae Dei et obtemperat<br />
eins voluntati expectando aliquid, ubi nihil est, ille est, qui Deo<br />
placet et qui non commovebitur. Sed hie cautela opus est, ne nobis<br />
fingamus falsam spem pugnantem cum verbo et vocatione nostra: sicut,<br />
30 si quis neglecto ponte pedibus transire Albim velit flducia Dei, is profecto<br />
mergeretur, Sic, si quis 'verbi minister, neglecto ministerio, flducia Dei<br />
militare velit et se immiscere armis, stulte faceret et merito periret in<br />
periculo, quod amavit. Hoc enim primum est, ut quisque sit certus de<br />
vocatione, doctrina et vita sua. Hanc cum urges et facis officium, ac cum<br />
36 pericula sese ostendunt, ibi confide et spera, et spes tua non erit frustra.<br />
Sic qui in coniugio vivit et certo vitae genere, is habet vocationem suam.<br />
Hanc cum vel Satan impedit, vel vicini, vel familia, vel etiam propria<br />
animi imbecillitas, non debet cedere nee frangi animo, sed, si quid incommodi<br />
obiicitur, expectet Dominum. Quod si Dominus suo tempore non
156 In XVPsalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 1)<br />
Hsjdei, bie ^iä) nicht left etc.; ante omnia cave falsam vocLationem. 1. certus<br />
si.s placero vitam deo: Si non maritalem hab^es, servilem, discipulLi,<br />
magistiLi. Postea cane versum: Confido. Irnient in te etc. Ideo dicit:<br />
'Confidentes in Domino, Sie Jollen jo fcft ftCLt)en ut mons SLion'; nocebit,<br />
contristabit et perducet eo rem, ut videaris pene mortuus. Ut Aug[ustae: s<br />
Videbatur res nostra non solum iuclinare, sed cecidisse. PaSLSio {jett<br />
'*"*••'• on^ jd}on getroffen. Ideo canimus Ut 2. Cor. 6.: 'SBenn jcf)on obruor,<br />
cado.' Ipse in clcIo ift nod) toeit baoon. 'Su spera: aliter iudicabo,<br />
7 äBenS<br />
Drjfert auxilium, arguat me et Davidem mendacü. Hie euim, uerape in<br />
operibus vocationis, Dens mandavit .spem et fiduciam sui auxilii. Sed lo<br />
cum opus eligitur extra vocatiouem, de quo certus esse non potes, quod<br />
Deo placeat, ibi spes nulla est, sed potius praesumptio et teutatio Dei,<br />
itaque non potes t esse foelix.<br />
Ergo fiducia haec in Dominum lequirit, ut sis in eo loco, opere,<br />
instituto, quod vocationis tuae proprium est. Sic qui vocatux ad Ecclesias is<br />
(locendas, certus est, se esse in tali vitae genere, in quo Dens vult, ut<br />
diligenter officium faciat. Sed hoc Satan varie impedit. Incendit odio<br />
ministerü rusticos et cives. Deinde etiam commovet fanaticos spiaitus.<br />
Hie memineris vigere tuum officium et sperare opem, nee te defatigari<br />
sinas, siquidem scis Deum hoc velle. Quod si vitae periculum subeundum so<br />
sit, ne id quidem recusa, non enim i)atictur Dens spem tuam frustra esse.<br />
Sic qui in Magistratu sunt, hi norunt Dei mandatum esse, supplicio<br />
afficere improbos, ne licentia crescat et ut boni in tuto sint. Hoc cum<br />
sedulo Magistratus conatur facere, non potest cavere odia et inimicitias.<br />
Haec qui considerare volunt, resiliunt et mahint discedere ab officio quam »<br />
tot odia sustinere. Sic hisce quasi spectris periculorum vocationem sibi<br />
patiuntur ob imbecillitatem animi excuti et malunt retinere hominum<br />
favorem quam Dei voluntati obsequi. Hoc si spectare praecipne vellet<br />
Doctor Eeclesiae, sane posset sie dissimulare plaeraque et moderari ora-<br />
tionem, ne a quoquam repraehenderetur. Sed nullo modo hoc licet, quin so<br />
postquam certus es te vocatum esse ad Magistratum gerendum, exerce<br />
officium tuum sine ullo metu periculi. Si quid autem incidit, commonda<br />
te Deo et cogita, si Deus te vult hoc modo perire, ut feras aequo animo.<br />
Hanc spem si singuli ad suum vitae genus afferrent, longe gcrercntur<br />
omiiia foelicius. Nunc paucissimi sunt, qui hoc faciunt, muior pars potius jj<br />
ab officio discedere malunt quam hoc modo sperare et subire periculum.<br />
Ideo tanta passim incommoda tum in Ecclesia, tum Politia iuirruunt<br />
tanquam maiiifestai' poenao liuius tum liiffldentiae, a (jua liic r>:ilmiis<br />
no8 dehortatur, tum inobedientiae.
Hs] quam sentit caro ;<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (l*s. 125, 1) I57<br />
[SSI. 151 »] non e.s victus sed victor. Postea venit etiam<br />
nobis nulhis, i. e. nou cadet. 'Sed manes firLinus.' Pulcberrima promiS[sio:<br />
Spera in dLeuna et certus esto, bu jolt blLCiben. Si non manseris, erit culpa<br />
tua, quod non speraris. Sicut imijossibile, iit deu.s seipsum neget, Sic<br />
i inapossibile, ut deserat suam spem. Sauer left er[ö ünö tnerben. Nisi nos<br />
exinaniti, non posLSumus eins potentiam ergretffen. Cum ibi nee f^iii'ie<br />
nee rat, dominus ^elffe; tum videtur, quod pereuntem potest salvare;<br />
boä ift potentia d[ivina. Quando ego me iuvo et babLeo satLis pec^uniae,<br />
non disco, quod potest iuvare in penuria.<br />
1 Am oberen Bande der Seite: 151 (113) 6 ezinati 9 quod o<br />
Dr] 10 Videndum ergo est, ut articulus de fide misericordiae Dei et auxilii<br />
divini non contaminetur praesumptione seu tentatione Dei, quae existit<br />
in falsa vocatione, ibi enim necesse est ruere et perLre. Sicut econtra,<br />
qiü in obedientia et vocatione sua sperat et confidit, manebit immotu.s,<br />
sicut mons Sion, etiamsi omnia conetur Satan et tentet. Nocebit quidem<br />
15 et contristabit ac rem eo dedueet, ut videaris tibi desertus ab omni<br />
creatura, et tamen ad extremum victus discedet, si conflsus fueris in<br />
Domino. Sic Augustae in proximis Comitiis, in tanto consensu Principum,<br />
causa nostra videbatur plane corruisse et tamen adbuc vivimus et fruimur<br />
optabili pace, contra Satanae, Pontificis et omnium verbi hostium volun-<br />
20 tatem. Hisce certaminibus assuescendum est, ut non frangamur statim<br />
animo, cum videmus inclinari causam nostram. Sed quanto plus periculi<br />
est, tanto speremus pertinacius, ita fiet tandem, ut victi vincamus et<br />
Victor nobis det manus.<br />
Hoc est, quod Psalmus canit: Qui confldunt in Domino, sicut mons<br />
as Sion non commovebvmtur, sed in aeternum permanebunt. Profecto<br />
insignis promissio, quod certum sit nos mansuros. Si igitur non manemus,<br />
nostra ea culpa est, quod non perstamus in Me. Necesse enim est promissionem<br />
hanc verami esse. Sicut enim impossibüe est, ut Dens seipsum<br />
neget et non sit Deus, sie impossibüe est, ut deserat sperantes in ipsum.<br />
30 Sed non oportet offendi mora, quae intercedit. Neque enim Dei potentia<br />
prius potest habere locum, quam nos ad extremum usque simus, ut<br />
Scripturae verbo utar, exinaniti et exuti omnibus praesidiis. Ad himc<br />
modum cum navicula iam tota obruta videtur fluctibus, tum Dominus<br />
se revelat et pereimtem iam, PEEETJNTEM iuquam, servat, sicut<br />
35 geminae Euangelü historiae, una de navicula, altera de Petri 'peviculo,^a\tii'.iC^e'n.<br />
testantur. Quamdiu autem periculum videtur nostro consilio depelli<br />
posse, non opus est auxilio divlno.<br />
33J34 videtur 6»« revelat fehlt B
158 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125,2)<br />
y"i Manet in ista similitudine. Inter centena milia vix pauca. Ideo<br />
magna SyneehLdoehe. Est CLivitas sancta non propter paucos tantum<br />
i.molti8,sjff.credentes, sedinhabLitantem deum. 2ot^ mar ju ©obLomfelbanber, britLt;<br />
ftab non pot|uit submergi, donec Loth aderat. 2 iusti facLiunt unam C^ivitatem<br />
sanctam. Item 5 totam regionem. lerusLalem fuit semper SLancta, s<br />
hab[ebat promisLsionem et semper hab^ebat SLanctos viros. lam audis, quomodo<br />
miiniti et defensa manet in eternnm, non movetur. Quare ? 'Montes'.<br />
Sa*. »,9ln ZacliLaria: 'Murus igneus ediflcabitiir, Et ego ero'. In Esa^ia:<br />
3ti.3s,2i'n3aifetgraben \o roeit ut mare'. Invictam^ istis flgLuris et aÜLegoriis,<br />
I^'J<br />
invictum popuilum dei et Christi, ut signareLmus bene in CLervice lo<br />
nostra illum versum: ubicunque est verbum d[ei, ubi hab[itat, loquitur,<br />
creditiir, operatur deus, Ibi conclude seeundum psalmum: Iste locus<br />
munitus, jinb naU, dicuntur 'montes', et ipse dominus jelbet, qui istam<br />
9 mare(t)<br />
') Erg. Ecclesiam.<br />
II. In ciicuitu Hierusalem sunt montes, sie Dominus est<br />
in circuitu populi sui, ex hoc tempore usque in aeternum. u<br />
Primum observa illam fortissimam Synecdochen, qua David utitur,<br />
cum difit: Dominus est in circuitu sui populi. Nam ubi millies centena<br />
i.jfän. lii, ishominum mUlia sunt, inter hos vix '.septem millia' sunt, qui Deum habent<br />
seu credimt, et tamen propter baec Septem millia totus numerus vocatur<br />
populus Dei. Sic etsi in Hierusalem maior pars perdita et impii essent, m<br />
tamen Hierusalem appellatui- sancta, non solum propter paucos sanctos<br />
inhabitantes, sed verius propter ipsum Deum inhabitantem. Sic cum<br />
I. jHotc 18,32(1. solus Loth una cum duabus filiabus Sodomis esset iustus, non potuerunt<br />
tamen Angeli Sodoma mergere incendio, dum Loth ibi esset. Ad hunc<br />
modum ubi quatuor, quinque, decem sancti sunt, tota civitas rcputatur «<br />
3tf.fe,i« sancta. Hi enim sunt illae nobiles gemmae Dei et angulares ac electi<br />
lapides, quas Deus tanti facit, ut multa millia hominum prac eis ducat<br />
nihil esse, imo propter eos etiara immcritis benefaciat.<br />
Hunc populum igitur dicit sie cinctura esse praesidio Dei, sicut<br />
eadi.v. 9 Hierusalem montibus. Sic in Zacharia est prophetia de civitate. cuius jo<br />
murus Kit ignis. Hae figurae pingunt Ecclesiam Dei, illum inflrnuim<br />
8uM»,82popellum, imo verius 'pusillum gregem', esse invictum contra Satanam<br />
et omnia pericula. Haue proniissiouem ilebebamus includere animis<br />
nostris, qui hodie habemus verbum Dei, apud quos Dens loquitur et<br />
creditur: ubi enim haec sunt, ibi omnia sunt munitissima, non montibus 3^<br />
et aencis muris, sed ijiso Domino. Hanc munitionem, hoc propuguaculun)<br />
quis destruet aut evcrtett Sed sunt haec omnia aestimanda non seeundum<br />
hoc, quod videtur et experiraur, sed seeundum verbum et üdem.<br />
Ideo louge faciiius est docere, quam eredere, quod nus, qui habemus ver-
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 2) 159<br />
Ha] munitionem desti^navit; et tameu vera; et difficilLius eum credere, quam<br />
non. Si hoc credere possem, quod circiter äBL'^ffev, montes \o l)0(i)<br />
et bid [331. 151»»] ut t3[an5e meil, tum securus, Sicut intra mare rubrum, s-swoie".'»<br />
si crederem e.sse murum igneum. Ibi lieffett äu rüde. Oportet hoc<br />
5 credere, non deb[emus dubit[are; donec credimus, quomodo cii'cum-<br />
septi montibLUS et ignitis, i. e. muniti sumus munitionibus. BLcatu.s,<br />
qui credit. Et res ipsa docet, sie esse. Si non, potentia d[iaboli,<br />
rival[is, mundi et inter nos hominum. Unde munimur ? (JS ^eift 'montes',<br />
flammae, temp[estas. Et aerei montes sunt in Oircuitu. 2;[eufel,<br />
10 mundus, falsi fi'atres mu|jenö nidjt tt)un, quia 'montes', i. e. angeli,<br />
qui unus potest montem \o f)od) müd)eu ut alpes inter GerLmaniara et<br />
j/2 quam non mit Strich zu dest^inavit Z. 1 gezogen 3j4 mari rubru 4 murum<br />
mit Strich zu intra Z. 3 gezogen 10 mundus c aus d[iabulus<br />
Dr]bum et credimus, simus septi praesidio Dei. Quod si 'ahaeneos' et igneos 3er. 1,1»<br />
mui'os circa nos videremus, securi essemus et insultaremus Satanae. Sicut<br />
nemo est, qui non magis se tutum credat, cum equitum turma in comitatu<br />
16 est, quam cum soli per loca infesta iterfacimus. Sed fidei est, non eo niti,<br />
quod vident oculi, sed quod verbum ostendit. Itaque haec etsi non<br />
videntur, tarnen credenda s\mt et tam certa aestimanda, ac si oculis<br />
cernerentur: 'necque enim Deus mentiri potest'. Hoc igitur unum deest, $ebr. 6,ij<br />
quod non habemus oculos Spiritus, sed tantum sequimur ocvilos carnis.<br />
ao Alioqui nihilo essemus magis pavidi, quam qui intra miu'os inexpugnabilis<br />
arcis intrepide expectant irritos conatus hostium. Ergo dubitandum non<br />
est, quin simus, donec credimus, circumsepti montibus ignitis, hoc est,<br />
plane invicti. Sed beatus, qui credit.<br />
Nam si haec custodia non esset, res declarat, quanta Satanae et<br />
25 mundi tum malicia, tum potentia sit. Quid autem sumus nos, qui hodie<br />
retinemiis et profltemur verbum, contra tantam multitudinem hostium,<br />
qui de nobis opprimendis atque occidendis omnibus momentis cogitant?<br />
Quod igitur servamur, beneficium est horum montium, quibus septi et<br />
cincti sumus, ne nocere Satan et mundus nobis possint. Hi montes sunt<br />
30 Angeli, non privati cives, sed omnibus montibus mundi potentiores et<br />
excelsiores, qui si non singulis momentis in nos intuerentur et nos defen-<br />
derent, longe atrociora nos manerent. Hoc testabuntur omnes ii, qui<br />
norunt et credunt Satanam esse 'mendacem et homicidam'. Hie cum non 306.8,«<br />
videre, non audire, non ferre pios possit, sed cupiat extinctos et deletos<br />
35 esse, an non manifestum Signum huius defensionis est, quod tarnen pii<br />
quotidie docent, baptizant, consolantur et alia similia fajiunt? Hoc<br />
nonnunquam fit, ut in nos, ceu per fenestram, iaculetur ac laedat nonnihil,<br />
sed movere non poterit.
160 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 2)<br />
Hs] Italiam. Et pluraliter dioit 'Montes', bic \inb montes d Livini, Celestes, spiLri-<br />
tuales, auglici. Et nisi essent, gienij vnv iDoI anbei"L'ö. Qui credunt diabLO-<br />
3ci). 8, 4* lum 'hoLtaicidam et mendacem', sciunt, ta^ \o fein mu§, quia suum hoLinici-<br />
dium non superaremus. Ideo auxLiliatio nostra cel^estis, divina, quibus<br />
sumus circumsepLti, ut diabLolus nos nee vidLere, audire possit, quam- »<br />
quam mit eim pfeil. Sed non movebit. Habemus montes dLci, spiritus.<br />
j.«»n.6, uff. Et ElizLaeus Istum psalmum oravit, ineidit in medium exerLcitus et ibi<br />
aderant, ut capLerent, et ipse adest prudens et sciens, non io:naru8. Is<br />
propheta habLuit fidem et cor. Et servus vidit in CirLcuitu montes<br />
pl^eno-s igneis curribus. lile credLidit, ideo diceb[at: 'noli timere'; gieng, i«<br />
ac esset exerc[itu8 stipulae: 'Plures nobiseum'. Qui hoc credere etc. Ipse<br />
PLFopheta hoc ex isto psaimo oravit. Et fompt originaliter ex 14. Exo^di:<br />
».»io(tu,4'iiiter medium exercitus' etc. Dens det, ut hoc credamus, ista promiSLsio<br />
non fallit, ctsi sumus pecLcatores. Etiam David fuit pec[cator; tum se-<br />
cure docLeremu.s, viveremus, comedLeremus, pateremur, praedicaremus, i*<br />
moreremur. [SI. 152»] Si fit damnum, non fit ünuorje^enö, quia sum<br />
munitus in CifLCuitu tot milia angLeloram, murum feri^reum, ignitum<br />
zu 16: 152 (114)<br />
Dt] VidetuT similitudo sunipta ex historia de Heliseo, quae est II. Reg. VI.<br />
j. " '''«n-Eyjjj j.yjjj jjg^ Syriae comperisset in Dothan esse, mittit istuc maguam<br />
multitudineni, ut urbe obsessa Heliseum caperent. Cum itaque Pro- *•<br />
pheta mane cum puero institutum iter ingrederetur, videt puer insidias ac<br />
tanquam in manifesto periculo trepidat: consolatur eum Propheta et<br />
monet, ne tiepidet, maiora se auxilia habere, quam ut i.staec hostium nuilti-<br />
tudo aliquid incomniodi afferre possit. Sed .servulus cum hostium copias<br />
videret et auxilia, de quibus Propheta dicebat, nusquam oculis cerneret, «<br />
non potuit pavorem, quem praesens periculum concitaret, excutcre, donec<br />
Proiiheta Dominum oraret, ut servuli oculi aperirciitur. Ibi dicit textus,<br />
vidisse eum montes vicinos plenos ignitis curribus et equitibus eireundantibus<br />
Heliseum ac defeudentibus. Pi'ae.sidium igitur hoc, quod tum<br />
apertis oculis Prophetae servus vidit, Propheta autcm crcdidit, etiam cum m<br />
non videret, dicit Psalmus esse circa omnes, qui confidunt in Domino, sicut<br />
VI J4, «etiam Psalmus 34. : 'Angelus Domini circumvallat timentes eum'. Sed oculi<br />
nostridausi suutetmiraculahaecnon vident, quaetamenquotidiesentimus.<br />
Non igitur fallit promissio haec, tantum ne nos fallamur. Itaque si<br />
crederemus, dormiremus, viveremus, moreremur secure, imo, quod plus •»<br />
est, etiam secure pateremur. Sic cnim cogitaremus: si quid patior incom-<br />
inodi, certuin est nie id pati magno Dei coiisilio, mm teiuere, sed ex certa<br />
ratione, quam ego non video uec fortasse nunc intelligo. Si itaque Satan<br />
20 coucitnnt Ji
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125,2) Ißl<br />
H8]et aliter usque in celum. Si micliLl leib gefrf}ic[)t, tf)iit§ deus ex proposLito<br />
et studio. Si, dominus facit b[ona VLoluntate et exercet me. 'Montes'<br />
spirituales, divini, Celestes, ubi lang[elu8 fterder quam 3 £)unbert tauJLCnb<br />
man. Si caro haberet 3 niÜLia, aggrederetur TLurcam; juoiet; non adve-<br />
5 nimus fldere deo. Et scio, quod tot angLclorum. Sive postea vivo, morior,<br />
I)unbert tLaufenb engel greiffen nad) meiner feel et corpLori, si credo. Si<br />
non, sura pertur])atus, et bert Iol)n, ut despe[rem; consultamus, et nihil<br />
efficimus. Item ipsum d[eum met:<br />
'Dominus': SÖcntn bn? nid)t f)elffen lüil etc. Qft bie maur md)t gnug,<br />
10 quod tot ang[elorum, et ipse adest, non solum iii tempLestate, sed ubiqLue,<br />
unter unferm pflaftcr, neben onfer miu'us. Si nos sinit )d)iej)en, est Signum,<br />
quod velit me tob t)aben. Sunt giandes et max[imae promisLsiones, sed<br />
minimae species contidenciae ; loquendum et discendum et audiendum.<br />
(£ö fompt bod) in hora mortis. 'Dominus in Circuitu popLuli'. Quid<br />
15 popLulus dei ? e^ fjetfft secundum 1. praecepLtum: popLulus dei est, qui<br />
habet deum, ba dLeus dicit: 'Ego dominus', i. e. qui confidLit et credit 2. anofeio.s<br />
6 über enget steht feuft 16 l)a d^eus dicit<br />
DrjmuTum perfodit in una parte, non tarnen ideo murum totum evertit. Sic<br />
cogitaremus in periculis et consolaremur nos bona Dei voluntate erga nos.<br />
Sed de nobis exemplum capiamus, quam pauci id faciant. Si centum<br />
20 miüia militum haberemus, magno animo aggrederemur Turcam, sed ut<br />
niteremur promissione hac etiam tum, cum numerus militum non tarn<br />
magnus sit, hoc non fit. Sic privatim quoque pavemus et perturbamur<br />
in periculis, securitatem autem illam, quam tides affert, nunquam experi-<br />
mur. Sic scilicet ferimus poenas incredulitatis nostrae, quam fovemus,<br />
25 etsi tam copiosis et gravibus sententiis Scripturae ab ea avocemur.<br />
Porro non satis est muris ignis, hoc est, angelorum custodia et excubiis<br />
nos defendi, ipse Dominus vult esse muxus noster, ut in circuitu per<br />
Dominum simus septi et defensi. Supra nos est Dominus nobis coelum, a<br />
lateribus est nobis murus, infra nos est nobis pavimentum solidum, in<br />
30 quo subsistimus, sie undique circumcirca septi sumus. Quod si satan per<br />
has munitiones forte iaculum in nos torquet, necesse est prius ipsum<br />
Dominum sauciari quam te. Sed nostram incredulitatem, quod haec<br />
frustra audimus. Docenda tarnen et discenda sunt, si forte usus veniat,<br />
ne plane simus destituti consilio. Nam certum est venturam horam,<br />
35 qua aut experiri ista, aut perire necesse est.<br />
Sed Emphasin quoque observabis: In circuitu populi sui. Populum<br />
enim Dei vocat, qui habet Deum, hoc est, qui confidit in Deum et credit<br />
Deo. Ergo ille simpliciter non est Dei populus, qui sacrificat in Hierusalem<br />
18 ergo A 26 ignitis B 31 torqueat B<br />
Sut^etS SBetle. XL, 3 11
öv6.<br />
162 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 2. 3)<br />
He] in eiim. Prinoipalit^r non is omnes sacrifLiculi et Levitae, sed pop[iilu8<br />
iam factus bene pote.st illa facere, Quando priu.s dioit: 'Ego tuus deus",<br />
Tu meus dominus. Sed ego tan ba§ nod) nid)t jdiliejjen, quia consuetiido<br />
long^a et opLXi.s contrarii.i, ut putet ju {)od) jcin: Ego frater Christi,<br />
filius dei; et tarnen miic- jo jein, nascendum ex deo per hoc: Ego dominus<br />
deus, et econtra. [Sßl. 152»>] Postea non ut 2. tabLula; ex 1. tabLula certa<br />
differentia pop^uli dei ; tan einer alia praecep^ta servare, sed non ex etc., sed<br />
confidere deo et veriflcare hanc promisLsionem, quod deus sit, et uer*<br />
lajfe midi, quod me pro servo tuo t)elt6. Opera non facit pop[ulus dei, licet<br />
j.iopopLulus dei facit opera, Eph. 2.: Opera nostra non creaverunt, sed etc.<br />
Et non facit ad hLOc tempus, .sed 'a nunc, usq[ue in eter[num', i.e. incertum<br />
tempus. Omnes promisLsiones erant directae, in illo vivent et eterLUa<br />
promisLsio; cum vellent illam eradLicare, giengen temporales t)in tocg.<br />
V. 3 'Quoniam non' : Ibi vid [enius, quod concedit in tantis praesid^iis, muni-<br />
tionibus habitantem pop^ulum dei nihiloLminu.s vexari, secundum spLiritum<br />
munitis^simum, secundum CLarnem expositissimum. In spiritu vidLemus<br />
hunc montem et dominum, sed externus homo exponitur omnibLUS spiculis,<br />
3 f(^I(t|fen 4 putet {\t[\n} 3U zu 14 'Qiiouiam non relinquet' r 17 lios<br />
Dr]et incedit in lege seu ritibus Mosi, sed is, qui iam ante populus Dei est<br />
factus, etiam haec legalia obire et facere potest in gratiarum actionem.<br />
Longe enim augustius et amplius est, esse Dei populum, quam ista legalia m<br />
facere. Sicut etiam nobis testatur nostra conscientia, veretur enim se<br />
in hanc quasi superbiam attollere, ut glorietur, quod simus fllii Dei et<br />
servi lesu Christi, et tarnen primum praeceptum utrunque nobis tribuit,<br />
».woitjo.scum Dominus dicit: 'Ego sum Deus tuus'. Specifica igitur differentia<br />
populi Dei est, non quod facit opera legalia, aut etiam opera secundae »»<br />
tabulae, haec enim simulari possunt et fallere, sed quod credit et habet<br />
Deum, haec nota non fallit.<br />
Quod addit: Ex hoc tempore usque in aeternum, non proprie aeternitatem<br />
significat, sed incertum tempus. Nam etiam promissiones corporales<br />
fuissent aeternae, si populus servasset mandata Dei, sed quia conabantur so<br />
per incredulitatem promissionem de Christo eradicare, ideo etiam cor-<br />
porales promissiones amiserunt.<br />
'•• III. Quia non permanebit sceptrum impiorum super<br />
Bortem iustorum, ne extendant iusti ad iniustitiam manus<br />
6 u a 8.<br />
Hie vides manifeste concedere Davidem populum, qui in tarn flrmis<br />
munitionibuH et praesidiis sedet, secundum carnem vexari et expositissi-<br />
31 iDcnidalitatem A<br />
"
In XV Psalmos graduuDi. 1532/33. [1540.] (Pa. 125,3) 163<br />
Hs]iaciili8,utdiab[olnsenmexerLceatetoccidat. Seddiab[Olihec finia, ut vincat<br />
interiorem hO[minem, sed deus, ut moriatur PLCCcatum et in.sipientia<br />
CLarnis et crescat interior liomo et externus etiam. '3)aö ift Anis tribLulationum<br />
apnd deum. Sumus ut grex sine auxiliis. Qft fein S3auer \o geriiti]<br />
5 buh, el)v tf)iit Pf Laffen, quod vult. Et fein bctier, etc. Soli no.s Christiani,<br />
qui secundum c[aiuem et exter[iium deserimur. In splritu habemus<br />
ang^elos, mui'os igneos, deum ipsum. In C[arne nihil, quilibet fluvius<br />
pertransit nos. In Esa: 'Incitrvare, ut transeanius'. Sic transeamus,3e[. 51,2s<br />
ScliLwermeri, Eot[tense.s, rustLici, nadjbtav tretten mit fuffen et fratres.<br />
10 Ibi vexari, maledLici. Sed eundum ex ista vexLatione, exteiLnus homo<br />
infirmetur, inte[rior: Ego sum in sinu patris, habLeo raunitiones circa me,<br />
ang^elos, ipsum dominum. Uli follen baö i)cxi^, ben glauben ntd)t n£)emen.<br />
Ibi expertis[simi diabLoli et omnib[US artibLUS diabLoU. [581.153»] Sed<br />
dominus, qui munit nos, faciet tentationem. Ubi PLaulus in hunc locum<br />
15 gefef)en, l. Cor. X.: Sic facit tentLationem, ut non vincamur, etsi deiici- i.Äot. 10, 13<br />
mur.<br />
1 hoc zu 3l4 fiuia tribulatiomim apnd deum r zu 13: 153 neben (115)<br />
Dr] mum esse periculis, et si secundum spiritum sit munitissimus, ibi altissimis<br />
montibus est septus, quos Satan non potest transilire, sed secundum<br />
carnem vetus homo exponitur omnibus iaculis mundi et Satanae. Ideo<br />
20 sciUcet, quia Deus vult hoc modo vexare carnem, ut mortificetur peccatum<br />
et insipientia carnis ac paulatim crescat spirituahs sapientia et interior<br />
homo. Haec causa est, cur secundum carnem simus tanquam lacera sepes<br />
et tanquam civitas, cuius muri disiecti sunt, ut ad eam ex omni parte sit<br />
aditus. Itaque nulluni hominum genus tam abiectum est, quod non putet<br />
25 sibi omnia licere in ministros Ecclesiariim. Hinc iuiuriae, blasphemiae,<br />
jo<br />
maledicta, supplicia, caedes denique sanctorum existunt, neque enim caro<br />
habet muros, quibus defenditm-, sed Spiritus. Itaque caro omnibus ventis<br />
et procellis exposita est et conculcatur atque atteritur ab impiis, sicut in<br />
Esaia estcap.51.: 'Dixerunt animae tuae : incuxvare, ut transeamus, posu- 3ef. »i, 23<br />
isti itaque corpus tuum ut terram et quasi viam transeuntibus.' Hae<br />
vexationes sustinendae et per patientiam superandae sunt, ac cavendum<br />
est, ne per externam vexationem infirmetur homo interior, sed retinenda<br />
haec flducia est, ut statuamus Dominum nos non deserturum, sed esse<br />
nos in sinu Patris et habere circa nos munitiones fiimissimas, ut, etsi<br />
35 eripiantur opes, uxor, liberi, denique ipsa vita nostra, tamen Christus<br />
noster nobis non eripiatur, per quem sie muniti erimus, ut etiam cum<br />
tentatione eventus et finis secuturus sit, sicut Pauli sententia testatur in i.ftot. lu.is<br />
Corinthiis.<br />
11*
164 In XV Psalmo» gradaum. 1532 83. [1540.] (Ps. 125,3)<br />
Hs] i;it[imo lunii. 'Eelinq[iiet' : Mansit lectio novisLsimi ps. 125.: 'Qui<br />
oonfidLunt'. Ibi aiidLivistis, psalmxam hLimc canere consol[ationem illis,<br />
qui orednnt verbo dei, quia illi omnes coguntur aliam VLitam expi^ectare<br />
quam hanc praesentem. Et non solum hanc praesentem totam, sed<br />
etiam hanc per partes, quia plena periculis, et sucoedit semper mors, s<br />
perieulum post per[icxihnn. Ideo nee consumantur in extLremo. Ideo<br />
consol[at\ir omnes pios, qui credunt deum esse, passuxos eos quidem<br />
multa et T[aria periLCiila, sed sie, ut tamen salvi fiant, libLerentur, defendantur<br />
vel per partes in hac VLita, vel in liora mortis. Est tamen certa<br />
Salus et Victoria piorum, si non in hac v^ita, QLuamquam etiam in hac lo<br />
vita, ut histO[ria VLCtiis et nova. Ista aud[ivistis: Tircum Ieru[salem<br />
B. ssimt montes'. Et ipse dominus constituit montes, defens[iones sui popLuli.<br />
Et 'ipse met d^eus est circa pop^ulum', non solum semel, sed nunc et<br />
ineter[num, i. e. semper defendit, semper, seraper libLcrat. Nisi quod<br />
oportet hie conse^qui fidem, quae non iudicet de ca.sibLUS praesentib^us i»<br />
et tentationib[Us, sed de verbo promittentis. Quid opus promitt*re his,<br />
qui non in tenta [tionibus ? Oportet nos tentari sive intus, sive f ori.s per<br />
».ihr.i.gtyrannidem. Tamen non de.>*tituimur, q^iiaraquam 'multis modis vexati'.<br />
Est bLrevis psalmus, .sed foftlict).<br />
'Quoniam non relinquet': S)a§ ift ein fLoftlic^ promisLSio, qua« est *><br />
SU 1 Ultiimo lunü r 5 mortem 10 si non iu hac v^ita mit Strich zu in hora<br />
mortis Z. 9 gezogen 18 über multis modis Texati tieht 2. Cor. 1.<br />
Dt] Ad hune modum videmus, cuiusmodi consolationes Spiritus sanctus<br />
üs proponat, qui credunt verbo Dei. Quia enim aham vitam coguntur<br />
expectare, quam haec praesens sit, sive totam, sive per partes consideres,<br />
Ideo hie omnia sunt plena periculis, mors succedit morti, sicut Paulus dicit:<br />
I. Bot.15, si'quotidie morimur'; Tentatio excipit tentationem, donec tandem per «<br />
mortem carnis omnia pericula consumantur. Pertinet autem hie versi-<br />
culus ad consolationem, ut statuamus nos quidem multa passuros esse,<br />
sed sie, ut tandem fiamus salvi et liberemur, si non statim, at saltem in<br />
futura et aeterna vita. Quid enim aliud nobis possumus pollieeri in hac<br />
dilijienti angelorum custodia, imo in custodia ipsius Dei, qui est in circuitu so<br />
populi sui? Sed, ut supra diximus, üde liic opus est, ut iudiciuni faciamus<br />
non ex praesentibus casibus et tentationibus, sed ex verbo promit t
In XV Psalmos graduum. 1532/33. 11540.) (Ps. 125,3) 165<br />
Hs] incredibilis et nobis, qui patimur, et bis, qiü perseqLUUutm-. jMaxLinmm<br />
miraLculum, si spectes rem, sicut geritm- in oculis et secundum sensum,<br />
quia sie verum: 'Eelinquitur virga' etc. Quis est expertus? Christus,<br />
Apostoli, omnes sancti, projibetae. Ees alia est in oc[ulis, quam verba<br />
6 sonant. Promittit, quod virjSLa impiorum non etc., et tarnen experim[Ui'<br />
contrarium. Ideo S[piritns SLanctus revocat ad 1. praecepLtum, ad in-<br />
visibLilia, ad suum verbnm [531. 153'>] et iubet consid[erare, quid ipse velit,<br />
pro mittat, non quid sentiamus; hec scientia: posse se abripere a suis cogLitationibus<br />
et se conferre in volLuntatem d^ei et ibi quiescere. Nisi hoc<br />
10 didLicimus, nihil; hoc est v[ita aeLterna, posse apprehLendere deum,<br />
confidere suis consiliis, quae revelat per ista v^erba: Non patiar, — voluntas<br />
mLea — quod virga. Quia 'ego , dLominus deus tuus'. Si hoc, »-^folcjo.»<br />
fo jolt aud) blLciben. Tum possumus deserere visibilia et rapi ad invisi-<br />
b[Uia. Propositio 'incomprehensibilis consilü dei': Ego impios odi,8'''m. 11.33<br />
1» iustos diligo. ImpLios puniam, iustos non relinquam, quia 'deus Zelotes'<br />
9 Niei c aus Qui 12 quod (quod) 13 über Tum steht est, ut<br />
Dr] quid aeque potest iudicari falsum esse ? contrarium enim verum est. Nam<br />
Christum considera, an non ita relictus est in cruce, ut virga seu sceptrum<br />
impiorum super eum maneret ? sie Prophetae, sie Apostoli, sie alii sancti<br />
martyres. Res igitur, si oculos sequamur, longe alia est, quam verba<br />
30 sonant. Promittunt enim non fore, ut sceptrum impiorum dominetur<br />
püs, et tamen omnes historiae et exempla omnia testantur hoc fleri.<br />
Eevocat igitur nos Spiritus sanctus ad suum verbum et ad suas cogita-<br />
tiones ac iubet considerare, non quid nos patiamur aut videamus, sed quid<br />
ipse in coelis cogitet. Hoc autem artis est, sie posse se abripere a tenta-<br />
25 tionibus et transferre in voluntatem Dei atque ibi acquiescere. Qui hoc<br />
non norunt, hi nihil in Theologia norunt. Quid enim est hoc nosse, si<br />
nescias Deum talem esse Deum, qui non passurus sit opprimi iustos ab<br />
impiis? Quia enim dicit: 'Ego sum Dominus Deus tuus', profecto hoca.anofcao.a<br />
faciet, ut, quod suum est, non sinat sibi neque per mundum, nee per<br />
3u inferorum portas eripi. Si igitur ipse manet, manebunt etiam, qui sunt<br />
eins. Haec statuere et ad hunc modum invisibilia appraehendere, est<br />
vera et Theologica sapientia, quam hie versus nobis proponit, ut statuamus<br />
hanc propositionem de invisibili consilio Dei: Deus impios odit, iustos<br />
diügit. Ergo impios damnabit et perdet, iustos autem liberabit et servabit.<br />
35 Videmus autem, hoc quod in Psalmis et Prophetis Optimum est, manare<br />
ex promissione primi praecepti: 'Ego sum Deiis tuus'.<br />
lam discendum est, ut versiculum hunc recte discamus applicare.<br />
Debet enim Theologia prorsus esse practica. Vexamur varie a Ponti-<br />
19 oculis AB
166 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 3)<br />
.5P)o|t5,9f.<br />
ai- ift prouiisLsio nostra.<br />
Vexet nos p[riuceps, TLUi'ca, Episeopus, PLapa. Lsta puerilia. Etiam<br />
Satan, con^sciencia nostra, peccata et infimiitas nostra. Est 'virga impiorum',<br />
nihil aliud. Oppone contra ista omnia dominum, qui hie suam<br />
volLuntatem ostcndit per verbum et dicit: Non patiar, quod imp[ii do- »<br />
minentm' lustis. Si hie sie mihi ^^iifpLridit, jo lüil id) aud) g[Utcv bing jein<br />
et consolLari in mediis tribLulationibiis. Deus non VLult perire, eadere;<br />
impelli, tentari, vexari me x'ult; sed quia dieit: 'dominus', non NTilt, ut<br />
potestasirapiorxim. Grammaticam nostis. 'Yirgapec[catoi'um.' EstEbLraismus.<br />
SBennt ein 3""9 ^"o'' " i^r, fteupt man ruten, Quando gro§, ein w<br />
fteden, quae vere 'virga'. Si non Ijilfft, fompt MLagistratus \}iaxi rutten,<br />
i. e. jd)lüeib. Et in Signum istius signiücat 'vii'ga' onmem tyrannidem,<br />
v\. ti, 7 regnum, etiam legitLimum. 'Virga %irtutis, regni', ps. 45. Signiücat illam<br />
virgam, qua eohercentuj pueri, ])opuli, Eegna et terrae, i. e. 'dominatio<br />
impiorum non rel[inquitur', concedit hie SLpiritus SLanctus Impüs domi- u<br />
nationem et tyrannidem, dicit verum, quod pii et SLancti eredentes deo<br />
eoguntur ferre et [331- 154»] videre tyrannidem impiorum. Velim, nolim,<br />
videre cogor tyrannidem Papae, Episeoporum etc. occid[ere, persequi<br />
4 über 'virga impiorum' tteht quaecunque aff|^icit ist« mil Strich zu p^rinceps<br />
if. 2 gezogen 13 Signiücat mit Strich zu tyrannidem Z. 12 gezogen zu 17: (116) 154 r<br />
Dr] ficibus, ab impüs principibus et aliis, qui verbum Dei et nostram doctrinam<br />
oderunt. Sed haec puerilia sunt, si cum Ulis vexationibus eonferas, quas jo<br />
in conseientia nostra excitant Satan, peccatum nostrum et infirmitas<br />
noBtra. Discendum itaque est, ut de bis omnibus statnas, quod sint 'virga'<br />
seu 'sceptrum impiorum' et opponas Dominum revelantem hie in verbo<br />
suam voluntatem ac prouunciantem, quod non passu [Sg. P] rus sit, ut super<br />
8ort«m iustorum raaneat sceptrum impiorum. Hoc cum ille Princeps «<br />
promittat, qui omnia habet in nianibus, quid requirimus ampUust Si<br />
enim patiendum aliquid est, certa est voluntas eins, quod vexare sinit,<br />
sed non sinit eonculcare et perdere. Sie utendum erit bis cousolationibus<br />
suavissimis.<br />
Quod ad Grammatieam attinet, nota est phrasis, quomodo utatur to<br />
Seriptiira vocabulo viigae. Pueri in prima aetate corriguntiu- vijga, cum<br />
autem adoleverint, baeulo. Quod si ne sie quidem meliores flunt, eequitur<br />
W. ». »tandem 'virga ferrea'. Ilinc fit, ut virga signiüeet omnem i)()testatem seu<br />
gubernationem ad emeiulandos et eorrigcudos homines. Sie Psalm. 110.:<br />
»1110,3 'Virgam virtutis tuae emittet Dominus ex Sion*, hoc est, regnum tuum. k<br />
Sigiiifieat enim ilii talem virgam, qua gubernantur regna et populi. Ad<br />
liune uiodum concedit hie Spiritus sanetus dominationem seu tvrannidem<br />
impÜH in pios, quam pii eoguntur ferre. Sicut nos cogimur, non videre
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [IWO.) (Ps. 125,3) I67<br />
Hs] Ohristianos. Item sentLre cogor iulirmitatem et diabLolum pavefacientcm<br />
optLimos \iros, meum cor et omuiiim, qui credunt et adherent verbo.<br />
S^piritus SLanctus: est dominatio impiorum et impietatis diaboli et regni<br />
impietatis. Sed ibi promissum: Si vivit deus, Non in finem domina-<br />
5 buntiir, dominatio eorum cadet, non perseverabit, non quiescet 'super<br />
sortem', i.e. 'portionem lustorum'; est Eb^raicus idiotismus, i.e. pars,<br />
turba, Pj^aulus: 'Pauperes b[anctorum' i.e. Sanctos. Nos ex contrario iHöm. 15, se<br />
activum facimus, i. e. 'super homines sanctos non perdurabit'. Sed nihilo-<br />
[minus ista vocab[ula significant patientiam et Crucem, dominantur et<br />
10 est super lustos non nisi duraLtio. Non loerbenS impü ^in au§ füren,<br />
sed tamen premunt. Sed tüo fic f)in gebtenlen, non fit; exting[uere et<br />
eradicare volunt etc. Interim estote patientes et confldite, quod mea<br />
vol^untas vos servandi et multiplicandi. Vide, quam mirabLÜem propositionemaddat<br />
S[piritus s^anctus: 'Ne forte ex[tendant'. Deus cogitur,tandem<br />
15 auxiliari. Si §u long aujjen biLtebe, jolt rool tiein ooW f)aben. Eg[regius<br />
textus in lercLtnia, ubi dare v[ult in manum Bab[ylonici Eegis: quanta See. 25, ii<br />
promittit ante dominationem et postea. Ibi maior gLratia in promittendo<br />
quam comminando, ne desperent: post 70 annos red[ibitis. Et per miüta<br />
1 paventem 7 i. e. 8 actiTum] achivum<br />
Dr] solum, sed etiam sustinere tyrannidem Pontiücum et Episcoporum occiao<br />
dentium Christianos et omni crudelitatis genere grassantium. Item<br />
cogimur sustinere tyrannidem Satanae vexantis et pavefacientis meum<br />
cor et omnium fratrum credentium in Christum. Hanc dominationem seu<br />
tyrannidem vocat Spiritus Virgam impiorum et consolatur: Si vivit<br />
Dominus, tyrannis ista cadet, non quiescet super sortem piorum.<br />
25 'Sors' portionem significat. 'Sors lustorum', hoc est, turbula piorum,<br />
congregatio piorum, Sicut Christus vocat 'pusillum gregem' et Paulus 8ut.ia,82<br />
'Pauperes sanctos'. Super hos, Inqult, et si Tyrannl dominentur, tamen möm. u, 26<br />
dominium eorum non durabit. Persecutores Euangelii et sl premunt<br />
fideles, tamen non facient id perpetuo, neque iste consiliorum eventus<br />
30 erit, quem ipsl cogitant. Nam cogitant, quodveUnt eradicare hanc doctrinam.<br />
Hoc non facient. Vos igitur, dielt Spiritus, Interim patiminl et<br />
Seite meam voluntatem esse, ut serventur omnes, qul credunt. Ergo<br />
habetis, quod in media tentatione speretis etc.<br />
Sed vide, quam mirabilem ahiokoylav seu rationem Spiritus<br />
35 sanctus attexat. Hoc, inquit, cogitur Deus facere, ut auxUletur piis,<br />
alloqui futurum esset, ut amltteret Ecclesiam suam et iusti ad iniustos<br />
extenderent manum suam. Sic in Hleremla, antequam populus traditur 3«- 25. u<br />
in manus Babiloniorum, promittitur ei futurum, ut post annos septuaginta<br />
redeant Hierosolymam, ut scillcet retinerent flduciam misericordiae et
168 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1510.] (Ps. 125,3)<br />
,|!cap[itula facit prosopo^poiam: 'Ibis in popLulum alienum, patieris; quis<br />
3„ 5<br />
"•' miscrebitur tui ?' Si promitit, ante CapLtivitatem. Et nisi hoc faceret,<br />
hoc est nisi coniungeret piomiS[sionem verbi et facti executionem. Sic<br />
¥1.85, »hie promittit salutem et auxLilium pio, etiam facit. alibi: 'Ne conver-<br />
tant sancti ad stulticiam cor' etc. Cogitur 'loqiii pacem super popLulo s<br />
suo, ne confortantiir ad cor', i. e. 'stultitiam', bac^ jic nidit blasLphement<br />
et t)ngeb[ulbig et murren et cadant, Sicnt etiam fit. Multi, quos deus<br />
mirabLilitcr exercet, ut expellit, rapit uxor[ein, filinm, [SBl. 154*] sinit<br />
vexari ultra modiim. Nisi ibi erigit verbo et flnaliter facto, ferne ba I}in,<br />
ut non cred[eremu8 esse deum. Ideo oportet facto ostendat se deum. Ut lo<br />
David: Erat in promisLsione maxLima, quod .servaturus Eeg[nuin, propul-<br />
sus a üUo fuit. Tribulatio, quam Ego et tu non ferre^m. Ipse fugatur,<br />
«1.13a, 11 ut nudis ped^ibus et capite iret. Promissio: 'Ex semine', Ps. 132. lila<br />
non servasset eum, donec dominus percussit AbSLalom. Sic nobiscum.<br />
Si contra pap[am non defendLcret reipsa et executione manife^sta, is<br />
devorasset; promis[sio verbi .sustentat in maxima tribLulatione etc.<br />
i.«ot.io,uut P^aulus: 'non permittit'. 'S}ai ift 1. Sed non satis; Promissio est<br />
ibi. 2.: Sed faciet. ©g gl)et f)in au§ et geiuinnt ein cnb, et ea finita<br />
zu 8 'Fidelis Deus, qui uoii einet' am oberen Bande dtr Seite; dazu am unteren Bande:<br />
1. Cor. X,: 'fidelis deus' [1. Kor. 10, 13] 12 über filio iteht proprio fugatur c aiu fugatus<br />
I^rlnon desperarent penitus ac in gentilitatem transirent. Sic in Psalmo:<br />
«I. M,»'jfe convertantur sancti ad stulticiam', hoc est, ne blasphement aut ao<br />
impatientes fiant. Haec causa est, cur Deus promissionem verbi et executionem<br />
facti cogatur coniungere, alioqui enim futurum esset, ut pii<br />
desperarent. Videmus, quam multos exercet fortuna, cum homines, opes,<br />
liberos et alia, quae chara habent, amittunt. Nisi igitur primum verbo<br />
erigerentur animi, deinde etiam facto adiuvarentur, multi dicerent non «<br />
esse Deum. Itaque necesse est, ut Deus se ostendat esse Deum, non tantum<br />
verbo, sed etiam factis. Sic David habel)at maximas promissiones et<br />
tarnen a filio exuitur regno. Haec eiusmodi tentatio fuit, quam fortasse<br />
nuUus nostrum sustinere posset. Nam a filio spoliari regno et Regem nudis<br />
pedibus et capite nudo fugere, gravi.ssimum est. Promissiones itaque, 30<br />
quas habuit amplissimas, non erexissent animum eins, nisi Deus ipso<br />
facto eum eduxisset ex hoc periculo. Sic, si contra Papam et adversarios<br />
verbi tantum promissiones essent et non etiam reipsa Deus nos contra<br />
608 defenderet, frangcremur animo et solicitaremur ad desperationem.<br />
Utrun(|ue igitur facit Dominus, vcr))o erigit et executione facti lilterat, ut »s<br />
I. »ot. 10, uwecundum Paulum 'tentatio' non superet vires et 'finem suum habeat",<br />
nosque usu discamuB, primum praeceptum esse verum.<br />
23 exeroMt ß
In XV Psalnios graduura. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 3) 169<br />
Hsjvenit alia. Sicquie exercemui' et di.scimiis 1. praecepLtum, quod docet<br />
credere deo in tentaLtione, et efflcimur tales, qui contemnant omnes<br />
tenta[tiones.<br />
'Manus': i. e. ne deflciant; deo est cura de suis fld[elibus et cred^en-<br />
* tibus, non solum, quomodo ferant. Ibi dat promi.S[sioiiem ante et in<br />
tentaLtione, 1. cura eins. Deinde curat, ne diu duret, tandeni liberat.<br />
Et hoc expLCctemtis nos. Qui iam servamur amplisLsima promisLsione,<br />
exp[ectemus 2. ciiram, qua liberabit a PapLa et PontifLicibus et furiosis<br />
hominibLUS. Et nisi faceret, de.spe[raremus. Etiamsi non videamus.<br />
'" Videtur metuere, sicpingiturperp[rophetam, quod sit sollicitus, quomodo<br />
flniatur tentatio, quomodo no.s, ne tandem nihil habLeat populi, tum<br />
non esset deus, quia oportet hab[ere pop[ulum. 'Est vivorumd^eus.' Ergo i"'»"^- i^s, 3»<br />
necesse est manere vlventes, aliquoties laudantes. Si hoc, oportet faciat<br />
fine[m tent[ationi, ne iusti desperent et despLcrent cum ceteris. [SBI. 155»]<br />
15 Hoc videtis ob oculos et unusqLuisque in se experitiu'. ®i" left 1 iemevüd)<br />
jutuartLen propria tent[atione, utdLicas: nu ift§ au^. Sic seditiones, persecu[tiones:<br />
nu i)'t§ au§. Quando hoc dicimus: Ego sum perditus, quando<br />
EespLublica dicit: Iam perdita res, Ipse: ^lod) nid}!! Iam incipiet salus,<br />
14 nebeti 155 steht (111)<br />
Dr] Quod itaque dicit: 'Ne iusti extendant manus suas ad raiusticiam',<br />
"> idem est, ac si dicat: Ne iusti deflciant. Deo enim utrunque curae est,<br />
Primura, ut fldeles ferre possint tentationem, hoc facit promissionibus et<br />
verbo ; Secundum, ut tentatio non sit perpetua, sed habeat flnem suum.<br />
Hoc nos quoque expectare debemus, ut post promissiones, quas habemus<br />
certas de Dei benevolentia erga nos et aeterna vita, etiam expectemus<br />
2s futurum, ut liberemui' et adversarii nostri pereant, et si nulla vestigia<br />
videmus, qua via Deus id facturus sit. Hoc est, quod hie versiculus dicit,<br />
Deum tam esse soh'citum pro suorum liberatione, ut videatur metuere,<br />
ne deflciant et ipse non habeat populum et sie nullus Deus sit. 'Deus<br />
enim est Deus vivorum' et oportet, ut habeat populum: ergo semper iWatt^.aa.sa<br />
30 necesse est manere aliquos superstites, qui eum laudent et colant. Hos<br />
si necesse est manere, hoc quoque necesse est, ut faciat flnem tentationis.<br />
Sed hie cavendum est, ne huius liberationis tempus nos definiamus.<br />
Deus enim sinit nos tentari usque ad extremum, ut prius omnia consUia<br />
et flducia omnis purissime exhauriatm* ac nos vicini simus desperationi.<br />
3» Ad hunc locum cum ventum est, ut nihil quam desperatio sit reliqua, tum<br />
mittit salutem, in ipsa morte ostendit vitam, in ipsa damnatione salvat.<br />
In summa, ex nihilo facit omnia, et cum res deploratissima est, restituit<br />
omnia in integrum. Hoc Deus huius mundi non potest. Igitur sunt haec<br />
vere Dei opera, ut tum, cum te plane attritum et perditum esse sentis, sis
170 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 125,3)<br />
5[.j8,J 'Dominus salvaudi ex morte'. Dens nuindi: quando res perdita, est perdita!<br />
Sed iura consuraptum te putaris, orieris ut lucifer; quando putas<br />
«im. u, 8te in inforno, es in telo, quia v^itae et mortis dominus. 'Sive vivimus,<br />
morimur', debet esse indifferens sive mors, \ata, cel^um, infernus, opulLen-<br />
-.eam. s.etia, paup[ertas. 'Si ded^ucit ad inferos, reducit', nt Titulus. Statim '<br />
dicitm-, sed re praesenti non sie intelligitiu'. Ideo scriptura incukat,<br />
ut sie cog^itemus de deo: Est creator; Est sollicitus pro afflLictis sive<br />
pub[lice sive privatim in con[Scientria. Tantum hoc v^ult, ut discamus,<br />
ut 1. praeLceptum possimus intelLÜgere: Ipsum deum talera, qui deb^eat<br />
facere ex vet^eribus nova, Ex tristibLUS letos, vexatis pauperibus divites, >o<br />
Suscitans bie fter[benben. Tasi f)et[ten iriv nein: 1. divites, fortunati;<br />
non, sed econtra. PulclirLa promis^sio. Est quidem comminatio, potentia,<br />
'virga ImpLiorum', quae tl)ut »olje. Sed sperate, non diuabit; durate<br />
tantum vos, quiestis pop[uhis mens et me invocatis. Quia cogito de vobis,<br />
potiö.M,« quod non permittam vos desp^erare. Navicula Petri mac\ jd)Iuttern, i*<br />
sed non etc. Et verum, possunt irruere procellae etc., tentari usquc ad<br />
proossunt<br />
3 über in celo steht propinquus 4 infernus c aus infernum 16 possunt]<br />
Dr] incolumis et fulgeas tanquam clarus Lucifer. Ideo noster Deus est solus<br />
«öm. M, 8 Dominus et nos, quia 'sive vivimus, sive morimur, sumus Domini'. Itaque<br />
mors et vita nobis sine discrimine accidit, siquidem Deus noster utrunque<br />
i.6om.a.6pot«st. 'Si ducit ad inferos, reducit, Si occidit,iterum vinficat' etc. Haec »<br />
facile dicuntur. Sed in usu discimus, quam longe sint posita supra et<br />
extra rationem ac vires hominum et quam nos aegre possimus eredere,<br />
Deum ex nihilo facere omnia, esse solicitum pro nobis, sive afifligimur in<br />
carne, sive in spiritu, citius cogitare de redemptione quam nos ipsos.<br />
Inculcanda itaque haec saepe sunt, ut discamus sapientiam coelestem, s»<br />
quam primum praeceptiim nobis proponit, quod Deus noster sit talis<br />
Off. Ji, 5 Deus, qui soleat ex veteribus 'facere omnia nova', ex pauperibus divites,<br />
ex eonlenii)tis gloriosos. Atque hoc posterius quidem omnos libenter habe-<br />
remus. Sed non potest fleri, nisi prius praecesserit contemptus et inopia.<br />
Est igitur haec insignis proraissio et consohitio, quasi dicat: Dolet so<br />
vobis virga i)cc(atorum, sed sperate et durate, qui estis populus meus:<br />
non enim patiar sie invalescere tentationera, ut omnem fiduciam et spem<br />
vobis excutiat. Procellae orientur et videl)itur, quasi naviculam vcstrani<br />
iamiani fluctus oppressuri sint. Sed non permittam, ponam moduni et<br />
finem virgae impiorum. Si accusat vos Satan et conscieutia vestra >»<br />
tanquam iniustissimos, non tarnen destituet vos moa iusticia. Ad huno<br />
modum doccnt tentationes usum et tractatioriem primi praecepti,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 3) 171<br />
Hs] mortem, sed non mori; possumu.s accusari a diabLolo ut sceleratis[simi,<br />
sed tarnen erimus iusti. Nisi hab[ui.sset teutationem et intel[lectum 1.<br />
Pl^raecepti, non sie scripsLisset taleni psalmum. Apostata, qui semel cecidLit<br />
ab ELuangelio, est peior quam qui nunquam; 'appreh[endit 7 spü'itus ä"""^- «».
y^l<br />
172 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 4. 5)<br />
'Bene fac, doniine' : ^ae<br />
ift mi oratio. PLropheta exercitatus in istis<br />
tentaLtionibus et eruditus erud[itione fldei. Ideo simul orat et prophe-<br />
*•*"•"''" tat, quod deus 'non peiniittit'. lam: 3(d) ^err, jo tl)ii nu. Benefac, sicut<br />
otiam benefaeies bonis. Max^ima tentatio, quod vid^emus benefieri<br />
inalis et perveisis, TurLcis, ^Lcrjog ©[Corg, $abft, 93tJLd)of sunt divites, *<br />
omnia optata, nt videatiu" S[piritus S[anetus orare pro illi.s. Nos sumus<br />
in Omnibus cal[amitatibus. Quicquid, baS Ijeift: male fac bonis ; verum. Ideo<br />
orat: Ne despereut! Dedisti Res[num Bab[yloniis, tot repi^na Eomanis,<br />
ludLaeis capt[ivitatem, Christianis martyria et carcerem. Nuni diu<br />
faves impiis, benefacis maus? affligis iustos et exaltas impios et hostes "<br />
tLUOs. Ideo orandum: ostende tuis piis et credLentibus misericordiam et<br />
beneficinm, quia ipsi sunt boni, patientes, suaves liomines. 'Kecti', i. e.<br />
credentes, confidunt in te, [331.156»] confitentur te, nihil in eorum CLorde<br />
niali. Sanctus, misericors deus. Et simul est prophetia: Hoc fiet.<br />
V. 6 'Et illi, qui deserunt': loquitnr max[inie de istis, quod non possimt *'<br />
Stare et perferre scandahi, Qui non sustinent et perseverant et fugiunt<br />
ad impios. Qa, ber SLeufeHet} GuangteUft! ^d) je^e wol mala. Manebo<br />
PapLista, Episcopus, Cano[nicus; qui v^ult Christianus iet)Ln et ELuan-<br />
10 ex&las 12 patieus 13 (118) 150 [statt 156/ 14 mali] uihil<br />
^"^1 IV. Bene fac, Domine, bonis et rectis corde.<br />
Consolationi subiieit orationem et prophetiam simul. Porro oratio m<br />
haec etiam tacitam querimoniam continet. Quia enim orat, ut rectis et<br />
bonis benefaciat Dominus, tacite queritur, bonis hie male esse, rursus<br />
malos abundare benedictionibus. Sicut hodie videmus Pontificcs, Epi-<br />
scopos et alios verbi hostes cum maximis diguitatibus etiam niaximas<br />
opes teuere. Sic Romaui olim potentia, quam habebant, contra sanctos »»<br />
et Ecclesiam utcbantur. IIoc magnum e.st scaudalum. Idoo hac oratione<br />
Ecdesia opus liabet, ut Deus etiam bonis benefaciat, qui in ipsum con-<br />
fidunt et gloriam eins ex corde quaerunt, ne hoc scandalo ofifensi declinent<br />
ad impietatem. Haec oratio promissionem et prophetiam includit, futurum<br />
esse, ut, sicut oratur pro bencdictione iustorum, ita eventus tandem >«<br />
respondeat.<br />
^•'' V. Declinantes autem ad pravas vias suas ducet Dominus<br />
cum operariis iniquitatis, at pax sit super Israel.<br />
Declinantes vocat eos, qui non perseverant, sed aggregant se ad<br />
vir^'a^l impionim, auf lucri spc, auf aliarum cominndilatum. Sicut liodie n<br />
faciunl, qui ideo l'^uaugclidu dewcnint, ut rotineant amphis Prai'l)cn(ias<br />
et Canonicatus. lli non perseverant in proraissionibus Dei expectandis,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125,5) 173<br />
Hs]gelram habere, est merdicus, Est scandalum. Qeud) tjxn, tuerb "Soctor<br />
cum Episcopo, Episcopus. ''DeclinaLnte.s': i.e. qiii non per.severant et<br />
stant cum flde iu promisL-sione dei, sed declinant ad viam, curant, moUe.s,<br />
omnino vincuntur tent[ationibus diab[oli, pompa raundi, scandalis fide-<br />
5 lium. Sed dominus invenieteos. 'DeclLinantes' 'cum': i.e. jcf)uler et meiftev<br />
'auferet'; bie jid) ju in^ fd)Ia^en, non evadent, ut sperant: Si etiam<br />
ELuangelium non 8usci[pio, tamen possum salvari. Omnes calLamitates<br />
perpessus, volo servire impiis, Nihilominus ero Christianus et salvus.<br />
'Dominu.s' PLapam, T[iu-cam 'cum' anbeten etc. 'Pax': i.e. qui perse-<br />
10 ve^rant, manebunt, habLcbunt g[nabe et ^eil, quantumcunque apLpre-<br />
hendant in praesens momentuni esse miseriam. Vides p[rophetam fuisse<br />
exercitatiS[Simum in flde et art[iculo, qui vocatur sperare in domino;<br />
multos vidLcmus deflcientes a David, a SalLomone, EzechLia, qui 1.<br />
volLuerunt deum et Templum freffen, David roolten jte für lieb fve^fen,<br />
15 tantum lonathas mansit. Ideo docet ps[almus consid[erare; ideo contenti,<br />
quod diab[Olus, mundus, con[Scientia vexat, tamen credo in deum<br />
patrem: 'Ego sum d[ominus, deus tuus'. Ipse dicit: 'Non derelinquam te' . ^^^^"'Jg'i^'<br />
1 3eu5 2 cum Episcopo hinter Episcopus, aber mit Strich zu Soctot Z. 1 gewiesen<br />
') = t^nen.<br />
Dr]sed ob molliciem declinant ad viam pravam et vincuntm- scandalis, hoc<br />
est miseria et calamitatibus piorum. Hos, inquit, ducet cum iis, qui<br />
äo operantur iniquitatem, nempe discipulum cum Magistro, ut una pereant.<br />
Sed hanc comminationem pauci curant, cogitant se bene posse salvari,<br />
etsi non profiteantur doctrinam nostram, dum modo retineant suaves<br />
et bonos dies, sed in iudicio Dei aliud experientur.<br />
Hi autem, qui perseverant et simt verus Israel, hi pacem habebunt,<br />
25 hoc est, omnia salva, quantumcunque videantiir esse afflicti. Sic videmus<br />
Prophetas in hoc articulo fidei et usu primi praecepti fuis.se exercitatissimos<br />
ac probe munitos contra illos, qui scandaUs offensi maluerunt cor-<br />
poralia commoda quam promissiones Dei amplecti et expectare. Ac sine<br />
dubio David, Ezechias et simües sancti principes usu didicerunt, quam<br />
30 facile declinent homines. Igitur hortatur David hoc Psalmo ad flduciam<br />
in Deum et monet, ne offendamur, si multi quotidie decUnent, habituros<br />
enim eos satis grave et durum iudicium. Discamus igitux stare et perseverare<br />
in fide, quod, si mora videtur longior esse, cogitemus Dominum<br />
certo promittere, quod nos non sit derelicturus, Amen.<br />
^
174 In XV PsalmOB graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 126,1)<br />
Ha] 14. 1 Ulli I Psalmus<br />
V. 1<br />
CXXVI.<br />
[581. 1.56''] 'In fonverteudo' : Certant theolLOgi de isto psalmo,<br />
(ie qua nam loquiatiu' capLtivitate: Alii de Bab^ylonica, alii autem de<br />
ipsa EoLmana, sicut ludei. Iterum alii de ipsa capLtivitate generali et<br />
red^eraptione ^[entis per ti^otum orbem terranim, (luia ludei promisLsionem '<br />
i.ma\tt, »habeut, c^ap. 4. ex DeuteLronomio: Si fueriut aliqui dispersi et ibi poeui-<br />
tLuerit et 'quaesiverint', quod essent reducendi in sua, sive partim essent<br />
captivi, sive t^ota gens. Sepe redempti et lib^erati a .'
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [[1540.] (Ps. 126, 1) 175<br />
Hs] maus. Deinde stante hac generali prophetia, Postea per Catechresin uta-<br />
tiir pro singulari corp[orali vel generali. Scitis proplietis in psalmia<br />
promissiim esse v[erbum Euangelii et dominum ventm'um in Sion<br />
in istum pop[uhim. Quia, Eo. 3., Mpsis cred[ita' ; Et ps. : 'Qui annunciat', ^j*."",;';,^,<br />
5 'Non fecit hoc privilegiiim' ; semen Ab[rahae prae omnibus g[entibns, spi. 147, so<br />
quod ipsis solis concredita eloQLuia dei vel promissa de christo. Ad geutes<br />
non sunt credita, QLuamquam de gentib^us. Deinde in sac^ris literis<br />
requLri unicum Christum et vocari captivitatem non illa^m corpLoralem<br />
B[abylonicam vel ELomanam, sed maxLime illam spiritualem, quae<br />
10 tenuit capi^tivos eos, qui habLsbant promissLionem de Christo etiam stante<br />
et flo[rente [iBl. 157»] repLublica ipsorum, quia Mooses et proLphetae non<br />
redemerunt a peccatis nee transtulerunt in reg[num eterLnum. Ideo<br />
duravit illa cap[tivitas etiam sub MLOse et propLhetis usq[ue ad Christum.<br />
PsLalmus: 'Quis dabit sal[utare Israe[l cum consorte?' Ibi plane pro-'Sf. m, 7<br />
15 phetia de redemp[tione Christi, tamen regnum, remp[ublicam habent,<br />
sunt pop[ulus dei; sub lege quidem sunt, sed nondum salvi, manet r[egnum<br />
legis, quae proprie captivitas, quia tenet sub lege, pLeccato. Ideo ex-<br />
PLectatuxredempLtio,ubi'letetur Israel'. Illic etiam de generali captivitate<br />
loquitux. Sic ps. 68.: 'Captivitatem', ubi est cap[tivitas pj^eccati, mortis ^i.6M»<br />
20 et diab[oli, nemo potest negare. Etiam quae durabat et manebat in<br />
11: (119) 151 et repLublica 19: 68 c aus 38<br />
Dr] postea liberum est, Psalmum applicare cuilibet liberationi, tum corporali,<br />
tum spirituali.<br />
Porro notum est ex Prophetis, verbum Euangelii et ipsura<br />
Christum ex Sion venturum, hoc est, ex eo populo, cui, sicut Eom. 3. est, «öm. 3,<br />
ii 'credita erant oracula Dei', sicut etiam Psalmus hoc beneficium verbi<br />
magniflce praedicat, cumdicit: 'Non fecit taliter omni uatioui.' Etsi enim spi. 147, go<br />
promissio complectebatur gentes quoque, tamen promissio gentibus non<br />
est facta, sed ludaeis tantum. Cum igitur promissio haec ludaeorum sit<br />
propria, sequitur ipsis opus f uisse Christo contra spiritualem captivitatem,<br />
30 quae eos tenebat, stante adhuc et florente regno ipsorum. Neque enim<br />
Moses aiit Prophetae redemerunt eos et transtulerunt in regnum aeternum.<br />
Itaque Psalmus 14., cum scilicet regnum sub Davide in flore esset, optat: ¥!".t<br />
'Quis dabit de Sion salutare?' Mira oratio, stante regno et sacerdotio<br />
in summo flore, hoc flagitare, sed respondet: 'Cum Dominus converterit<br />
K captivitatem populi sui, exultabit lacob et laetabitur Israel.' Hie audis,<br />
hunc populum nondum salvum, nondum neque liberatum nee redemptum<br />
fuisse, cum lex et cultus legis vigerent. Quin lex tenebat eos captivos sub<br />
peccato, morte et diabolo. Ideo inquit: Cum hanc captivitatem Dominus<br />
solverit, exultabit lacob. Sic Psalmus 68. : 'Ascendit in altum, captivam W-sM»<br />
2
176 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,1)<br />
Hs]liberLrimo popLiüo, q\ü plenu.s victorii.s contra gentes et defensus. Et<br />
tarnen 'a-scen.sor in altum' dcbLebat. Ideo aecipimu.s de gLenerali etc.<br />
».5Hn.4,4oSi pro aliis captivitatibus, permittimns. 'Morj? in olla', ba ba^ traut übel<br />
jcftniedt, bui mors etc. Sic etiam de cap[tivitate BLabyloniea, sed etiam<br />
corporaliter: quam pauci et contempti ludLei; Sed maior turba raansit in s<br />
Bab^ylone. .se^d iu.stiu.s principales prophetiac de Christo, Ej^uaugelio et eins<br />
regno.<br />
'In conveiLtendo' 'somniantes': Ista VLerba grandia, non coraica et<br />
exilia. Sed nomiuaut i.sfam'.Sion', scilicet stantem et flo[rentem in regna-<br />
[tione. EtEmpbLasisin'Sion'.i.e. Ip.saSionredimetur. 'Siabluerjt', 4.cap. lo<br />
3»(.4,4; a.sEsLaiae. Et 'exibit lex'. 5)a§ ift nidlt gejagt de Sion lacerata per Bab^y-<br />
lonios, Sed de staute Sion, i. e. i)o])lu1o illo habLcnte promissionem.<br />
1. ergo est illa redemp^tio exhibita 'Sion', popLulo, i. e. fLiliis patriarch^a-<br />
«Dj. 13,46 rum et ii.s, qui liabe[bant, i.e. ludeo et g^enti; et in Actis: 'oportet 1<br />
vobis.' Omnibus modis sunt primitie ecclesiae et vere praedicamenta is<br />
Ec[clesiae, quae postea migravit ad g^entes. [58L157'>] i. e. cum redemerit<br />
pop[ulum suum habentem istas promis^siones redemptionis, i. e. captivos<br />
ipsos fecerit liberos. Semen Ab[rahae erant captivi sub PLeccato, morte,<br />
7 über regno steht id iudicaut verba 16 über redemerit steht 'liberaivirit'<br />
Dr]duxit captivitatem'. Ibi (juoque de captivitate loquitur, de qua hie<br />
P.salmus agit, nempe, de captivitate peccati et mortis, quae durabat in m<br />
eo populo, quantumvis legem et cultus divinitus institutos haberet.<br />
Quare obmissis particularibus captivitatibus interpretabimur hunc<br />
Psalmum de captivitate generalissima totius generis hiimani ao de libera-<br />
tione, quae facta est per Christi sanguinem et annunciatur in Euangelio.<br />
I. Cum liberaverit Dominus captivos Sion, erimus sicut ->•,<br />
somniantes.<br />
Sunt grandia verba, non Comica et exilia. Itaque vocabnlum Sion<br />
Emphasin habet, ut intelligas cum loqui depopulo, qui habet promissionem<br />
de Christo. Nam redemptio et salus primum exhiliita est populo Sionico<br />
et flliis Abrahae secuudum carnem. Ili Icnebantur couclusi lege et per so<br />
legem erant captivi mortis et peccati. Quod si hie populus de captivitate<br />
queritur et susjjirat ad lilx'rationem, quid de gentibus iiidicabimus, siue<br />
lege, sine ])ci cultu viventihus in Idolatria et cu])iditatil)us suis? Non<br />
igitur potuit magis generalem et graviorem captivitatem signiflcare, quam<br />
cum dicit suum iiopidiiin Sion lianc redcmiitionem expectare, (|ui secun- u<br />
dum externam facicni sjinctissiimis cral cl siili Davide ac Salonume<br />
florebat pulcherrime.<br />
30131 durabit in illo Jl •J4 saguuiaem II 36 sanc'isaima A
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,1) 177<br />
Hs] l[ege, potestate cliab[oli. lila erat genera[lis et universalis capLtivitas, quae<br />
nullum SLanctum non vexab^at; cum illum liberaverit, ibi erit 'vox ?(. n«, 15<br />
leticiae' etc.<br />
'Tunc erimus sicut somniantes': Magnitudinem rei exprimit novo<br />
5 vocabLulo; nostro vocabLulo non exprimitur mag[nitudo rei, i. e. erit<br />
tan[tum g[audium, ut C[or humanum non apprehend[at. Angustius<br />
cor nostrum, quam ut apprehLcndat illam lib[erationem a pLeccato,<br />
morte, diabLolo; sie perfundat C[or nostrum, ut videamiir stupidi et<br />
insensati prae gaudio. In gentilibLUs libris, quod parvum gaudium etc.,<br />
10 sed max[imum stuporem: non potest lachrymari, stat sine sensu et<br />
voce.i Pater trium f[iliorum mortuus prae gaudio. 'J)a§ tf)un max^imae<br />
res, quae supra spem, exp[ectationem et desiderium, ut dLicat hoLmo:<br />
ift§ loav vel non ? num somnio, vel tft§ war ? VLult significare inenarrab[i-<br />
lera letLitiam vel domim illud, b[0niim immensum, qiiod nobis contulit<br />
15 Christus redemp[tor; non parcens sue vitae eripiet, ut essemus libLeri<br />
a PLeccato, morte, ira mimdi et con[Scientia. Ibi nulla par lingua, eloquentia.<br />
Et cor nostrum angustum, ut capiat. Et hoc est, quod parum<br />
letemur, quia, quanto capitur ista libLertas, tanto animosior fit homo;<br />
') Herodot, Hist. III, 14.<br />
Dr] Sed vide, quomodo pingat gaudium, quod liberationem hanc secu-<br />
20 turum est. 'Erimus', inquit, 'sicut somniantes'. K^ovo enim vocabulo<br />
exprimit rei magnitudinem, ut significet tantum gaudium et tantam<br />
futuram laeticiam, ut cor humanum non possit eam capere, quasi dicat:<br />
Cum audiemus, imo, cum experiemur et sentiemus illam liberationem a<br />
peccato et morte, prae gaudio quasi stupidi et insensati erimus. Ita enim<br />
25 solet evenire : leviores affectiones faciunt vel gaudium vel moerorem ; Sed<br />
magnae stuporem inducunt, sicut ille Aegiptius apud Herodotum testatiu',<br />
qui, cum a Cambyse interrogaretur, cur nimc in amici casu fleret, cum<br />
antea siccis oculis et filium euntem ad mortem et flliam contumeliose<br />
tractatam spectare potuerit? respondit: Amici calamitatem admittere<br />
so lachrymas, sed domestica mala maiora fuisse, quam ut potuerit in äs<br />
flere. Sicut igitur magnus dolor quasi viam praecludit lachrymis, ita<br />
quoque eximium gaudium, cum subito expectatio et spes superantur,<br />
ita obruit animos, ut ipsi se videantur ignorare et dubitare, sint ne vera,<br />
quae acciderunt, an ludantirr quasi somnio quodam.<br />
3S Significat igitur figura haec illam inenarrabilera gratiam, qua<br />
redempti sumus sanguine flUi Dei, non parcentis sibi et vitae suae, ut nos<br />
essemus liberi a potestate Satanae, ab ira Dei, a mundi furore et nostra<br />
pusillanimitate. Ac profecto cor humanum longe est angustius, quam ut<br />
ista capere possit. Quanto autem plus capit, tanto fit homo alacrior et<br />
Cutöciä SBetle. XL, 3 12
178 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,2)<br />
Ha] quo minus, hoc minus letatur, donec fiat austerius super oibo et alba,<br />
j. HJttti j, M i. e. 'Redeat ad suos vomitus' et iusticias. Sed ubi est. golt id) bie ^cit<br />
erleben, prae gLaudio essem ebrius, st\ipidus, dormiens et somnians.<br />
Qui VLiilt Eetboricari a persona redimente, magnitudine, ab ipsis rebus,<br />
a potestate diab[oli, mundi, ab inürmitate carnis, a mag^nitudine [SBl. 158»] s<br />
peccati, mortis, inferni, quae devoLrant totum genug humanum: lUa<br />
omnia g[randia, inestiniab[ilia, ineffabLÜia, ideo faciunt stuporem in<br />
g^audio, quod homo absorbetiu', si afficitur g[audio. Si non afficitur<br />
gLaudio, non ingreLditur gaudiiim in viscera cordis. Ista libLcrtate et<br />
redemp[tione vcniente erit g[audium inestimaLbile et incomprehLcnsibile, lo<br />
reddet hoLmines stupidos prae magLuitudine sua.<br />
V. 2 'Tunc': Iterum g^randia verba. Ipsam vocem ELuangelii vocat<br />
'ri.sum', ovationem, ut certe esse debet. Differentia valde neoessaria<br />
legis et Euangelii, duae diverse doct[rinae et quasi contrarie. Lex terret<br />
et occidit, et debet, quia fertur super lila dura, saxea corda, Ut Ezech.: u<br />
6: (200) (120) 158 r zu 13 Distinctio legis et Euangelii am oberen Rande der Seite<br />
Dr]animosior in oninibus periculis. Quanto autem minus, tanto magis<br />
fatigatiir terroribus, donec tandem, sicut Israelitae in deserto, respiciat<br />
». Holt 1«,» ad Aegyptum et quaerat iustitiam operum, in qua tandem nihil inveniet<br />
quam laborem et dolorem. Quare conandum est, ut caeteri.s studiis post-<br />
habitis cor nostrum in redemptione hac acquiescat et nos quoque partem so<br />
aliquam huius gustus consequamur, quem Propheta vere comparat<br />
iucundissimo somnio.<br />
Porro, qui hie vult rhetoricari, habet amplissimam materiam, si<br />
amplificet hoc beneficium Christi seu liberationem hanc a persona redi-<br />
mentis, a persona redemptorum, a multitudine, ab ipsis rebus seu periculis, k<br />
a potentia diaboli, a magnitudinc et horrore mortis, a potentia peccati etc.<br />
Hae enim res totum geiius humanuni devoraverunt nee potuerunt nisi<br />
per filium Dei vinci. ITaec est magniftca illa et inaestimabilis redemptio,<br />
quae animum prae gaudio stupere facit. Qui igitnr gaudium non sentiunt,<br />
hi vere beneficium hoc non acceperunt, sed verbuni est in eorum corde ao<br />
tanquam spuma.<br />
V.8 II. Tunc replebitur os no.strum risu et lingua nostra<br />
exultatione. Tunc dicent inter gentes: magna fecit Dominus<br />
cum istis.<br />
Sicut dixi, Psalmus hie singularera grandiloquentiam habet, ideo '*<br />
crebris figuris utitur. Nam risum vocat hie vocem Euangelii, sicut revcra<br />
Euangelion nol)i« aliud nihil esse debet quam risus et ovatio, praesertim<br />
38 vinci U] vivi A 37 uvallo B] orfttio A
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 126,2) 179<br />
Hs] 'Dabo corda C[arnea'. lila oportet, damnari, occidi et \\t ps. etc. SedS^'"-"<br />
distmg[iie non sohim formaliter in seipsa, Sed in auditoribLUS legis, qui<br />
sunt, qiiorum CLorda saxea. 'Frons tna aerea'. 'Sa get)orn JU tempe- 3e(.48,4<br />
States in monte Sinai cum terroribiis, pavoribLUS et vulnerib[ns legis.<br />
5 Sicut lex in seij^sa disting[uenda, sie discentes. Qui CLor carneum, pertinet<br />
ad Euangelii doct[rinam, oportet ad redemp[tionem, quia cor tener[rimum<br />
sine ossib[US et lapidibLUS, mera caro et pulpa, non lege occidendum, sed<br />
viviflcandum et exhibendum doctLrina Euangelii; S[piritus SLanctus<br />
ergo vocat 'Eisiim' bic et ovationem. Non frustra dico. Distinctio est<br />
10 satis vulgaris, sed usu et experientia nondum, quia facilius sequimirr<br />
sensum p[eccati et mortis. Magis terremur peccati voce, quam risibus<br />
Euangelii movemiu-. Sicut unum verbum legis plus terret, quam totura<br />
Euangelium. In lib[ro scripta et probata, sed corde non. Ista distinctio<br />
S (Ne si fuerit) Qui 7 lapib[us 12 Sicut c aus Ne terieat<br />
Dr] si cum lege id comparemus. Lex enim terret et occidit, pertinet enim<br />
15 proprie ad conterenda et mollienda 'saxca corda' impoenitentium, siciit *fl. n, 1»<br />
Ezechiel loquitur. Hi enim sunt hoc quasi ferreo sceptro confringendi et<br />
abripiendi in infernum, sicut precatur Psalmus 10.: [33g. Q] 'Convertantui- *f. s, is<br />
peccatores in infernum, nempe, onines gentes, quae obliviscuntur Dei.' Quia<br />
enim habent cor ferreum et, sicut Propheta dicit,'aeneam frontem', terrendi 3ef. 48,«<br />
80 sunt fulminibus Legis, hoc est, deducendi ad timorem Dei et pavoribus<br />
mortis implendi, sicut accidebat populo Isi'ael ad montem Syna, cum<br />
voce Domini Lex promulgaretur. Sed qui habent cor carneum, hoc est,<br />
cor tenerrimum, sine ossibus et duricie, ac meram pulpam carnis, hi non<br />
sunt Lege Decidendi, sed viviflcandi et erigendi altero doctrinae genere,<br />
ä5 quod Spiritus sanctus hie vocat risum et ovationem, nempe Euangelio.<br />
Hoc est, quod Paulus monet de verbo recte secando, ut duris dura, fractis<br />
autem et moUibus moUia proponantur, ut, qui sine timore sunt securi,<br />
incipiant timere, qui autem plus satis timore oppressi sunt, incipiant<br />
fldere et sperare.<br />
30 Haec satis vulgata diiferentia est Legis et Euangelii, sed usu tamen<br />
non ita vulgata est. Sic enim sumus infirmi, ut facihus sequamur sensum<br />
de peccato et morte quam istum risum et laetitiam Euangehi. Nam, ut<br />
de me dicam, non ita percellitur cor redemptione et vita donata per<br />
Christum, sicut cor terretur uno verbulo Legis seu una cogitatiuncula de<br />
35 peccato et iudicio Dei. Hoc inde accidit, quia haec Legis et Euangelii<br />
differentia usu non satis potest disci, scribitur quidem et docetur. Sed<br />
corde non ita sentitur, alioqui fieret, ut territa corda omnem tristitiam<br />
animo eücerent, quia, ut audivimus, ad tales pertinet vox risus et gaudü,<br />
non vox terroris et tristitiae. Sed sentimus hie etiam adversarium Sata-<br />
12*
180 In XV Psalmos graduum. 1532i33. [1540.] (Ps. 126, 2)<br />
Hs]valet. Si possetn veniente lege, diab[olo disputante ainitisLSime, et eius<br />
arg[iimenta sunt vera: Peccasti, es taüs, talis, et si bon\im feceris, quis<br />
seit, an placeat ? [331. 158''] Si cor moUe, perrumpit. Ibi quid faciam ?<br />
argLuraenta non possum solvere. Ibi distinguendum de audiente et doc-<br />
trina. Ubi c^orda sunt saxea et calibs, ferrum, ibi taces, palpas ea et s<br />
dicis fLÜios dei, ut magis indurentur. Ipse posset distingLuere, sed<br />
non facit, data opera confundit istas 2 doctLrinas, promissionem duris<br />
et insensatis, Ut SoliLwermero, qui securissLime incedit. Pavidis et<br />
carneis cord^ibus, qui non sunt aes et ferrum, sed pulpa, illos vexat lege.<br />
Ideo laborandum Chxistiano, ut istam distinctionem percipLiat bene, lo<br />
ut d^icat ad diab[olum vel alium, qui perturbLare V[elit: Quoniam sum<br />
durus et insens^atus, venias cum legLC et doctLrina, quae terret et ocLcidit,<br />
sed quia iam metuo pLCCcatum, mortem, inferLnum, Vade in nomine<br />
dLci, diabLole, quia non tua doct^rina ad me, sed 'risus' et ovatio pertinet,<br />
KSm. 15, 8f. zu 3 am unteren Bande der Seile steht ludei, gentes: pop^ulns dei, locus ex 15. Ko.<br />
tractatus $ Ut e aus bie<br />
Drjnam, qui de Lege acutissime nobiscum disputat et eiusmodi utitur argu- a<br />
mentis, quae negare non possumus. Pateri enira cogimur peccata nostra,<br />
quae, etsi coram hominibus nonnunquam tegimus, tamen conscientia,<br />
quasi mille testes, contra nos pronunciat nee patitur eorum oblivisci aut<br />
ea tegi. Oritur itaque saepe dubitatio etiam de sanctis operibus, taceo de<br />
iis, quae manifeste flagitiosa sunt. His tanquam aeuleis mollia corda Satan »o<br />
transfigit et gravissime sauciat, tantum ideo, quia distinotionem banc usu<br />
et praxi non ita habemus notam, sicut est nobis speculative nota. Nam<br />
si praxim haberemus, distingueremus inter doctrinam Legis et Euangelii,<br />
item inter discipulos Legis et Euangelii etrefutaremus Satanam hoc modo,<br />
3oi). s,44quod Satan tanquam 'mendax' spiritus mendaeiis corda involvit et im- sj<br />
plicat. Siquidem ubi sunt corda saxea, ea non occidit, sed palpat, ut magis<br />
indurentur, ac implet promissionibus et spe, quae ad talia corda non per-<br />
tinent. Haec Sophistica sunt, confunduntur enim mendaciter doctrinae<br />
genera. Contra ubi corda plus satis sunt territa, ibi erigenda erant pro-<br />
missionibus Dei, at Satan tum maxime ea terrere nititur et in hoc in- so<br />
cumbit, ut iam antea fractos animos penitus conterat. Laborandum itaque<br />
est Christiano, ut assuescat in corde suo distinctionem hanc pure<br />
facereet Satanaerespondeat: Abi, Satan, cum mendaeiis tuis; quundo sum<br />
sine timore Dei, securus et durus, tum veni et inculca mihi Legem, tum<br />
t« audiam Ubenter, nam is locus est docendae Legis. Sed postquam nunc jj<br />
cum Lege venis, quando cor mcum iam ante morte et peccatopavcfactum<br />
est, te non audiam. Non enim ad me perl inet tua doetrina, sed risus et<br />
ovatio, non terror et mors. Abi igitur etc.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 126,2) 181<br />
HBjnon terror et occisio, sed hie fpttngen, ftucjen. sed hoc nonposLSumus; dicimus<br />
et audLimus, sed quando ad rem ventum, nemo seit. Plus movemur<br />
aspectii mortis et aperti hiatiis inferni quam celi, plus timemus diab[olum<br />
quam regnationem Christi, quia cor carneum et inürmum<br />
5 etc. Sed sudandum et istis verbis erigendum, quod ELuangelium esse<br />
l[Ocum munitum, esse risum, exultabundam vocem, quae saltet, canat<br />
et letetui" leto CLorde, et iis, qui sunt non cordis carnei etc., quod pavefit,<br />
terretur a p[eccato, facie mortis, Inferno. Hie est C[or carneum. Ergo<br />
audienda vox exul[tationis in tab[ernaculis iustorum. ®a0 i[t pulcherLrima<br />
10 distinctio Euangelii, quod sit risus et ovatio.<br />
'Os nostnim ple[num erit risu et ling^ua': talis erit praedicatio.<br />
lam sumus quidem in SLacerdotio florente secundum mundum, sed tarnen<br />
in capLtivitate, ubi os nostrum plLenum tristLitia, ling[ua fletu, quia<br />
pavefactum C[or non potest non tristari. [331.159»] Ibi lingLua plLcna<br />
15 feile, absinthio. ^aS tft os M[Osi, qui habet ling[uam plLcnam mortis<br />
amariLtudine, quia minister mortis. Occidat, duret non carneos, qui Subo« is<br />
'amb[ulant in desid^erüs suis'. S^anctum Paulum et alios sanctos dimittat<br />
in pace, apud quos deb^et esse risus. Quia per ELuangelium redLcmpti<br />
a morte, oportet sequatur risus; quia omnes mortem timent et audire<br />
80 libertatem a morte. Si ergo a capLtivitate libertatem praedicat ELuan-<br />
gelium, ergo est risus et ovatio.<br />
4 regnantem 7 non o zu 14: (12) (161) (201) 159 r<br />
Dr] Sic respondendum erat terrenti Satanae. Sed experimur, cum maxime<br />
hoc responso opus erat, animum non posse sie respondere, utcunque<br />
saepe haec audiverit. Eatio est, Quia naturaliter sit, ut plus nos terreat<br />
äs hiatus inferni apertus, quam coelum apertum exhilaret, ut plus tristitiae<br />
afEerat una cogitatio de peccato nostro, quam omnes conciones fere de<br />
merito Christi. Quare sudandum est, ut praxin hanc saltem aliquo modo<br />
discamus et nos erigamus his verbis, quod scilicet Euangelion sit risus et<br />
ovatio, quae proprie pertinet ad captivos, hoc est, ad sentientes captivi-<br />
30 tatem peccati et mortis, ad corda camea, pavefacta sensu irae et iudicii<br />
Dei. Hi simt discipuli, in quorum cordibus plantandus est risus et qui soli<br />
audire debent vocem exultationis in tabernaculis iustorum, Idque autoritate<br />
Spiritus sancti, quam hie versiculus ostendit. Signiflcat enim hunc<br />
populum esse in Sion et secundum externam regni et sacerdotii speciem<br />
35 belle florere. Sed si quis spectet, qualis sit secundum spiritum, videbit esse<br />
in misera captivitate, Ideoque linguam esse plenam tristitia et fletu ob<br />
cor sensu peccati et mortis pavefactum. Haec est Mosi lingua seu os<br />
Mosi, plenum absynthio et amaritudine mortis, quo debet occidere eos,<br />
qui nimium vivaces et securi sunt ac contemnentes Dei. Qui autem
182 In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 2)<br />
Hb] 'Os': i. e. praedicando, doeendLO, g^ratias agendo nihil auditur<br />
quam S[Utnma letitia vocis. lUa cantica in psalmis, et scripLtura est<br />
consolatoria praedicatio.<br />
Et 'plenum' dioit, i. e. nihil aliud sonabit os, nisi erit plenum istis<br />
risibLUS, frranditor lo(iuitur et maximis verb^is exprimere. Erit plenus *<br />
risus, ut nüiil admixti Actus. 'Os' et 'ling^ua' significant semper prae-<br />
dicationem; ling[uam ministri accipit pro actu lingLiiac, praedieatione,<br />
doctrina. Hoc dictum primum ludLcis, quia ista exulLtatio fuit offerenda<br />
pop[ulo habenti promi-SLsionem. lam vocat gLcntes ad consortium et<br />
particiimim istius gentis. '"<br />
'Tune gLcntes': quae naturaliter oderunt Iud[eos et nihil minus<br />
dpi). 2, u potLuenmt ferre quam eos. Ut P^aulus: 'Inimicitias inter et Maceriem',<br />
ut implacabLiU odio iste duae nationes adverse, g[entes perseqLuebantur<br />
eos et econtra etc. Praedicare risum flet res nova, g^entes etiam apcLrient<br />
os et praedicabimt: ista magnitudLO dei. Etiam inter g^entcs dicetur, »<br />
i. e. praedieabitur i.sta inestimaLbilis magnitudo. ludLeis exhibLCbatur;<br />
hoc g[entes non fa
In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 126, 2. 3) 183<br />
Hs] Qui nostram liberationem laudat, est impertitus nostris donis. Sicutaiiatt. 9,38f.<br />
Christus etc. Est consors et particeps. Econtra odit. ergo g[entes praedi-<br />
cabunt illud beneflcium et donum etredemp[tionem de mortLeetp^eccato.<br />
[SBt. ISgi)] Ut et Zach[arja: '10 apprehendent fimbriam'; Sie lüerben fid) an®''*-'
184 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,3)<br />
Ha] 'magna fecit nobis', equale donum, quia ideui Christus redemp^tor, salus.<br />
^iv? fingen jte "lit einanbcv, bai- \ol jcin signum et fnictus, quod sit po-<br />
PLuhis letk'iae, exiütLationis, triumphatiouis et ovationis. Sin aliter<br />
praedicatur, non recte. Ex ista distLinctione l^egis et Euangelü videtis,<br />
quam hoiLribilis abominatio in Pap[atu, ubi niliil praedicatur quam s<br />
3oi)S,j9 stultae opiniones,ubi non 'audixe VLOcem sponsi' etc., non ri.sus, scd tristitia,<br />
observatio, quotlLdie vexabatur novis statutis, augebat regLula reg^ulam.<br />
Differentia inter Ecclesiam veram et falsam. Sub PapLatu millum cor<br />
guttam sensit huius gLaudii. Eident, qui in potentia, divitiis etc., sed<br />
non I)at luer; qui pavidi, non habent consolatores. [SBl. 160»] 'Nobis': aLga- lo<br />
mus gLiatias patri mise^ricordiae, quod sciamus ELuangelium, doctLrinam<br />
pacis, salutis, exult[ationis in corde. Et quatenus sentis, tantum babes<br />
. fidei, väta«, dei; quantum Iristiciae sentis, diabLolus vexat te legis doc-<br />
tLrina. Ideo erig^am cor ad[versus abusum legis etc. Lex SLacra, bona,<br />
si legitLime utaris. Utere contra non iustos, Sanctos; abusu per- "<br />
*u 10: (122) 160 r<br />
^'l in. Magna fecit Dominus nobiscum, ideo facti sumus<br />
V. 3<br />
laetantes.<br />
Hie vides imam Ecclesiam constitui ex Gentibus et ludaeis una voce<br />
«öm i5,9praedieantibus beneficia Dei, ut, sicut Paulus Rom. 15. ait, 'unanimiter<br />
imo ore glorificetur Dens et Pater Domini nostri lesu Christi'. Hoc enim, so<br />
quod canit Ecclesia ludaeorum: 'Magna fecit Dominium nobiscum', idem<br />
etiam canit Ecclesia Gentium et sequitur idem fructus utrinque et verum<br />
Signum popiüi Euangelü, nempe, quod sunt populus exultationis et<br />
laetitiae, sicut dicunt: 'Ideo facti sumus laetantes'. lam ipsi cogitate et<br />
videte, quam horribilis abhominatio fuerit regnum Papae, in quo »»<br />
nihil audiebatur, videbatur, docebatur, legebatur, nihil exercebatur<br />
aliud quam traditiones humanae, quae sua natura aliud non possunt<br />
quam afferre tristitiam et affligere corda. Regula enim parit regu-<br />
lam, observatio observationem et fiunt, quod deterrimum est, ista<br />
omnia laquei conscientiae, non manent simpliciter onera corporis, sicut so<br />
debebant, ubi utiliter instituuntur. Itaque in regno Papae uon fuit una<br />
gutta huius doctrinae, quae pareret gaudium et laetitiam. Si igitur ibi<br />
sunt pavida corda, uon inveniunt consolatorem. Si angimtur et dubitaut,<br />
non possunt distinctionem facere, de qua supra diximus. Quare debebamuH<br />
Dco pro hoc immenso beneflcio gratiam, quod scimus nunc doctri- sj<br />
nam Euangelü proprie esse doctrinam salutis et consolationis. Quantum<br />
igitur quisque in suo corde secundum hoc verbum gaudii sentit, tantum<br />
etiam habet vitae et salutis. 8i autem adhuc sentis tristitiam, Signum id<br />
est, quod diabolus nondum desüt te vexare. Quare cor ad illum usum est
In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1510.] (Ps. 126,3.4) 185<br />
Hs]tmet ad S[anctos; non facies me S[anctum, sed risu et ovatione Euangelii,<br />
i.e. redLemptione per Christum mihi praedicata et donata. 'Letor in do-<br />
mino, Et exultavit spiiitiis meus in deo.'<br />
16. lulii<br />
Aud[ivistis prophetam de futLuro regno Christi et de redemp-<br />
5 [tione per ipsum prophetantem et quod illa red^emptio esset vulganda<br />
uniLverso orb^i ter[rarum et generi humano, iit ex gentibus et lud^eis<br />
fleret 1 Bcclesia, in qua nihil aliud praedicaretitr quam risus, exultatio,<br />
laus et giratiarum a[ctio. Pergit adhuc describ[ere eandem Ecclesiam<br />
et quid sequatur ad illum fru[ctum redemptionis, et multipl^icat et com-<br />
10 munionem ludLeorum et gentium, quod 2. requiritur oratio, quia dicit:<br />
'Converte, domine, capLtivitatem': lam praedixit redemptionem esse^-*<br />
factam vel tam certe praedicit futLuram, quasi iam esset facta; et tarnen<br />
contrarium videtur dicere, quod oret, ut flat. Etsi hec fact[a in persona<br />
P[rophetae loquentis, tamenvere inteUigitur de ipsis iam letiflcatis, hoc est, •<br />
'^"'- >
186 In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 126,4)<br />
Hslnoiuen, sanctiflcaris, ista omnia petimus, cum sunt exhibita ; et Christus:<br />
^i°fj"',J 'Pater, glorifica' etc.; et PLaulus: 'Non quod appLrehenderim', — quo-<br />
floi. 1, II t[iclie, — 'perfecti', ad scopiim : ut de die in diem 'crescamus in cog[nitione<br />
dei'. Ees illa redemptionis nostrae, illa inest Limabilis donatio vitae<br />
«am. 8, a3eter[nae est facile dicta, sed non credita. 'Primitias spiritus' accepimus, s<br />
cff. «, u 'Initiuin creaLtiu'ae novae' etc., et ingredLimur in rLCgnum dei et sumus<br />
uno pede certi de promis[sione, sed proficiendum etc. est; hec est vita<br />
Chri.stiana. Idee spiritu.s no.ster g[ratiae et precum, [391.160''] et PLaulus<br />
«öin. Msff. latisLsime tractat SLpiritum nobiscum et creatura universa. Ideo donec<br />
in hoc corpLore mortis et PLCccati sumus, quod tardat nos, quominus pos[Si- lo<br />
mus apprehend[ere, ut deo Interim gemamus et hab[eamus non solum<br />
spiritum g^ratiae, sed etiam p^recum. Ideo Christianus sciat se E.sse in<br />
gratia et a-ssidue orandum pro gratia. Incepimus; cogitandum de per-<br />
ticiendo. Non semel auditum ELuangeliiim apprehenditur, ex istis Sunt<br />
narren et 9JotLten, qui praesumunt de spiritu inimeuso, cum vix primitias is<br />
et gustum. Sap[ientia et EuangeUum, Sac^ramentum, Eedemp[tio,<br />
1 Christus o 2 über glorifica steht loan. 17. zu 2 lo. XVII. r Philip. 3. r<br />
XU 9 Ro. 8. r 12 Christianos o 14 Einangelium o zu Idjld Unde Scb[wermeri r<br />
Dr] necesse est, ut quotidie pro redemptione oremus, sicut Christus quoque<br />
«0111)6, 9in oratione sua iubet orari, ut sanctificetur nomen Dei, quod tarnen con-<br />
stat esse sanctum et sanctificatum ; ut veniat regnum Dei, quod tarnen<br />
3o^. 17, 1 venit et est etc. Item Christus dicit: 'Pater, glorifica nomen tuum', ac »<br />
respondet pater: 'glorificavi id et glorificabo adhuc amphus'. Item<br />
spiiti. », IS Paulus : 'non arbitror me appraehendisse' etc.<br />
Hoc enim est, quod etiam supra momii, beneflcium Euangelii et<br />
inaestimabile illud donum redemptionis nostrae et vitae aeternae facile<br />
Mijni. 8, jsdici quideni, sed difficillime credi. Quia habemus in hac vita non Meeiraas, 9»<br />
sed tantum primitias' spiritus, plenitudo autem carnis fere tota adhuc<br />
vivit et est incolumis. Ingredimur quidem in regnum Dei ac, ut sie<br />
dicam, uno pede certi sumus de promissione consequenda, sed non sie<br />
subsistendum est, etiam alter pes trahendus, hoc est, quotidie cresceuduni<br />
es proficiendum est in hac agnitione gratiae et flde. Ideo Zacharias dicit, 10<br />
effundi spiritum precum, qui augmontum hoc requirat, et Paulus dicit,<br />
«bin. 8, js' Spiritum geniere gemitibus incnaiTabilibu.>
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pb. 126, 4) 187<br />
Hs] Christus, — perfecta omnia C[ele8tia. Sed iam non disputatur de re<br />
ipsa, sed de apprehensione v[itac acLternae; 'sunt pacafcac mansiones',3o^. u,2<br />
,sed nondum perfccte apprebendLuntur. Vexat nos peecatum, tritjula-<br />
mur, vex[ainur, desperamus sepe. Iam fterben, fides iam infirmissima.<br />
5 Iam emergimur. Ista est VLita Christiana. Sicut PauLlus in seipso:<br />
'Eogavi ter' etc., 'sufficit tibi, quia Christi virtus est virtus regnantis 2- flor. 12,<br />
in infirmitate'. Hoc ignoravimus in Papatu, qui putabant sufficere, si<br />
hab[erent 1 graduhim gratiae et scintillulam fidei, salvus erit etc. Potest<br />
fieri, Sed quando ad pugnam diaboli, illa ex.tingiütur. Volunt reddere<br />
10 ho[mines securos, quasi salvi, cum ceperint. 'Sed qui perseverarit', non Motm. ?4, is<br />
qxü inceperit. Si quis vix[erit in C[arne, habebit adLversarium diabLolum,<br />
qui impug[nat et corpus et animam, ut mendacio seducat fluidem, spem<br />
et has primitias in nobis, videt initium vitae, salutis, redemp[tionis,<br />
zu 7/2 Res perfecta, sed apprehensio nou r 2 sunt c aus et über 'sunt paratae<br />
mansiones' sieht loh. 14. zu 5 Christiana vita r zu 5l6 2. Cor. 12. r illa mit<br />
Strich zu scintillulam Z. 8 gezogen 11 qui o 13 has primitias] hec praeäidiae<br />
Dr] COS Spiritus, qui sicut canis Aesopicus umbram sectantur et, quod verum<br />
15 est, amittimt. Verbum quidem, Baptismus, denique ipse Christus plena,<br />
perfecta et integra sunt, sed nos hie non de rebus ipsis agimus, sed de<br />
appraehensione rerum. Sic vita aeterna vere est perfecta, sicut Christus<br />
dicit: 'In domo Patris mei mansiones multae sunt.' Sed in his mansionibus 30^. u.i<br />
nos, di.m hie vivimus, nondum consedimus, spe tantum eas possidemus<br />
ao et vexamur interim peccatis, desperatione, curis, laboribus etc. Ac<br />
nonnunquam fides satis flrma est, sed rursum accidit, ut sit infirmissima,<br />
ibi immergimur tanquam in profundissimum lutiim, ex quo eluctari non<br />
possumus, quin undique commaculemur. Talis est vita Christianorum,<br />
qui iam primitias Spiritus acceperunt. Hi usu discunt, non ista posse<br />
J5 sie plane appraehendi, quin saepe flat, ut labantur, periclitentur et<br />
aUevatione opus habeant, sicut Christus Paulo respondit: 'Virtus mea in ?. »or. 19,9<br />
infirmitate perflcitur'. Infirmitas est nostra et manet nostra, dum vivimus,<br />
virtus autem est solius Christi.<br />
Hoc in Papatu ignoravimus. Nam et de sanctis, etsi historiae sacra-<br />
30 rum literarum diversum ostendunt, credidimus eos fuisse purissimos et<br />
de nobis cogitavimus, si quis unum, ut sie dicam, gradulum gratiae<br />
haberet, salvum esse. Ac sane non nego hoc postremum, et tarnen verum<br />
est, praesertim in pugna et tentationibus, tales saepe labi et scintiUam<br />
Spiritus penitus extingui, sicut Davidi accidit in adulterio. Quare ex-<br />
35 cutienda haec est Papistarum opinio, qua animi reddimtur securi ac<br />
26 plene B<br />
8
188 lu XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,4)<br />
He] quo ad apprehensionem. Eem seit eompletam, sed non a me completam<br />
et roniprehen.sam. Ideo metuit, ne pcrflciatur. Ideo contra f[ideni,<br />
spem, Charitatem et o^rania bona principia pugnat. Ibi Ecdesia habet<br />
remedium orationis, ut in tentLatione dLicat: Da victoriam, quod fides<br />
Wi. 1,6 non deüciat, quod spes non confnndatLiir, diinitte p^eccata. 'Qui cepit s<br />
bomim opus in vobis'. [81.161»] Christianus est, qui quidem certo vitam<br />
aeternain, remissionem peccatorum, securitatem, libertatem ab infer^no,<br />
morte habet. In re niilla est despLcratio, defectus, sed in me apprehen-<br />
dente; quia adhuc caLro et sangLuis, reliquiae ibi, quae pugLnant contra<br />
wbm. 7,22f. illas res perfectas. Sic P^aulus: 'consentio l[egi dei, video aliam' etc., lo<br />
'mentis meae'. Ergo Christianus non est secunis, non dicit: ^d) bin supra<br />
*6ii. s, ismontem^, sum perfectus, scilicet 'apprehendi'. In seipso potest d[icere:<br />
jjii„j j^<br />
habeo omnia perfecte, Mors victa, B[apti8atu8. Si spectes in Christum, in<br />
zu 4 Oratio r 5 p^eccata o S habet o zu 10 Ko. 7. r 11 nou (1.) o bin o<br />
12 ecilicet o 13 vicia o über B^aptieatus iteht Christue reeurrexit, eutn baptisatue<br />
') Wander 1, 316 Berg 109.<br />
[J putant satis esse, coepisse haec semel. At Christus dicit: 'Qui perseveraverit<br />
in flnem, hie salvus erit.' Quod si quis post Baptismum aquae "<br />
et Spiritus statim extingueretur, is salvaretur, sed quia vivimus longius,<br />
non potest aliter fleri, quam ut saepissime impugnemur a diabolo, qui<br />
conatur spem, fidem et optimas virtutes, quae in nobis per gratiam Dei<br />
sunt, couvellere et labefactare. Habet autem Satan hie eam praerogativam,<br />
quod gratia in nobis coepta, nondum autem impleta et perfecta w<br />
est. Ees quidem integrae et perfectae sunt, sed nos nondum sumus iutegri<br />
et perfecti, ideo non possumus res integras et perfectas integre et perfecte<br />
appraehcndere, sicut Paulus loquitur. Ideo autem invadit Satan haec<br />
i.ftor. u, isinitia, quod metuit, ne perficiantur, et jingnat contra 'spem, fidem et<br />
charitatem.'<br />
In hoc periculo Ecclesia se confert adorationem et dicit: 'Neinducas<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 4) 189<br />
Hfl] quem credis; sed tua fldes non perfecta, nondum es totus piunis. Ergo<br />
Cbi^ristiamis non est sine timore, quia in tentationib[Us; est miles dei,<br />
quot^idie stat in acie. Hinc securi Spiritus; qui non orant, non metuunt<br />
et putant diabLolum ultra 10 milia, securi flunt et interim deum non<br />
5 sentiunt, amittunt fldem, quia nescierunt et non didice[runt bellare.<br />
In Ec[clesia est continuanda oratio et unusquisqLue debet orare. Si<br />
non ore, semper tarnen corde. Hoc PLaulus docet, cum dicit: 'Verbum soi 3, i«<br />
dei abundet', i. e. docendum, exhortandum pubLÜce et privatim, quotidie.<br />
'Meditandum in lege dei, stando' etc., ut Mose; non, Quia est dubLitatios. sno(e6,<br />
10 etc. in re. Sed quia 'ad^versarius', Pet. 5., et nos infirmi et gestautes carLuem i. $eiri 5, s<br />
plenam reliquiis peccatorum et nondum fldes ad maturitatem venit.<br />
Qui volimt theolLOgi perfecti ante usum et pugnam, flunt ScU[wermeri et<br />
3 acie(m) zu 3 Securi Spiritus r 5 non 7 Hoc docet, cum dicit o<br />
zu 7 Semper corde orandum r 9 über 'Meditandum' steht Deute. 6. non o 70 über<br />
Pet. 5. steht 'Circumit* etc. 11 venerunt zu 12 Theologi ante pugnam r<br />
Dr] habet omnia. Nam in Christo Diabolus prostratus, Lex impleta, ira Dei<br />
submota, peccata exoluta et mors ipsa devicta est. Sic svmt haec, cum<br />
J5 in Christum, in quem credimus, respicimus, sed cum postea ad nos respi-<br />
cimus, cogimur fateri nos nondum esse puros, quia fldes nondum perfecta<br />
est, quae ista dona perfecte appraehendere possit. Igitur in pugna formidamus,<br />
cedimus hosti, patimur nobis excuti spem, commovemur ad<br />
tristitiam, impatientiam etc. Sic Christiani sunt beUatores et veri milites<br />
so Dei, qui in acie stant nee possunt esse securi, ideo orant solicite et implorant<br />
Dei auxilium. Contra qui securi sunt, nihil orant, sentiunt enim<br />
Diabolum procul abesse et sie fidem etiam non sentientes amittunt et<br />
postea in tentatione sunt tanquam 'aridum foUum'.<br />
Hoc dicit hie versus, nempe quod in Ecclesia semper sit continuanda<br />
3ef.34,<br />
25 oratio, si non ore, at corde et gemitibus, secundum praeceptum PauU:<br />
'Abundet verbum Dei inter vos', ut non tantum docendo publice et «01.3,1«<br />
pdvatim quotidie acuatur, sed etiam orando et, ut Moses in Deut, dicit, s. mofc e, 7<br />
'meditando, sive cum stamus, imus, vigilamus, edimus' etc. ISTon quidem<br />
ideo, quod in re sit dubitatio aliqua, sed quia 'adversarius noster tanquam i. iJctris.s<br />
»0 leo Circuit, quaerens, quem devoret.' Nos autem sumus inflrmi, 'gestautes 2. «or. 4,<br />
thesaurum himc in testaceis vasis'. Imo aggravati adhuc carne peccatis<br />
plena, in qua fldes est ceu surculus, qui nondum per venit ad matuiitatem<br />
et facile a ventis commoveri aut excindi etiam potest. Hoc nesciunt,<br />
qui, antequam in pugna periculum faciunt, se Christianos esse et credere<br />
36 putant. Hi aut haeretici flunt appraehendentes temere omnia, aut plane<br />
prophani redduntur, sicut iam vulgus est, quod quidem doctrinam<br />
32 sie S] se A 26 ac B<br />
4 7 7
190 In XV Psalmo3 graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 4)<br />
Hs] I)art et rof), ut hodie vnlgus, qiü prinnim magno favore audiunt verbum,<br />
iam deteriores et in stercus vertunt facieni, quia putant gratiain sie<br />
donatam, ut non sit necessarium orare et crescere et pugnare contra<br />
(j»ii. 6, 16 'tela diabLoli', quibus nos ad contempLtum dei et hominum solicitat.<br />
OTottd. 26,41 'Vigilandum ergo'. »<br />
'Converte, domine': Sic non in persona p^rophetae dicitnr, in persona<br />
Christianorxim, qui habent quOLtidie hunc: Liberasti, libera; remisisti<br />
p^eccata, remitte; dedisti vitam, da; occidisti, occidc diabLohim etc.;<br />
semper, qiiod habemus, hoc postulamus, iit efficiamiir mun^di et puri.<br />
[181. 161 •>] Hoc fiet tum melius, cum liberum erit corpus, in quo iam regnat lo<br />
PLCCcatum relLiquum.<br />
'Captivos': i. e. nos ipsos redemptos, qui sumus initium uovae crea^tu-<br />
rae. significat oratio, se habere adversaLrios potentes et multos suae<br />
liberationis; ergo perfice eam, da victoLriam in Christo, ne vinoat diabLolus,<br />
SHatii).s6,4iut EuanLgelium loquatur, sisnobiscum: 'Caro infirma', diab^olus potens. is<br />
Ideo nisi conservaris, frustra incepisti. Semper volLumus nostram captivitatem<br />
converti, augeri primitias spiritus, renovari vetLCrem hominem,<br />
donec aboleatur totus, sed in alia vita.<br />
1 tod^ 2 vertuut facieni o 6 'Converte, domine' o 7 hiberasti, liberasti über<br />
libera nochmals libera 12 über 'Captivos' steht 'eaptivitatem uostram'<br />
Dr] nostram verbis aliquo modo referre potest, sed, inclinatum tanquam<br />
2.|}tttia,2j''porcus in stercus', vere verhuin nihil curant, sed etiam deteriores nunc »o<br />
sunt, quam ante fuerunt. Hinoniutelligunt, quod necessarium sit quotidie<br />
«W- 6,1« crescere, ut in pugnis quotidianis contra 'sagittas' Satanae eonsistere<br />
Wdiii). 86,41 possimus, impellentis ad coiitemptum Dei et hominum. 'Vigilandum<br />
itaque est et orandum', secuudum praeceptum Christi. Ad hunc modum<br />
intelligo orationem haue non in persona Prophetae, quasi oret pro revela- m<br />
tione redemptionis futurae, sed in persona Christianorum, qui quotidie<br />
neces.se habent hunc versum orare etdicere: Domine, redemisti de captivi-<br />
tate, redime amplius; remisisti peccatum, remitte ampUus; occidisti<br />
Diabolum, occide amplius; sustulisti Legem, tolle amplius. Postulandum<br />
enim hoc est, quod iam ante habemus. donec fiamus perfeete puri, id so<br />
quud fiet mortuo hoc corpore uostro, in (juo peccatum hie regnat. Son-<br />
tentia igitur est: 'Domine, converte eaptivitatem nostram'. Hoc est, nos,<br />
qui incepimus esse initium novae creaturae, redime, ut, sicut redemptio<br />
per Christum plcne et perfeete facta est, ita nos plene et perfeete eam<br />
appraehendamus et sentiamus. Multa enim sunt in hac vita, quae huic a<br />
re(lcmi>tiiJiii adversantur, quare opus est nos sie dcfeudi, ne relabamur<br />
!i;'attii.»6,4iin cai)tivitatem, ne üdes [ffla- K] nostra per Satauam evertatur. 'Caro<br />
enim est infirma*, at Satan est potens; nisi igitur nos defenderit et serva-
In XV Psalmos graJuum. ir)32/33. [1540.1 (Ps. 126,4) 191<br />
Hs] Addit Similitudinem; i. e.: rein au?^. Sive intelligas mare rubrum,<br />
sive aliam inundationem etc. Sicut in mari rub[ro fecisti; mlrabile fecit<br />
deu8, ut flaret noctes et dies unus ventns Orientalis urens et siccus, et<br />
siccavit mare sieq[ue libLcravit suum pop[ul\im etc. Sicut siccasti mare,<br />
i ut irent etc., Sic exicca, q[uidquid est captivitatis in nobis, ut ea prorsus<br />
aboleatur. Vel aliam torrentem accipe. Est exiccatio maris vel aquae.<br />
Sic perflci perpetemus nostram conservationem. Ideo deb[emus nos<br />
assuefaeere ad orationem, vesperi et mane recordare de scriptLura sancta,<br />
obmuiLmuTare 'Pater noster' et SymbLolum nesciunt, non pugnat spiiitus<br />
10 precum, obrepit rubigo, i. e. Spiritus minuitur, verbum et cogitatio, sen-<br />
sus, cognitio et memoria; ibi ingressnm habet diabLolus. Si videt cor<br />
vadium et 'mundatum cor scopis', non dormit, statim conscientiam et sur. 11,25<br />
legem in cor, et antequam Cliristum erlongt, ^at er in gemortert. Est<br />
zu 1 Similitudo r 'Sicut torrentem in austro' r S über vesperi steht ad minus<br />
zu 8 Assnefaciendi sumus ad orationem r 9 über Pater noster steht 10 praecepi.ta<br />
12 über 'cor' steht Luc. 11.<br />
DrJ verit Dens, frustra incepimus redimi. Ad hunc modura semper orandum<br />
15 est, ut augeantur in nobis primitiae spiritus et renovemur de die in diem,<br />
donec vetus homo totus aboleatur per mortem.<br />
Tunc enim futurum est, ut captivitas perfecte convertatur, sicut<br />
torrentes seu aquae Austri exiccatae sunt, sive mare rubrum, sive lordanem<br />
intelligas, parum enim refert. Similitudo enim haec est: Sicut per<br />
20 manum tuam mirabiliter fecisti, ut mare exiccaretm* a sicco vento, ita<br />
penitus exicca, quicquid est captivitatis in nobis, ut perfecte absumatur,<br />
sicut torrentes, qui per hyemem inundant, per aestatem autem toti<br />
exiccantur. Significat enim simpliciter siccitatem, sive eam intelligas, quae<br />
in mari rubro et lordane fuit, sive quae in torrentibus solet accidere.<br />
S5 Hoc igitur est, quod moneo, ut assuefaciamus nos ad assiduam ora-<br />
tionem et meditationem Scripturae sanctae. Qui non pugnaverunt contra<br />
Satanam, nesciunt, quam spiritus precum sit necessarius, paulatim enim<br />
crescit negligentia et securitas sicut rubigo in ferro et verbum paulatim<br />
quasi de manibus delabitur, priusquam sentiamus. Hoc cum fit, iam<br />
30 dimidium victoriae Satan abstulit. Non enim dormit, sed observat omnia<br />
momenta et tum adoriri solet, cum cor vacuum verbo senserit. Ibi facile<br />
tanquam ex scintilla ingens incendium in conscientia excitat. Id priusquam<br />
restingui possit et Christus ac verbum iterum appraehendi, aut<br />
doloribus et cruciatibus oppressi, aut penitus enecati sumus. Est enim<br />
35 'homicida' et omnia consiUa sua instituit ad nos occidendos. Necessarium 30^8.44<br />
igitur est verbum ruminare et orare, sive cum surgimus, sive cubitum<br />
imus, ne nos vacuos et imparatos hostis inveniat et redemptionem hanc
192 In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 4)<br />
Hs]'homicida et mendax', non cessat ista 2 otc. Ideo raeditari opus verbum<br />
dei, ruminare vel orare, ut non in-veniat te diabLolus lajs. Si quis: quid<br />
opus meditari, orare?, dixi sepe exemplum meum. Non possum 'Pater',<br />
'Credo' interraittere, [331. 162»] quin intento corde inspiciam Cathechismum,<br />
quid significent verba, quia data ista ad aeuendum, et venit utilitas, *<br />
alioqui öeiroftet einer et infrigLescit, borftet. Video, quomodo cadant, qui<br />
1. ceperunt, ferverunt, quia non orant, non audiunt, non legunt, cogLitant:<br />
babeo in lib^ro, possum invenire, quando volo. Quid, si diabLolus dan-<br />
destine inserat contemptum verbi et ducat in manifestum flag^itium et<br />
postea subitam desperationem etc. ? Non est doctrina, quae semel discitur, ><br />
sed oportet continue exerLceri, quia diabLolus non semel tentat, sed usque<br />
ad defatigationem nostram. Ideo assid^ue pugnandum contra eum.<br />
'Torrentem in austro': Sicut torrentem soles per solem exliaurire.<br />
Torrens debet exhauriri penitus, ne aliquem submergat. Sic captivitatem<br />
nostram, ne etc. 5)a5 ift de Ecclesia, quod redempta gratia, miseri- «'<br />
XU 3 Exemplum Luth|.eri r zu 4: 162 c atu 124 5 significent c aus significant<br />
ista o zu 6 Nostros deficere paulatim r 8 inveniri zu 11 Qualis tentator diab[ülus r<br />
13 über 'Torrentem' stelu Inundatlonem 14 debet (sub) penitus o Sic c aus Sicut<br />
16 über etc. tUht pereamus<br />
Dr] penitus nobis excutiat. Ego etiam Theologus sum, qui mediocrem usum<br />
et peritiam sacrae Scripturae variis periculis sum consecutus. Sed non<br />
ita efferor hoc douo, quin quotidie una cum pueris Catechismum, hoc<br />
est Decalogum, Symbolum et decem praecepta mecum orem et intento<br />
corde inspiciam, non tanf um verba transcuiTens, sed etiam observans, *><br />
quid singula verba significent, et saue, cum hoc non facio et aliis negociis<br />
occupor, sentio inde certum incomraodum; verbum enim a Deo in id<br />
4.wott«,7 datum est, ut id nobis 'acuamus', sicut Mosi dicit, et exerceamus. Sine hoc<br />
exercitio animi nostri contrahunt quasi rubiginem, ut ipsi nobis ipsis<br />
excidamus. Videmus et quotidiana vita satis magnum documentum est, >»<br />
quo homines cadant et quibus excipiantur periculis. Sed huius rei quae<br />
alia causa est, quam quod securi sunt, non orant, verbum non audiunt<br />
nee ruminant, content! eo sunt, quod in libris habent et legere posaunt.<br />
His paulatim inserit Satan contemptum verbi, deinde aut in subitam<br />
desperationem a^it alia pcricula conücit. Quid enim reliquum est verbo so<br />
amisso, ([uo homo contra hunc hostem sc miuiirc et defeudere possitT<br />
Theologi igitur est, assidue discere, assidue exerceri in verbo et oratione,<br />
non tantum (juia res sunt maximae, quae aiiiiuo plene includi non i)0KSunt,<br />
sed etiani, (luia adver.sarius noster non semel tciitat, sed assidue, ergo<br />
aBsidue verbo contra eum pugnandum et oraudum est. Ita ad populum S4<br />
33 MoM B
In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,4.5) 193<br />
Hs]cordia, tarnen illi ipsi petunt liberari. Incretl[uli non orant liberari, sed<br />
tantuin, qui sunt sancti, qui sanctificantur adhuc et iustiflcati adhuc etc.<br />
lam veniunt reliquiae Sanctae Crucis.<br />
'Qiü seminant': hec etiam pertinent ad redemptos, quod snbiichin- v. 5<br />
5 tuT varii.s et multis appl[icationibus. PLaulus: 'Per nniltas tribLulationes'siiia k, »»<br />
etc. Istam doet[rinam valde bene scitis, quia nostra TheolLOgia est<br />
Crucis TheoLlogia; oportet Christiammi pati etc. et 'posteriores glorias im. spetrii, 11<br />
Christo'. ®a wirb ntd)tL£! anberö au^^- Tum sine cruce nuUum officium etc.<br />
MagistrLatus qualeni criic[em°? quid regein in mundo fldelem?i Si non<br />
10 quaeritur gaudium, otium, est miserrimum. DemostheLues voluit eligere<br />
ad mortem viam quam ad mag^istratum.^ Si quis habet man^<br />
t)er^, fiat magListratus, occurrent tanta pericula. Earo 1 bonus mag^istratus.<br />
Si boni, gt)en biubev ju fd)eitern. Ut in Eo^mana et Greca<br />
1 (et) tarnen iiber liberari steht redimi zu 3 De Cruce r 6 tribtulatiouea o<br />
7 über gloriaä in Christo steht 1. Pet. 1. zu 8 Crux in omnibua vitae generibus r zu 10<br />
DemosthLenes r V2 über pericula steht Est animus potens bonus o<br />
') Erg. etwa ferre putas? ') Plutareh, Vitae parall., Deniosthenes 26.<br />
Dr] Christi et Ecclesiam seu redemptos et sanctificatos pertinet oratio, in-v. b<br />
15 creduli enim et impii non orant.<br />
V. Qui seminant in lachrymis, in exultatione metent.<br />
Hoc etiam unum est de iis, quae proprie ad redemptos pertinent,<br />
quod subiiciuntur multis tentatiouibus, secundum sententiam: 'Per «pg. h, «2<br />
multas tribulationes oportet in reguum coelorum intrare ' Itaque Theo-<br />
ao logia recte vocatur professio sanctae crucis. Sic Christum oportuit pati,<br />
Caput Ecclesiae, et Prophetae per Spiritum sanctum, sicut Petrus dicit,<br />
'praedixeruut passiones eius et post eas etiam glorificationem', 1. Pet. 1. 1. spcttii, n<br />
Ac quomodo posset fleri,utChristiani non paterentur,cum nullum in mundo<br />
officium Sit, quod sit sine cruce ? Magistratum esse et regere alios, an non<br />
86 miserrimum genus vitae est, adeo, ut Demosthenes sapientissimus vir, post<br />
tot in Atheniensi Republica pericula et molestias dixerit: Si geminae viae<br />
essent propositae, una quae ad iuferos, altera quae ad Rempubhcam<br />
duceret, se malle eam, quae tendit ad mortem et ad inferos, ingredi.<br />
Itaque Bias id genus vitae certissimara regulam esse censuit, qua iudicari<br />
90 possit de singulorum ingeniis: Magistratus, inqiiit, ostendit virum.^<br />
Neque enim nisi vir sis et vere invictum habeas animum, pericula et labores<br />
omnes sustinere poteris, quos haec vita secum trahit. Quam multi sunt.<br />
>) Vielmehr Pittacus ; Orelli, Opusc. Graec. tet. 1, 172.<br />
Sut^tri aBerte. XL, 3 13
194 In XV Psalinos graduum. 1532/83. [1540.] (Ps. 126,5)<br />
Hb] repub[lica, qiiia concitatiir viiloriis ex insta administraLtione reipLublicae.<br />
Hoc est in temporalLibus. Diic iixorem, habeto l'amiliam, vicinos: Si joB<br />
ad cultum dei galten, odia filiorum, servorum, vicinorum, dices genus vite<br />
miserLrimxim Oeconomiam. [SB(. 162''] Sic artiflcia* Non potes elio;ere genus<br />
vite sine cnice. Si vis serio et iuste vivere, jolt fef)en, quod d[iabolus<br />
cnicem ferat. Multomagis in Ecelesia, ubi non pugnatur de iustitia polit[ica<br />
et oeconoLmica, sed de eterna. Si Satan tarn malus, ut non ferat iustitiam<br />
polLiticam, quae praeterit, ut pannus, quid ad iustitiam, per quam<br />
perit ipse? Idee expectandum nihil vocatis quam qwoA liabLcant adLver-<br />
sarium, hostem diab^olum, qui acerbisLsimis odiis in mimdo. Sic fit Christianonim<br />
vita miserrima quo ad speciem exter[nam. Operitur Ecelesia peccatis<br />
et maus. Est scandalis^simum genus hominura, Christiani. In civilitate<br />
speciem est invenire boni, laeti. Sed hie sumus in peccatis et manemus.<br />
i.«or. *, 13 Corpus ; couLScientia adhuc rea, coram mundo sumus abominatio, 'vermes'.<br />
2 über vicinog tteht liberos 5 Ober vivere $te}U Si non 7 Satan o 8 Ober<br />
politiicam fleht et civilem ad c aus quid 9 nihil] illis über vocatis steht redemptis<br />
10 hostes in c aus ante 11 quo o zu 11 VitA Cliriätianorum r 14 über<br />
vermes steht l. Cor. 4. zti 14 Depictus Christianus r<br />
Dr] qui, priusquam invidiam subeant et offendant alios, a iusto et vero decli- is<br />
uant? Ideo fit, ut iiaucissimi in Magistratu boni sint. Si qui autem sint<br />
boni, fere ingratitudinem et extrema pericula pro laboribus reportant.<br />
Nam iusta administratio semper odium et invidiam concitat. Sic si<br />
uxorem ducas, quae ibi molestiarum moles obiiciturt qui, ut Basilii<br />
verbis utar, twv qgovTiöwv j?oei»^ö;i maritum excipit? sive familiara, sive m<br />
liberos, sive alia domestica incommoda, sive etiam vicinorum iniurias<br />
consideres. Quid multa ? nuUum vitae genus invenies, quod non sit<br />
plenissimum omnis generis molestiarum, nisi velis iniustus esse. Si autem<br />
hoc serio conatus fueris, ut iuste et sancte vivas, non poterit abesse, quin<br />
Rtatim Satan crucem obiiciat et te vexet. u<br />
Sunt autem haec, ut videmus, temporalia. Quanto igitur magis in<br />
Ecelesia idem accidet, ubi cum diabolo pugnandum est de iusticia et<br />
vita aeterna ! Nam si Satan iusticiam civilem fcrre non potest, quomodo<br />
pateretur aeternam iusticiam, qua ip.se in aeternum se peritunim novit t<br />
Christian! igitur habent acerrimos hostes daemones, qui eos persequuntur so<br />
ac fatigant dies et noctes, quare eonnn iiiiserrinia vita est prae omnibus<br />
hominibiis, siverespicias ad ea, quae patiuutur in carne, sive in conscientia.<br />
In civilibus negociis invenitur saltera aliqua species laetitiae et voluptatum.<br />
Sed qui volunt Cbristiani esse, hi sunt et manent in peccatis, quae tum<br />
') Wohl Basti, magn., De virg., Mignt graec. XXX, 763,
In XV Psalmos grailuuiu. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 5) 195<br />
HB]Ibi subiecti igni, j^ladio, loh. 16. Sedct iit lob et liubet pe8til[entiam, 3oti6,3<br />
ut ejjig trug; quid facieudum? Si vLs ad regLiiuiii celorum, Ista fei'enda,<br />
praeseitim si vis docere; scias vite, iusticiae tue eterLnum pretium.<br />
'Praepara animam', Eccle. 2. Si vis Christianus esse, t)alt bcrt nicfen I)in®''-2'><br />
5 ad crucem. Si vis censeri in nomine Ch[iistiano, non eris melior Cliristo<br />
raagistro ; 'ipse prior suscepLit pasLsionem, postea gloriam'. ßo. 8. : 'Opor- Jiö|n"8,'29"<br />
tet imagini', üntev ber bovneti f<strong>von</strong>, non hab[ebat ^olfter. Nos quaeriraus<br />
pacem, sed nihil. Miserab[ilis facies Christiani. Ille rex vite, frater an-<br />
gelOLrum est misera[bilis persona, plena peccatis, tristitia et vexationibus<br />
10 in corde, abiectus coram mundo, quasi desperans de se. Est Lazarus tut. le, 20<br />
cum jcf)liieren et lob, Si spectes omnia mala, qiiibus est submersus. Quisfiioua,?<br />
ergo Christianus? si vis esse Christiauus: 'Noli mirari', Petrus, 'si fervet',i-^f"'^. ''<br />
quia hec est facies Ecclesie, flhi dei imago et 0[mnium fratrum nostronxm.<br />
1 über Sedet steht (hrlstianus 5 über Chi steht C'liiistiaiio zu 1. Pet. 1. r<br />
zu 6 Ro. 8. r ft' über rex steht Christiauus Sj'J aiigloLrum 12 über Petrus ste/U c. 4.<br />
Dr] corpus, tum conscieutiam coram Deo ream agunt. Coram mundo autem<br />
16 sunt vermes, abominatio et 'xa&dQUara, subiecti odiis daeraonum eti-Soc.4,i3<br />
totius muudi, ideo omni genere suppliciorum in eos mundus saevit. Qui<br />
igitur veram imaginem Christiani oculis intueri vult, Hiobem intueatur Siofis.i<br />
daemonibus, cruciatibus corporis et foedis ulceribus obsessum et oppres-<br />
sum. Quid faciemus igitur? Si volumus et optamus consequi vitam<br />
ao aeternam, haec ferenda sunt. Si volumus confiteri redemptioneni et<br />
redemptorem nostrum Christum lesum, sciamus paratos fore, qui iusti-<br />
ciae et vltae nostrae aeternae insidientur.<br />
'Praeparemus' igitur, sicut Sirach monet, 'animam nostram ad tenta- Sit- 2,<br />
tionem' et 'praebeamus tergum nostrum aratoribus', sicut Psalmixs CXXIX «f. 129,<br />
25 dicit. Quisquis enim profitetur se baptizatum esse et censeri nomine<br />
Christi gaudet statuat, se non esse meliorem Christo Domino suo. 'Oportet fRäm.e, 59<br />
enim conformes üeri imagiiii Pilii Dei.' Si Christus gestavit spineam coronam,<br />
non speremus futurum, ut nostro capiti serta et rosae imponantur.<br />
Nos quidem quaerimus pacem et quietem nee ullam damus occasionem<br />
30 iustam mundo saeviendi in nos. Sed Satanae odium hoc modo non<br />
placatur, sed incenditur magis.<br />
Videte igitur nunc miserabilem illam formam Christiani, qui tarnen<br />
redemptus est. Est plenus peccatis, tristitia, morte, ideo totus sibi ipsiauf.16,20<br />
displicet. Deinde est ceu Lazarus ante fores divitis, Est ceu Hiob inflnitis ^\oi 2,7<br />
S5 pericuUs et maUs oppressus. Hie dicas: Quis igitur optet Christianus<br />
esse ? Audi igitur, quid Petrus dicat I. Pet. IUI. : 'Fratres, ne miremini ,. ^cti
196 In XVPsalmos gradaum. 1532/33. [1540.] (P«. 126,5)<br />
Hb] Ista sunt temporalia et transeunt. [391. 163»] Sed sequentiir gaiidia. Ibi<br />
consolatio pro i.stis, qui ferunt iu üde Christi cnioem, varia.s tentatLiones,<br />
spLirituales a demoLnibus, CorpLorales a mundo, utrasque a membLris,<br />
demo^n vexat tenta[tionibus, spei, fidei, Impa[tientiae contra deuin.<br />
Ibi {)engen caput, et vita acerba, et tarnen SLancti, redempti homines; »<br />
ocoulta, sed quod premit, sentio; deinde oorporalis percussio, adLversarü<br />
blaspliLcmant, oecidunt, suffocant. Postea cor: Si verus Christianus,<br />
ista non fierent; Si deus propicius, non sineret me fterfert. Sic ex in-<br />
fiTLmitate fidei facis dei; tent^atio mundi. '2)06 l)eift: 'Seminant', 'ibant<br />
et flebLant; et copiosus in 2. versLU dicitur Christianus seminator, lo<br />
non in 'risu', sed in lachLrimis. Tarnen praedicatus risus, bene, sed in<br />
spiritu; sed fldes aüquando obruitur, ut non sentiatur, sed non deserimur,<br />
quia 'semino' etc. Non solum officium Eccle-siae est seminare, ut ad<br />
«Ol. 6,8Gal.: 'q\ü in spiritu'. Sed hoc est totius vitae genus; leben »üir lud, jo<br />
rceiben luiv§ luol genicjfen, i. e. qui vix[erimt in CLarne, sive docendo, i»<br />
3 a (3.) c aui ad 8 fieret s« 14 Gal. 4. (c aus 1 .) r<br />
Dr]gaudete, ut et in revelatione gloriae eius gaudeatis exultantes.' Haec<br />
enim est Christi, Ecclesiae et omniura fratrum imago, ut patiantur. Sed<br />
noli ad passionem et tribulationes tantum respicere, etiam ad fructum<br />
respice, qui sequi solet, quod scilicet, qui in lachrymis seminant, in exulta-<br />
tione metent. Hac consolatione quid potest suavius obiici iis, qui crucem *o<br />
Christi portant et secundum spiritum a daemonibns, secundum corpus<br />
autem a mundo vexantur? Satan enim oppugnat fidem et facit nos<br />
murmurare contra Deum aut tristitia ita opprimit, ut, quid agamus, aut<br />
ubi simus, nesciamus, et tarnen verum est, quod simus sancti et redempti.<br />
Sed redemptio est abscondita, tentatio autem sentitur in spuitu et in »<br />
carne. Deinde accedunt temporalia, verbi adversaxü calumniantur nostra<br />
et mendaciter deferunt ac mille occasiones quaerunt nocendi nobis.<br />
Haec cum sentiuntur, tunc cor palpitat et clamat cum Davide:<br />
W. in, 8 'Miserere nostri. Domine, miserere nostri.' Hoc totum vocat Spiritus<br />
sanctus: Seminare in hichrymis, ire et flere, ac mittere semina. AHter m<br />
fieri non potest, quam ut Christianus sit seminator talis, qui sementem<br />
faciat non in risu, sed in acerbissimo luctu et lachrymis.<br />
At inquis: Ubi manet risus qui, praedicatur redemptis illis, de quo<br />
David paulo ante dixitt In Spiritu; quantum enim liabes fidei, tantum<br />
etiam liabes risus, sed nonnuiiquam risus excutitur, non tamen omnino «<br />
deseremur, quia promissio est futurum, ut in exultatiouc metamus.<br />
Porro non est, ut intclligamus verbum scminandi tantum de officio<br />
1 «Ol », II docendi, sicut eo utitur Paulus: '(^ui seminant vobis spiritualia', sed<br />
significat totum vitae genus omnium piorum et actiones omnes, quas
In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1640.J (Ps. 126, 5) 197<br />
Hs] vivendo, kborando. EcLclesia dei, f[ides dei est quidem salva et victrix<br />
mortis, sed in spe et fide. Interim, cum vivimus, lach[rimamur, raundus<br />
gaudet et vivit in peccatis et securitate, nihil cogLitat iusti et equi, nee<br />
domestLicus nee Eccl[esia8ticus; sed vos lac'h[rimari necesse, i. c. affl[ictos,<br />
5 maceratos. Nos dei >üiltbi"ed)t S l)uner, oportet an ben \picä ftecten. i^rf)<br />
mein, S. PetLius signiflcet ec[clesiam, ut discamus humilem etc. Ideo<br />
necesse premi, ne securi de redempLtione. Ideo oportet lach[rimari, i. e.<br />
tentaLtiones varias jufdlicfeii. Sed non desperandum, quia prophetizo,<br />
quod seminatis in tristitia, sed confidite, sed quo maiores lachryLmae, eo<br />
10 maiores let[itiae. Mundus seminat in gaudiis, sed metet in trist[itia eter[na.<br />
'Vos', ut PetLrus, 'modicum' — cap. 1. — 'durate'. Vos in lacliLrymis semi- lipettti.e<br />
nantes metetis in gaudio. Postquam cessa[verit tribLulatio, consolabitur<br />
dominus. [SSI. 16S^] Tota vita est quidem seminatio in lachLrymis, tarnen in<br />
etetLno requies. Tarnen deus non sinit tentationem esse perpetiiam,<br />
zu 8/9 Domine, tu scisti' r 14 esse o<br />
') = Wildpret. ') Gebetsseufzer Eörets bei der Muslichen Durcharheit.<br />
Dr] 16 suscipiunt ratione vocationis. Sunt enim tanquam semina in futuram<br />
vitam, quam spe habemus ac possidemus ; sumus enim salvi et victores<br />
mortis, sed in spe. Interim autem, dum liac vita fungimur, sumus in<br />
lachrymis, sicut Ctiristus dicit: 'Mundus gaudebit, vos autem plorabitis, 3ot le.to<br />
sed tristitia vestra', inquit, 'vertetu rin gaudium.' Hoc expectandum est<br />
20 et tristitiae ac vexationes hac spe tolerandae et vincendae simt. Sumus<br />
enim in oculis dei tanquam ferae, quas venationibus sinit exerceri, ut<br />
nusquam tuti esse videamur. Christianus enim sine afflictionibus nihil<br />
valet. Sic videmus, quomodo Petrum, Paulum et alios sanctos persequi<br />
sinat a venatoribus, hoc est, Synagoga, Caesaribus, Principibus, ut<br />
85 scilicet discant in sese esse humües et patientes et non superbiant.<br />
Cum igitur omnes, qui pie volunt in Christo vivere, persecutionem<br />
oporteat pati, retinenda est haec consolatio, qua vexationes illas quasi<br />
condiamus, nempe quod Spiritus sanctus hie quidem vaticinatur futurum,<br />
ut seramus in lachrymis, sed confideudum esse: quo enim lachrymae<br />
30 sunt uberiores et acerbiores, hoc risum et laetitiam maiorem parient,<br />
sicut etiam contrarium exemplum ostendit. Mundus seminat in risu, sed<br />
postea in aeterna tristitia et doloribus metit. Nos autem modicum hie<br />
tentamur. Sustineamus igitur et speremus futurum, ut aeternum gaudium<br />
metamus pro ista modici temporis laboriosa satione. Deinde etiam in hoc<br />
35 consolatio est, quod, etsi tota vita est tristissima et vere seminatio in<br />
lachrymis, tamen Deus Interim nuUam tentationem sinit esse perpetuam.<br />
24 Synagogae B
198 In XV Psalmos graduuai. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,S)<br />
HsJquando 2, 8 (lies vcl annum left TTKivtcin do.sp[eratione et rtiffideLntia,<br />
mur[muratione, inipaLtientia dei et numdi, dat b[Oiiam praedioationem,<br />
cogitaLtionera; mit ^urfev lodt ev pueruni, eitel ruten tl)iit§ nidit, oportet<br />
«Ol. 3, «consolLari, ne desperet puer. Ut PLaulus: 'ne pusÜLlus'; si semper v^idet<br />
ritten, amittit fidneiam, nunquam accedLit. Oportet alere raiscendo s<br />
virgLae laudes et ruumiscula. Tunc puer fert facilius flagelluin, quia<br />
sentit patrem amare. Sic si deus semper me Iie§ fteden in agonib[us et<br />
desperationibiis; satis, nt pngnem, oportet consolLationem .»^piritais vel<br />
intns vel foris per fratres adhibere; deu.s non v^iilt absorberi ho[minem<br />
iM.u8,i8.utristitia. 'CastigLat, ne mortLi'. 'Impulsns mort[i8' etc. Viviflcat, redimet ; lo<br />
homo et diab[olus: Exinanite. Ego non corLripio ad perditionera, .sed<br />
ad salutem. 2)a5 ift nostra consolLatio. Sic nos sciamus bellandum cum<br />
*(. «.«diabLolo et mundo et perferendas tentLationes. (Singer^ norunt: 'Sicut<br />
cervus' etc. Sed non desperet. Si obversata mors, terret mimdus et<br />
ex^cipit odio, oportet assuescere nos. Hie habes consolLationem: 'metes is<br />
tandem in exulLtatione', i. e. vita eterLna, eternam messem, et hoc tem-<br />
1. Slot. 10, 1« pore habLcbis aliquando gaudium. 1. Cor. X: 'Sic temperat tentaLtionem,<br />
3 mit fehlt zu 3 Quomodi liberi (c cuu puer^ eirt educandi r 5 über fiduciam<br />
iteht erga preccpitorem, patrem 10 mort^is o zu 10 Ps. 118. r zu 17 l. Cor. 10. r<br />
') Die Verfasser des 43. Psalms, die Kinder Korah.<br />
Dr] Sed sicut vices sunt tempestatum, ita semper illa nubila sequitur sereuitas<br />
et recreatio post labores, sie experimur: cum animi cogitationibus desperationis,<br />
diffidentiae, impatientiae coram Deo et mundo ad unum, duos, w<br />
tres dies aut amplius vexati .sunt, postea sequitur, ut animi consolatione<br />
aliqua spirituali iterum erigantur. Sicut enim parentes flliis virga casti-<br />
gatis postea iterum blandiuntur et saccaro aut aliis illecebris ad se<br />
alliciunt, Ita Deus quoque nobiscum agit, ne, si nuUa esset refocillatio,<br />
perpetuum ab eo fugaremus. Itaque Paulus quoque monet libcros sie a»<br />
«Ol. 9, aicastigandos esse, ne tamen fiant pusillo animo, hoc est, alieno a parcutibus.<br />
Et moderati parentes solent miscere ideo virgam blandiciis et munusculis,<br />
quae arguant amorem, ne, dum piagas sentiunt liberi, prorsus nuUam<br />
existiment veniae locum relictum esse. Ad huuc modum solet Deus<br />
quoque. Si enim tentationes essent perpetuae, quis eas ferret t Mißcentur so<br />
itaque consolationibus, ut intelligamus Deum non velle totos nos absorberi<br />
»I. II«, i^tristitia, 'corrigero vult', sicut Psalmus dicit, 'sed non morti tradero'.<br />
iBriM.K, isimpelli sinit, sed etiam manum porrigit, qua nos suscipit; 'ducit ad in-<br />
feroK, .sed reducit
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 126, 5.6) I99<br />
Hsjut possitis sustinere.' Putamus, tüii; f[önnen ntd)t ertroGen; 'fidelis est'<br />
etc. Est Tex[tus de S^ancta Cnice, quae praedieatur Sanctis bLOnis<br />
et Omnibus Christianis, nt non amittat illum risum, quem semel appre-<br />
h [endet, sed oportet contra audentior ire^, donec perfectus in morte.<br />
5 Christiana vita non est hypocrLitarum; speculantur nescio quas unionea<br />
cum sponso Christo. Non sensi istos gustus, quos ipsi flngunt. Änima<br />
sponsa et Christus sponsus confluunt etc. Sed fab[ulae sunt. Est hyLpocrisis<br />
illa; Christiana v^ita est hec: ante omnia apprCLhendere verbum;<br />
hec unio cum deo, illud quot[idianum [S3(. 164»] exerLceri et augeri, quia<br />
10 dLiabolus, mundus, CLaro veniet et tentab[it. Ideo tene te ad orationem<br />
et verbum, ut preces et verbum hab[eas in promptu, ubi venit tentaLtio,<br />
ne desp[eres; quae mittuntur, ut sanctiücetur amplius, quia non vult<br />
eum derelinquere, sed exerceri.<br />
'MetLcnt': Est repetitio eiusdem vel 1. versus de temporali in hac"^'-*<br />
15 vita conso[latione, 2. de eterna. Nisi quod v^elit propLrie significare<br />
•) Virgil, Aeneis VI, 95.<br />
^^] Discamus igitur haec, quod tentationes nobis sint perferendae et<br />
seminandum in lachrymis, ne scilicet, cum tentatio ingruit, tanquam<br />
nova et inusitata re offendamur ac desperemus, sed retineamus hanc<br />
consolationem, habere nos messem in vita aeterna, quam cum gaudio<br />
so factuii sumus, praeter hoc, quod etiam in hac vita tentationes ita tempe-<br />
rantur, ut sustineri possint, secundum sententiam Pauli : 'Eidelis est i- «or. la 13<br />
Deus, qui non sinit nos tentari supra, quam possumus.' Sed cum tehtatione<br />
etiam facit Ixßaaiv seu evasionem. Hoc quidem accidit, ut nobis videamur<br />
non amplius sustinere posse, sed 'virtus Domini perflcitur in inflrmitate'. »«ot.ia.g<br />
85 VI. Euntes eunt et flent portantes praetiosum semen, v.e<br />
Et venientes venient cum exiiltatione portantes manipulos<br />
suos.<br />
Quomodo potuit clarius pingi conditio Ecclesiae et iter, quod ambulat<br />
sub sancta cruce? ut scilicet muniamus animos nostros, ne amittamus<br />
30 risum illum, quem fide appraehendimus, sed crescamus per crucem et<br />
risum illum sentiamus augeri. Neque enim fides et Christianorum vita<br />
sunt hypocrisis, qualis monachorum est, qui etiam ad perfectionem<br />
conantur pervenire speculationibus istis unionis spiritualis, sicut ipsi<br />
vocant, sed sicut meo exemplo didici, frustra. Neque enim cum serio id<br />
3s agerem, ullum unquam gustum ex talibus speculationibus sensi. Sunt<br />
igitur nihil quam periculosae fabulae et hypocrisis. Haec autem est<br />
so simus B
200 Jn XV Psalraos graduum. 1532;33. [1540.] (Ps. 126, 6)<br />
Hä] VLitam, (inod tribLulationes non semel fiunt; etiam si intercedat fonsol^atio,<br />
redit. Ideo est coutinua tribLulatio, quo ad murmiu- discretum; si se-<br />
mel cessat, venit altera. Si unus hereticus moritur, impius princep^s,<br />
(lesperatio, venit alius, alia. Sic non est cessare, gerant illam orationem<br />
©ioKa.iode tribLiilatione omnino. Sic in lob dicit: 'Bonum duplex'; est idem om- »<br />
nium, quod deus significat, quod certo liat, q[uasi di^icat: I)te e§ gf)et<br />
imcr jo, et hie scnsus magis placet. Est amb[ulare et proficere et be^<br />
roetncn? ![ein aiiffl^oren, usque in sepulLcrum ^met c\t)ci^. Et portant<br />
illud 'nobile' scnicn, in lat[iuo omissum. Inter[i)rcs: 'pretiosum', sed remotum.<br />
Sed significat anhalten mit a£f|^ectu, etiam si respiremus, con- lo<br />
solLationem accipiannis. Illam 'prolongationem', intelLÜge, 'portant*.<br />
•PI.i2o,5Mesech, jinb bie 9)lojabLiter et Sattem, supra CXX.: 'Mesech incolui', ^c^<br />
i}ab geroLOl^nt cum Mesech; idem est 'prolongatio', loil nid)t auffljoren.<br />
Christianorum VLita est una protracta tribulatio, es ^euct)t jid), non<br />
cessat; hoc etiam in isto: 'habLitavi cum Mesech', i. e. tahbus, apud quos i»<br />
non est aufff)oren. Ergo portant protractum, prolongatum semen, dila-<br />
zu 12 Mesech, ps. 120, am unteren Bande der Seile<br />
Dr] vita Christiana, quae hie describitur exerceri cruce ac tentationibus et<br />
appraehendere verbum. Haec est vera et practica unio nostra cum Deo,<br />
in qua unione quotidie crescendum est propter carnem, mundnm et<br />
Satanam quotidie tentantem. Nisi enim in his periculis recursus pateat Jo<br />
ad verbum et orationem, succumbimus. Ideo crux est medium, quo<br />
Deus nos exerceri, non absorberi vult, ut quotidie magis ac magis puri-<br />
ficemur.<br />
Porro quod ad textum attinet, parum refert, sive exponas hunc<br />
versum, quod sit repetitio primi versus, sive distinguas, quod loquatur js<br />
de consolationc huius vitae, superior autem de consolatione futmae vitae.<br />
Mihi tamen proprie etiam hoc videtur significare voluisse, quod tribulationes<br />
non semel tantum flunt. Etsi enim intercedat consolatio, tamen<br />
tentatio alia aliam excipit, ita ut tota vita sit continuatio quaedam<br />
tentationum; sie in Ecclesia, una haeresi devicta et extirpata, subnata lo<br />
est alia ; viro tyranno oppresso manu Domini, secutus est alius ; sie privatim<br />
una desperatione victa, succedit aha etc. Hanc continuationeni etiam<br />
geminatione illa videtur significare Propheta, quod dicit: Eundo eunt.<br />
Nullus enim lachrymarum flnis est, antequam descendamus in sepulchrum,<br />
etsi tempuH respirandi conceditur. u<br />
Quod vertiint: praeciosum semen, ^nde^int isti, qui Hebraicae linguae<br />
magistri simt. Nam nimis remota ea flgura est. Mihi magis videtur signi-<br />
MjiS purificeotar li 3« deitiogiu« B
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 6) 201<br />
Hsjtuin; spes, qiiae diffcrtiir. m[\\cn l)mer fort leiben et mu^efnm ieben<br />
etc. Si est continuus, Eiint ergo et flent, i. e. .sua« protraetas tenta[tio-<br />
nes, alternatas. Sed [331. 164i>] redibunt et portLabunt 'manipulos', i. e.<br />
eternum gLar^dium. Videtur eter^na tribLiilatio, sed illa importabit<br />
5 protractam letitiam et vitam, Eb.: 'Pacatissimum fructum'. Est tristitiatctr.ia.u<br />
quaedam discipLlina in ha*- v[ita'. Sic hie est triste in praesenti dis-<br />
cip[lina, bn?' f)eift 'ibant', po.tant 'protractum' semen. Sed non in eternum.<br />
Sang ift md)i einig. ^ Quia venies et habebis tuos manip[ulos te dignos<br />
et Ijoft diabLolo fein flippen au§ gefoffen. ELCgnum Ch[risti vel ecLclesiae<br />
w non sunt in opib[US, volupLtatibus carnis, sed in red[emptione eterna;<br />
sed quam obtiuere magnis crucLibus, vexationibus, omnibus incommodis<br />
mundi, sustentamur autem verbLO et oratione, — mundus carnibus,<br />
potentia, gloria, divitiis, voluptatibus.<br />
zu 5 Eb. ]2. r 10 über sunt steht consistmit<br />
') <strong>Luther</strong>s Sprichwörtersamndimg 113, Unsre Ausg. Bd. 61, 679.<br />
Dr] flcare protractionem, ut exprimat continuationem tentationum, de qua<br />
IS iam dixi, seu Epitasin. Alioqui 'Mesech' sunt, sicut supra diximus, tacturi ; >pf. 120,5<br />
sed hoc nihil ad hunc locum. Sententia igitur est: Portant prolongatum<br />
seu dilutum semen, hoc est, laboriosam vitam agunt, de die in diem<br />
exercentiu- novis periculis et calamitatibus sine| cessatione, ut sit pro-<br />
tractum semen, idem ac si dicas, continuatas, successivas seu alternatas<br />
so tentationes. Sed huius continuationis qiüs est finis? ille scilicet, quod<br />
aeternum gaudium possidebunt, sicut Epistola ad Hebr. egregie dicit:<br />
'Omnis disciplina in praesenti quidem videtur non esse gaudii, sed moeroris 6ebt. 12, n<br />
(hie audis: lachrymas), postea autem fructum paratissimum iusticiae<br />
reddet exercitatis per eam': hie audis, quod venientes venient cum<br />
25 exultatione. Si igitux protractum et prolongatum semen est, non tamen<br />
est aeternum, gaudium autem aeternum erit. Sic regnum Christi non est<br />
positum in potentia mundi et opibus, sed in redemptione aeterna, quam<br />
cogimur obtiuere magnis vexationibus et crucibus infinitis, in quibus<br />
tamen sustentamur verbo et oratione, donec salvemur. Amen.<br />
16 tactari ß 20 continuatoris A
202 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hsi 2i.iuiii I Psalmus<br />
CXXVII.<br />
V. 1 'Nisi dominus': Psalmus iste habet TitLulum Salomonis; et credo<br />
ipsum esse authLorem huiiis psalmi, quia Salomo ferme per omnes<br />
lib^ros 8110S est doctLor i)oliticus, non valde tract[at art[icxilum illum PLa-<br />
tris sui de instifLicatione vel de Christo herede et nepote Davidis, sed '<br />
istas res, in quibus versatus et in quibus constitL\üt eum dominus, nempe<br />
ad gubLernationem polLiticam et oeco[nomicam. Sed tarnen sie tractLat ut<br />
nulhis philosophus et ho^mo in terris, soilicet in fide, et refert, q[uid-<br />
(luid gcritur sive polLitice et oeconomice, in dLivinam administrationem.<br />
Hoc faeit nullus alius scriptor. Ceteri omnes dictant l^eges et scribunt, *"<br />
quomodo deb^eat administrari respLublica, domus, praescribLunt opt[imas<br />
l^eges, sed successum, fructLum et eventuni prorsus non docent. Ideo desti-<br />
tuuntur in isto successu et nesciunt, unde aut quorsum. Causam materialem<br />
et formalem; finalem et effLicientem nunquani treffen; nesciunt, unde veniunt<br />
ocLConomia et pol^itia et quorsum differenda. Ar[istoteles in Aethicis "<br />
Psalmu8 CXXVn.'<br />
Dr) Nisi Dominus.<br />
V. 1 Habet hie Psalmus titulum Salomonis et sane verisimile est Salo-<br />
monen! autorem eius esse. Videmus enim in omnibus Salomonis libris,<br />
(jiiod fere est doctor politicus, nee tractat principalem articulum palris so<br />
sui David de iustificatione vel de Christo haerede et nepote Davidis, Sed<br />
ea tractat, in quibus versatus et a Deo constitutus fuit, nempe Politica.<br />
Id autem facit eo modo, ut nullus Philosophus imquam .sie de politicis<br />
docuerit. Transfert enim totam politiam ad fidem et, tj nid quid vel in<br />
Eepublica vel in Oeconomia peritur, id refert ad divinam administrationem, J^<br />
quod alii scriptores, sive Philosophi, sive Oratores fuerunt, non faciunt.<br />
Quanquam enim lejies dictant et rationes praescribunt, quibus recte<br />
administrari respublica et familia pulchre gubernari possit, tamen non<br />
.sciunt, unde successus petendus sit, ut illa, quae recte consulta sunt,<br />
Huccedant. Nam materialem et formalem causam solum tum Politiae, lo<br />
tum Oeconomiae norunt, finalem autem et efficientem causam non<br />
nonmt, hoc est, nesciunt, unde veniant Politia et Oeconomia et a quo<br />
conserventur, item quo tendant. Aristoteles ipitur in Etlücis et de<br />
icir mit S:<br />
') Die Varianten der Sonderaiugabe dieut P$alm$, vgl. Einleitung oben 8. 3, bezeichnen<br />
18 Baue bii MtJ cgo ita exigtimo
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 203<br />
Hsjet polLÜiciH, qui tarnen opt[ime, CicLero et Plato, de legibus. [S8l. 165»]<br />
Efficieutem et finalem causam non attingiint. OptLima causa finalis lionc-<br />
stas, gloria. Eff [iciens est vir prudens, prudens magListratus, vir et civis<br />
b[onus. Forraalis : Sic gerenda respLublica, distingucnda iustitia in distribu-<br />
5 tivam et conunut^ativam etc. Sic debent puniri sontes, defendi insontes<br />
etc. Formalis causa satisb[ene et digne tractata, sed unde accipitur ? Ideo<br />
manet turba, irascuntur, quia vident se constituisse formam, secundum<br />
quam debet fleri. Sed eff[iciens et finalis deest, quaerit[ur gloria, ideo<br />
iufortunati, et quo sceleratiores etc. Ideo tantum mirLamur. Et non<br />
10 quaerimus, quare? Hi, qui boni simt, Uli halDcnt pessimLC. Econtra,<br />
habent optime; maligui Cives abundant, opt[imi egent et vix panem.<br />
Ideo non sie docere possimt de repLublica et formulari ut S[X)iritus S[anctus,<br />
qui est iu filio David^is, qLuamquam simul est etiam experientia; quia<br />
Dr] Eepublica, item Xenophou, Plato, Cicero et alii, quanquam de Eepublica<br />
1» praeclare scripserimt, tamen veram efficientem et finalem causam non<br />
attingunt. Causam enim finalem optimam et praecipuam putant esse<br />
pacem politicam, honestum, glo [Sg. S] riam etc. Efficientem autem causam<br />
constituunt virum sapientem seu prudentem Magistratum vel, ut ipsi<br />
loquuntur, virum et civem bonum. Sed Salomonem audiemus aliter et<br />
•M proprie magis disputantem. Philosophi igitur formalem causam recte<br />
tenent, quomodo sit gerenda Bespublica, quod alicubi iusticia commutativa,<br />
alicubi distributiva sit sequenda, quod secundum hanc puniendi<br />
sontes, defendendi insontes sint, secundum illam constituendi contractus<br />
etc. Hanc causam pulcherrime et optime tractant, sed haec non satis est;<br />
a» nam cum haec ita instituta sunt, requiritur etiam successus. Videmus<br />
sapientissimos viros graviter commoveri, cum pulcherrimis suis consüiis<br />
successum deesse vident, Leges enim habent iustissimas et honestissimas<br />
et summa vi in id incumbunt, ut Leges illae serventur, Sed in efficienti<br />
et flnali causa haerent. Quia enim statuunt finem gloriam, pacem,<br />
30 opulentiam, haec autem non semper eveniunt, saepe etiam diversum<br />
accidit. Manifestum ergo est, hos eventus non esse causam finalem.<br />
Econtra alius quispiam, quo est peior et negligentior, eo est fortunatior:<br />
ea res magis commovet bonos ad impatientiam. Quare in hoc omnia<br />
sunt, ut sciamus, unde ista sie fiant, quod boni plaerunque pessime habent,<br />
35 econtra pessimi optime, sicut multi dissoluti et maligni Oeconomi florent,<br />
optimi autem egent.<br />
Ergo apparet, quod non possunt Philosophi et Gentes de Eebuspublicis<br />
et Oeconomia sie dicere ut Spiritus sanctus, nam ipsi tantum habent et<br />
15 reram fehlt S 16 Causam euim] Sed causam S 18 seu fehlt S vel] et S<br />
Sed his igitur] Sed hie erraut ao tantum S 24 Hanc] Formalem igitur S 25 Vide-<br />
19J20<br />
mus igitur S 30 opulentiam etc. S 30131 haec bU finalem] fit, ut sint infortnnatj S<br />
37 apparet, quod fehlt S 38 docere SB
204 In XV Psalmos graduura. 1532-33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hs] fnibpi\navit donuiinctionipLiiblicam, fuifc Kiex, ideo loquitur non tantum<br />
ex spiritu, scd ctiam vcrbum eins spirat et S[piritum et experientiam.<br />
Iste res sunt regendae et possid[endae in hac vita, ergo psalmus utilis-<br />
Lsimus et posLitus pro re pubLÜca et famÜLia. 6 versLUS, sed sententio-<br />
sis^simus psalimis. Formalem caiisam et materialem non ita urge, quia s<br />
praesuppouit adesse domos et Civit^ates et leges constitutas, respLublicas,<br />
Cives, magistLratus b^onos et malos. 2)a^ conftttiiivt er; bas ift forma<br />
reip[ublicae, habere bLonas leges et consuet[udines lionestas. Sed non<br />
nisi foris. Et concedo, quod apud g[entes non minus bona« formales<br />
causae reipLublicae et mag[istratus meliores, sed hoc tantum est materia lo<br />
et f[orma. Docendus est mag[istratus et paterfaLmilias, ut discat prineipalem<br />
causam domus et CiLvitatis, quae est 1. effLiciens et finalis: Quis<br />
Sit, qui faciat domiim et CLivitatem, et quare. [331. 165 •>] Ratio immer-<br />
gitur in praesentem materiam et formam et vult ex virt[ute sua gub^ernare;<br />
jo bejrf)LeiBt jid) bcv SL^ufel. Ut Demosth^enes VLoluit efficientem ü<br />
causam, invenit legres, domum, CLivitatem ordinatam, irruit illotis p^edi-<br />
Drjsequuntur rationem. Salomon autem et Spiritum sanctum habet, qui<br />
eum de finali et efficiente causa Imperiorum et Oeconomiac docet, habet<br />
item rationem et experientiam, quia et Eempublicam et domum guber-<br />
naAit. Quare non tantum ex Spiritu sancto lo(iuitur, sed etiam ex ex- »o<br />
perientia, quod est in maximis causis versatus et magnum gravissimarum<br />
rerum usum habuit. Debet autem hoc nomine commendatior nobis hie<br />
Psalmus esse, quod eum vir lantus dePolitia et de re familiari composuit.<br />
Qui quanquam brevis est, nam sex tantum versiculi sunt, tamen est<br />
singulari doctrina refertus, ac formalem, item materialem causam non «<br />
urget, A'idet cnim iam adesse domos, constitutas esse Respublicas ac munitas<br />
optünis legibus ac Magistratibus. Sed sunt ne satisf Minime: duae enim<br />
principales causae adhuc desiderantur. Nam quod ad formalem causam<br />
attinet, fieri potest, ut Leges meliores fucrint apud Gentes quam apud<br />
ludaeos. Et fieri potest, ut Magistratus quidam Gentium fuerint meliores äs, so<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1040.] (Ps. 127, 1) 205<br />
IIb] Ims et manibns et v[olnit eam gnbLernare tanquam sap[ien8 vii- ad<br />
suum Caput, gloriam, pacem, tranquil[litateni ; iormalem, mateiialem<br />
habens. fingis alios 2: Cicero et lulLius etiam. Ideo clamare coacti, post-<br />
qiiam ignoratur efLfectus et finis: fiunt omnia fort[una; sap[ientia,<br />
5 astucia non facit. Ideo fingamus incertam causam, adhib[eamus S[ummam<br />
sap[ientiam, dÜLigentiam; nihil omiserunt, quod ad effLicientem<br />
causam pertinet, tarnen fiuem non pot[uerunt etc. Ideo dixerunt: finis<br />
aberrat et nos non sumus hoLmines, qui possumus; ergo cui gevebt, bem<br />
flCLVäti, et cui ghicft, ber fuvct bie (iLvaut. S)a§ ift error docendi de<br />
10 rep[ublica et oeLConomia. Sedisd^octor habet Alium spiritum coniunctum<br />
cum expi^erientia et docet, unde et quomodo recto et vere eff[iciatur<br />
quam oecoLUomia quam pol[itia, quia utranque attingit. Et docet ita:<br />
Quicunque volet felLiciter gubLcrnare c^ivitatem, rem^publicam, fa^mi-<br />
liam, non constituat se principalem causam, ba f)or er auff, vel S^LCufel;<br />
15 si viilt, tum tot incommoLda et per[icula venient, quae pertiu'bLant eum<br />
Dr] eonatur fieri causa efficiens Athenieusis Eeipublicae hoc est, vult eam gu-<br />
bernare tanquam sapiens vir suis consilüs. Ad quem finem ? Ut scilicet<br />
pubücam pacem stabüiat et sibi ac patriae gloriam et tranquillitatem pariat<br />
et omnia sie eveniant, ut a se prudenter excogitata et deliberata videt. Sed<br />
20 Dens, quia superba consilia odit, diversum facit. Ergo in materia et forma<br />
nihil vitii est. In fine autem et efficiente causa sapientissimus vir fallitiu-.<br />
Idem in Eomana Eepublica Ciceroni, summo viro, idem lulio Caesari<br />
evenit. Fit igitur, ut cum neque efflcientem causam cernant, nee finalem<br />
attingant, ut clamitent, omnia casu et fortuna fieri, quae rectis consilüs<br />
25 fere semper adversentur. Quia enim neque virtute nee sapientia nee<br />
diligentia eum finem, quem optabant, attingere possunt et vident quoque<br />
inscitiam et malitiam hominum rebuspublicis plus nocere, quam nonnunquam<br />
rectis consilüs adiuvantur, flnxerunt tertium et medium quiddam,<br />
fortunam scilicet, quae incerta causa esset et alibi recta consilia successu<br />
30 iuvaret, alibi irapediret, ac coacti sunt dicere, maiorem rem esse admi-<br />
nistrationem rerumpublicarum, quam quae humanis consiliis regeretur:<br />
Nam praeter consilia etiam fortunam requiri, quae divinitus iam huic,<br />
iam illi contingeret. Atque haec est ratio, cur summi viri inter Gentes<br />
neque de Oeconomia nee de Politia recte docere potuerunt.<br />
35 Ergo subit hie Doctor, qui habet alium spiritum, cum experientia<br />
coniimctum, et docet, unde et quo, hoc est, quae vera causa efficiens tam<br />
PoUtiae, quam Oeconomiae sit et quis earum sit finis. Nam utranque com-<br />
plectitur et docet, ut si quis velit vel domum, vel Rempublicam foeliciter<br />
gubernare, ne is se principalem causam constituat, alioqui fore, ut evertat<br />
16 eonatur] vult S 18 et] ut S ac] et S 26 potuerunt S viderunt S<br />
ST plurimum S 27128 quam bis adiuvantur fehlt S
206 In XY Psalmos graduum. 1532/33. (1540.) (Ps. 127, 1)<br />
Hsjet fiiLciunt desperatum, ut ÜLicat: I)oI mtd) bcr leibLiflC JL^f^^ ^"i'»<br />
praesumit, q\iod supra vires etc. Si duae viae ad mortem et rempLubli-<br />
cam, Demostb[enes. Sic materfaLmilias, tanta ingratitudo libLerorum et<br />
famÜLiae, Iniuria vicinLonnn et perieula infinita, nur iivj Sloftcv gcloffeii.<br />
Si intras, finbeftu^ aud) innen; curres, tibi non sis sub clocIo et terra, s<br />
Tarnen est, iit illa vincas et perstes et regnes: in causam aliam, quae<br />
robustior te. Hoc docet solum SLpiritus s^anctus: reiicere suam OecoLnomiam<br />
in sinum [SI. 166»] dLivinae maiestatis et confidere illi, in nomine<br />
ducere uxLorem, ponere legCLS etc. Si .sucLcedunt, bene. Si non succe-<br />
dvmt, Sive fecero, tamen perstandum in invocatLioue nominis dei. Tu u<br />
9 liier ducere axiorem steht regiere rempiublicam<br />
Dr] omnia. Tot enim perieula, tot molestiae et curae in utroque genere vitae<br />
occurrunt, quae ita pcrturbant aninium, ut dcfatigatus ac desperans<br />
omissis omnibus indignetur et Satana duce se in has molestias praecipitatum<br />
dicat, Et merito. Quare enim praesumit de eo guberuando, quod<br />
est supra vires suas ? Sic Demosthenes iactatus in Eepublica varüs casibus, is<br />
tandem dixit : Si duae viae propositae e.ssent, altera ad rempublicam altera<br />
ad inferos, se citins eam ingressurum, quae ad inferos duceret, quam<br />
alteram. Sic in Oeconomia, qui coniugium ingreditur, omnia sibi expedita<br />
et suavia promittit. Putat enim se certam rationem et uxoris assue-<br />
faciendae et educandae sobolis ac gubernandae familiae .secutiuum. so<br />
Haec cum in experiundo diversa accidunt et vel uxor minus est morigera,<br />
vel liberi ingrati et inobedientes sunt, familia est negligen.s, vicini graves<br />
et molesti (sunt enim infinita coniugii onera), ibi indignantur et sero queri<br />
incipiunt: Hoc si scissent, nunquam ducturos fuis.se uxorem ; Suaviorem<br />
Monachorum vitam esse, qui carent bis molestiis etc. Talibus vocibus ss<br />
deplorant conditionem suam stulti bomines, quasi vero, si Monacbns tias,<br />
omnia incommoda simul abieceris: Imo et si in monasterium te abdas,<br />
tamen non carebis omnibus molestiis. Quia sicut sub coelo et in terra<br />
es, quocunque in loco sis, ita vel sub Oeconomia vel Politia necesse est,<br />
nt vivas, ubicunque tandem vivas, aliter non potest fleri. Quare compara so<br />
te, ut vincere et devorare molestias istas possis et eas in aliam causam<br />
extra te reiicere discas, quae sit robustior, quam tu es. Solus autem<br />
Spiritus sanctus Doctor ille est, qui docet et nionet, nt reücianuis nos<br />
totes in sinum divinae maiestatis et confidamus illi et in nomine eius<br />
ducamus uxorem, curemus familiara, gubernemus Kespublicas, figamus jj<br />
Leges etc., quae si succedunt, bene est; sinon succedunt, etiam bene, quia<br />
illa est voluntas, ut, cum semel, vocante Deo, vel ad Rempublicam, vel<br />
Oeconomiam sis ingressus, tamen illo invocando in ea perstes et perdures.<br />
33134 I1U8 totos] Btatuin et fürtiiiiaiii iioAtraiii •*? 37 ciiiii semel] sivo S Deo, slve<br />
neu vucaut«, vel S
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 127, 1) 207<br />
Ha] sis oecoLnomus, mag[istratii8! PapListae canunt, qui omnlum minime<br />
sciunt, fug[ere tarn oecoLiiomiam quam polLitiam; et tarnen immersi in<br />
utrumque, quia nemo magis politiciis et oecoLnomus, rexerunt domus<br />
suis confes[sionibus et extinxerunt coniugLium, fuerunt liO[miiie.s imperiti,<br />
6 loq^uebantur de cap[ite suo inexperta somnia et pertm'b[abant quam<br />
Oeco[nomiam et polLitiam: (£§ ift ein fd)enb[Iic£) leOen, fias MonachLUs! Sic<br />
et philosophi idem et constitiicrunt leges, quamvis nee ipsi nee qui in polLitia<br />
fuerunt. Nullus sanetus in vetLere et novo TLestamento, qui non fuerit<br />
aliquid vel in oecoLUomia vel pol^itia. Elias et ElizLaeus, oportuit eum<br />
10 experiri aulam. Sic Ioli[anne8 bap[tista fuit Herodis consiÜLarius: 'multaTOoit. s,2o.27<br />
faciebLat', multa consiluit,'Postea misit' ; instituit suos S^anctos in pol[itiam<br />
et OecOLUomiam. Praeterquam Christus, qui fuit sap[ientia patris, qui<br />
nee duxLit uxoLrem nee gub[ernavit mundum, quia jolt ettua§ |onbLevIid)S<br />
jein, et tamen non sprevit eos. MonachLi fugiunt utrumque: bift ein<br />
16 nor, si vis pro te, nihil laboras, nihil portas mall, sed tantum rapere<br />
Dr] Atque haec est doctrina prineipalis huius Psalmi, quem Papistae in<br />
Omnibus templis canunt et tamen omnium minime res, de quibus agit,<br />
intelligunt. Fugiunt enim et Oeeonomiam et Politiam et tamen in utranque<br />
immersi sunt. Nemo enim magis Politicus vel Oeconomicus est. Nam<br />
20 Papa et Monachi etiam magnos Monarchas et Principes irapudentissime<br />
gubernavenmt et ab officialibus coniugiorum causae iudicatae sunt, tum<br />
confessionibus tam domus privatas, quam Imperia et Magistratus rexe-<br />
runt. Ita autem accidit, ut per homines imperitos utrunque vitae genus<br />
pene extinctum sit. Nam eos, qui in Politia vivebant et coniugio, dam-<br />
25 nabant tanquam Status seculares et consulebant, ut vitam Monasticam<br />
potius sequerentur. Sicut Philosophi Gentium, qui privatam vitam, hoc<br />
est, extra coniugium et Politiam positam tanquam optimam praedicabant<br />
Deinde tales Leges praescripserunt, quas nee ipsi servaverunt.<br />
Contra hanc stultam et impiam vitam Papistarum et Philosophorum<br />
30 consolatur nos Dens in Scriptuxa sancta, in qua videmus, quod nuUua<br />
sanetus unquam extiterit, qui non versatus fuerit vel in Politia, vel<br />
Oeconomia. Maximos enim viios intrusit Dens in anlas Prineipum,<br />
Heliam, Heliseum, Esaiam, Danielem etc. Taceo iam de sanctissimis<br />
Eegibus Davide, Salomone, Ezechia et aliis. Quin loannem Baptistam<br />
86 quoque oportuit aulieum fieri et Eegium consiliarium, sicut textus dicit:<br />
'Herodes multa faciebat audito Joanne'. Sic omnes sanctos suos coniecit watr. e, au<br />
vel in PoUtiam, vel Oeeonomiam, excepto uno Christo, qui erat Sapientia<br />
Patris, is nee uxorem duxit nee gubernavit Politiam, quia oportuit eum<br />
17 et] qui S 22 confessionibus suis S 28 servaverunt neque nos S 32 Deus<br />
fehlt S 36 coniecit] immlscuit S 38 is] et S<br />
;
208 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hs] bLonum, Opes, quietem, pacem, vohipLtatem. Sie RioIIcn ba?^ fet oben<br />
ev ab lecfen, sed quando ad juppcn fompt, nolunt pop[ulum, familias<br />
regere. Ideo sunt imperiti hOLinines, qui nihil sciimt de rebus humaLUis,<br />
suis speculLationibus perturbant mundum, reddunt mag[i.stratiim et<br />
oeco[nomum perplexes et involuntarios in sua conditLione. Sed sie: i<br />
Ego cousulo, ut fias M^onachus, — jd)Jecl)t fanatiee, quia non intel^ligis,<br />
ista g^enera vite esse creata et coudita a deo. [S9t. 166»>] Sed Ijalt feft:<br />
deus constituit te, deo plLacet tuum officium, ferto hoc malum propter<br />
deuni. Si non gf)et, ut tu vis, committe isti, qui supra. Sed lioe Pap^a<br />
cum suis omnibxis non potest, quia sunt extra officium, usum et expLcri- lo<br />
l)r] aliquid singulare esse prae reliquis, et tarnen utrunque vitae genus hono-<br />
..«^''^?',*?.ravit, nempe nuptias et Magistratum.<br />
Monacliorum igitur vita vere est diabolica, quod et Oeconomiam et<br />
Politiam fugiunt. Ac sapiunt quidem: Quis enim non longe malit aliquo<br />
in solitudinera fugere et sibi vivere ac de alieno tolerare vitam, frui ocio, >»<br />
pace, quiete, voluptate et aliis bonis, cum opinione sanctitatis, quam in<br />
mundo iactari inter illas miseras et calamitosas curas, quibus humana<br />
haec vita plenis.sima est ? Hoc vere est decerpere, quod est lauti.s.simuni, et<br />
reliuquere aliis i'eces, reliuquere aliis gravissimos labores oducandorum<br />
liberorum, gubernandae domus, administrandi Iraperii etc. Sed ex hac «•<br />
ignavia meritum praemium ferunt, quod sunt homines imperiti, qui<br />
nuUam reruni liumanarum Cognitionen! habent. Sicut hypocrisi et<br />
nugacibus suis speculationibus mundum pertuxbarunt et perplexes<br />
reddiderunt tam eos, qui in Oeconomia praeerant. (|uani in Politia. Imo<br />
fecerunt, ut inviti sustinerent ofücia, ad quae divinitus vocati eiant, hi »s<br />
qui vel in coniugio vel politia vivebant. Si quis enim vel Oeconomus vel<br />
Magistratus accedebat eos et de illis incommodis domesticis vel publicis<br />
querebatur, non solum non consolati tales sunt ad ferenda onera illa, sed<br />
quasi phauatici ab bis optimis vitae generibus ad monasticen eos vocabant,<br />
donec eo tandem ventum est, ut mortuos cucullo indutos sepelirent. so<br />
Nesciebant ista genera vitae, coniugium et Magistratum, a Deo creata e(<br />
condita esse. Nesciebant, quod oporteret tales ad constantiam et patientiam<br />
potius adhortari, nempe, quod esseut divinitus constituti in coniugium<br />
et in Rempublicam, placere igitur Deo officium ipsorum, necjuc desercnda<br />
esse haec vitae genera, Sed,siqiui aliter, (|uaui velienl, evenireiit, ]>ati'rcntur ss<br />
ea incommoda propter Deum et Deo commendarent omnia. Hoc vere<br />
fuisKct doccre et consolari mentes. Sed Papist ae neqiu' ante hoc tempus<br />
id ])otueniiit, uec hodie possunt facere. Ratio est, cjuia sunt jtositi extra<br />
33 habuere S Bicni] 8ed 8 33 Nesciebant bit lalea] QuHre i>i>urlui( cua S<br />
34136 desererent ea viUe fi 37 8ed] Sic B
lu XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 209<br />
Hsl i'niiiuu illarum rermii, idoo etiam privantur s^pii-itu S[ancto. 8ed isiüio-<br />
111011 est versus in iiti'()q[uc et est expertu.s, quod docet eum SLpiritus<br />
SLanctus, quod sapLientia humaLua non potcst etc. Naaman Sjtlus non2.R»n.5,i<br />
SubLernabat ELe^num Sy[riae ex suo capLite, Sed textus: 'dabat salutem'.<br />
5 Si p[rinceps bene gub[eriiat, noii ei angebLOven nee ex libLiis tantum<br />
discit, sed discit inspirante SLpiritu SLancto cum expe[rientia, quod feilen<br />
im^ sua con.silia et g{)et im offt anhexi. OecoLUomus sie etiam: homo pro-<br />
ponit, deus.2 SBens id)5 I)iu ous loiP etc. et tuil^ gut madjen, tum nunquam<br />
erger, tum video, quod mea sapLientia non facit. Et hoc discendum,<br />
10 quod mea sapLientia corpus meum non reg[it, taceo alia multa et totam<br />
Civitatem. Non est hominis via eins, mein loanbet et regLUum über<br />
corpus proprium non est in mea manu. Sae ift red)t docere quo ad eff Licientem<br />
et finalem cau.sam, scilicet Pol^itiae et oecoLUomiae. Et omnes<br />
') = ihm. 2) Wander, 3, 593 Mensch 104. ') Erg. füT)ren.<br />
i)i] officium, usum et experientiam harum rerum et tantum ociose de his<br />
15 cogitant, praeter quam quod sunt quoque destituti Spii'itu sancto.<br />
Salomon autem utrunque habet, et maximam experientiam Politiae<br />
ac Oeconomiae et Spiritum sanctum. His doctoribus didicit non posse<br />
res administrari humana sapientia, sed omnia divinitus gubernari.<br />
Naaman Syrus non tantum afi'erebat ad Eempublicam magnam sa- 2- Ron. s, i<br />
20 pientiam, sed textus dicit, quod Dens eum 'dedit in salutem' Syriae, hoc<br />
est, magna illa sapientia infoelix erat futura, nisi divinitus esset donatus<br />
successus. Sic si quis magnus et bonus est futurus princeps, non habet<br />
id naturae dono, neque ex institutione aut doctrina, sed donum Dei est.<br />
Hoc autem postea docet experientia ac usus, res saepissime aliter cadere,<br />
as quam animo praevideris. Idem marito accidit: quoties enim fallunt<br />
consilia? Verum igitur est, quod vulgo dicitur: Homo proponit, Deus<br />
autem disponit. Et quod Salomon dicit Prover. 16. : 'Cor hominis disponit Set. 16,9<br />
viam suam, sed Domini est dii-igere gressuseius." Instituis tecum consilia,<br />
qua ratione rebus tuis mederi velis. Ees aliter cadunt et his ipsis consüiis,<br />
30 quibus tantum confidebas, corrumpis causam tuam praeter opinionem<br />
tuam et aliorum. Parit autem haec res ingentem impatientiam. Quare<br />
discas, quod sapientia et consüiis tuis ne tuum quidem corpus possis<br />
regere, quomodo ergo regeres aliorum corpora et voluntates in una aliqua<br />
domo, civitate, duoatu, imperio? Disce ergo quod, sicut Hieremias dicit:<br />
35 'Via hominis non est eius', ita hoc ipsum corpus, quod sustines et circum- 3". in, 23<br />
fers, non esse in manu tua.<br />
Hoc vere est docere de Politia et Oeconomia, ostendere scilicet<br />
15 praeter quam quod] tum S 23 donum bis est] inspirante spiritu sancto est S<br />
24 Hoc bis usus] et experientia ac usu rerum, ut discat .? 2ö praeviderit S 28 Inia S<br />
29 cadit S 35 ita] sed S<br />
iCut^erä aSBetlc. XL, 3 14
210 In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hs] cogimiir gubLcruare vel familiam vel ei adesse et domiii, extra domum<br />
non fein CLives, vel est servus, gejel, et cum hominibus »oonen. Si etiam<br />
non uxoLrem liabemus. Ideo sumus in istis 2. Ideo discendum, quomodo<br />
versandum in iis: spectandum est sui'sum, ut psalmus. Multominus his,<br />
qui sunt in OecoLnomia et pol^itia superiores, tarnen alii sunt pars polLitiae s<br />
vel oecoLUomiae. Si hoc non, tum princeps. Ergo discendum, quis paterfaLmilias<br />
et magListratus et ad quem finem sit gubernanda, ad utrumque.<br />
[S3l. 167»] Iste psalmus pertinet proprie ad Eccles[iasten, et bic eadem<br />
$ifS. 4,7; 5,18 gapLientia et verba: 'Vidi vanitatem': nee OecoLUomia processit nee<br />
«Hb. 4, 7 ;<br />
pol[itia, et vidi, quod nihil quam 'letari etedere, bibLere' et. Sic hie, quasi lo<br />
ps^almus esset CompendLium et Epip[honema. Ex EcclLCsiaste genomen<br />
S^piritus S[anctus, cognoscere efLficientem causam polLitiae et ocLCono-<br />
miae; gubernamus causam reipLublicae et etc., et ad quem finem gubLcrnemus,<br />
Etquod nosministri et cooperLatores dei, instrumentaUs causa, per<br />
®pt. j, 15 yos gub^ernat deus mundum, ut: 'per me', EcclLCsiasticus ; pater est instru- is<br />
^1 causam cfficientem et finalem. E.st autera eo magis necessaria haec<br />
doctrina, quod omnes vel in Politia vel Oecouomia sumus. Etsi enim uon<br />
sis maritus, tarnen necesse est te esse in aliqua Oeconomiae parte. Nam<br />
aut es filius, aut servus, aut habes liberos, servos, vicinos, aut alia quadam<br />
conditione in domo vel societate hominum es. Caveri autem non potest, "><br />
quin multa molesta tibi accidant. Discendum ergo est, quomodo in istis<br />
vitae generibus sit versandum, imde ista sint et quis eorum finis esse<br />
debeat. Longe autem maxime hac cognitione opus est iis, qui in aliquo<br />
superiore vitae gradu sunt et vel Eempublicam vel domum gubernare<br />
debent, ut sciant, quis eius gubernationis sit finis. «<br />
Pertinet igitur Psalmus hie proprie ad Ecclesiasten Salomonis et<br />
non solum doctrinam eandem, sed verba quoque fere eadem habet. In<br />
5, 18 Ecclesiaste dicit : 'Vidi vanitates', quod nee in Oeconomia, nee in Politia<br />
succedebat, sed afflictio spiritus in utraque erat. Quare nihil est melius,<br />
quam 'laetari' in Deo et cum gratiarum actione frui 'donis' praeseutibus, so<br />
quae largitur, et facere, quantum possis. Hie igitur Psalmus videtur quasi<br />
compendium et epiphonema eius libri esse, quo docet, et quae sit efficiens<br />
causa Politiae et Oeconomiae, sive Eeipublicae, sive rei familiaris, et ad quem<br />
finem gubernatio ista tendere debeat: Nempe quod tantum simus ministri<br />
et cooperatores Dei, nee simus causa efficiens, sed Instrumentalis causa, ss<br />
per quam Deus operatur et facit illa, Sicut sapientia dicit : Ter<br />
me regnant<br />
5»i. 8,ij Keges'. Sic pater est instrumentum generandi, Deus autem est fons vitae<br />
et auctor. Sic Magistratus tantum instrumentum est, per quod Deus<br />
pacem et iura conservat. Maritus et uxor in domo instrumenta sunt, per<br />
18 in bU parte] in domo. Extra domum enim non pnssumus esse 8 Nam) Sod S<br />
20 Caveri bu potest] Ne(jue enim putest fieri N 37 3K est (2.) bii auctor] goiierut S
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 127, 1) 211<br />
Hslmentum generandi fLilinm, Solus deus generat etc. Si ergo non g^et,<br />
iit volLumus; Si moritur pLater et mater, ux^or, filius, non est in manu<br />
mea. Si üeibirbt getreib, ego non possum eif)alten; facio ut instrumentum,<br />
ciiro, laboro, ®ütt geb principalem causam, ghicf, ba JU. Finalis causa: ba§<br />
5 man üevftl)e, quod sit donum dei et g{)e ad gLratiam, EegLnum, cultum<br />
dei, non in nostram pacem, gloriam, ut dLicamus: hoc fecit dominus.<br />
Dens dedit banc famil[iain, gub[ernationem, Civitatem; Ei gloria in<br />
secula! Nos cooperatores etc. Ideo donum, non meum opus. Instr[umentum<br />
esse debemus, sed quod crescunt frumenta et seqLUuntur fruges,<br />
10 est donum, et lioc videtur. Sic uxor si non parit, est donum. Has causas<br />
discant Cliristiani. lila scripta, quando Christus nondum revelatus.<br />
'Nisi dominus': bLrevia verba, sed fofttltd); damnat labores in Uni-<br />
versum. Lege histOLrias EoLmanas, Barb[aras et grecas, Sacras; inve-<br />
Dr] quae Domus et res familiaris augetur. Haec scire magnam consolationem<br />
15 affert. Si onim res aliter cadunt nee pertingimus ad finem praestitutum,<br />
possumus dicere : Ego<br />
tantum instrumentum quoddam sum, nee sunt ista<br />
in manu mea, sed gubernantur ab alia maiore potentia et sapientia. Si<br />
igitur uxor moritur, si moriuntur liberi, si turbatur pax aut aliud quiddam<br />
incommodi accidit, die: Non sunt ista in manu mea, instrumentum<br />
20 sum, quantum omnino possum, facio, laboro, curo, mando, vigilo. Tu,<br />
Domine, in cuius manu omnia haec sunt, da successum, aUoqui frustra<br />
est omnis conatus, labor omnis etc. Nisi enim adsit prima causa, secunda<br />
causa per se nihil agit. Sic docet Psalmus de causa efflciente.<br />
Eodem modo de finali causa docet, ut intelligas omnia esse donum<br />
S5 Dei et pertinere ad gloriam et cultum Dei, non ad nostram pacem, volup-<br />
tatem, gloriam etc., ut dicamus : Hoc fecit Domtaus, is dedit hunc foelicem<br />
finem, ei sit laus et gloria in seculum, ego tantum instrumentum fui.<br />
Eins igitur est donum, non meum opus. Ägrum debeo colere, possum<br />
esse instrumentum, sed qiiod proveniunt fruges, hoc Dei donum est, non<br />
30 labor mens. Si enim nostrum opus esset, nunquam perirent segetes exunda-<br />
35<br />
tionibus, aestu, imbribus etc. Sic in coniugio tum demum apparet liberos<br />
donum Dei esse, quando uxor non parit. Hamm causarum cognitio<br />
necessaria est Christiano, quare iam ipsum Psalmum audiamus.<br />
•<br />
I. Msi Dominus aedificaverit domum, in vanum laborant, v. i<br />
qui aedificant eam.<br />
Sunt grandia verba, quibus in Universum damnat laborem nostrum,<br />
quod non sit causa efflciens eorum commodorum, propter quae suscipitux.<br />
36 quibus] quod S 37 quod bis suscipitur fehlt S<br />
14*<br />
V. 1
212 lii XV Psalmos graduum. 1532/1533. [154W.] (Ps. 127, 1)<br />
Hs] nietis, quod deus permiisit. multis, ut laudabilitcr (•('i)C'rint ordLiuare<br />
politic'H et oeconomica, sed successus non seeutus praescriptus. WI)ct<br />
feint fLi'iftcu, burgermcifter tüol, qui VLult I)elffen et bintj luol ()clffcn,<br />
[SBI. 167''] habet insidLias, obstacula et invidias, diab^olus suscitat tot<br />
imped[imenta, ut dLicat: ^ä) roil^ lojjcn G^cn, ut g()et, quia nemo vult s<br />
folgen; vel fit se^'us et mirab[ilis, ut .'pLerjog ©lcoiq, tuen? in* nid)t<br />
gl)et nad) irem tollen fopff;<br />
ilH praesumunt et volunt perrumpere, alii<br />
desperant. Non sie. Isti laudabiliter incip^iunt et tüoIIen§ jecr gut madicn.<br />
Si non procedit, sequitur furor vel desperatio. Media via ineedendum.<br />
Si deus vocat ad magListratum, in famÜLiam, volo facere, quod posstim. lo<br />
Si faeio, quod pos.sum, eura omni dilifr[entia, dieam: 3Iitte^ etc. Si aliter,<br />
deo gLratias dico: Deus, hoc non meum donum, sed tuum. Hie potest<br />
regere in pol^itia et oecoLnomia et manet in tranquÜLlitate cordis et habet<br />
3 (aut) suRcessus praescriptus c aus proscriptus 11 über aliter tteht patientia<br />
13 (habere) regere<br />
') = ihnen. ») Wamler 1, 1424 gelten 82.<br />
Dr] Adhibe autem huc omnes omnium Gentium historias, sacras, Graecas, La-<br />
tinas, Barbaias, et videbis, quod Deus hoc multis dederit, ut laudabiliter i5<br />
ordinäre Politiam et Oeconomiam inciperent. Verum quia successus non est<br />
secutus, fracti sunt animis, nonnunquam pro summo in Eempublicam<br />
studio extremam ingratitudinem sunt experti. Quot summi viri in Atlieniensi<br />
Eepublica ? quot in Kepublica Laeedaemouiorum ? quot in Komana<br />
ab ingratis civibus damnati et proscripti sunt? Adeo ut haec communis 20<br />
omnium fortuna sit, sive in privata, sive in publica vita, qui honeste agere<br />
et summo studio consulere rebus volunt, ut invidia et insidiis aliorum<br />
impediti non possint hoc efficere, quod conantur. Satan enim tot impe-<br />
dimenta, tot adversarios, tanta odia et tam varias insidias in bonos viros<br />
concitat, ut aut victi impatientia abiiciant illam curam Reipubücae, aut a»<br />
indignitate moti crudeliter saeviant in eos, quos sibi obstare vident, et<br />
sie peccant vel desperatione, quod abiiciunt omnia, vel praesumptione,<br />
quod perrumpere nituntur. Hi laudabiliter quidoni incipiuntet delectantur<br />
consilüs suis, quae cum vident carere successu, sequitur vel furor vel des-<br />
peratio. Quare nos discamus media via incedere. Et si Deus nos vocavit 30<br />
ad familiam gubernandam,dicamus: Domine, dedisti uxorem, domum, liberos.<br />
Ins tua autoritate praesum. Faciam igitur, (juantum i)oter(i, ut omnia<br />
rectissime gubernentur. Si non omnia ita succedunt, ut ego volo, scribara<br />
PATIENTIA, secundum illud vulgare verbnm Monacliurum: Mitte vadoro,<br />
8icutvadit,quoniam vult vadere,sicutvadit. Sinsiuceditexsententia,dicam ji<br />
Deo gratias: Domine, non est opus meum, non labor meus, sed donum<br />
Sl didiiti A :ii vulj;are vorlium Muiinchoruin fehlt S<br />
:
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 213<br />
Hs]successum etc. (£in toller fopff dicit: 6§ fol fort; non cantat patientiam,<br />
st'd fol I)in bmrfi, ut {-.qmt gcfaft. Tsti pertiu-bLant respLublicas. Alii non<br />
U'ollen iuijl)cilteu; ba luivb gar tcin regLtment au5, ut hie VuitLtenbergae<br />
ibi fit anarchia, bü man i)berman jetnert eigen tuillen left. Econtra illi<br />
i voluut tyrannidem ntad)en et Ijin auö füren et nad) t)f)rem fopff; vel<br />
est AnarcliLia vel tyrannis; mediam viani non incedunt. Ego sepe dico:<br />
man jol mag[istratum et oecoLnomiam ant)eben cum Invocatione et<br />
oratione; Et qui volet ducere uxLorem et constituere domum, quando<br />
accipitux[orem. SoIun§md)t lf)ar: 'fit leo in domo sua', utSol[omon. Velsit.4,35<br />
10 si non, collabiturdomu.s negligentia, tregt er üer[hift, ipsaetc. Cuius culpa?<br />
tua, non reifaLniiliaris, poI[itiae, sed tuae insip[ientiae, quia vis eff[iciens<br />
causa esse polLitiae et oeco[nomiae; hoc non tibi commissLum etc., [^l. IßS"]<br />
sed instrumentaüs esse. Oeco[nomus ut David: baä id) red)t füre et<br />
Ij furc verwiiclil<br />
Dr]tuum. Idem faciet is, qui ad Eempublicam vocatus est, in qua ob magni-<br />
15 tudinem molestiarum et laborum longe magis hoc sancto consilio opus est.<br />
Qui autem est animo ita instituto, is coniugio, item administratione<br />
Eeipublicae cum pace frui potest et manet quietus in pace et tranquillitate<br />
cordis, etiam cum summa pericula imminent. Hoc non faciunt pertinaces<br />
et capitosi illi, qui simpliciter dicunt: Sic volo, sie iubeo.i Post ubi diver-<br />
20 sum aecidit, non volunt patientia mala illa vincere. Sed aut EespubUcas et<br />
domos furiose perturbant, aut dicunt, se non posse sustinere molestias<br />
et labores illos, et discedunt ab officio. Inde fit Anarchia, ut omnia sinant<br />
ferri suo arbitrio, non legibus, non poenis licentiam improborum compes-<br />
cant. Hoc Satanae consihum est, ut per haue difficultatem, quae in<br />
25 utroque genere vitae est, omnia ad Anarchian relabantur aut ad tyran-<br />
nidem, quando ne latum quidem unguem discedi [Sg. T] a suis consiliis<br />
volunt. Nemo autem media via incedat.<br />
Quare ego saepe doceo et hortor, ut et magistratum et coniugium<br />
incipiatis ab invocatione Dei et oratione, Ut, qui uxorem velit ducere,<br />
20 ante omnia serio ad Deum clamet et imploret eius auxilium, ut et<br />
uxorem bonam donet et postea totam vitam gubernet. Quando enim<br />
hoc non fit, ducit aliquis uxorem ea spe, quod talem sit habitm'us vitam,<br />
qualem amor recens flngit. Postea cum experiundo res aUter cadit, ut<br />
aut vitii aliquid in uxore haereat, aut quaedam alia obiiciatur molestia,<br />
35 tunc aut fit 'leo in domo sua', ut Salomo ait, et poenitet eum facti, autgir .,,.<br />
neglecta domo ipse hac, uxor alia via abit et di'isipat omnia ; quia enim<br />
') Juvenal 6, 223; vyl. U.A. Tischr. 0, 716.<br />
;
214 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hs] iULcib et tiinb red}t äil)e, quia tu es 1., ego 2. Si gljet ied)t, gLiatias »[go,<br />
econtra patientia. Tu es creator et instrumentum ego. In aula nostra<br />
nemo est; prince]« novit aliquid, et tarnen intrant, quasi ipsi sint causa<br />
ef^ficiens et volunt sumere pro sua gloria et liÜLidine. Et fit, et raerito:<br />
SSnb tuenn er§ lool perturb[at, bene fit, quia sirnt sacrilegi et blasphLcmi. »<br />
Quando bcr leiftLen lüü ein jdiuftcr, et jdireibfebbbcr, et beil etc., non<br />
faciet literas. Sic quando volLumus nos gubLornarc, non est nostrum.<br />
Expedit vobis videre exempla et legere histoLriam. Habetis exenipla<br />
PLrJncipum et SanböLogte nostrorum; omuis gl)et ba f)ei" in suo capLite<br />
etc. ; ideo non habent pacem, mm-Lmurant, redien jidi, parum humanitatis, lo<br />
auxilii, sed afEectus tyrannidis. Witteb^erga est anarchia, H[erzog GcLor-<br />
9 über PLrincipum iteht H[erzog Gieorgius II Witteb^erga c aus P[rinceps<br />
Dr] cogitaverat omnia pulcherrime successura, cum diversum accidit, indignatur<br />
et accusat coniugium, sed male. Tua enim culpa est, non rei<br />
familiaris, sed tuae insipientiae, quia vis esse efficiens causa Oeconomiae;<br />
cum id tibi non sit concessum, tantum debebas esse causa instrumentalis. is<br />
Quare potius te submitte altcii magistro et die : Domine mi, doce tu me,<br />
ut recte administrem domum, Politiam etc. Guberna tu, adsis tu mihi,<br />
ne qua impingam. Paciam enim, quantum in me est: Si succedit, agnoscam<br />
donum tuum et tibi agam gratias ; Si non succedit, patiar aequo animo, tu<br />
enim es prima causa, ego sum secunda causa, tu es creator et fac totuni, 20<br />
ego tantum sum instrumentum. Si hoc animo gubernaremus, recte omnia<br />
se haberent. Nunc autem, sive Magistratuni sive novos maritos intuearis,<br />
videbis summam praesumptioncm, ita enim in.stituunt omnia, ac si<br />
jmpossibile sit aliud evenire, quam ipsi cogitant. Incedimt, tanquam sint<br />
prima et efficiens causa, et praestituunt finem pro gloria et libidine sua. jj<br />
Sed Deus dicit: Aut non sie facies, aut impiuges, et merito, quia simt<br />
sacrilegi et blasphemi, quod id invaduut, quod erat primae causae. Cum<br />
enim vel calamus scribam docere vult, quomodo pingendae sint literae,<br />
vel securis fabrum, quomodo incideuda sit arbor, nihil rite fiet. Plane<br />
idem hie fit, quando nos volumus gubernare, quod soUus Dei est. Expedit 30<br />
autem vobis, ut exempla huius stultitiae consideretis, quae abunde multa<br />
Buppeditant omnes aulae Prinoipuni, civitates omnes et domus fere<br />
singulae. Omnes enim ita inceduut: Ego sum autor et raagister huius<br />
Oeconomiae, huius PoUtiae etc. Merito igitur sunt inquieti et indignantur,<br />
quod non snctcdunt omnia, dcinde ulciscuntiir dolorem suum. Et i)laue js<br />
sunt eiiisniodi, apud quos nihil neque humanitatis, Ufquc coiisiUi, iwv<br />
uuxilii invenias, sed aut est Anarchia, aut tyrannis et in neutra parle<br />
'J3I'J4 im liit cogituiitj £ie l^alidi ti am grifi iDic tili fibcUr, (^ij mitv ^i^n jc^niii rOcn<br />
tfin ' (l.ulliert Hprieltwiirteriumvihniij l/utre Ausi/. Jld. öl, AV. 440).
lu XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 215<br />
Hs] gius est tyrannus. Sic in coniugio, quando v[ir et mulier toollen SlegLii^n,<br />
iniiffeu et jd}Iaf)en, vel fiunt desidei'[ia. Hoc videtis spectantes in Omnibus<br />
admini.str[ationibus. Quid t'aciendum '? PLapa: desere, fuge in deser-<br />
tura et fito monachus. Hoc nou est dei consilium, sed d[iaboli. Sed scia.s<br />
5 te instrumentum et alium priucipalem politicum, magListratum et dominum,<br />
qui est 'Dominus' Si iste non est principalis causa in domo, tum<br />
non crit oecoLnomia felix. Si vis füren in finem tibi praestitutum, est<br />
error. Si queris opes, vol[uptatem, PLacem, ocium, yenit contrarium; queris<br />
pulchram, divitem, — contrarium. Bene, quia ing[rederis istam oeco[no-<br />
10 miani tanquam deus, sua sapLientia et pot[entia satis, quasi non necesse<br />
deum inspicere. Cum non scierim alium esse ad OecoLnomiam, sed tantum:<br />
si sponsam habLcrem, iüer§ gnug; postea über 1 inr geraufft, ge*<br />
jd)Iagcn; iure etc., quia ingressus est hoc of[ficium dLivinum, gubLerna-<br />
^'^] est bonum opus, sed utraque sunt noxia. Sic in coniugio, si neque maritus<br />
•5 uxori, nee uxor marito aliquid vult concedere, praeter quam quod con-<br />
cordia coniugaüs dissipatur, etiam hoc accedit, ut aut maritus in tyrannum<br />
mutetur, aut negligat omnia.<br />
Quid igitur faciendum est 1 Papa respondet et consulit deserendam<br />
esse Politiam et fugiendum aliquo in solitudinem aut monasterium ali-<br />
20 quod. Non, dicit Spiritus sanctus, hoc non est Dei consiUum, sed diaboli.<br />
Quin sie fac, cogita te esse instrumentum et crede esse adhuc alium<br />
Mac'istratum vel patremfamilias principalem, qui vocatur DOMINUS:<br />
is nisi fuerit principalis causa, tum fiet, quod Psalmus hie dicit, ut domus<br />
non aedificetur et nee Politia nee Oeconomia sit foelix. Sic de finali causa<br />
2^ Si omnia voles ad certum finem a te praestitutum referre et existimas non<br />
fore, \it fallant te rationes tuae, erras. Sicut docet experientia: Ahquis<br />
accedit ad Eempublicam ad augendam potentiam et dignitatem suam, et<br />
contrarium accidit. Alius sperat ex coniugio voluptates, quaerit uxorem<br />
pulchram, iuvenculam, morigeram, contrarium autem evenit. Eecte.<br />
'" Cur enim ingrederis Politiam et Oeconomiam tanquam Deus aliquis et<br />
putas tuam sapientiam, potentiam tuam satis esse ad illas res guber-<br />
nandas, nee esse opus, ut aliquando oculos leves ad iUum, qui supra est,<br />
et implores eins opem. Cum igitur diversum postea experiris, discis hunc<br />
Psalmum canere: Nisi Dominus aedificaverit domum, frustra laborat,<br />
35 qui aedificat eam. Antea non putabas esse alium dominum praeter te,<br />
quo opus esset ad gubernandum domum. AUi, qui ad hanc cognitionem<br />
non perveniunt, ii aut quotidie bella cum uxoribus gerunt, aut desertis<br />
uxoribus fugiimt. Iure, iure, iuste, sancte. Cur enim, cum esses stercus,<br />
es ingressus tanquam Deus aliquis et gubernationem illam coelestem et<br />
25 praestitum A 38 iure (2.) fehlt S<br />
:
216 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hsjtionem dei afCectu et ratione naturali. Ideo die: Volo ducere uxorem,<br />
duxi, ded^it filium, familiam, — ^[etrgott, f)tlf ! [SI.168>>] Sic in omnibus<br />
aliis, res consentit, non raentitur Sal[onio. 'Frustra' : vel labLorant sie,<br />
ut flaut tyranni vel desperati, quod deserunt of[ficium; tum ijf}et!?^<br />
oecoLnomia ju boben. Quid hoc, quod vel ego gu boben vel familia gl}et?<br />
lam praestat, ut ego et familia maneat. Non monacbatus via, scilicet<br />
agnoscere principalem causam. Confidere deo et eum invocare: Tu<br />
creasti me oeco^nomum, dedisti, quae pertinent, l^ilff ^\ztx, — tum<br />
Dominus: faciam. Si non narf) bem jt)nn, habLe patientiam et crede,<br />
tum vinces, 2. ne desperes nee fugias ex hoc v^itae genere; ego familiam<br />
ttjol I}alten, quia pro dono meo agnoscis et invocas me. Oeco[n()mia<br />
Davidis fuit miserrima, et tarnen niansit ipse et ea, et sie, quod Christus<br />
ha üon tomcn. Ergo commendo domino ipsi creatori et gubLernatori.<br />
Dr] supernaturalem naturali affectu coepisti ? Merito igitur fit, quod inipingi.*.<br />
Quai-e non sie potius dicis: Domine, dedisti mihi uxorem, liberos, familiam, '^<br />
adsis ope tua, gubernes tu, alioqui frustra erit conatus mens etc. Quia<br />
autem et sacrae literae nos haec docent et experientia cum iis consentit,<br />
quod sine ope divina frustra sint omnia, quae suscipimus, ideo discere haec<br />
debebamus.<br />
Frustra, inquit, laborant, qui aedificant eam. Eatio est, quia aut 20<br />
tyranni efficiuntur, aut redduntur desperati et deserunt officium, tunc<br />
perit tarn PoUtia, quam Oeconomia. Quae autem haec amentia est, sie<br />
regere, ut vel familia, vel tu pereas % Quin potius eam rationem iuimus,<br />
quam hie docet Spiritus sanetus, ut utraque maneant, tu et familia. Id<br />
autem fit, non si Mouachus fias, sed si discas agnoscere principalem as<br />
causam et verum patremfamilias Deum eumque invoces et confidas ei<br />
ac dicas: Tu, Domine, creasti me, ut essem paterfamilias, dedisti, quae<br />
pertinent ad domum. Sed malus id onus est, quam quod ego sustiuere<br />
queam. Succedas igitur in meum locum, cedam enim tibi humiliter, et<br />
sis tu paterfamilias; tunc Dens exaudiet et dicet: Faciam, modo tu ita so<br />
te pares, ut patientia vincas, siqua minus cedunt ex seutentia, ueque<br />
desperes aut Monachus flas, deserto hoc vitae genere, ad quod te vocavi.<br />
(^uia enim me invocas et illa, quae dedi, agnoscis tanquam dona mea, ideo<br />
libenter conservabo te et familiam tuam. Si qua tameu luolesta acciduut,<br />
ferendum est aliquid, non ideo metueudum est fore, ut omnia eorruant. ai<br />
(/uae Oeconomia fuit miserabilior DaWdis Oeconomia t et tamen per-<br />
mausil, donec ex ea natu« est Cliristus. Quare tu qnoque milii tan
In XV Psalmos graUnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 217<br />
Hs] 'Nisi', 'frustra' : i. e. efficiunt[ur vel tyranni vel Anarchae vel deserent<br />
vel nimium praesument; ba wirb m(f)tö gut brau§, vel deseret sese etc.<br />
Ideo, qui sua sap[ientia lab[orant, 'friistra labLorant'. ^et§ C[ivitatem ef)i"<br />
an9cf[annen nad) feinem fopff, non potuisset sine tyrannide blieben.<br />
5 3Sem§ glucft, bei- tt)rannifirt. Sic IuIlIus. 'Edif [icare' : non ftein et {)au§<br />
auffriditen, Sed regLere et gub[ernare familiam, ducere uxLorefii, genera[re<br />
piülem et educare, uutriie se, acquirere, habere artif[icium et q[uidquid<br />
pertinet ad domum, est 'edif [icare domum'. Ees dome[stica bene constituta,<br />
ubi optLimi parentes, fecundi et eos amant, in pace vivunt, obseq[Uuntur<br />
10 pueri et fiunt optimi iuvenes et viri, ba§ ein f)au§ IDOI fte^e ex parentibLUS,<br />
lib[eris, familia, ba^ fol man I]cifjen dei donum. Alioqui: multa I)eifft<br />
pater faLmilias. 'LabLorare': est fatigare sese, suo affectu, sap[ientia rem<br />
gtib[ernare, bol gefunbtlieit fol ntrf)t feilen bem^au§, nid)t fc^aben etnanb[er;<br />
ba^ ^eift 'labLorare fi'ustra', vel quod vult desperare etc. 2(ber facere,<br />
15 quod possis, et credere deum, qui te fecit maritum, qui dedit domum,<br />
Dr] Sic docet hie versus principaliter de Oeconomia, et notate Epitasin<br />
FRUSTEA LABOEANT, efficietur enim vel tyrannis vel Anarchia et vel<br />
deserent officium vel impingentet praesument. Utrinque autem magna sunt<br />
pericula et damna; nam vel seipsos destruunt, vel omittunt sua, quia<br />
20 volunt laborare sine Domino, hoc est, sua sapientia gubernare illa et esse<br />
prircipalis causa. Ideo impingimt Cicero, lulius et alii sapientissimi viri,<br />
qui tamen, si successissent omnia, fortasse in tyrannidem essent lapsi,<br />
quod in magno successu haud fere unquam tyrannis abest.<br />
Quod ad Grammaticam attinet, scitis, opinor, Aediflcare non<br />
25 significare hoc loco congerere struem lignorum et lapidum, sed signiflcat<br />
totum corpus Oeconomiae, nempe, regere, gubernare, ducere uxorem,<br />
procreare sobolem, educare hberos, familiam regere, alere, parare opes<br />
etc., ut Sit aedificium res domestica bene constituta, ubi sint optimi<br />
parentes et foecundi, qui in pulchra pace vivunt et habent obsequentes<br />
30 liberos, ex quibus boni adolescentes et viri optimi fiunt. Haec est domus<br />
aedificata ex parentibus, liberis et farnilia bene constituta, nempe pulcherrimum<br />
Dei donum. AJioqui vere sie vivitur, ut, etiamsi multa bene praecipiat<br />
paterfamilias, tamen nemo sit, qui obtemperet. Ea est domus<br />
ruinosa etc.<br />
35 Sic Laborare est se fatigare et viribus, sapientia, voluntate sua<br />
omnia gubernare velle, ut nihil usquam peccetur, ut familia ubique<br />
officium faciat studiose, ut res familiaris nulla in parte detrimentum<br />
17 efficientur S tyranni S Anarclii S 19 nam quod .S' 22 qui] quibus -S'<br />
35 voluntate sua] affectu suo S 37J218, 13 detrimeutum accipiat] uegligatur S<br />
:
218 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hs]agrum, obedientiam familiae; Si econtra, patientia: deus tentat te, l;oIt<br />
feft, deus v[ult te probare, exercere, an tu sis paterfaiuilias, an ipse.<br />
[581.169»] 22.iuiii I<br />
'Sisi Dominus aedif[icavcrit Civitatem': Ileri audListis<br />
totuni argLunieutum buuis psalmi, scilicet voluisse Sal[omonem dicere hoc<br />
in Summa, ut nee domus nee C^ivitas possit edif [icari, conservari, custodiri j<br />
industria, •sap[ientia, potentia, virib[us hu[mani.s. Qui hoc tentetur,<br />
et fnistra narratur hec fabLula surdis.^ Ideo canitur hoc oraculum d Livinum<br />
pro erudiendis paucis et püs et credLentibus in Christum. CetLera<br />
turba sectatur praesentia et putant res istas sitas in eorum potestate<br />
et gubLcrnari eorum sap[ientia. Ideo nihil fLaciunt nisi perniciem, fru- lo<br />
straneam curam et solLÜcitiidinem perpetuam. Ees ista in expericntia<br />
Sita canatur, pingatur. Aud[istis 1. versum: 'Domuni' ap[prehendere<br />
') Otto, Sprichwörter der Römer, 335.<br />
Dr] accipiat etc. Haec, inquit, sie conari est frustra laborarc, abiicere.<br />
Quae igitur instituenda ratio est, ne frustra labores ? Nempe haec,<br />
Vit, quantum omuino consilio et viribus potes, facias; deinde omnia u<br />
commendes Deo ac ei confidas, qui te fecit maritum, dedit uxorem,<br />
liberos, domum etc. Si succedunt omnia bene, age gratias Deo pro donis<br />
suis. Sin alicubi diversum evenit, vince patientia mahim et cogita,<br />
quod Deus tentat te, an sentias euni verum patremfamilias esse, in<br />
cuius manu successus est, an vero tibi id tribuas et tuis consiliis? E.st so<br />
igitur haec doctrina Spiritus sancti, quod nee domus aediücari nee civitas<br />
custodiri possit industria, sapientia, potentia, viribus humanis.<br />
Sed frustra praedicantur haec et vere surdo narratur fabula. Mundus<br />
enim tanquam captus auribus et oculis suo modo agit, uenipe phme<br />
contrarium ab hac doctrina. Quare oraculum hoc pro paucis illis cru- ss<br />
diendis canitur, qui pii sunt et credunt in Christum, qui sc in Domino<br />
erudiri patiuntur. Alii scctantur praesentia et putant res illas suas esse<br />
et sua potentia ac sapientia gubernari possc. Ideo quoque accidit, ut nihil<br />
inde habeant nisi perniciem, curam frustraneam et solicitudinem per-<br />
petuam. Id quanquam experiantur et audiant, taincii nun .s:i|(iiiiil. Sc- ao<br />
(luiliir s
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 219<br />
Hs] res faLiniliares et quod nos dicimus Coniugium. 2. versu: 'CLivitatem':<br />
rftmpLublicara, sive regnum, ducatus sit, urbs, Civitas sive quaecunque<br />
i'es[publica maior et minor. lUa oiniiia videntur secundiim CLarnem in<br />
nostra potestate, cum uiliil minxis. Erudiendus pius animus se posituin<br />
D iit instrLumentum d^ei, quod spectet alium gub[ernatorem, 'qui faciatepD. 3,20<br />
Dr] II. Nisi Dominus custodierit civitatem, frustra vigilat,<br />
qui custodit eam.<br />
Sieut supra domum appellavit rem familiärem et quod nos dicimus<br />
coniugium seu Oeconomiam, ita hie civitatem appellat EempubUcam,<br />
10 sive Sit regnum sive Ducatus sive civitas sive quaecunque Eespubüca,<br />
vel magna vel parva. Quanquam autem haec secundum carnem in nostra<br />
potestate esse videntur, tarnen revera longe supra nos sunt posita et<br />
est erudiendus pius animus, ut sciat se in iUa gubernatione, vel privata<br />
vel publica, esse tanquam instrumentum divinum. Itaque ad Deum<br />
141220, 7 Itaque bis omnia] quod spectet Deum gubernatorem, qui faciat fiuem S<br />
Georg Major:<br />
SBo her §en- nic^t bie ©tobt betjutet, ©o tuac^ct ber lucd^tcr ömb fonft.<br />
@Ietc^ tote er oBen, bie t)cu§M;e narung, ben @[)cftanb obber bic l)au§^altuiig<br />
ein §?l$ß© genennet ^at, al\o ijeift er ol^ie bie SantSregirung obber bog 5He=<br />
giment ein ©2212), e§ fei) nu ein fonigreid^ obber fürftentum6, ein ©tob obber<br />
toO'S öor ein regiment, Hein obber gro§ fei). SBic tool nu biefe bingc fid) alfo<br />
nodf) ber tcrnunfft loffen anfeilen, ba§ fie inn tinferer getoolt trnb mod^t finb,<br />
Sboc^ finb fie biel fjo^er önb fdjtoerer, benn ha^ toix jncn Junten allein öor=<br />
fielen, raten önb ^elffen. ®erf)alben fol man ein ©ottfur^tig Ijer^ öntcr=<br />
toeifen, toeldjeö mit ber :^au§!^altung, obber bem Sicgiment 3U tJjnn ijahcn mnS,<br />
ha3 e§ toiffe, ba§ ei aUein @otte§ toerd^euge fet) 3U fold^en facfjen, önb ouff<br />
Caspar Hedio:<br />
25 2Bo ber §err nit bie ftatt te'^ittet, fo toac^et ber tocd^ter öm6 fonft.<br />
Sßie er booben bie ^eu^lid^c narung, ben geftanb, ober bie f)auB^aItung, ct]n<br />
^au| genennet !§at, alfo !^ie auc^ bie Ianb§regirung ober bo§ üiegiment, e§<br />
fei eljn üinigreid^ ober §er|ogt^um6, ober fonft el)n gcmeljner nu^, er fei gro^<br />
ober fielen, nennet er tXjw [tatt. SBietooI afier bem fteljfd^ nac^ bife bing er=<br />
30 fc^einen in önferm getoalt fein, fo feinb fie boc^ in toarl^eljt toeit über ön§<br />
geftelt, önb foll et)n ©otfelig :^er| önbertoifen tocrben, b3 e§ löiffe, toie ha^ e§<br />
in ber regirung ober f)oufel)altung aüeijn eljn @oti3 toerdieug feie. S)arnm6
220 In XV Psalnios graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hs] supra, quam nos posLsimus cogLitare et dLicere'. Qui non, habet hoc iudi-<br />
[cium, scilicet: 'fxustra'.<br />
'Nisi Dominus' : Civitatem 'edif [icare' non est, iibi domus'edif[icatur'.<br />
Domestica gubernacula si recta, loivb tuol C^ivitas biauö. Doimis est<br />
fons omnium rerumpub[licariim. Ubi pLater, mater, filius, filia, ideo<br />
4 über Domus steht Coniug^iura<br />
Dr] est respiciendum et statuendum, quod ex ipsius gubernatione eventura<br />
sint omnia, supra et ultra, quam nos cogitare possumus. Hoc qui non<br />
vult credere, is feiet praemium liic propositum, nempe, quod omues<br />
conatus, consilia, studia, labores omnes erunt frustra.<br />
Diserte autem dicit: Nisi Dominus CVSTODIEEIT civitatem, non lo<br />
dielt: aediflcaverit, sicut supra de domo dixit. Quia, cum gubernatio<br />
domestica et privata bene est constituta, tunc etiam bene habebit Ees-<br />
publica. Oeconomia enim fons est Eeipublicae. Si enim desint pater<br />
11 gubernatio] gubernacula S l'i est] sunt S<br />
®ott ben obersten f)Quäüater bnb Stegenten Qdjtung l^aBen fo(, rteldjer bie fadjc<br />
oljo ^tnQU§ füren fonne, barauff ons 3U9ebeudcn öumüglid^. äBcr ba« nic^t ü<br />
gleuben toil, bet tuirb bai ju lo^n ^okn, ^a üon bcr ^J-'falnT alfjie fagt, ncmlid)<br />
bQ3 QÜeS fein öornemcn, rete, miif)c Dnb crBeit ümb fonft fein foHen.<br />
Sr gebraudjt aber al^ie eine» fonberlic^cn tuort», ho.^ er fprid^t, rto ber<br />
§err nid^t 23®§$Ü2:S2:, fpric^t nic^t, loo ber ^err nid^t ©312363;, rtte er oben<br />
öon bem ^oug geret ^at. Senn toenn eiue§ iglic^cn burger» ^ouS^oItung tüol -.o<br />
georbnet ift, fo fte^t aud^ ber gaul^en ftabt 9icgiment befte bcffer. ®enu bie<br />
t)Quif)altung ift ein örfprung, ba Oon aüe 5policel)en imb Stabt Drbenung ^er=<br />
fommen. S)enn Juo nidjt Jßatcr luib mutter, 5Jlan ünb Iccib finb, bie finbcr<br />
ieugen, önb biefclSigeu red^t Dnb lool aufferjiefjen, bafelbft fan aud) fein Stabt,<br />
auf ®ot jü fef)en ift, Unnb foU ber menfd^ bie mel)nung bei fid) f)aben, b3 si<br />
aufe ©otiö gubernierung alle bing bcfd)cl)en, lüeiter bann Jnir bebenden mögen.<br />
1)ix ba§ nit toiü glauben, ber toirt bie belonnng, fo l)ic fürgcftelt ift, barnon<br />
bringen, namlidj, ha^ aH fein fürnemen, labtfdjlag, ubiing oiib arbci)t, »ocrbcu<br />
omb fonft fein.<br />
3;auib fagt aber anfegctvurft: Sffiann bcr .^err bie ftatt nit bcliütct. er so<br />
fagt nit, loann er fie nit baloct, luic er b.'obcn uom l)anfj fagt Tann fo<br />
bie l)au6l)altung in l)eufern bcfonberö red)t angeridjtct ift, fo ftcljct aud) bcr<br />
ganjjcn ftatt regimcnt bcft bcffer. lann bie liaufjljaltuug cDii b.'unn ift bc5<br />
gcuiciincn nu^je-s. 2ann luann luilcr Unb mi'itcr, »ucib onb mann gcpjcftcn,
In XV Tsalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (I's. 127, 1) 221<br />
HsJCLivitas, Eegnuni. Ex domo fit C[ivitas, ex CLivitatc diK-af.iis, TJox.<br />
('[ivitas est coniunctio plurium oeco[nomiarum, familiarum, lie},'iiuin<br />
copulatio multarum C[ivitatum. Oeconomia ergo est fons. Creans in<br />
paracliso dixit: 'Non est bLonuin, liominem', ''Crescite'. Erpo non docet»"^""''^^, if;i,2s<br />
s psalmus, quomodo ordinandae leges, non est magListratus, ars luristica;<br />
omnes leges natae ex sapLientia humaLna et ratio [ne. Iura non fecerunt<br />
2 coniunctio (est) .5 luristria<br />
Dr] et mater, iixor et maritus, qui progenerent sobolem et ediicent, non po-<br />
terit consistere Eespublica. Ex domo igitur propagatur civitas, quae<br />
nihil aliud est quam multae domus et familiae. Ex civitatibus fit Ducatus,<br />
10 ex ducatibus Eegnum, quod lila omnia coniungit. Hamm omnium Oeconomia<br />
fons est, e Deo creata in paradyso, ubi dixit: 'Non est bonum i.iijioic2,i9;t.s»<br />
hominem esse solum', Item : 'Crescite et miiltiplicamini.' Ergo non docet<br />
Salomon in hoc Psalmo, quomodo sint constituendae Eespublicae et<br />
ordinandae leges. Haec enim iam ante sunt in natura, neque sunt pri-<br />
15 mum nata aut ostensa a iurisconsultis, sed nata ex fönte humanae rationis<br />
et divina sapientia. Neque enim iura fecerunt sapientiam humanam<br />
aut Ingenium, Sed ecoutra humana sapientia seu ratio peperit leges et<br />
lOjll Hamm bis est] Et est oeconomia quasi fous harum omnium S<br />
iiod) gemein SJcgitnent nuffgcticöt trerben. ©oI nu bcr^alBcn ein Stabt luevbcn,<br />
fo muffen juuor '^auSbcter bnb fjouSgcfinbe tiorfjanben fein. S)enn ein Stobt<br />
20 mä)U onber» ift, benn öicl fjcufer bnb IJQUageftnbe, in ein gemein Skgiment<br />
önb orbnung gefaffet. So toerben nu qu§ fteten fiu'ftentum'6, qu§ furftcn=<br />
t()umen fonigrcid), tneldjc? bie anbern QÜe begrcifft önb inn fid) bcfi^Ieuffet,<br />
Imb ift alfo bie t)au§l^nltung biefer aücr ein brfprung, bauon ftc ^cr flieffen,<br />
Inelc^c crftlic^ inn bcm 5|?QrQbi§ tion ®ott bcm fönxn erfd^affen tmb gemotzt<br />
25 ift, ba er fjjridjt, 6a ift nt(f;t gnt, boS ber menfc^ allein fe^ etc. bnb !^ernac^,<br />
Seit fiui^tfiar bnb mer}ret eud^, bnb crfüM bie erben.<br />
bie ünber jcugen, bnb aufji^cn, fo mag !cl)n ftott ober regtmcnt ctjnigen te^<br />
ftonb ijdben. S)ai-nm6 anß bei fiaupaltung tuirbt bie ftott gcJ)flon|ct, »reiche<br />
nic^ta onbera ift, bann bil l^enfer bnb fioupoltungcn. 9lufe ben ftetten tnirt<br />
30 el)n ^erlogf^umS, oufj ben .§er|iogtf)um6en eljn üinigrcic^, fticWjeS bifc bing<br />
QÜe äüfomen foffct. 3^nnb ift jr QÜer bmnn bnb bjfpmng bie ^ou^^oltung,<br />
Ireld^e f)oufef)altung bon @ot erfc^offen, im 5ßarobi§, bo er fogt: @§ ift nit<br />
gut bQ§ ber menfc^ oHetjn feie, ^tcm: Seibt fruchtbar önb mcl^jen cud^.
222 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540.] (Psal. 127, 1)<br />
Hs] sapLicntiam humaLnam, sed econtra est creatura dei. Creatio est prior Om-<br />
nibus artib[us. Geometer est pater Geometriae. Sicut iiira non sunt pa-<br />
rentes iustorum hominum eivilium. Sed econtra. [SSI. 169^] Ergo TheoLlogia<br />
non di.spLutat de ordinandis rebu.spLublicis, de inveniendis artibus. Sed<br />
i.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (I's. 127, 1) 223<br />
Hs] feces braus. Conditae ergo sunt polLitia, OecoLnomia, leges scripLtae in<br />
cordibus liomiuum. Natui'a avitem non potest obedire istis donis. Sed<br />
sie: gubernabo, ducam in hunc flneni, quaeram meam vol[uptatem,<br />
gloriam, commodum. Dominus dLicit: ^a, ba^ muft mtdE) cjeluftLen; dedi<br />
5 tibi solem et agTo.s, non fercnt i'[ructum, quem vis. ^aS tft vitium liuma[nae<br />
naturae, quod non putat creationem et dona, sed vult ein feci brau§<br />
madjen; sed jol (jeiffeLn: Ego accepi, Dominus dedit; Non: homo fecit.<br />
Ideo magna EmpliLasis in vocab[ulo 'Dominus': Ego dominus, non homo,<br />
non nos. In parte Eelationis: nos non sumus, qui gubLernant uxorem,<br />
'•*'''''<br />
10 oecoLUomiam. Textus: 'AdLduxit ea ad Adam' etc. et 'omnia viventia' ^'i'<br />
etc. 'Adam vocavit ea et dedit nomen', accepit dominiuki, sed divinitus,<br />
sed sie, ut gubernetur a supLremo domino. ©r I}etft 'Dominus', qui t)au§<br />
3 hunc] hoc 10 eam<br />
Dr] natura fere bis abutitur in eo, quod dielt: Ego faciam, ego gubernabo<br />
et perducam ista dona in hunc flnem, quaeram inde meam voluptatem,<br />
15 gloriam, pacem etc. Hac praesumptione Dens summe offenditur, quare<br />
non addlt successum, et merito. Sicut enlm solem condidit, ut eo fruereris,<br />
non ut cum pro tuo arbitrio regeres, sie dedit agrum, nt eum coleres,<br />
non ut pro tuo arbitrio ferret, quid et quantum tu velles, sed quid et<br />
quantum ipse donaret. Sic dedit Eempublicam, rationem, uxorem,<br />
20 famiüam et reUqua. Sed hoc perpetuum est vitium humanae naturae,<br />
quae peccato Adae sie est corrupta, ut dona Dei non agnoscat. De dono<br />
debebat cum gratiarum actione dicere: Hoc accepi; sed süperbe et blaspheme<br />
dicit: Hoc feci. Debebat dicere: Haec Dominus Dens meus dedit<br />
et conservat ; sed dicit : Haec ego homo peperi et gubernabo mea sapientia.<br />
25 Quare particula DOMINUS in primo et seeundo versu eum Epitasi<br />
est legenda, ut respiciat Antithesin: Msi Dominus aedificaverit, custo-<br />
dierit etc. 'Dominus' dicit, non: homo aut nos. Non enim nos sumus,<br />
qui generamus fiUos, qui gubemamus uxores et familiam, sed Dominus.<br />
Sicut textiis in Genesi quoque probat: 'Addiixit ea ad Adam Dominus, i-*"'"'«^ 2, i9<br />
30 ut videret, quid vocaret ea' etc. Adam quidem vocavit creaturas omnes<br />
et accepit dominium, sed accepit a Deo. Ipse nee creavit eas nee ad se<br />
adduxlt, sed creatas et adductas nominavlt et positus est dominus, sie<br />
tamen, ut gubernaretur a superlore Domino. Ita hie Psalmus dicit:<br />
Dominus est, qui aedlficat domum, qui dat uxorem, liberos, victum,<br />
35 qui civitatem custodit, pacem publlcam donat, leges tuetur etc. Quare<br />
"voces NISI DOMINUS grandiorlbus literis sunt scrlbendae, qula natura<br />
humana maxime contra eas pugnat, idque vltlo lapsus Adae, quod omnia<br />
13 fere bis ahutitur] non potest istis abuti S 16 addit] dat S Sicut bis condidit]<br />
Dedit solem S eo fehlt S 20 Sed bis est] Hoc est igitur
224 In XV Psalmos graduuui. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
lls]f}uteii f[anti, cji^'L* tJffcii, t[vititcu et custodit doniimis domuui, uc com-<br />
buratur, servat iiaceni; jd)reib maxLimis literis: 'Dominus', quia natura<br />
hLumana maxLinie pugLuat contra hoc vocabLuluni 'dominus'. [Sl. 170»]<br />
Dona arripimus nobis tanquam nostra etc. Si non,deu8 daret fortLunam;<br />
(juia habLcmus deum pro creaLtore, donatore, et bcned^icit nos. Idco<br />
Tnu§ er ön§ jo ju :plogen, ut aperLiat diabLolum, inferos, ut concitet<br />
bella, sanfTLuinem, caedes in PolLitia et oeco[nomia. "JJairn niu§ man mit<br />
lolLben^, ut etc. Me falso iactatum sap[ieutem, cum non fui, CicLcro."<br />
%a§ ift Vitium nostrum primi et orig[inalis p^eccati, non Creat0[ri8: non<br />
agLnoscimus gubernatorem, ideo concitamus contra nos eius iram, ut<br />
imped[iat nos in omnibus propositis. Dat eini ftol^cn gejellcn puldiram,<br />
quae fit !^ur, alia ein jd^anbfled; respondetur per hoc vocaLbulum: Non<br />
') Wander 2,U63 Kolbe 13. ') Pseudocicer. Epist., Bibl. Ihibn. P. III Vol. II, 563.<br />
Dr] in nos transfcrimus, quae a Deo accepimus, quaeque Dco tribuenda<br />
sunt, arripimus tanquam nostra. Et Satan quoque naturam sua sponte<br />
huc inclinatam magis impellit. Fit igitur, ut et infoelices simus et nun- is<br />
quam simus quieti. Si enim absque hoc vitio praesumptionis esset,<br />
phis quietis et fortimae haberemus. Dens enim diceret: Tu habes mc<br />
pro Creatore et donatore, ego igitur tibi bonedicam. Quia autein hoc<br />
non facimus, ideo variis aerumnis et calamitatibus nos obruit, emittit<br />
in nos Diabohim et quasi rechidit infernum, ut in Occouomia excitcntur m<br />
turbae, in politia bella et caedes. Quia enim moncntem per verbum<br />
audire nolumus, poenis et calamitatibus nostris docere nos vult, ut Phrigum<br />
more icti sapcrc^ incipiamus et discamus nos non esse dominos<br />
rerum istarum. Sic Cicero ad extremum cantabat illud: O me nunquam<br />
sapientem et aliquando tarnen id, quod non eram, frustra cxistimatuni, «<br />
quantum te, popule Eomane, de me fefellit opinio etc. Sic enim gubernabat<br />
consiULs suis Ecmpublicam Eomanam, ut plecteretur tandem<br />
capitc." Hoc est Vitium nostrum et non creatoris, quod habemus ex<br />
primo et originali peccato Adae, dum non agnoscimus donantem et gubernantem<br />
Dominum, sed omnia agimus sine timore fiducia propriarum so<br />
virinm. Sic in Oeconomia dat superbo cuidam iuvcni fornu)sam uxorcm,<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 127, 1) 225<br />
Hs]volLiimus (lomimim haliLere gubLernantem, edificantem, custodientem<br />
lüic lüiv I)aui5 Ijiilten, dum dominus noster non domi, videmus.<br />
'CLivitatem': i. e. rempLublicam. DLominus est custos. (£ö t^ut§<br />
nidlt CO abseilte. Do id) Erph[iirdiae studens war, dicebLat de magListratu<br />
6 martinus Sangevljaufen, reliquit hanc vocem, defut[uros urbi homines,<br />
non pecLuniam, man !unb geroalt et macf)t. Idee non fte^t in muris,<br />
laft iiod) 3 lual et eifern et lae famlen multos florenos, — jd)afft on§ leut,<br />
hoc quaerimus. 1. det Cives, bLonos principLCS, qui colunt denm; deinde<br />
videb^is, ubi muros acquiLras. Sed non fit. Si MonarchLae {jetten baS<br />
10 Ego feci auflaufen, diutius etc. Ut NabncliLadnezar: Nonne ego feci? — S)an.
226 In XV Psalmos graduam. 1532/15;^3. (1540.] (Ps. 127, 1)<br />
Hs] feci fiingen, {)ie§ e§: perii. Sic iuspice oninia reg[na, principatus, quomodo<br />
addunt: feci. Ees, sapLientia, consilLium huiuanum luerbcne nid)t t()un. So<br />
feilet 5U w [eilen iüd)t an gclt et fcftLung, sed tantuni an leiitcn; .sunt omnia<br />
ibi, — quid deest? homines. Praesenti fortuna, niunitione insolescunt,<br />
quasi dominus non hinb ba§ gelt äerjd)mel^en et ba5 torn etc. Non quod '<br />
non sint paranda praesidia, faciant hoc. [331.170''] Volumus et laudLanius<br />
ista. Sed additionem Qä), quod scribunt in frontibLUS. (£r inilö Dnb fan§<br />
ünb \oU and) nid)t leiben. Et tarnen mundus non potest lajjen. Ideo<br />
mit Ducatus, Princip[atus, EegLnum, Civitas post C'Livitatem, regnum etc.<br />
3ft. 37, 36 ff. Sic Esa^ias ad SenachLerib: 'Nonne legisti, qualis dominus, quod everti lo<br />
5c(.45,9Civitates?' etc. Et de Cyro: 'Apprehendi ut ianuas ferreas'. 6r tT)ute,<br />
man mad) eijein mauer et aqueas. 3iMe iDolt öLnjer ^[Ctr @LOtt tl)un,<br />
ba§ er SBenebig ntdjt jolt geroinnen? Edificanda domus, ducenda uxolt,<br />
lib^eri educandi, admiuistranLda res; serva autem Creaturam et tolle<br />
tuum Vitium originale. CreaLtuxa mulier, maritus, filii boni, pecLunia, «<br />
Dr]secutum est illud: Ego perii. Circumspice hie omnia regna, Principes<br />
et Eespublicas omnes, quando rebus gestis addiderunt hanc vocem:<br />
IToc cgo feci, corruerunt, quia exdudunt per hanc superbiam Deum tanquam<br />
stultum et se in eins locum collocant. Fit igitur, ut cousilia luimana,<br />
potentia et vires nostrae deficiant. Sic hodie non deessent nobis muri, m<br />
non alia munimenta, si non deessent homines. Horum maxima penuria<br />
iam est et, qiii praesunt, hi praesentem fortunam non possunt ferre,<br />
sed insolescunt potentia et opibus, munitionibus fidunt, quas habent,<br />
quasi vero difficile sit Deo dissipare etiam ferreos muros et niontes auri.<br />
Neque autem haec eo dico, quod non sint muniendac urbes et pa- 2*<br />
randa praesidia contra vim, quod non- sint constituendae leges et retinenda<br />
disciplina publica. Haec recte fleri et debere fleri dicimus. Non<br />
damnamus lureconsultos, non damnamus milites, sed additamentum<br />
illud, quod assuunt, [SSgV] damnamus, quod scilicet in frontibus suis<br />
pingunt: EGO. Hanc additionem neque vult ferre nee potest ferre Dens, so<br />
nee debet etiam ferre. Mundus autem quia non potest obmittere, ideo<br />
Monarchia post Monarchiam, Princeps post Principem, Resitubliia post<br />
^'^'5^** Rempublicam corruit. Sic Sennaherib apud Esaiam gloriatur de manu<br />
sua invicta contra omnes Deos. Scquitur igitur nobilis illa caedes, qua<br />
3tf.45,ioppriniitur. De Cyro autem dicit tcxtus: 'Ai)piai'lu iidi nianum eins, »»<br />
ut aperiam ianuas ferreas.* Nulla enim tanta vis, imlla tauta munitio<br />
est, quam non expugncf Dens. Quam difficilo ]iutas ei ess«', Veiu-tias,<br />
potcntissimam Kempublicam, ad extrcmam pauperlalcin redigere vel<br />
JH per liniio miporlMAin frlill<br />
liuiiibuH liiluiit fehlt >S'<br />
."? äO muri, etiHiusi ligiiei essent, mm .S 33 muiii
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 227<br />
Hb] victus, omnia bLona. Tu addis tuum origLiuale p[eccatum et vis tua<br />
sapLientia gub[ernare couteiupto, nou invocato deo, sed simpliciter incedere:<br />
Ego sum! et tum tt)ut ®ot reci}t, ut fllii inobLcdlentes, uxor me-<br />
ret[rix. Proficiat vol)i8, quia voleb[atis gubernare omnia non salutato deo.<br />
5 'Nisi Dominus' folö ijeijfeLU, ut ft^e in praedicamento EelLationis contra<br />
nostrum orig^inale PLeccatum. Nostra praesumptio contempto deo<br />
VLult gub[ernare. Si dat ixiipiis successum, est duplex ira. >Si dat fortunatum<br />
imperium, est scandalum, quod offendit et illaqueat multos. Exemplum<br />
ImpLcratoris Augusti, qui unus vix et egre manserit. Postea irruunt<br />
to omnes. Est tentatio sul illaqueandos impios: Sicut ille fecit, sie ego;<br />
1 nach omnia bLona nochviaU et omnia b^ona 9 maserit<br />
Drjbello, vel fame, vel peste, vel etiam exiccando mari? Paranda igitur<br />
sunt illa praesidia, est aedifleanda domus, ducenda uxor, instituenda<br />
Oeconomia etc. Haec non damnat Spiritus sanctus, sed vult, ne addamus<br />
peccatum originale. Quare serva creaturam ac utere ea, tolle autem<br />
16 tuum Vitium originis, quo Deum offendis. Creaturae sunt uxor, liberi,<br />
familia, leges, opes etc. Sunt res bonae et vere Dei dona, quorum usum<br />
nobis concedit Deus. Verum tu addis bis tuum peccatum originale et<br />
vis ea gubernare sapientia tua, contempto et non invocato, non credito<br />
Deo, qui ea tibi concessit; vis simpliciter incedere in hac praesumptione<br />
20 Ego sum, qui ista rege. Merito igitur fit, ut et uxor et liberi et familia<br />
sint inobedientes. Proficiat vobis, domine Eector, qui volebatis ista<br />
gubernare Deo non prius salutato.^<br />
Idem accidit in PoUtia. Dicit igitur Psabnus: Nisi DOMINUS<br />
custodierit etc. Pone igitur nomen: Dominus in praedicamentum Eela-<br />
S5 tionis contra nostrum originale peccatum et contra naturalem praesumptionem<br />
nostram, quasi dicat: Ego quidem sie dico infoeUciter<br />
custodiri civitatem, nisi Dominus custodiat. Sed est aUus quidam domi-<br />
nus, qui vult gubernare ista, nostra scilicet sapientia et praesumptio,<br />
quae contempto Deo praesumit gubernationem tantarum rerum et ex-<br />
30 cludit Dominum, et quidem succedit aUquando. Sed ea duplex ira est,<br />
quando Deus impiis dat sxiccessum. Est enim scandalum, quod et pios<br />
offendit et inflnitos alios illaqueat, qui spe eadem efflciendi accedunt,<br />
sed frustrantur. Sic Augustus Eempublicam bene constituit et evasit<br />
illos tragicos casus Eegum, quod ad ipsius personam attinet, quanquam,<br />
35 quod ad domesticos attinet, infoelicissimus fuit.^ Eins exemplo alii<br />
postea Eemj)ublicam capessunt et existimant se idem praestare posse.<br />
25 et fehlt S 34135 quod bis fuit fehlt S<br />
•) Wander: Gott 2152. ^) Sueton, Caesarum XII vüae: Augustus c.LXV.<br />
15*<br />
:
228 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540.J (Ps. 127, 1)<br />
Hs] inspice seq^uentes Eeges: Sicca morte tjrannos. Ista rlico, ut discamus nos<br />
non rectores rerum sublimium, quae vocantur OecoLnomia et PolLitia.<br />
In Ecclesia ift§ noc^ E'Vöer» ut SchwerLmeri ; sed manemus iam in in-<br />
ferioribus. Non dicit de adminisLtrandis officiis, praesupponit ista. Sed<br />
docct inv^ocare magLnum deiim et in timore ambLulare. [331.171»] Si non i<br />
procedit, cogLitandum deum imped[ire, nt non fidant sua potLcntia,<br />
sapLientia, discantqLue expLcrientia propria esse alium dominum, qui<br />
assit gubLernator; illum invoces: ^Uff mir! Postea habes promisLsionem<br />
largam, quod dominus velit. Iste psalmus non loquitur contra pios, sed<br />
Nisi g^et: qui non invocato deo. CustodLiet, gubernabit, conservabLit. lo<br />
Custos, Eex, pLiinceps, mag^istratus parvo et exig[uo vocabLulo res<br />
magLuas exprimunt. Dens habet magLnum os, Uno parvo verbo multa<br />
loquitur et potest amplif^icare. Sunt constituti ad guberLuandas<br />
13 sunt mit Strich zu magiistratus Z. 11 gezogen<br />
Drl Sed \äde, quam paucis successerit, ut verissimum sit illud luvenalis<br />
Ad generum Cereris sine caede et sanguine pauci Desceuduut Eeges et >»<br />
sicca morte Tyranni.^<br />
Commemoro autem haec ideo, ut discamus nos non esse rectores<br />
rerum istarum sublimium, Politiae et Oeconomiae, multo minus autem<br />
Ecclesiae, ubi omnia infinito sunt maiora et difficiliora.<br />
Custodire conservare est. Non autem loquitur hie, sicut supra etiam »<br />
admonui, de condendis Legibus. Nam has, quia ratio ferre potest, prae-<br />
supponit in Ecpublica esse. Sed admonet et erudit Magistratum, ut<br />
invocent Deum et cum timore administrent negocia, üt, sicubi non<br />
succedunt consilia, sentiant Deum id facere ad frenandam superbiam,<br />
ne fidant sua sapientia et poteutia. Esset enim occasio infinitorum a<br />
raalorum, si succederent omnia. Nunc autem, cum fallitur sapientia et<br />
frustratur potentia, discunt propria experientia alium esse Dominum<br />
invocandum et praefitiendum Eebuspublicis, qui adsit et gubernet ae<br />
sapienter cogitatis addat successum, ut ita confugiant ad orationem<br />
et dicant: Adsis, o Domine, ipse giibernes etc. Deinde sciant sc habere »o<br />
promLssionem largam, quod Dominus invocatus velit exaudire et ade-sse.<br />
Particulu igitur: Nisi Dominus custodierit, posita est contra illos, qui<br />
non invocant, sed ipsi sua sapientia et viribus suis aedificare domum,<br />
custodire civitatem volunt. His dicit, quod frustra hiborabunt et cu-<br />
Htodient.<br />
31 Nnin bU potest fehlt S 21122 Praesupponit enim illa in .S' 22 esse fehlt S<br />
25126 occaaio bit malurum] (lamnntio .S' 39 cogitAtis] consiiltis S 34 dicitur .S'<br />
') Satiren Ki, II J/.<br />
:<br />
»
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 229<br />
Hs]resp[ul)licas, sed vipilant fru.st.ra, eorum labor et sutlor non pervenit,<br />
(luo vul[uut, sed habent, quod sese crueifLigunt, flagelLlaut et ita sine<br />
ullo f[ructu laborare et frustra labLorare. Ego audivi luvenis ab ali-<br />
quibLUS fortiin;itis patribus fa[milias, qui vid[ebaiit aliquot lab[orare<br />
5 d^ies et noctes: 5Irf), etc., bu luirft betn lebenlang nljniev reid) t\io labLore.<br />
Vidi aliquot laborantes,et morieb[antiu' fame,non ludebant,greci8sa[baiit^,<br />
sed quotLidie incedebant lacriLmantes et egentes. Experientia diceb^ant<br />
et dab[ant hoc consilium: Oportet te non manmim lab[ore te alere, sed<br />
industria, quae potior quam labor. ^ Verum. Vir potest ex 1 den[ario<br />
10 2 macl)cn, funnen jtd} fein bvein jd)tcfen, de futuris, quando \ol t)0Ü3 fauffen<br />
et mit vnt auftid}ten. Est donum naturale, et Industria meven läb[orem.<br />
Est quidcra aliquid, sed tantum gentil[e consilium. Videtui' maud)e<br />
11 nieten c aus mcr'^ii^en<br />
') Vgl. zum Ausdruck U. A. Tisch: 3 S. 698, 14. ') Jugenderiniierung Lutliers.<br />
Dr] Oustodem vocat Ecgem, Principem, Magistratuni. Parvo enim vocabulo<br />
res grandes et summas in mundo complectitur. Est enim Dens<br />
IS magnus Dominus, qui amplum os habet et exilibus verbis ac tenuibus<br />
res nobis maximas effert. Eeges igitur et Principes Custodes appellat,<br />
qui constituti sunt ad gubernandas Eespublicas. Sed frustra vigilant,<br />
inquit, nisi Dominus ipse adsit, nee perveniiint labore et sudore suo,<br />
quo volunt, sed si Dominus absit, nihil aliud inde habent, quam quod<br />
20 se frustra cruciflgunt et flagellant, quod Propheta suis verbis dielt:<br />
Frustra laborare. Sic ego, cum essem adolescens, vidi quosdam, qui<br />
diu noctuque assiduo labore se fatigabant, neque tarnen inde suppedita-<br />
bat, \mde tolerarent vitam. NuUum otio, nuUum ludo tribuebant tempus,<br />
et tamen misere agebant cum uxore et liberis. Hos cum alii patresfamiUas<br />
« lautiores viderent et dolerent vicem eorum, admonebant eos nunquam<br />
fore, ut labore isto assiduo ditescerent; Adhibendam industriam ad laborem<br />
esse; In ea plus positum ad parandas opes quam in labore. Nam<br />
Oeconomus, in quo paululum modo industriae est, meUus uti uno aureo,<br />
quam alius duobus potest. Natura enim sie comparatum est, ut in-<br />
30 dustria sit foeUcior. Sed illi ipsi, qui hoc consilium dabant illis egentibus,<br />
non videbant industriam quoque donum Dei esse et divinitus homini<br />
donari. Sicut apparet, quod mnlier perita Oeconomiae et industria,<br />
iis sumptibus totum annum cum familia sua vivit, qui alü non industriae<br />
vix suppeterent ad semestre. Ideo autem tantum momenti in industria<br />
35 est positum, quod observat personas et loca et tempora neque quicquam<br />
20 cruoifixerunt S flagellaverunt S 22 assidue B 34 momentuna S
230 In XV Psalmos gradaum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1)<br />
H6]fram, quae f)niiff)elt mit bcm fliit, quo alius non 4. anni. Sic alius 1 0^0renum<br />
)naci)t im nutzer quam alius 10: observat personas, tempora, horas,<br />
locum, alius non eonsiderat, et öerjauert. Est. aliquid et donum est, per<br />
Industriam pubLernare rempLublicam et parare res.<br />
[i8I. ITl»»] 'Ut nonperrumpant'. Sicut p^rincep-sFridLericus industrius, »<br />
non praeceps. Exp[ectabat lioram, locum, tempus, personam; postea<br />
iino exemplo terrebat totam nobilitatem. Interdum dissimulabat. 2)a§<br />
finb industrii ho[mines, illi funcn objcvPtvii, bat-' 1 vcrbum mf)er galt ouff<br />
ein ftunb, bcnn ein anbev ^cin leben lang nicht.' Sed non est illa sapLientia<br />
divina illa industria. SapLientia illa dLivina adducit secum industria^m, lo<br />
sed left ben D[eura mit regirn, vel nihil, q^uaniquam .^[erjog fLiiebricf)<br />
bene gubLernabat, tarnen sui conceptus jinb im offt jnbrodjen. Forte<br />
non fuit in tanta sap[ientia, ut dix^erit: domine, iuva. quia per Mona-<br />
chLOS seducti, cor non etc. Ideo fuit veh[ementer letatus, quando aud^ivit<br />
») Vgl. U. A. Tischr. 5, 5540; 3, 2878.<br />
Di^Itemere agit. Haec qui non observant vel in Oeconomia vel Politia, ne- i»<br />
cesse est saepe falli. Nihil igitur mirum est, si etiam magnae opes non<br />
sufficiant obmisso homini et negligenti, non observanti t«mpus et locum<br />
opportunum. Illi igitur, sicut dixi, hoc consilium dabant industriam<br />
labori addendam esse, quia labor sine industria sit infoelix.<br />
Salomo autem magis proprie loquitur et non industriam, sed Domi- »<br />
num dicit esse causam. Nam hoc ipsum donum Dei est per industriam<br />
administrare Eempublicam vel parare aliquid, ne temere irruas, sed<br />
expect^s occasiones omnes. Tale ingenium erat laudatissimi Principis<br />
Friderici, Saxoniae Ducis, Electoris. Is erat vir vere industrius, qui<br />
non dicebat, non faciebat omnia, quae poterat in praesens dicere et «<br />
facere, sed expectabat tempus, personam, locum, commodum. Dissimulabat<br />
multa, 8U0 autem tempore et loco uno verbo plus efficiebat<br />
quam multi alii sine hac industria, potcntia et viribus summis. Tales<br />
sunt industrii homines, qui possunt dissimulare et expectare oportunum<br />
tempus, quo unum verbum magis ferit, quam alio tempore multi gladii so<br />
ferirent. Est autem baec sapientia humana et non divina. quare etiam<br />
non satis est ad tantas res gerendas, sed adhibenda est ad oam oratio,<br />
ut Dominus adsit et vigilias obeat, alioqui frustra vigilabit quantumvis<br />
magna industria. Sic Ducem Fridoricum quanquam sapientis.^iimum<br />
virum multa fefellerunt, quae cavere non potuit. quae res etiam vehemen- «<br />
t«r eum saepe commovit. Forte enim non fuit in eo primis tcmporibus<br />
haec sapientia, ut diceret: Domine, adsis et adiuva laborant«m. Nam<br />
20 Sftlomon S 36 oommodum fehlt S 38 multi alii] alius S summis eOecistet S
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 231<br />
Hs] ma};[ist.r;itiim celeb[rari ,sac[ris iLiteris. No.stri aiitem aiulLiunt et cUi-<br />
mant, et tamen regunt secundum p[eccatum origLinale, i.e. suos affectus,<br />
fines, quos constituunt. Irteo tücvben jie beu princip[em in ein jdiiueis<br />
fuvcn, ha?- f)inben et novn itvivt. Et hoc mains pLCccatum, quod putant<br />
6 .se sapLientia luimaLna. Sie \mh \ü tlufl »üovbcn; si debLent regLere rempLn-<br />
blicam secundum nostram etc., esset ei dedecus. NuUus cogLitat: 3{d)<br />
,'PLCVV, T)ilff!, sed tantum: ^di, ^d) luite. Meo >nirb§ in numdo tamer et<br />
not. Lux revelLata, ut hoLUiines ag[noscant; werben \ic ftol^ev duplo, et<br />
werben gl)en, i. e. 'vigilat', 'labLorat', audit, legit, exequitur eas, sed<br />
10 tantum vexat se et alios. Ipsi cruciant semetipsos, quia volunt hoc<br />
i'Legnum administra[re secimdum CLaput ipsorum. Si uon procedit,<br />
volLunt tol et torid)t. Ipsi non orant, sed quia audLiunt: mon jol fid) für<br />
im fnrditcn, putant etc. @{)et§ in wol, bniber ^ol mid) ber Steufel etc.<br />
1. 2. versus S[alomonis erudit nos de priucipali vcl fina[li causa, quae<br />
,5 giibLernare debet, et prohibet, ne faciamus 2. primam vel nullam ex<br />
Ui] Monachi, qui tum Principum animos ceperant, nihil tale docere poterant.<br />
Postquam autem ex hac nostra doctrina didicit Magistratum divinitus<br />
esse institutum, rairabilem ex ea re voluptatem cepit. Fostri homines<br />
hodie audiunt quidem et sciunt haec, et tamen incedunt secundum<br />
20 peccatum originale et secundum affectus et fines suos, quos sibi con-<br />
stituunt. Fiet igitur, ut aliquando ita se involvant suis consiliis, ut inde<br />
se expedire non possint. Eo autem malus peccatum hoc est, quod hanc<br />
divinam sapientiam, quam audiunt, ita süperbe contemnunt. Data<br />
euim est haec lux, ut homines eam cognoscant et inde melioies fiant;<br />
a» sed flunt deteriores et duplo arrogantiores. Fiet igitur aliquando, ut<br />
poenam satis gravem luant suae praesumptionis, sicut textus minatur:<br />
PRUSTRA vigilat, id est, se et alios homines frustra affligit. Quia enim<br />
volunt omnia gerere suo consiUo neque rogant a Deo auxilium, Idee,<br />
cum non succedit, furunt. Sciunt se esse Magistratus et constitutos<br />
30 in officio, inde existimant se omnibus terrori esse et urgent consiüa sua,<br />
sie fit, ut impingant. Sic erudit nos hie Psalmus de principali causa,<br />
qua gubernantur consilia et negocia omnia, et prohibet, ne causas confundamus,<br />
ne ex prima causa faciamus secundam aut plane nullam<br />
causam. Alioqui dicit futurum, ut ex secunda causa nulla fiat causa.<br />
w Non enim fecit et abiit, dixit quidam Philosophus de Deo^, et recte.<br />
19 quidem fehlt S 26 sicut bis minatur fehlt S 30 inde] quare S 32 gubernantur<br />
bis omnia] gubernare debet S **<br />
') Unsre Ausg. Bd. 40'', 421, 16 f. und Nachtrage ebenda S. 616,
232 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127,1.2)<br />
Hs] prima. Si hec, tum prima faciet ex 2. nuUam. Philosopbus: Non enim<br />
fecit et abiit; Mahometista, Arabs. [81.172»] Non iit architectus abit<br />
domo edLificata, sed sie fecit coniugLium, magListratum, ut, sicut cre-<br />
avit, ita et gub^ernet, sed fecit, ut maneat. Nemo: Quid deo curae,<br />
quomodo ego regam. "Sae ijeift enidire, ut timeamu.s, ut cum pace et s<br />
quiete con[Scientia regnemus, ut in nomine d^ei incipiamus: fecisti me<br />
magListratum, I)tlff! Si allein ben uingLcn fuvcn, <strong>von</strong>iam in fdilnni; non<br />
praesumere de pot[entia, opulentia, sap[ientia. Exempla sunt in omnibus<br />
histOLiüs, etiam experientia. 9?oci) I)ilfft§ nidit, la^i bie mundum collidi<br />
in sc et vexari, 'frustra vigÜLare'. lusticiac lumcn non luxit; Sap[ientia. »
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 127, 2) 233<br />
H8]nullus sequiebatur. Ego iuvenis The[ologus lib[enter intelLlexissem,<br />
fuit mihi imposLsibile, iinura verbiim intelLÜgere. Ideo canunt in EcLclesia<br />
ut larve. Est obs[cure translatus: 'Vanum est vobis, tardantes sessionem<br />
et comedentes panem afflictionis'. 'P[anern idolorum', erumnosum,<br />
i Hier[onymu.s.i j^Qg gei-Lmanice: @r teft üns üon .fL^iäen fauer luerbeLtt;<br />
e§ i[t DmbLJonft, ba§ ir fnie a;iffftt)eLt, jpater nad)t 9el)et; sie nos dicLimus:<br />
reift, beift, fvifjt btd) ttai] et itad)t; uiliilflt, quia visexpLUgnare tuis viribLUS.<br />
Ad OecoLnomiam et magListratum g()et5, qui mane suxgunt, jpater,<br />
et tag, nad)t jauer tuerben. 3. 'sudLare'. [SBt. 172»>] SBerlirf) e^ t^ut§ nic^t.<br />
10 Benedictio domini. Non ex lab[oribus; dominus; sed per lab[orem dat.<br />
Est hereticns textus, quia videtur prohibere laborem, 'sessionem', quia<br />
dieit: 'fr[ustra est labLorare'; quia scripLtura: 'In sudore VLultus tui'; 'QuiJiom!»,'»'<br />
praeest, in sol[icitudine', ergo heretica, quia contrarium: 'non est sui"gendum<br />
mane, vesperi cubitum, non curandum, affiigendum'. (3oI man<br />
IS erbeiten, damnat nos scripLtura, Si ru{)en, etiam; neq[ue labor nee otium<br />
etc.; quid faciemus ? Sicßedt^ btd) ber.^ DistingLue SLpiritum et CLamem.<br />
') Unsre Ausg. Bd. 4,523. ^) zeckt, — neckt; Grimm s. v. Ib), Bd. 15, 438.<br />
ä) Erg. lejt.<br />
Dr] fuerunt Papistae, qui sententiam bene redditam haberent, cum tarn longe<br />
a re abessent. Quare sie verte:<br />
Prustra est vobis ante lucem surgere, sero cubitum ire et magno<br />
20 labore parare victum.<br />
Hoc enim signiflcat 'panis'. Hieronymus vertit: panem Idolorum.<br />
Sed nihil aliud est, quam quod nos nostra lingua dicimus: @r loBts im<br />
\aüx. Itterben. Hebraei vocant panem afflictionis seu doloris. Sententia<br />
igitur haec est, Quod tarn in Oeconomia quam PoUtia curae, studia,<br />
35 assidui labores frustra sint, nisi benedicantur superne. Yoluit enim<br />
nimium conatum et laborem, curam et soUcitudinem nimiam his figuris<br />
significare: mane surgere et diu sedere, hoc est, fatigari diu noctuque.<br />
Quasi dicat: Tuae vires et Studium tuum non faciet, sed 'benedictio spr. lo, za<br />
Domini facit divites*. Non dabit Dens successum ex laboribus vel propter<br />
30 labores tuos, sicut neque sine labore otiosos vult ditare. Sed laborandum<br />
est, et tamen sunt omnia reUnquenda et commendanda Deo benedicenti.<br />
Videtur autem hie textus sonare, quasi laborem prohibeat, contra<br />
illud Gene.: 'In sudore vultus tui comedes panem tuum'; Et illud Pauli:i. sRofes, i»<br />
'Qui praeest, praesit in soUcitudine', Koma. 12. Hie contrarium videtur säm. u,<br />
35 dici, siquidem pronunciat, quod labor, mane surgere, curare frustra sit,<br />
cum tamen alüs in locis damnetur otium et ignavia. Hie opus est, ut<br />
23 Hebraei bis doloris fehlt S 31 tamen his omnia fehlt S commendanda res S<br />
32 hie bis quasi] esse haereticus textus, qui S 34 praeest] praestet B 34(35 videtur<br />
bis sit] est: non esse laborandum, non mane sui'gendum, non curandum S<br />
s
234 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127,2)<br />
Hs) Tu debes C[or(le tuo confiderc, Dcmn Invoc[are. Diixisti uxorem, consti-<br />
tiitus es in fa[milia, est res pertinens ad extLeriunn hoLininem, factus<br />
Eex. Ibi laborandiim, surge niane, tardas vesperi, sollicitus sis secundum<br />
veti[ereni hOLminem, quomodo rejias, fcras le^^es, praesid[ia, bellabis<br />
contra hostes, para arma, hab^eas equos etc., sed hoc secundum ext^ernum<br />
hOLminem tantum. Curam, solLlicitudinem, sapLientiam pone. Non<br />
debent esse ultra extLernum hoLniinem. Sit is tantum instruLinentum.<br />
MajjListratus curent, quomodo laborent; Cor spectet sursum: ^[crr-<br />
gott, id) orbLcite, famle gelt, vegir ftinb et tueib. In spLiritu et interno<br />
ho^mine fldueiam pone loco tuo: In nomine tuo gt)e ici)€^ ba {)ev; ba^ ift<br />
dein^de talis consolLatio, ut mirum. Si fetlt^v dicere potes: G'j \ol \o jetn;<br />
Sicut domino pla^cet, ita etc. Si manus fet)Iet, fttri) jid) in spinam, flauet<br />
\iä), toüä jd)abet ba§? nihilo, manet manus. Sic, si non gf)et, ut volo,<br />
3 Rex mit Strich zu exl^eniura Z, 2 gezogen 7 essent 12 Si(cut)<br />
Dr] distinguas fidem et opera vel spiritum et oarnem. Corde debes confidere<br />
in Deum et invocare Deum. Quod si uxorem duxisti aut ad Eempubli- is<br />
cam accessisti, bene pertinet ea res ad externum hominem, ad camem,<br />
non ad spiritum, ad opera, non ad fidem. Ibi est laborandum et exercen-<br />
dus vetus homo, ut mane surgas, sero cubitum cas, hoc est, ut sis soli-<br />
citus secundum veterem hominem, quomodo pares victum, administres<br />
Bempublicam, leges condas, praesidia et munitiones compares. Si bellum »<br />
imminet, cura, quomodo te pares contra hostes, instruas arma etacies;<br />
sed hoc tantum secundum externum hominem, Hoc est, ut animus sit<br />
vacuus et über. Cura enim et solicitudo non debet ultra externum hominem<br />
procedere, hoc est, externus homo non debet esse otiosus aut ignavus,<br />
sed sedulo facere officium laborando, cogitando, inveuicndo, curando 2»<br />
tanquam instrumentum, ut manus laborent, cor aut-em a labore sursum<br />
ad Dominum spectare et opem rogare debet, Ut, dum externus homo<br />
labore occupatur, cor seu novus homo loco curarum preces ponat et<br />
dicat: Domine, sequor vocationem tuam, faciam igitur omnia in tuo<br />
noraine, tu guberna etc. Haec consolatio tanta est, ut .verbis non possit so<br />
dici; Quia, etsi male cedit res, es tamen quieto animo et dicis: Deo sie<br />
placuit, Peci, quod in me fuit; Si aUter cecidit, quam putaram, fit sine<br />
mea culpa, qui non sum principalis causa, sed tantum instrumentum,<br />
Sicut enim, cum forte accidit, ut, dum opus facis, manum ferro vol alia<br />
quadam re laedas, nihilominus manet manus, cjuae ante fuit, nee i
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2) 235<br />
Hs] nihil nocet, tarnen rem commendo. %a§ f)etft 'surgere mane' et econtra,<br />
'manducare p[anem dol[oris' ; et tarnen sie est, quia secundum VLCterem<br />
hLominem vescor pane in junbLen. Sed in corde. lam rustici fc^arren<br />
![Orn. Sie lajfen in [331. 173»] sab^bato nulluni pferb feiren. lam juppu»<br />
5 tirn, quod possint getüinnen, non videntes, dum neg[ant verbum et<br />
confldLentiam in deum, quod vigLÜantes interim decies plus. Sub PapLa<br />
erat illa confidentia: Quan.lo audisLsent Messam, jo giengen in luol. In<br />
opus confidLere, ha§ tijet bei' iLcibige Sleufel. Non unctura rotam etc., In<br />
Pap[atu: Sic, qui missam audit, non tardat quietem. Et pulchram fab^ulam<br />
10 dicebLant, quod dominus fuit, ein ^L^rgog, feinb servo et emisit ad l)utLten,<br />
ubi erat concremandus. In capel[lam it, dominus ipse comburitux, quia<br />
praecep[tum, utprimumi; hoc tributum operibLUS, quod deo hodie. Sic<br />
est hodie mane surgLere, pes[sime cubitu ire et Jörgen, ut nihil etc. Nos<br />
4: (135) 173 9 über tardat sieht missa quietem Hörfehler; vgl. Z. 33.<br />
') Ä, Franz, Die Messe im dtsch. MitteMter S. 70.<br />
Dr]quantum potes, tunc utrunque facis approbante Deo, ut et mane surgas<br />
15 et non mane surgas, ut labores et tarnen non frustra labores. Secundum<br />
vet«rem enim hominem vesceris pane doloris, cor autem est tranquillum<br />
et quietum in spe auxilii et benedictionis divinae.<br />
Haec etsi quotidie docemus, tamen tanta iam hominum avaritia<br />
est, ut nuUus finis cumulandarum opum sit, quo iure, quaque iniuria.<br />
so Ac ne iumentis quidem festo die conceduntur suae feriae. Cum autem<br />
in templum ad verbum Dei audiendum eundum est, supputant accurate<br />
t«mpus et iacturam operarum, quam faciunt, aestimant ac potius cultum<br />
Dei quam laborem obmittunt. Nee vident, dum verbum negligunt,<br />
se decies maiorem iacturam rerum suarum facere. Quod si in praesentia<br />
ai non fit, accidet tamen aliquando, ut magno labore cumulatae opes aut<br />
furto, aut beUo, aut incendio, Deo olim poenas expetente, pereant aut<br />
non perveniant ad haeredem, quem ipsi destinant. Atqui in Papatu<br />
haec persuasio in animis hominum fuit, ut crederent audita Missa eo<br />
die melius cessuxa omnia; sed hoc repraehendendum fuit, quia non<br />
30 confldebant in gubernatorem Deum, sed in opus suum, et tamen respon-<br />
debat eventus Satana adiuvante impietatem hanc. Inde hunc versiculum<br />
in Omnibus parietibus scribebant: Nee unctura rotam, nee tardat missa<br />
dietam. Addebant fabulas, quibus superstitionem hanc augebant: Mul-<br />
tos una fecisse iter, qui cum forte in pagnm quendam tempore missae<br />
36 venissent, unum substitisse et audisse missam, alios studio properandi<br />
17 in hia divinae fehlt S 18 avaritia] malicia S 19 iniuria usquam sit S<br />
39 sed 6t« quia fehlt S 30 tamen fehlt S
236 In XV Psalmos graduum. 1Ö32/33. [1540.] (Ps. 127,2)<br />
HsJc'Lanimus: 'Vanum est vobis'. Et verum. Ss juringt' aii-> unter bcn I)CU»<br />
ben. Et fiet plus, quia surjrLimus mane, tardamu.s scssioneni et mandLuca-<br />
mu.s planem doloris. SsJoIIen lotr ista 3 valde facere, er loirbö ünö ijnuij<br />
ijeberu<br />
28.1ulii. 'Vauum est vobis': Tex^tus ille male translatus, ut videtis.<br />
'Vauum est vobis ante lucem surgere et tardare sessionem, manducantes<br />
P[anem afflictionis vel dolLoris. Sic dabit dÜLectis suis per somnum';<br />
hie est textus. Aud[istis prioribus 2 versibLUS PolLitiam et oeLConoiniam<br />
esse nobis qnidem commendatam, sed sie, ut simus instrumenta divinae<br />
maiestatis vel cooperatores, non principia, operatores istarum divlna- lo<br />
mm et max^imarum rerura. Ideo non fuit contentus Sal[Omon dieere,<br />
quod dLominus ipse gub[ernat et facit C^ivitatem et constituit et gubLernat<br />
familiam, sed etiam Antith[esin expressit et dixit, quod vos non<br />
facitis. Hoc est puleh[re docere, Non solum affirLmativam docere, sed<br />
etiam neg^ativam: dominus facit et vos non; domini est edi[ficare, 15<br />
custodLire, gubLcrnare et dare, non vestrum, politiam. Nos: Ego feci,<br />
3 über valde sieht muttuni 6 vubis bia surgere u<br />
') = zerrinnt.<br />
Dr] neglexisse pium (ut tum iudicabatur) Del cultum et incidisse in latrones<br />
et occisos esse. lUum autem, qui missam audierat, tiilis.se praemiiim<br />
piae morae, quam fecerat in templo.^ Ilaec publice docuerunt in Papalu,<br />
quae ego recito eo, ut nostram infidelitatem magis cernamus, qui non »<br />
possumus Deo tribuere, quae illi operi suo tribuerunt. Fiet igitur in<br />
poenam peccati, ut mundus ad maiorem rcdigatur inopiam et maior<br />
de die in diem omnium rerum penuria fiat. Sicut ^ademus etiam maiorem<br />
omnium rerum caritatem iam esse, quam praeteritis temporibus fuit.<br />
Quae est causa? Nimirum, quod mane surgimus et tardamus sessiouem ss<br />
ac panem doloris comedimus. Delectamur solicitiuline, euris, labore et<br />
negligimus interim Deum et verbum eins. Fiet igitur, ut Dens cumulet<br />
abunde curas, labores et molestias. 8ic enim volumus.<br />
Sed redeo ad textum Psalmi, in quo videtis Oeconomiam et Politiam<br />
nobis commissas esse, Sed sie, ut sciamus nos instrumenta esse divinae »<br />
maiestatis et organa seu cooperatores, non aiutores. principia vel causas<br />
l)rinias istarum divinarum rerum. Ideo non satis ei fuit affirmative<br />
dieere : Ipse Dominus gubernat et facit civitat«m, Ipse Dominus aedificat<br />
domum et constituit familiam, Sed ponit etiam negativam: Vos nun<br />
facit i». Hoc enim est boni doctoris. Sed, sicut dixi, mundus negativam m<br />
non potest ferre, Vult dieere: Ego boc volo, ego hoc feci, ego hoc fuciam,<br />
') A. Franz, Die Mcste im dUch. Mittelalter, S. 70.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2) 237<br />
H.s] volo ; tob ge?d)lLC'igen hoc verbnm : Qrf) tf)U§, tt)il§ ! Non tu, vo.s. Ip.se est<br />
d[omiiiu.s deii.s iioster, alil)i. iMundu.s non iiiid[it, .sed conteninit istas<br />
VLOces et ratio et sapLientia hu[mana vult esse causa, gubLernatrix et<br />
dominatrix rerumpubLlicarum. [351.173''] Sed Dominus: 'Vanum', i. e.<br />
5 H ift ümb fonft, nid)t^, üerlovn. Si frue aiiffftl)et et \pat mul}t et faft eu(f)§<br />
öon ^L^rsen jauer tüevben, quid inde lucri? (£ibett, muf}e et finalem remunerationem,<br />
quod nihil b:ait'3 wixb. Sicut 77. p.s. : 'Et defecti in vanitate spf- t.m<br />
dies eorum', nihil obtinuerunt, t)vad)ten0 nid)t ^in, ubi volLuerunt. Non<br />
vultis credere, quod deus faLmiliam gub[ernet, tum experiemini vani-<br />
10 tatem V[oluntatis et frustLianeum labLorem et sudorem. Quia impium<br />
et sacril[egi, qui sunius causae 2. et organa constituta et praesumimus<br />
fieri causa 1. et principalis, eff[iciens. Sie ajt mu§ md)t ber btouer et<br />
febber scriptor jein. Deus VL^ilt manere deus, de quo sie d[icimus: Credo<br />
in deum. Ego factor, Vos coop[eratores, non authores. Sed mundus ideo<br />
15 habet praemium vanitatis et afLÖictionis, doloris. Istam phrasin dilatate,<br />
et AIlegLoria vel metapLhora non solum opifices meinet, a quibus mutua-<br />
tLur figLUxam. Non est malum, surgere mane, tarde cubLitum ire, e§ jol<br />
zu 4 Cicero, Demostlienes am oberen Bande der Seile 7: 77 c aus 67 13 febbctt<br />
Dr] vult esse gubernator Eerumpublicarum et vicem Dei obire. Pert igitur<br />
meritum fructum, quod vana tentat, quod frustra sunt labores et studia<br />
20 omnia, Sicut dicit Psalm. 77.: 'Defecerunt in vanitate dies eorum', id spf. 78, s.?<br />
est, Prius mortui sunt, quam hoc perficerent, qviod conabantur. Quia<br />
enim nolunt credere Deum gubernare omnia, ideo experiuntur vanitatem<br />
et frustraneum laborem, et merito. Cur enim nos, qui sumus secundae<br />
causae, imo orgaua constituta, praesumimus esse prima et principalis<br />
S5 causa? perinde ac si securis praesumat esse faber, aratrum praesumat<br />
esse agricola, calamiis scriba etc. Maneat igitur unusquisque no.strum<br />
in SUD ordine et conditione et sciamus Deum hoc a nobis exigere, ut<br />
dicamus : 'Credo in unum Deum', hoc est, Deus vult manere Deus, creator<br />
et factor omnium, nos aiitem vult habere cooperatores seu potius instru-<br />
30 menta, non auctores. Quia autem postulamus esse auctores, fit, ut inde<br />
habeamus vanitatem et panera afflictionis.<br />
Porro phrasis haec düatanda est et transferenda ad omnes ordines<br />
hominum, ac non tantum ad opifices, qui mane sujgunt ad faciendum<br />
opus. Non quod sit malum mane surgere et sero cubitum ire, non quod<br />
35 Sit malum tota die labore occupari. Nam haec exiguntur divinitus ab<br />
24 imo] et S 29130 seu bis instrumenta fehlt S 31 panem afflictionis] afflictum<br />
panem *S 34 quod sit] autem est S 34J35 quod (2.) sit] est 8 35 Nam] Sed S
238 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2)<br />
Hs] jü jein, per diem laborare. lila non damnat; di.scati.s ista discerni; vitu-<br />
PLerat non labLorem sed praesumptioneni, qua no.s non content! lab^ore,<br />
sed praesumimus arripere dLivinam curam. Extorquere maiestLatem<br />
i.Kofcs,5dLivinam, non laborem. SatLan: 'Eritis sicut du'; hoc malum adh[aeret<br />
usq^ue in sepul[chrum. Etlanisi doceamur et doceamus, tarnen non »<br />
vitare posLSumus, ut vitandum. ßc' ift aujf ijeeibLt per serpLentem. Contra<br />
hanc praesumpLtionem dicatis, quod non est nostri operis. LabLorem<br />
i.9Rij|e8,i9non damuat, quia deus praecepit, GenLCsi, sed curam, praesumpLtloneiu,<br />
quae ad cum pertinet. MaiestLatem servare v[ult. Sed non content!<br />
labLore, sed praestituere modum, medium, finem et maceramus nos lo<br />
dLies et noetes curi.s pestÜLentissimis et iuanibu.s. Exemplum est totus<br />
mundus etc. Is proponit: Sic regendus mundus, regnum etc. ; ut Exempla<br />
1 damnant 7 nostrae operis c am operae<br />
Dr] Omnibus, contra ignavia et otium est maledictum. Sed distinguendus<br />
est labor et praesumptio. Laborem non damnat, sed diabolicam praesumptionem<br />
damnat, qua nos non content! labore insuper arripimus u<br />
divinam curam et solicitudinem, quam ipse pro nobis habet, et \Tilt<br />
nobis extorquere maiestatem divinam, quam per illam curam invadimus,<br />
non vult nos obmittere laborem. Haec enim tentatio nobis naturaliter<br />
adhaeret, quod ambimus et invadimus maiestatem divinam. Hoc malum<br />
i.s«o|c3,j in paradyso primum coepit, cum Satan ad Evam diceret : 'Eritis sicut m<br />
dii', et perpetuo huie carni adhaeret nee potest ita vitari, ut conveniebat,<br />
etiamsi id doceamur et doceamus. Sed volumus et affectamus dii esse.<br />
Hie ergo vere est haereditarius creaturae morbus. Contra hanc praesumptionem<br />
et curam, quae proprie ad ipsam maiestatem pertinet, pugnat<br />
Spiritus sanctus, cum dicit non es.se nostri operis ista gubernare, sed n<br />
iJei, nos autem tantum instrumenta esse. Sed nihil proficitur apud<br />
impios, quin pii quoque in Iioc peccant saepissime. Nos enim, non con-<br />
tent! nostra sorte, volumus quoque gubernatores esse et constituere<br />
modum, medium et finem nobis comniodum. Maceramus igitur nos vanis<br />
curis dies ac noetes, sicut exempla totius mundi ostenduut. Alius con- so<br />
stituit se hanc puellam ducturum in uxorem et suas secutu [®8. XJrum<br />
rafiones in coniugin. Alius exactissimam formani admini.^trandae Rei-<br />
publicae aninio concipit, in qua nihil desidcrcs. riiorum iuscitiaui re-<br />
prehendit, suam sapientiam admiraturetpraedicat aliis. Sed inexperiundo<br />
lon^e luri)iu,s fallitur quam priores. Sic paterfamilias, de (|uo dixi, in «<br />
experiundo lougc aliain rationom invcuit, quam ijtse cogitarat. Nunc<br />
13 contra ignavia] ignavia enim H 16 qua] quia D 33 Hie iu est] et eat plane
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2) 239<br />
iis] in aula nostra: (St), man fjat üor md)t iwot regilt; lam! Sic paterfamilias<br />
I^eiit, iiiovijen fels in tred, et in contrarium omuia; [üBI. 174»] recte et lauda-<br />
biliter. Si vero quis jingt I}in auö, ut vult, est pes^simum Signum, qLuod<br />
non fit. Nullus adversLarioruni no.strorum furt^ f}in au^, ut vult. In<br />
5 singLulis magist[ratibus, fanüliis I;at deus ein oculum; accidLit, ut non<br />
fiat, ut proponitur; sed hoc f)at man ba üon, jd}at)irLnacf, vanitatem et<br />
red)evn ßaum, ha?^ eint 1 left fauer werben et jerfrifft fid) et jumartert,<br />
utrum ®ünd i}ab nostra deitas. ^Ler^og ©[eorg habet ein fein principatum;<br />
si posset frui, Non esset felicior pLrinceps; non est contentus amissa<br />
:o felicitate pulcherLrima et uber[rima, quam non videt, et praesumit,<br />
quae non ei praeeepta, et ftirbt bruber, sepultus I)at er vitam ju brad)t<br />
jemerlid) sua VLoluntate, calaLmitate. Sic cum aliis PLrincipibus; quare<br />
arrogant sibl res, quae non commendatae, et quas habent, non possunt<br />
paciflce frui. SalLomon in Ec: non dedit ei facultatem ad fruendum et sptcti. 5, n.<br />
15 habet opes, est pes[simus in orbe terraLrum. LetaLretur cum uxLore,<br />
2; (136) 174 7 aefrifft<br />
i>r] decumbit uxor, nunc liberi moriuntur, nunc alia accidit calamitas. Eecte<br />
et laudabiliter, ut scilicet videas Deum vindicare maiestatem suam,<br />
quam tu consilüs tuis ei eripere conabaris. Quod si nihil incommodi<br />
hominibus sie praesumentibus accidit, manifesta ea est occasio maximo-<br />
20 rum incommodorum, quae securis hominibus impendent.<br />
In summa, nullum vitae genus est, in quo non plurima aüter eveniant,<br />
quam putaras. Adversarüs nostris quam multa praeter spem acciderunt ?<br />
quid eorum, quae certa putarant, confecerunt ? Sic singuüs Magistrati-<br />
bus, Singulis familiis accidit, ut non ubique hoc efficiant, quod destina-<br />
25 runt. Quid igitur habent ex suis multis et varüs consiUis quam vanitatem,<br />
quod seipsos frustra affligunt et sie transfigunt vitam suam, ut paucissimas<br />
horas quieto animo hilare traducant. Sic invenies aUquos Principes<br />
beatissimos, si quiete iis donis frui possent, quae contigerunt. Sic autem<br />
quiete üs fruerentur, si Deo omnia commendarent. Sed quid faciunt?<br />
30 Amissa hac foeUcitate,» quam habent in manu, praesumunt ea, quae<br />
non sunt suarum virium nee sibi mandata, üs curis se conficiunt usque<br />
ad mortem. Et merito. Cur enim arrogant sibi res non commendatas<br />
a Deo et üs, quae habent, non quiete fruuntur? Sicut Salomon dicit<br />
Eccle. V.: 'Est malum, quod vidi sub sole, ut cui dedit Deus divitias spret,. 5, 12. is<br />
35 et substantiam et honorem et nihil deest animae suae ex omnibus, quae<br />
desiderat, nee tribuit ei potestatem Deus, ut comedat ex eo' etc. Si enim<br />
19120 manifesta Ms impendent] manifestum argumentum est damnationis ipsorom S<br />
26 transigunt SB<br />
;<br />
«
240 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2)<br />
Us] filiis, faniilia, g[ratias ärgeret, laboraret et facLcret suum ofLÜcium in<br />
b[ona coDLScientia et pace. Sed facit, ut versus habet etc. et affligLitur<br />
et panem comedLit cum solLicitudine et miseria. Ista est v^ita humana<br />
per tLotura orbLcm terrarum, fere omnes principLCS, farailiaspater,<br />
quia nemo contentus sua sorte. Optat ephippia etc. Hoc, quod habeo, s<br />
rrt.i.anon inspicit. Fertilior, OvidLius etc. Quidinde? 'Vanitatem vanitatum',<br />
'panem dolLoris et Irustraneas sessiones'. Soli pii, qui credunt deum largLitorem<br />
b[om omnis spLiritualis et corp[Oraljs, Uli lab[oraut, mandLUcant,<br />
fruuntur donis et intelLÜgunt esse dona dei, non eonim operatores etc.<br />
€io6 1,81 Si non g^et, ut volunt, dLicunt: 'Sit Nomen domini bened[ictum' ; possunt lo<br />
vincere o^mnia mala et frui oninibLUS donis prcs^entilms. Caro non prae-<br />
sentia cernit, sed mitbeu' äalbcu" jic: ubev 1 tav jole gtK'ii speculari l'ut^ura<br />
') Eri). SBetfprec^ungen. -) = zahlen.<br />
Dr] essemus contenti iis, quae habemus, et fnieremur donis Dei laetaremurque<br />
cum uxore, liberis, familia cum gratiarum actione ac faceremus officium<br />
nostrum in bona conscientia et pace, quid esset nobis foelicius? Sed n<br />
facimus, quae versus huius Psalmi vetat: Mane surgimus, affligimur<br />
et cum dolore comedimus panem. Haec est vita humana per totum<br />
orbem terrarum, sicut Spiritus sanctus hie testatur. Ratio est, quia nemo<br />
Bua Sorte contentus est^; Optat ephippia bos piger, optat arare caballus.^<br />
Donum, quod Dens nobis frucndum dcdit, displicet. Circumspicimus 20<br />
igitur aliud, in eins cogitatione excruciamus nos, quomodo id possimus<br />
consequi. Ac nostra bona non inspicimus, sed sicut Poeta inquit:<br />
Fertilior scges est alienis scmper in agris<br />
Vicinumque pecus grandius über habet.'<br />
$trt.i, a Quid autem habemus inde? nempe 'vanitatem vanitatum', panem doloris a»<br />
et frustraneos conatus, sessiones et surrectiones frustraneas.<br />
Ergo soll pii hoc possunt, ut praesentibus contenti vivant, quia<br />
sciunt Deum esse gubernatorem et largitorem omnis boni spiritualis et<br />
corporalis. Laborant igitur in simplicitate et labore partis fruuntur<br />
tanquam donis Dei neque se auctores eorum esse pracsumunt, quare so<br />
pacem habent et, si quid mali incidit, possuilt id sui)erare, dicentes<br />
«lob 1,11 cum lob: 'Dominus dedit. Dominus abstulit, sit nomen Domini bene-<br />
dictum.' Sic et praesentibus bonis frui et mala omnia vincere possunt.<br />
Caro neutrum potest, i)raesentia non intuctur, sed tantum in futuia<br />
est intenta. De iis dum speculatur, amittit etiam praesentia, sicut canis n<br />
Aesopiciis, i|ui, dum umbrae inhial, carnom, (piani rictu Icnebat, aniitlit<br />
una cum unibra.^ lustc. Quis enim hoc iudicium coudeninarc ausil t<br />
Caniü igitur ille est pictura totius mundi. Ibi videas unum patreni-<br />
') Borat, Sat. 1, ifjf. ') Uorax, Epist. 1, U, 43. •) Ovid, Ars am. 1, 349. ) Fab. 1, 4.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2) 241<br />
Hs]et araittere praesentia. Ut EsopLius de Cane, qui amittit carnem; et<br />
lustae, sie fit in mundo. Praesentia habes, nxLorem, libLeros, magListratum.<br />
[331. m^] Interim maceras curia rerum non praesentium, quasi<br />
aliquis in somno, qui cadat, et tarnen tantum res somniatae, nunquam<br />
5 futurae. Bxperientia VLcrsus hie siiiiplieiter glossa, alias non intelligitur.<br />
Intelligo ista, Sed diab[olicam divinitatem non possum prorsus extin-<br />
guere. Quanto phis habeinus veneni origLinalis, hoe minus quietis et<br />
pacis. lussisti, domine, et faetum est ita, ut pena sui sit animus inordinatus,<br />
AugLUstinus. Sicut ebrietas, sie animus inord[inatus panem<br />
10 dol[oris et afLfectum frustraneum. Ergo non tantum de artifleibus, sed<br />
de massa g[eneris humani in omnibus suis ofLficüs: 'Mane surg^ere',<br />
esse veh dementer curiosum, praesumptuosum in quocimque genere<br />
ofLÖcii. 9Jtag[b niaue surgit ad mulgendas vac[cas. Sed prineipale<br />
eorum, baä fte jo et jo tuollen madjen, sollieiti de suis voluntatibus et<br />
15 praesump[tionibus. Sie per o^mnia genera vitae huma^nae tjeifjen 'mane<br />
Dr]familias, cui Deus dedit uxorem, liberos, familiam, rem etc. Haec est<br />
caro in rictu canis. Quid igitur facit? Praesentia Del dona non curat<br />
nee iis fruitur, sed Interim macerat se alüs inanibus curis rerum non<br />
praesentium, quas nunquam consequitur, nee dissimile patitur ab iis,<br />
20 qui in somnis conantur effugere et tarnen nee pedem loco movere posse<br />
sibi videntur. Sed non possunt haec disci ex libris, experientia autem<br />
est unica glossa, quae hunc Psaknum interpretatur. Kam ego quoque<br />
et intolligo haec et docere etiam aüos possum, saepe tarnen aceidit, ut<br />
ipse quoque vanis conatibus et studiis me fatigem. Ratio est, quod iUa<br />
M divinitas semel affectata in paradyso non potest plene abiici, ne in sanctis<br />
quidem. Sic autem aceidit, ut, quanto plus huius originaUs veneni habeas,<br />
tanto minus habeas quietis et pacis, secundum illud Augustini: lussisti.<br />
Domine, et ita fit, ut oninis iuordinatus animus sit sui ipsius poena.^<br />
Sicut enim ebrietas suam poenam secum affert cruditatem et dolorem<br />
30 capitis, ita quoque inordinatus aniiuus, qui se curis exercet et fatigat,<br />
affert panem doloris et conatum frustraneum. Exemplum videmus etiam<br />
in magnis Principibus.<br />
Hoc est, quod dixi: non tantum de opificibus, sed de tota massa<br />
generis humani in omnibus officiis accipiendam esse haue sententiam,<br />
36 quod frustra sit mane surgere, hoc est, vehementer esse curiosum et<br />
praesumptuosum in quocunque genere officü. Sie Magistratus mane<br />
surgit, cum soUcitus est, ut omnia gerantur secundum destinatum animo<br />
31 Exempla B 33 in magnis Principibus] magnorum principum S<br />
^),C
242 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2)<br />
Hb] suTfTLere et tarde' etc.; s^unt frustra soUioiti, prae.sumunt. Egro multos<br />
vidi. luventus adhuc inexperta, quia absq[ue experientia. Si vero,<br />
cum tempore in omni g^enere vitae invenies, Qui qviidem vehementer<br />
solliciti sunt, praestituunt fines, causas eff[icientes, sed non fit. 6» fieijft,<br />
ut dixLerunt g[entes: Fortuna gubLcrnat in omnibus. Si sap[ientia s<br />
potuisLset res, Demo.sthLenes, CiC[ero. Si pote.state, Hector et lul^ius<br />
Caesar ju SKom et 3;roja. Ibi non defuit sap[ientia, pot[estas, cura, sollici-<br />
tudo, pi^anis doloris, mane .surg^ere et tarde, et scriptum in eorum libLris.<br />
Conclusenint: f[ortuna est, quae domiuatur in OLmuibus Eebus; Omnia<br />
fiunt casu, quia, quo sapientiores, hoc stultLiores; latrones sunt fel^iciores lo<br />
quam optinii homines. Ubi minor intelLlectus, ibi maior fortLuna, .iVristo-<br />
teles EthLicorum 2.; gLVofee fIugl)Leit ueviüivt nur lanb, leut et lanb. ^f)e<br />
f iLÜgere leut, i^e gLtöüere narrn.^ Ideo dix^erunt desperandum de sap[ientia<br />
') Ähnlich Wander: Klugheit 4.<br />
Dr] finem, secundum sua consilia et voluntatem suam. Sic per omnia alia<br />
vitae genera mane surgere est nulluni habere vacuum tempus a curis u<br />
et consiliis, nisi eo pervenias, quo constituisti; Sed hoc est frustra. Huius<br />
rei exempla infinita vidi et vos quoque videbitis, si vixeritis. luventus<br />
enim, quia experientia caret, nondum intelligit haec, sed fiet tempore,<br />
ut in omnibus generibus vitae, in rusticis, indoctis, doctis, Prineipibus,<br />
Regibus videatis, quod mane surgunt, hoc est, valde sunt soliciti et ao<br />
praestituunt sibi fines ac se causas efficientes constituunt et omnia<br />
pro sua sapientia volunt gubernare; Sed frustra. Yideruut hoc Gentes<br />
quoque. Ideo dixerunt Fortunam dominari in omnibus.^ Si enim sa-<br />
pientia satis esset ad res bene gerendas, Cicero et Demosthenes non essent<br />
falsi suis sapientissimis et honestissimis rationibus. Si sapientia et robur, s»<br />
Hector apud Poetam Troiam, Caesar Julius Romanum Imperium ser-<br />
vassent. Non enim sapientia, non poteutia, non cura, non solicitudo<br />
summis \'iris defuit. Non defuit mane surgere et tarde cubitum ire,<br />
non panis doloris, et tamen misere perierunt omnes ac falsi sunt. Coacti<br />
igitur sunt dicere Fortunam dominari in rebus. Item, Casu omnia fieri. jo<br />
Quia quo sapientiores fuerunt, eo fere stultius administrarunt omnia,<br />
et maior foelicitas tyrannos saepe secuta est quam sunimos in Republica<br />
vires, sicut ex Aristotele quoque citarunt Ibi maiorem esse fortunam,<br />
ubi intellectus est minor.- Quanciuain enim Aristotelis alia sit sententia,<br />
verum tamen est, quod summa sapientia evertit summa Imperia. Siiut »<br />
proverbio quoque dicitur Sapientes viros non leviter peccare.' Quan-<br />
Sl fuerunt fehlt S 32 tyrannos] latrones S<br />
') Otto, Sprichw, 143. •) MagtM nwrul. 11, x. ») \Vai\der: Jjcule ti6T.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2) 243<br />
Hs] et PLOtentia, et f[ortuna facit omnia. GLentiles, qui non illuminati, cogiin-<br />
tur ista fateri, qiiod gerantur res nou sap[ientia et p[otestate, sed fortLuna;<br />
et tarnen omnes gLcntes, Eeg[es aggressi res, q[uainquam viderunt scriptum<br />
et experieutia. [331.175»] Tarnen postea, sero: video, fortunam etc.;<br />
5 prius non credLcbant, donec experirentiir. Nos autem etc. Est fLortuna<br />
nobis sapientibus, potentibus, solicitis, 'mane sui-geLcntibus, tarde', i. e. aliter<br />
eveniunt, succedunt, quam nos prasumpLsimus, et recte. Quare vis sap[ere<br />
in re, quae super tuam sapLientiam, potentiam? debes esse sap[iens in<br />
re subiecta, potens, non in re supra tiias viies. Ideo dicis illud gentile car-<br />
10 mcLu: f^ortuna fecit. Tum I[anb et leut Oerbeibt, et tum dicitur: Non<br />
putassem!, quae est vox stultorum. Non f[ortuna fecit contrarium, sed<br />
tua stultitia, ignorantia dei et tui, quod non intellexisti, quid tibi mandatum.<br />
Su I)aft§ t)oI)er angefttimmt, quam potuisti aufjingen. Deinde<br />
dix[isti: non deus, Providentia; quia sapientisLsime dix^erunt, non efCi-<br />
15 ciimt, quod volunt. (Jt), ÜLaesar: Si Pergama dextra, etiam hac.^ Ergo<br />
12 non fehlt<br />
>) Vgl. zu diesem verstümmelten Satz, S. 242,25/)'.; Aen. 2, 291 f.; Unsre Ausg.<br />
Bd. 18, 618.<br />
Dr] quam igitur Gentes non illuminatae verbo Dei, sed tantum experientia<br />
doctae fatereutur res non gubernari sapientia et potentia, sed fortuna,<br />
tarnen non abstinuerunt a praesumptione suae sapientiae et potentiae,<br />
sed gubernare Eespublicas propriis consilüs voluerunt. Post, cum res<br />
20 aliter cederet, agnoscebant errorem et fortunae tribuebant omnia. Nos<br />
non debemus fortimae illa tribuere, nisi fortunam voces, quando sapientibus<br />
et potentibus ae mane surgentibus aliter cedunt sua consilia, quam<br />
praesumebant, sed iudicio Dei, qui praesumptionem sie punit. Quare<br />
enira homines praesumunt esse sapientes et potentes in iis rebus, quae<br />
25 sunt positae supra sapientiam et potentiam humanam ac quae reguntur<br />
divinitus ? Cur non ibi utuntur sapientia et potentia sua, ubi Deus voluit,<br />
nempe in rebus infra se positis, de quibus dicit Gen. II. ? Merito igitur i.swoici.as<br />
falluntur et clamant Fortuna omnia fleri. Sed nimis sero, post perditas<br />
scilicet Eespublicas et eversa Imperia. Stultorum enim hoc Carmen est,<br />
30 dicore: non putaram, et accusare fortunam.<br />
Neque enim fortuna facit, ut faUant consilia uostra, sed tua stultitia<br />
et ignorantia Dei et tui. Primum, quod non intelUgis, quis tu sis, Deinde,<br />
quod non vides, quod sit raandatum Dei et quatenus te voluerit praeesse<br />
rebus. Altius incipis Carmen, asinorum more, ergo male desinis.^ Hoc<br />
35 postea cum vides, clamas: Nullus est Deus, Nulla est Providentia divina;<br />
17 gubernari] geri S 22 ac] et -ß<br />
') Wander: Esel 95.<br />
16*
244 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2)<br />
HB]deus iniquus, Imo nullus, quia debLCbat nos sapLientes respicere, et sicut<br />
incipLimus, ita debet fieri. Sic instituisti, patcrfaLiiiilias. Domine pater-<br />
fLamilias, vos bene satis gubLernatis domum sine nie! et sie suum luag^i-<br />
stratum, prudentiam; ubi dei sapLientia? 55a§ roer fein, ba Ijet irf) luft<br />
ju, nt tua sap[ientia pot[erit faLcere oninia et mea nihil. Ideo tuam s<br />
sapLientiam sie destniam et consÜLiuni, ut dLicas: quo qui.sqLue sapientior,<br />
hoc; et ditior, et sap^ientes mundi, ut decies stulti, econtra; qui potLcntes,<br />
sunt infirnii, et econtra. Quare ! ut videatis, VLCStra sapLientia et pot[entia<br />
nihil Sit. Non quod damnem sapLicntiani, potLcntiam. Dat sapLientiaui,<br />
regna, sunt eins dona; sed quod me excluditis et vos soll sitis sapLientes. lu<br />
Brutus, C[icero, Iul[ius CesLar sapientis^sinii constituimus EoLmanam<br />
KempLublicam, et floret, stat. Qua sapLientia, pot^estate ? Nostra.<br />
Dr] Quia sapientissimi Principes non perficiunt hoc, quod sapientissime con-<br />
stituerunt; Potentissimi Eeges non efficiunt hoc, quod possunt; Iniquus<br />
igitiir est Dens aut plane nullus, quia alioqui respiceret sapientes viros is<br />
et omnia sie gererentur, ut destinavimus. Egregiae vero voces. Quasi<br />
vero Deum talem Deuni esse conveniat, qui, cum videat te patrem-<br />
famihas sapienter instituisse omnia, accedat et dicat tibi: Domine pater-<br />
famiüas, recte consuluisti onmia, sapientissimus vir es, qui gubernare<br />
possis, etiam sine me. Ubi autem interim manet gloria et maiestas divina ? jo<br />
Ubi manet ipse Dens, si tu omnia prospicis, gubernas et effieis ? si tua<br />
sapientia et potentia facit omnia t nempe divina sapientia hoc modo<br />
in nihiluni redigitur. Quin potius destruantur consilia tua, dissipetur<br />
potentia et sapientia tua, ut experientia discas, quod, quo quisque est<br />
sapientior, eo minus efficit hoc, quod vult, eo est stultior et infoeücior. si<br />
E contra, ubi nonnunquam minimum-spei est, ibi facülime succedit,<br />
ut intelligas sapientiam et potentiam, qua tu fidis, niliil esse, niliil posse,<br />
sed potius nocere. Non, quod daninet sapientiam et potentiam Dens,<br />
simt enini dona Dei, quae dat hominibus ; sed hoc damnat, quod homines<br />
sapientes et potentes fiducia horum donorum exchuhmt Deum a guber- so<br />
natione rerum et ipsi per se onmia conantur regere. Sic Cicero, lulius,<br />
Brutus consilia Reipublicae bene constituendae ineunt; cogitant: sie<br />
faciam. QuLs? Ego Cicero, Caesar, Brutus. Qua re facias ? Älea sapientia,<br />
mea potentia. Hanc praesumptionem et arrogantiam non vident peccatum<br />
esse. Post, cum sapientissimas suas cogitationes falli vident, blas- u<br />
phemi flunt et putant nullum esse Deum aut Deum iniquum esse, (|ui<br />
17 videt li 24 sapientia ot polentia hoc S 34 experientia fehlt S iliseae]<br />
(licaa S quod fehlt S 36127 ubi bu ut] ut infirnii potentes, stulti sopiontos fuisso<br />
videantur tuquo S 39130 liominos bit potentes fehlt S 3t conantur regere] regere<br />
volunt .S' 34 videniut 8 34/30 peccatum ease fehlt S 36 viderent S 36 fiuiit]<br />
facti sunt
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 127, 2) 245<br />
Hs]Illani praes\imp[tionem, arrogLantiani non vid[eruiit, et putarunt deum<br />
iniquum et nulluni, quia eam sap[ientiam non approb[avit, qua excedLe-<br />
bant suos limites. Tex[tus: 'Dominamini piscib[us maris' etc. Sic fac, i.sbioIm,»»<br />
ut vis. Sed gubLernare domum, hominem, velle constituere res. Sed non<br />
5 etc., cave hunc versum, qui est idea, pictura totius mundi, qui e.st scilicet<br />
'frustra' et 'legen'. [331. 175b] Dominatio eius propria, sie facit PLiinceps,<br />
ma^Listratus, paterfaLmili.is et unusquis[que a summo ord[ine usq[ue<br />
ad infiraum, ancÜLlam, famulus non est alius: mane surgo etc., et fatigo<br />
me manducando PLanem doloris; omnes sunt tales. Msi quos deus illuLmi-<br />
10 net, ut ag[noscant se in vitae genere et putent donum. Si econtra, sunt<br />
hie descripti, quia fa^ciunt hoc opus suum, fie tDOÜens fein. Sie Jollen<br />
2 sapLientiam hinter approb[aTit, mit Strich zu eam gezogen non fehlt 5l6 am<br />
oberen Bande der Seite steht Arrogantia, Praesumptio, Divinitas rapta<br />
Dr]virtuti non honorem- habet et sapientiae non addit successum. Ideo<br />
autem infoelices sunt, quia excedunt limites suae sapientiae neque eo<br />
sunt contenti, quod sunt 'constituti Domini super pecora campi, pisces J-'""!« •< '»<br />
15 maris, volatilia coeli et super terram', quarum rerum dominium homini<br />
concessum est, Genesis 11. Sed volunt etiam gubernare per se hominem<br />
sibi similem, domum, uxorem, liberos, regna, Imperia idque autoritate<br />
et sapientia propria, non salutato Deo^, non invocata ad id ope divina.<br />
Ergo hie versus est idea et imago totius mundi. Quid enim aliud<br />
20 est totus mundus cum omnibus suis studiis quam : frustra mane surgere ?<br />
Inspice Principes, inspice Magistratus, inspice patresfamilias et Oeconomos,<br />
et videbLs mane surgentes, sed frustra. A summo igitur ordine usque<br />
ad infimum omnes canunt hoc carmen, Monarcha aeque ut ancilla in<br />
domo: Ego mane surgo et fatigo me ac manduco panem doloris. Pau-<br />
25 cissimi sunt divinitus illuminati, qui hanc gratiam habent, ut agnoscant<br />
se esse instrumenta, Deum autem gubernatorem, et qui donum existiment<br />
successum, non opus suae sapientiae et consilü. Eeliqui omnes<br />
incedunt in praesumptione, et quasi ipsi sint Magistri rerum, suo operi<br />
tribuunt omnia. Inde fit, ut inpingant. Sic Cicero, Demosthenes, alii<br />
30 summi viri in Eepublica non peccaverunt in eo, quod fuerunt sapientes,<br />
Sicut in regno Israel Achas et Aehab, quos apparet fuisse poUtieos viros,M?."'i''f<br />
Sed m eo peccaverunt, quod cogitabant res illas et Imperium illud suae<br />
sapientiae subiectum esse. Cicero videbat se esse unicum Oratorem<br />
in Romana Eepublica et videbat, quid oporteret fieri, quomodo guber-<br />
35 nanda essent omnia; quia autem erat vacuus timore Dei et suis consilüs<br />
12 haberet S addit successum] successum adderet S 12113 Ideo bis sunt] Fiebat<br />
antem id ideo S 13 excedebant S 14 sunt (1.)] erant ,9<br />
') Vgl oben S. 227, 22.
246 In XV Psalmos gniduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2)<br />
H8]{)eij|eLn ^Weifter. CLicero nou pec^cavit et DemostliLcnes in hoc, ([uod<br />
siSanilsJ'^'''*^' ^"äl'l
In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2. 3) 247<br />
Hs] Oeco[nomiam, Pol[itiam; cuiu.s viit[ute? Meae. Es solLicitus talis, sed<br />
turba, ut d[icas: '2)aä f)et id) nid)t getneint. Deb^es d[icere: Donum dei est,<br />
fruor eo, donec D[eo placLct. Vel si abit: Domine deus, eram possessor<br />
doni, 'dedisti, abstulisti'. Sic habes pulch[ram pacem, alioqui cum*'»''»'"'<br />
s raax[imis doloribLus, Si uon fit. Ideo dicitur: 'Vanum'. In.spice omnes<br />
PolLitias; Roma, AthLcnae, Aegyptiis, ubiqLue invenies istum versum.<br />
Sequitiir altera pars psLalmi, in qua docet simpliciter omnia esse<br />
dona, redarguta nostra stultitia et praesumpLtione. Quomodo faciendum,^-'<br />
cum mea sapLientia, potLestas non perrumpit? Si CicLcro hie, Demo-<br />
10 sth[enes: e^ l)at mir gefeit, nihil est provectum tanta sap[ientia, quanta<br />
in corde hominis. [331. 176»] Nihil speciosius eorum consiliis, nihil effec-<br />
7 ps^almi o zu 11 am oberen Bande der Seite steht Fortuna<br />
Dr]magniflce extructas aedes. Eum si quaeras: unde haec habes? cuius<br />
opera? cuius virtute parasti eas?, Eespondet: Mea. Non. Et ut id<br />
videas verum esse, incendio perire eas sinam, aut tu, priusquam iis pro<br />
15 libito fruaris, morieris. Alius in pace gubernat Eempublicam, ducatum,<br />
regnum. Cuius virtute ? Mea, inquit. Non. Et ut videas id verum esse,<br />
permittam excitari seditionem, bellum aut aliam turbam, ut mireris<br />
et dicas: Quis vel suspicari potuit haec futura esse?<br />
Contra hanc praesumptionem docet nos Psalmus, iit dicamus : uxor,<br />
20 liberi, familia, opes, pax, regnum etc. sunt dona Dei, iis fruar cum grati-<br />
tudine, quam diu Domino placuerit et quam diu Dominus dederit. Si<br />
moritur uxor aut liberi, si aliquid publice turbatur, Domine Deus, eram<br />
possessor horum donorum, tu ea 'dedisti', idem tu 'abstulisti' quoque. *"''"• "'<br />
Libenter igitur feram haue iacturam, tamen alioqui non potuit aeterna<br />
25 haec esse possessio etc. Animus ad hunc modum institutus etiam adversa<br />
bene ferre potest, quae impii cum maximo dolore ferre coguntur. Sed<br />
mundus non audit, ideo experitur hoc, quod Psalmus dicit: Vanum est<br />
vobis mane surgere, et simt sibi ipsis carniflces et diaboli, qui se ipsos<br />
affligunt, et frustra. Merito. Cur enim non audiunt. Intuere igitur<br />
30 in omnia regna, in Respublicas omnes, quarum historiae extant, Eoma-<br />
nam, Atheniensem, Lacedaemoniorum, Thebanorum etc., et invenies<br />
imaginem verissimam huius versus.<br />
Cum dederit dilectis suis somnum; ecce haereditas v.3<br />
Domini filii, merces fructus ventris.<br />
35 Postquam supra satis redarguit praesumptionem nostram et iUam<br />
affectationem divinitatis, accedit iam ad alteram ijartem huius Psalmi,<br />
16 inquit fehlt S
248 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] i,Ps. 127, 3)<br />
Hb] tum, sed contrarinm. Nihil fiiit ignar[um, quantum ad humanas res.<br />
CicLcro tan MäjÜid) redien. Si hoc fieret, esset pulch[errinia respLubliea;<br />
sap[ientia non defuit. SBov an felet§? Praesumptio, quia volo esse opus<br />
sapLientiae. Tanta est in CicLerone sap[ientia, quanta in c^apite bumano;<br />
sed tua sap^ientia pertiuct ad alios ho[mines, qui non omnes sunt tuo »<br />
capLite. Invenies centum milia, quibus dispLÜcet, vix duos, etc. Sed<br />
ipsi: mihi videtur consultum opLtimum, Si sie faciamuß; quando venit<br />
ad rem, minor te seqiiitur et maior par.s aufugit; qui te seq[uuntur,<br />
fütnen in Iierjleib. Sic ego cogLitabam, cum ELuangelium inciperem:<br />
qLuamquam causam allein auff mid) legt, sie cog^ito: tarn clara necesLsitas, lo<br />
Dr] in qua docet simpliciter omnia esse divinae benedictionis. Nam hoc<br />
demum est vere docere, primum destruere falsa, post aedificare solida<br />
et firma. Poterat enim quaeri: Quid igitur faciendum est, siquidem<br />
potentia ac sapientia nostra nihil proficitur* Sicut in Cicerone videmus,<br />
in quo tanta sapientia fuit, quanta omuino cadere poterit in animuni is<br />
humanum, et tarnen nihil illa sapientia profecit, sed sibi et aliis obfuit.<br />
Ignorantia certe non peccavit, quod ad res ipsas attinet. Eatio enim<br />
\idere potest, quae facta sint utilia, quae non. Et sicut naturaliter<br />
comparare inter se numeros possumus, quod denarius numerus excedat<br />
quinarium, Ita potest Cicero certo pronunciare (quod ad res ipsas attinet), «o<br />
quae in administratione Eeipublicae sequenda sint, quae non. Sapientia<br />
ei certe non deest, quae est creatura Dei bona. Quid igitur deestt Hoc<br />
Kcilicet, quod addit praesumptionem, quod illara administrationem rei<br />
longe difficillimae putat esse opus suae sapientiao. Quanquani igitur<br />
sit in Cicerone (sicut ante dixi et monimenta (luoquc eins indicium faciunt) »s<br />
tanta sapientia, quanta in hominem cadere potest, tamen non est par<br />
Kuscepto negocio. Eatio est, quia Cicero accomniodat sapientiam suam<br />
ad alios homines regendos, qui si idem sentirent et vellent, quod Cicero<br />
sentit et vult, bene se haberet res. Sed inter centum milia vis. unus aut<br />
alter est, qui probet consilia Ciceronis et idem velit, alü omnes diversum »o<br />
aut aliud sequuntur et probant. Hie etsi niultum clamet Cicero et res<br />
quoque idem loquatur, suum consilium houestissimum et maxime e<br />
Eepublica esse, tamen maior pars vincit meliorem et pauci ii, qui Ciceronem<br />
sequuntur, una cum ipso auctore in discrimen vitae et bonorum<br />
veniunt, dum pertinacius sua consilia urgent. "<br />
Ego igitur in principio causae meae, cum contra indulgentias et alios<br />
abusus scrihcrem, hoc donuni divinitus dafum halicbam, (juoil (antani<br />
causani in mc iinum rccipicbam et mihi uni sustinendani auxilio diviiio<br />
iudicabam nee putabam fiducia aliorum quippiam tentandum esse, alio-<br />
16 potuit S
In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 249<br />
Hs]ut impossibilc, qnod non probetur ab omnibus. Et sequebatur. Si hie<br />
cogLitassem: quia let[arent\ir audLitores, ergo g^e e§ an, — Sicut MuntzLC-<br />
rus et ein seditionem angevid)t. Sed sicut PLaulus docuit me, feci: 'Infflat.e.^<br />
semetipso', cap. 6.; sap[ieiitia mundi non sie facit, sed S[piritiis S[anctus.<br />
s Cic[ero et DemosthLenes q[iianiqiiam eonsuleret, hoc factmi AthLenien-<br />
ses et grecae Civitates, Non volebant tantum in se, sed in ceteris: nos<br />
secuti Demosth[enem, ilk effecit! Ita Cic[ero Eo[manum impLerium:<br />
me authore fortimata Koma. 5)a§ fjeifft velle facere ex d[ivino dono<br />
praesumptuosum opus. Quando interrogas, quid faciendum, Num non<br />
10 imperandum, regendus PopLulus, ducenda iix[or, quaerenda pecLunia,<br />
3 fecit 4 semptipso 8 dono über (opere)<br />
Dr] qui idem mihi aceidisset, quod Munzero et aliis fanaticis accidit. Boni-<br />
tate autem causae, hoc est, ipso verbo Dei nitebar. Id sentiebam ne a<br />
portis quidem inferoium everti posse, etsi me et qui mecum sentiebant<br />
facile per tyrannidem adversarü possent opprimere. Ae sane bonitas<br />
15 causae effecit, ut sequeretur quoque ingens approbatio omnium, etiam<br />
illorum, qui nunc nobis sunt infensissimi bestes. Hie si tam stultus fuissem<br />
et eogitassem me habere infinites meae sententiae suffragatores ac<br />
fiducia multitudinis coepissem aliquid tentare, sicut Munzerus fecit, idem<br />
meus quanquam in causa meliore, qui illius, fuisset exitus. Sed malebam<br />
20 sequi S. Paulum, qui me sie monebat Galata. 6.: 'Opus suum probet ®oi-6.<br />
unusquisque, et sie in semetipso gloriam habebit et non in alio.'i Ac<br />
prodest hoc praeceptum etiam in politicis causis gravioribus observare,<br />
ut, si quis aliquid magni tentat, nequaquam id faciat fiducia aliorum,<br />
sed sibi soli id sustinendum esse putet et ideo divinum auxilium imploret.<br />
S5 Alii, qui amicorum gratia et auxiliis nituntur, nunquam de divino auxilio<br />
cogitant, ideo etiam semper habent exitus infoelices. Sic quidam in<br />
Suevis, cum iam ad ultimum supplicium raperetur ob quaedam consilia<br />
in Republica tcntata, sapientissime dixit: S35a§ einer allein ntd}t fonbte<br />
er'^eben, baä folt er jelbanber Itgcn laufen ^ hoc est, nihil fidu-<br />
30 cia aliorum tentandum esse. Propria experientia edoctus vidit infoeliciter<br />
tentari ea, quae aliorum fiducia suseipiuntur. Ut autem redeam<br />
[SBg. T] ad institutum : Cicero, Demosthenes, summi viri, non putarunt<br />
11 Munzero, Zwing! lo et S fanaticis fehlt 8 11(12 Bonitate] Fiducia S<br />
12J16 hoc bis sequeretur] aniraabar earaque sentiebam tam apertam, veram et indubitatam<br />
esse, ut impossibile esset eam ab ullo sano impugnari aut everti posse, et sequebatur S<br />
19 quamquam in causa meliore fehlt S 26(27 in Sueyis fehlt S 28 tonbte B<br />
29130 hoc bis esse fehlt S<br />
') Erinnerung <strong>Luther</strong>s aus der Anfangszeit seines Wirkens. ') Wander : erheben 1.<br />
4
250 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1510.] (Ps. 127, 3)<br />
Us]mulgere, atiricolare etc., — Sed sie, ut Ijciil: 'Dabit'; las ein douum bl[eü<br />
ben, dicit SLpiritus SLanctus, et deinde: 'qui sit dil^ectus', et: 'per somnum'.<br />
3 partes: donum est, amico donatura et facilc donatnra. Breviter respon-<br />
det et postea declaLiabit latius. Qu[idquid incipis, teipsiuu, vitam,<br />
maniirn, lingLuam debes agnoscere esse donum Creatoris. Hoc nemini<br />
datum nisi dÜLectis suis. Facies et idea est in praesenti vers[u: qui<br />
non sunt dil^ecti i. e. qui possessi divinitatc nativa vel carnali, qui vol[unt<br />
facere, ut cogLitant. [331. ne*] Uli non habcnt donuin, qui non agnoscunt<br />
donum. Cicero in suis libLris sepe fatetur hoc ImpLerium Eomanum<br />
deos ImmorLtales fecisse. Sed revera se faciunt deos Im[mortales viii-<br />
9 Romanum o 10 über fecisse steht partum<br />
Dr] eum negociorum exitum, qui fuit. Quod igitur res aliter cecidit, quam<br />
ipsi existimabant, non ideo factum est, quod parum prudenter con-<br />
suluerint Eeipublicae, sed sua ip.sorum culpa, quod volebant gloriari<br />
non solum in semetipsis, sed etiani in aliis, ut cives dicercnt: Ecce hunc<br />
sumus secuti, hie gessit illas res etc. Sieut testatur versiculus Ciceronis: is<br />
O fortunatam natam me consule Eomam.^<br />
Haec an non arrogantissima vox fuit et dignissima, quae exagitare-<br />
tur! Ad extremum itaque canebat aliam cantilenam, sicut apparet in<br />
Epistola ad Octa\ium.2 Hoc autem est ex divino dono facere opus<br />
superbiae humanae seu potius Satanicae. »u<br />
Si igitur iam Cicero et Demosthenes rogent, cum sapientissima<br />
consilia eos fefellerint, quid faciendum sit? Sit ne obmittenda sapientia<br />
et abiiciendum Imperium etc.? Respondet Salomon: Non. .«cd debetis<br />
imperare, gubernare Eempublicam consiliis. Sic Oeconomum iubet<br />
ducere uxorem, quaerere opes, colere af^rum etc. Sed sie, ut stet hoc: »s<br />
Dabit dilecto suo per somnum, ut verbum (Dabit) maneat, hoc est, ut,<br />
quidquid obvenit, donum esse agnoscatur. Item, quod dabit ei, qni<br />
est dilectus, et dabit quasi per somnum, ut sit donum donatum amico<br />
et facile donatum. Haec est summa brevissime exposita. quam postea<br />
latius explicabit per partes, ut, quidquid inspexeris, teipsum, vitam so<br />
tuam, corpus tuum, uxorem, liberos, paceni, successum etc., agnoscas<br />
esse donum creatoris, nemini dalum nisi dilecto suo. Facies igitur et<br />
Idea mundi est in praccedenti versu, nbi non sunt dilecti, sed dementati<br />
homines nativa divinitale et carnali, qui omnia suis consülis volunt<br />
/2 ideo bit est] fit ideo S 13 volunt S 14 dicaiit S ITjlS Haec ii«<br />
exagit«retur? fehlt 8 18 itaque] aiitoui 8 lOßO opus ii» liumanae] praesumptuosuni<br />
opus .9 20 seu bit Satanicae fehlt S 34 Sic bit iubet fehlt S 35 uzores 5<br />
33134 dementati liominea] posseMi S<br />
') Juvenal X, Vii. ') Oben S. 22
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 251<br />
Hs] b[iis in partu et conservatum. Ibi aiittam Syllani, (.'[atiliuam, Ces[arem,<br />
ut (iLicant: Nos non sumus, qui fecimus. Domim habent, sed non intelLÜgunt<br />
esse donum. Nemini est. Si diix[isti uxLorem, si es praedicator, raagLi-<br />
stratus, Esto pnidens, audi VLerbum et intelligLe, quid sis. Ecce es Dloc-<br />
5 tor, theoLlogus, paterfamilias, \djxe\b brann: 'Dedit'. Dabit et ex corde<br />
etc., i. e. quod sit donum. Et nullam aliam mercedem a te requii-it, quam<br />
ut agnoscas. Sicut dicit :n sapientia: 'Non pot[ui contincre, nisi deusBeisti.g.si<br />
daret', quod servas castitatem, est donum. Et lioc ipsum donum est,<br />
nosse hoc esse donum. Si scis, quod deus dedit magListratum, si fortunam<br />
10 liabes, semper donum dLci, non virtus, opus, gloria mea. Dedit Ces[ari<br />
fortunam, spero, quod dicit: Dominus dat. AudLimus eam celebrari in<br />
quodam dicto et facto, in vict[oria E^egis Gal[lorum dixit donum dei.<br />
Qui dei nomen nominat recto et ascribLit opus deo opifLici, habet pro-<br />
6 nulluni zu 7 Sapiientia r<br />
Dr] regere et efflcere. Hi nullum habent donum, quia, et si habent, tamen<br />
15 non agnoscunt tanquam donum nee dicunt: Haec Deus dedit. Ac licet<br />
Cicero et alü Philosophi interdum illas res dona Dei esse significent,<br />
tamen non credunt, sed ex se Deos quosdam faciunt ac creatores, qui<br />
suis consilüs mimierint Eespublicas, Imperium propagarint, imminentes<br />
turbas caverint etc. Hac praesumptione provocant Deum, ut immittat<br />
20 Annibalem aUquem aut Pyrrhum aut intestinum bellum excitet per<br />
Syllam, Pompeium aut coniurationem nefariorum hominum per CatiUnam,<br />
ut sie agnoscant se non esse gubernatores tantarum rerum. Sic<br />
habent etiam impü dona Dei, et si non intelligant esse dona. Nos autem<br />
debemus id discere, ut, si duxisti uxoreni, praefectus es Eeipublicae aut<br />
26 alicui alii negocio, Bene, esto prudens, audi Verbum Dei et intelMge,<br />
quid sis, quid non sis, uxorem, liberos, familiam, opes etc. orna hoc<br />
titulo, quod Dominus ea dedit, hoc est, sentias ex corde esse dona Dei,<br />
quae Deus dedit, neque aliud pro üs exigit, quam ut grato animo agnoscas<br />
esse sua dona. Verum hoc ipsum agnoscere etiam est donum Dei, sicut<br />
30 dicitur Sap. VIII.: 'Scivi, quod aUter non possem esse continens, nisiüBci«ft'.2i<br />
Deus id daret.' Hoc autem ipsum erat summa sapientia, scire, cuius<br />
esset hoc donum.<br />
Qui igitur certo statuit uxorem, liberos, Magistratum etc. esse dona<br />
Dei, is non inlfatur successu, quia seit donum Dei esse, non suum opus,<br />
35 non virtutem et gloriam suam. Sic spero Carolum Caesarem, cui Deus<br />
insignem fortunam donavit, sentire, quod tot ac tantae res praeclare<br />
14 et bii tarnen fehlt S 16 esse significent] appeUent S 26 Adscribe ad uxorem S<br />
26J27 orna bi» ea] Dabit aut
252 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3)<br />
Hs] pk'ium (Icum, et spero, quod vincet TLiucam, qiiia dicit douum. Sic<br />
(£l)cman qiiaudo agLnoscit donum, tum habet pmam et solidam letitiam<br />
^iotii.siin ux[ore et libLCris. Si aiifert, dicit: donum dei fuit, 'Dominus dedit'<br />
etc., nu ev5 roeg, carebo; talis non laborat, non 'mand^ucat afflLictionis<br />
pa^nem' etc., sed 'dormit', quia est ille 'dÜLCctus', quem deus dilijr^it et<br />
dat ei, quasi dormiat. Verbum apud gentÜLCS, quod 'dormienti' etc.<br />
Vtrg[ilius: fata regunt orbem etc. Alii f^abcn« bejjer angriffen etc. PapLa<br />
habebat CLCsarem nostrum pro fatuo, Veneti irriserunt, Klcx Franciae<br />
contempsit. Pap[a habLcbat phis sapLientiae in uno dig^ito quam 25<br />
CLCsares. lam etc.: habet fortLunam! Sed sero, tarde. Ipse habet istas<br />
victOLiias, potentias, glorias somniando, quia spero, quod intelligLat<br />
donum esse, ut dicta et res ostendunt. [81. 177»] Ideo Qljctä im fo Ieid)t<br />
Dr] per suos gestae non sua aut suorum industria solum, sed Deo donante<br />
ita gestae sint, sicut fertur de eo, quod iiraeclaram illam victoriam,<br />
quaudo Eex Galloruni ad Papiam caplus est, soll Deo acceptam retulcrit.^ ii<br />
Sic maritus ita iustitutus habet puram laetitiam in uxore et liberis, quia<br />
sentit ea Dei dona, et fruitur iis cum gratiarum actione, quam diu Deus<br />
concesserit; Si iterura aufert ea Deus, aequo animo fert, non hiborat,<br />
non edit panem afflictioni.s, sed dormit, quia est ille 'dilectus', cui favet<br />
Deus, et vivit, ac si dormiat, eique tanquam dormienti rete trahitur, so<br />
s.iim. I, a sicut de Timotheo dicebant. Nam viderunt Gentes quoque fortimam<br />
dominari, sicut Poeta dicit: Fata regunt orbeni.^ Causam tarnen nescie-<br />
runt, cur .sie fieret, quod sapientissimi fallerentur et aliis, qui nullam<br />
sapientiae laudem singularem haberent, omnia cederent ex sententia.<br />
Cum primuni Imperium ad Carolum Caesarem nostrum invictissimum 2»<br />
delatum esset, mira erat omnium de eo desperatio. Papa, üallus, Veneti<br />
ridebant nos admiratione suae sapientiae,- cuius nihil in Carolo simile<br />
A-idebatur. Quid auteni fit? Sapientia illa admirabilis, de qua liostes<br />
Imperii gloriabantur, turpiter confuuditur, (.'arolus ubique triumpjuit.<br />
Clamant igitur et convicii loco obiiciunt ei fortunam, quod habeat istas 10<br />
glorias non ex se, sed quasi dormienti cimcta obveniant. Verum tu vide,<br />
unde ista fortuna sit, et invenies esse donum Dei. Id (piia t'arolu.s in-<br />
tcUigit (ut spero), et testantur id tum facta tum dicta eins, ideo diligitur<br />
a Deo et sicut Psalmus dicit: 'Dilecto dantur omnia quasi per somnum.'^<br />
Quod si aliquando (quod Deus proliibeat) sinistrc ali
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 253<br />
Hs](iti (lormiendo, habet omnia. Sic nniciiiqiie, si intelLÜffit doniim; si etiam<br />
uLicI: 'Denn dedit!' Is fruitm- rebus et cjeneiift feiiiev (jeijcIjLaft, Gene.<br />
l.f'OToi'cV.is<br />
3Jft et t[rmft et dLicit deo g[ratias: domine deus, donum tuum est. Si<br />
pei'it, — : tuiim fiiit et itenini tuum, et habet pacem, quia Impii habent<br />
5 'pLanem affl[ictionis' et irrequieti. Pius non solum dormit in nocte sed<br />
t[Oto tempore vitae, Ie|[t ßfjen, ut deus mac^t, fruitux donis et sinit se<br />
instrumentum et dat deo gloriam, ille dormit et habet omnia tan-<br />
quani in quiete, ocio et omnia faciendo nihil facit et nihil faciendo<br />
omnia facit.<br />
29. lulii 'Ecce hereditas domini fllii, fructns' etc. Cepimus alt^eram<br />
partem huius psalmi, ubi damnatiir sap^ientia humana. Docuit veram<br />
causam et principium, datorem et gub[ernatorem PLolitiae et oecoLUOmiae,<br />
scilicet ipsiim D[eum. Paucis VLcrbis dixit: 'Dat amico in somno<br />
vel per somnum', ut iste somnus referatiir ad ocium et quietem con[Sci-<br />
15 entiae vel animi, Non C[arnis vel corporis; laborandum et sudandum,<br />
sed leta[ndum et üdLendum con^scientia in benedictione divina, quia<br />
scripi^tum Gen[esi, quod omnia nostra sint et constent bLcnedictione<br />
Dr]est ChrLstianus, dicet: 'Dominus dedit' tamdiu successnm, 'iam aufert, $.1061,21<br />
sit nomen Domini benedictum.' Sic pius fniitur rebus et dominio illo<br />
20 concesso a Deo Gen. II. Edit, bibit, dormit, delectatur uxore, überis, i.sbi(>(ci,28<br />
opibus cum gratiarum actione, dicens: Domine Deus, tuum est donum,<br />
tuum fuit donum; Si eripis, iterum est tuum etc. Sic est animus vere<br />
et pie quietus et tranquillus. Impii autem habent panem afflictionis<br />
et ne noctu quidem dormiunt. Pius autem non solum noctu, sed in tote<br />
SS tempore vitae suae dormit, hoc est, est ocioso animo et in regno quasi<br />
in molli lecto quiescit, summam gubernationem concedit Deo ac fruitur<br />
donis eins et seit se esse instrumentum Dei, atque ita omnia habet tanquam<br />
per somnum in ocio, dans Deo gloriam, et nihil faciendo facit<br />
omnia, ac faciendo omnia nihil facit.<br />
30 Sic, postquam supra satis damnavit praesumptionem sapientiae et<br />
virium humanarum, docet tandem veram causam et principalem dominum<br />
et gubernatorem Poütiae et Oeconomiae, scilicet, ipsum Dominum.<br />
Est autem mira brevitas: Dat amico suo per somnum. Somnus vero,<br />
de quo dicit, referendus est ad ocium et quietem animi vel conscientiae,<br />
35 non ad ocium carnis et corporis. Laborandum est corpore et sudandum,<br />
sed in laeta conscientia ac flducia benedictionis divinae, sicut in Genesii.moiei.as<br />
scriptum est Omnia nostra constare benedictione divina, non nostra<br />
cura. Iam pergit et, quae breviter exposuit, latius expUcat eo ordine,<br />
29 nil B
254 In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3)<br />
Hb] divina, non nostro. Seqiiitur nunc. Et iterum servat ordLinem, quem<br />
a principio: 1. OecoLnoniia, postea Pol[itia.<br />
De OecoLUomia dkit sie: 'Ecce'. rhr^asi.s est EbLraica, cuius natura<br />
est histeron pro[teron, praedicatum ante subiectuni ponere: 'Ecce, fllii<br />
sunt hcreditas dLomini, Ecce, f^ructus ventri.s est merees'. Sic est clarius. »<br />
Sut. i,42lmpossibile fuit intelLÜgere Imnc psalmum in latLina lingua. 'FLructus<br />
venLtris' de b^eata viig[ine. Sunt vocabLula et locutio d^ivina. Sicut<br />
scripLtura loquitur de rcb[us, sie ipse etiam. Ecce, est sap[ientia, re-<br />
gLula, modus de OeeoLnomia: Filii sunt hereditas divina vel dei d^onum,<br />
fruetus et qLuidqiiid nascitur ex ventre, est merees, i. e. donum. 1. po- lo<br />
nit in masculLimim gLcnus, postea voeat 'f^ructum' etiam femelLlas et<br />
quaseunque generationes et praceipLUC de homine: quod sunt p[atres<br />
et matres, non sunt humani operis sed divini. [581. 177 *>] Mulier non habet<br />
ex marito, quod gravida, licet habeat per maritum et maritus per uxLorem,<br />
i.mo(ci,88tamen e.st donum dei, quia TexLtus: 'Creavit eos masc[ulum'. Non sunt js<br />
sui autliores, flctores, sed creature tam masLCulus quam feLmina. 'Et<br />
benedix^it: Creseite'. Ex isto tex^tu fleuft iste versus, quod deus dat<br />
benedictionem; non est operis nostri, sed benedictio d^ivina liabere<br />
filios. Alias, prolem, esse PLatrem, matrem. Hoc mundus non obscrvat.<br />
8 sie] sicut 14 maritus] niaritum 19 filios, Alias] filios as<br />
Dr] quem supra servavit, ut piimum de Oeconomia, post de Politia dieat: so<br />
Ecce filii haereditas Domini et iiuctus veutris est merees. Est miiabilis<br />
obscuritas in hoc versu vitio interpretis, nee possibile est intelligi eum<br />
ab homine Latino. Xon scduni enini voeabula, sed et phrasis est divina,<br />
qua Spiritus sanctus et sciiptura utitur. Sententia igitur haee est: Ecce<br />
haec est sapientia, regula et modus recte sentiendi de Oeconomia, quod sj<br />
filii sint haereditas divina, id est, Dei donum, et quod fruetus ventris,<br />
hoc e.st, quiequid ex ventre nascitur, est merees, id est, donum Dei.<br />
Non est autem valde inepta sententia, si primo loco differentiae causa<br />
filios aeeipias masculinum seüicet genus, secundo fruetum ventris, id<br />
est, femellas omnium animantium, potissimum tamen hominum. Eedit ao<br />
enim res eodem, nempe, ((uod patrem et nuitrem esse non sit humani<br />
operis sed divini; Et quanquam maritus generet per uxorem, uxor autem<br />
impregnetur per virum, tamen utrunque sit donum Dei et benedictio<br />
i.TOolM,«? divina, sicut textus dieit: 'C'reavit Dens ma.sculimi et lniiuinam.' Cieavit<br />
dicit, ut significet, (niod non sint sui ipsorum rectores et flctores, sed ss<br />
31 haereditas Domini filii S fruetus <strong>von</strong>tris est merees] merees fruetus ventris S<br />
28 autom valde fehlt S diflerentiae causa fehlt S ji res fehlt S 33 impregnetur]<br />
sit gravida
lu XV Psalmu3 graduum. 1532/^3. [1540.] (Ps. 127, 3) 255<br />
Hs]si etiam vid[et, quia est quotLidianum beneficdum. Ideo vilescit et ita,<br />
ut videamiu" esse porci et nihil ciu'are, ut cet[era aninuüia; Tilios': singu-<br />
lariter est copulatus sexiis cum sexu, non ijromiscue ut beluarum. D^ei<br />
donum esse PLatrem vel mLatrem, habere prolem, sive maSLCulinam vel<br />
5 feLinininam. Nemo arroget sibi se fecundare raulierem. Non praesumat<br />
nuilier se concipere ex sanitate, quia multae steiiles, ut ostendat deus,<br />
benedictionis dLivinae. Copulantur quandoque fein, iunge, \d)on leule,<br />
magni PLrincipes et opulentis[simi non habent, si etiam crucientm'. Alii,<br />
qui non habent panem. Ista vox vel tt)[OVt: ()ev £)at mtrs bejd)eit. Ex<br />
10 lacob venit, dicuntur quidem: ®ot dedit; sed pauci intelLligunt et obs ->•''!»(« s«. 21<br />
curata misera Ub[idine CLarnis et aliis feditatibLUS e[arnis et ealamitati-<br />
bus, peri[culis, sudorib[US; ista obscurant benedictionem, ut non vid^ea-<br />
12 obscurat<br />
Dr] quod tam masculus quam foemina siut Dei creaturae. Deinde addit:<br />
'et benedixit eis: Crescite et multiplicamini.' Ex hoc Genesis loco manati"''»tM,28<br />
15 liic versiculus Psalmi. Nam quod Deus dat liberos, hoc non est operis<br />
nostri, sed est benedictio divina. Quauquam auteni mundus hoc ex-<br />
peritur, tarnen neque intelligit nee observat; quia enim illa procreatio<br />
soboUs est quotidianum beneflcium, ideo vilescit. Sic mundus tanquam<br />
porci in coeno studiorum ac voluptatum suarum volutatur et haec summa<br />
so Dei beneficia, in quibus vivit et ambulat, neque agnoscit nee mirat.<br />
Observandum autem hoc quoque est, quod non ita promiscue bene-<br />
dixit Deus homini, sicut alüs bestiis benedixit, sed peculiari benedictione<br />
horainem ornavit, ut eo facüius credamus donum Dei esse, habere filios<br />
et flüas; neque sibi arroget maritus, quasi ipse foecundet uxorem, nee<br />
25 uxor sibi arroget, quasi concipiat naturali et propria quadam sua virtute,<br />
sed discant esse haec opera vere divina. Ideo etiam accidit nonnunquam,<br />
ut sanae et formosae muUeres robustis et sanis maritis coniunctae in<br />
magnLs opibus et deücüs tamen sint steriles, ut videlicet ostendat Deus,<br />
benedictionis suae, non humanae virtutis aut naturae esse parere et<br />
30 gignere. Contra, alius, qui vix contra famem se defendere potest, plenas<br />
aedes sobole habet. Eecte igitnr dicunt Germani nostri, cum de liberis<br />
loquuntur: Unfer ^(iffi'^ ®ott I}at mir et)n ünb hefdieeret, Deus<br />
largitus est mihi Uberos. Hoc verbum quanquam omnibus in ore Sit,<br />
pauci tamen sunt, qui admirentur istam benedictionem aut intelHgaut,<br />
35 propterea, quod oscurata sit misera illa voluptate et aliis foeditatibus<br />
15 liberos] benedictionem S 16 divina habere liberos S 17 enim fehlt S<br />
20 in his ambulat fehlt S 24 quasi bis foecundet] se foeoundare S 25 quasi] quod
256 In X^V Psalmos graduura. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3)<br />
Hs] tur bLenedictio sed maledictio, quia filii iiiobLedientes, filii emoriuntur<br />
et relinq^uiint patre.s orbos et patres relinq^uunt orphanos. Ideo refert<br />
nos S[piiitus s^anctus ab istis spectris calLamitatum, labLorum, periculorum<br />
et iubet intueri ipsam .sub.stantiam coniugu, quae est bLenedictio<br />
divina. Et sie vult nos vincere, quod debLeamns ab.sorbLere, qLuidquid »<br />
est calLamitatis, per illam bene[dictionem excel[lentem, qua creavit<br />
te masLCulum, feminam, filium, ut praeponderet substantiam actibus;<br />
quia tales .sumus: .si alicui daret per omnia .sanum corpus, et tantum 1<br />
jri}lüev, niliil; [331. 178»] ut dicitiir: Si c^en 9{om tru^ etc., illa natiu-a carnis<br />
nostrae. Est magnus labor et sudor, jolt mid^ Jool auff§ maul ^cl)laf)cu «><br />
et flud)en et obli[vi.sci omnium. Sic filii parentib^us faciunt, non cogLitant,<br />
quoties niater vigÜLaverit et patrjs infinites labores. Si semel cedit,<br />
abit. Si adultos libLcros videret mori. Iste calLamitates obscurant istam<br />
benedictionem, bae tf)ut Satan et peccatum. SLpiritus s^anctus auteni:<br />
spectandum douum et author et verbum ilhid bene inculcandum: 'Bene- u<br />
dixit eis', quod sit bLenedictio divina. Si hoc, jo gerat?', toies roolLle. Ego<br />
6 exelLlentem 9: (140) 178 13 adaltus<br />
Dr]carni.^, nempe calamitatibus, periculis, sudoribus, laboribiis etc. Haec<br />
ita obscurant benedictionem divinam, ut non benedictio, sed maledictio<br />
potius \ideatur. Nam cum aut filü sunt inobedientes aut uxor immorigera<br />
aut moriuntur parentes et relinquunt liberos orphanos aut moritur m<br />
uxor etc., Videtur maledictio superare benedictionem. Ideo revocat nos<br />
Scriptura sancta ad se et iubet nos intueri ipsam rem et substantiam<br />
coniugii, quae est benedictio divina, ut, dum in eam inspicimus, absor-<br />
beamus, quidquid est calamitatis et miseriarum in coniugio.<br />
Cernitur autem hoc in loco infirmitas et incredulitas nostra. Eins- »<br />
modi enim ingenio sumus omnes, ut uno incommodo plus moveamur<br />
quam centum commodis aliis. Sicut videmus, si cui corpus sanum<br />
contigit, magis dolet de imo ulcere in genu aut cubito exorto, quam<br />
laetetur de totius corporis reliqui incolumitatc, iuxta Germanieum pro-<br />
verbium: Si quem in humeris tuis Eomam usque deferas et leviter modo, so<br />
cum de humeris deponis, offendas, omncm gratiam pcrire.^ Sicut ccrnimus<br />
in iiigratis liberis quoque, qiios niaxiniis hiboribus et sumptibus<br />
postquam educarunt parentes, aut mortem parentum expectant, aut<br />
inobedientes flunt obliti omnium bencficiorum. Ad hunc nu)dum in<br />
coniugio quoque flt, ut oliscin'etin- benedictio maledictionc. Quare k<br />
W Nani cum felttl S Aut eiiim S 21 Videtur maledictio] ut maledictio videatur £<br />
22 Hd au fehlt f) 32 ingratiu fehlt S 33 cxpcclunl et uptaut /9<br />
') Wander: Rom Tl.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 257<br />
Hs]admirabor et delectLabor in benedicente domino, certus, quod plaLceat<br />
i<br />
istud VLitae genus deo et quod sit eius opus proprium ; fllius meus, uxor,<br />
maritus meus est donum divinum, al§ dudum donum divinum. Sic im-<br />
raiscendo bLcnedictionem dLivinam, tum absorbebuntur et facilius feren-<br />
tur omnia mala et molestiae.<br />
Hoc non possunt statuere gLentes, vagantur bis cogLitationibus:<br />
duxi ux^orem, fit mihi ut pcrco, |etien§ in casum et fortiunam, et volunt<br />
educare etc. ®a§ finb consilia hLumana, unde mala, ßevocat ad textum>-3«off i.s«<br />
G€nLesis, ut doceamur nostra corpora esse creaturas d^ei domini. Si<br />
10 masculus, etc. Si hoc observaLveris, minus curabis, si quid mali accidLat,<br />
et certo persuadLeberis placere deo ofLficium tuum maritale et qLuidquid<br />
facis in oecoLUomia, et dicis esse benedictionem divinam, qLuidquid<br />
facis. Sic uxor. Hie observes, cur 'f^ilios' hie vocat; non inspicit tantum<br />
9 docemor<br />
Dr] Spiritus sanctus benedictionem pulchre amplificat, ut in Dominum potius<br />
15 et in auctorem ac creatorem respiciamus quam in illas molestias, quibus<br />
sanctissimum vitae genus obruitur. Hoc igitur verbum nobis inculcemus<br />
et in eo haereamus, quod in Genesi legitur: 'Et benedixit eis.' Hoc verbo i.9Rotei,j8<br />
confirmemus nos contra illa mala et dicamus: Si est benedictio Dei hoc<br />
nostrum vitae genus, laetabor in benedicente Domino, sive bene sive<br />
20 male cedat, et credam ei placere hoc opus. Scio enim dona eius esse<br />
uxorem, liberos, domum, familiam etc., ut hunc titulum: Donum Dei<br />
est, Omnibus, quae habes et possides, inscribas et immiscendo benedictionem<br />
ac maiestatem divinam tuo vitae generi absorbeas omnes<br />
calamitates, pericula et molestias omnes.<br />
SS Gentes autem et, qui carent verbo Dei, nihü minus quam hoc statuere<br />
de coniugio possunt, Sed existimant coniungi maritum et foeminam casu<br />
ac liberos eis nasci sicut porcis. Eos cum habent, educant in magnam<br />
spem opum et bonorum. Verum plaerunque accidit, ut summorum hominum<br />
liberi maxime degenerent, Sicut multa exempla ostendunt non<br />
so solum in historüs sacris et Gentium, sed etiam in hac quotidiana vita.<br />
Spiritus sanctus igitur nos revocat ad verbum Dei, quod in Genesi est,<br />
ut discamus nostra corpora non esse nostra, Sed si es masculus, ut sentias,<br />
quidquid in te est masculinum, esse donum Dei, sie liberos esse Dei<br />
donum, non tuum opus. Tu igitur mane creatura Dei et persuade tibi,<br />
35 Deo placere tuum masculinum corpus et vitam tuam; tum potes sine<br />
molestia singulari üs, quae Dens dedit, scilicet vita, uxore, liberis, opibus<br />
frui, et cum bona conscientia. Et siqua inciduint molesta, ea quoqtie<br />
24 omnes fehlt S 31 nos Igitur B 32 ut sentias fehü S 33 Dei donum S<br />
Sut^etS SDerfe. XL, 3 17
258 In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3)<br />
Hsjfilios, sed qLuidquid ad filios pertinet. Qui creavit f[ilios, creat etiam,<br />
vrnde alantur. Si non habLcrent, unde viverent, non essent filii nee pa-<br />
rentes. Uni dat opulenter, alteri minus, tarnen non fit, ut fame pereant.<br />
Generali administ^ratione d[ivina omnes filii afferunt secum pascum et<br />
vestem. [S3l. HS*)] Nota quaedam exempla*, sed üla non tollunt regulam<br />
ut monstra et portenta et plage divinae. Aliud est loqui de irato deo<br />
et gubLcrnante et regente. Valent pueri utcunque mediarum', prineipum<br />
sunt bleid), econtra, quia sunt dLivinum donum; ipse dedit et creavit,<br />
ergo dat etiam, quae sint fLÜiorum et quibus carere non possunt. Sic<br />
i.TOo(ei,wf.in GenLCsi, ubi creavit omnia, edif^icavit domum homini, antequam homo<br />
creatus. Ostendit, quod voluit pater, gubemator esse et alitor. Quando<br />
2 viveret nee non 6 über exempla tteht nt Hiero[n3^ns'<br />
') Hieronymus, Commentarius in Ezeeh. lib. II, 52; Migne 25, 54. Vgl. auch Klaget<br />
Jer. 2, 20. ') Erg. feminarum, d. i. mittelmäßiger, schwächlicher Frauen,<br />
Dt] superare potes comparatione reliquorum donomm, quae multo plura<br />
in tuo vitae genere invenies quam incommoda.<br />
Porro vocat filios non solum fructum ventris, sed quidquid ad liberos<br />
alendos, educandos, vestiendos et curandos requiritur. Nam qui dat n<br />
liberos, etiam una dat et creat, quo alantur, alioqui non possent diu<br />
durare filii. Dat igitur üla Deus huic opulenter, illi minus opulent«r,<br />
ita tamen, ne quisquam fame pereat, nisi cum peculiariter tentat aliquos.<br />
Generali autem actione divina et communi afferunt nati liberi secum<br />
victum et amictum, ne per inopiam pereant. Quanquam aliquoties »<br />
accidit, ut prae famis impatientia natos vorarint matres, non tamen<br />
uno et altero exemplo tollitur regula; haec enim fuerunt singularia exempla<br />
irae Dei et plagae divinae. Aliud autcm est loqui de Deo irato et immittente<br />
piagas. Aliud loqui de Deo gubcrnante et regente nos. Quare<br />
videmus liberos eorum, qui aqua et pane misere victitant, optima esse »<br />
habitudine corporis et nitidissimos, Econtra multorum liberos, qui in<br />
maximis opibus ac deliciis vivunt, quasi umbras incedere et foede pal-<br />
lescere. Quare hoc T Quia filii sunt donum Dei, quos ipse Deus creavit.<br />
Dat igitur una etiam illa, quibus carere filii non possunt, Sicut ostentlit<br />
nobis prima hominis creatio. Priusquam enim Adam flngitur ex t
In XV Paalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 259<br />
Hslpuer natxis, quid potest? NuUus sensus hie, flud)§ t)le Da|tor: ubera<br />
matris, fud)en et !eÜer beftelt, mater, aneilla, bab, roarm', betliu et l)uUe.<br />
'Filii', 'fLiuctus VLcntris': non tantvmi substantia filii, t)anb et bein, leib<br />
et fLCel, sed QLuidquid ad filium pertinet. Sic uxor et maritus, i. e. con-<br />
5 iugLium, ad quod liabitaculum, focus, mensa pertinet. Qui hoc donum<br />
habet sive opiÜLenter, tenuiter, tarnen est dei donum. Et hoc ipsum<br />
satis, quod scias dLivinum donum. ©§ nintpt einer tontertULeilen a principe<br />
parvum do^num et estimat animum donantis plus quam donum.<br />
Sic qLuamquam mihi exigua faculLtas, tarnen 8um maritus, pater, habeo<br />
10 prolem, sufficit mihi vol^untas d^ei et benedictio, scio, quod faveat mihi.<br />
Sic crescit beneficium, quamquam tenue, si copuletur cum bLcnedictione<br />
divina. Ideo Dens incamandus in sua beneficia, timi fiunt magna. Filii<br />
Sunt benedictio dLivina, fLructus ventris est donum dLivinum. Gra^m-<br />
Dr]fore et gubernatiirum nos ac abunde suppeditaturum omnia, modo<br />
15 credamus.<br />
Sic dum adhuc in utero matris vivit foetus, aUtur sine ullo suo<br />
opere et cura a solo Deo. Quid enim faceret foetus, qui sine ullo sensu<br />
iacet? Postquam iam partu est aeditus, paratam habet cellam, ubera<br />
, matris tanquam fontem ad hoc instructum, paratam habet coquinam,<br />
ao balneas, üntea et aüa, quibus habet opus. Et adsunt non solum mulierculae,<br />
quae sua opera infantem ciirent, sed angeli quoque, sicut multa<br />
clarissima exempla ostendunt. Unde haec omnia? Nimirum, quod Dens<br />
dona sua ipse conservat et, quibus conserventur, abunde donat. Quare<br />
filios hoc loco non simpliciter accipies pro liberis, pro carne, cute et<br />
35 ossibus, sed pro omnibus, quae ad Uberos pertinent. Ad eundem modum<br />
uxor et maritus non sunt inteUigenda nuda corpora, sed habitaculum,<br />
focus, cibus, potus et omnia, quae ad Oeconomiam requiruntur. Haec<br />
autem sunt Dei dona, sive ea habeamus opulenter sive tenuiter, nam<br />
non eodem modo distribuit ea Deus. Sunt tarnen eo ipso etiam, cum<br />
30 parce contigerunt, satis magna et ampla, quod Dei dona sunt. Sicut<br />
enim dona Principum, quantumvis tenuia, magis aestimamus animo<br />
quam precio. Ita quanquam exiguum donum tibi Dens contuüt, ut te<br />
et tuos misere alere possis, sufficiat tarnen tibi voluntas divina et bene-<br />
dictio divina, quod certo scis Deum tibi favere et illa dona contulisse.<br />
35 Quae cum iterum eripit, aequo animo id ferre potes, quia scis non tua,<br />
sed Dei fuisse. Sic quieto animo es et ocioso, sive abundes sive egeas.<br />
Et cum sie Deum suis beneflciis quasi induis et, ut sie loquar, incorporas,<br />
fiunt ampliora et maiora illa beneficia, quantumcunque sint parva in<br />
speciem.<br />
39/30 etiam bis contigerunt fehlt S<br />
17*
260 In XV Psalmo8 graduum. 1532/33. [1540.] (Pg. 127,3)<br />
H»]matica: EbLiaeus non teimt jid) cum latLino. Latinus sie: 'filii sunt<br />
donum divinum, fructus v^entris est largitio divina'. Hoc EbLraeus:<br />
'hereditatem et mercedem'; oportet assuescere. In M^ose per omnes<br />
5 lib^ros bic 'le^enguter', quos losua aufteilet; hinc prop^hetae trans-<br />
ferunt ad omnes hereditates, quia eis simpliciter datae in terra Cana, »<br />
non eripovben; postea PLroprietates omnes, pos^sessiones 'hereditates'.<br />
W. «1», M [S8L 179»] Psalmus: 'Lex tua here^ditas', i. e. donum a te donatimi, i. e.<br />
verbum est mein QLUt heredLitatis. In scrip^tura SLancta fjeift ein \old)<br />
donum per figLuram 'hered^itas' i. e. porcio i. e. donum, quod mihi dona-<br />
*iob »u'aä.is tu est, fllius mens. 'Merces operi tuo.' Et in lob: 'Hec est hereditas lo<br />
illorum et merces, qui seminant', loquitur de impüs, i. e. bog fjoben fie<br />
«f. 109,80; 10 ba Don, ba wirb in ba für gegeben, quando diu impii. 'Hoc opus<br />
eorum, qui apud dominum', ps. 108; Quid?: 'transferantiir statum filü',<br />
flu(f)t ba:^et, ba§ ber S:[eufel fid) für med)t.i Sic PLaulus ad Cor.: 'scieni.«ot.<br />
15,58 tes, quoniam non' etc., i. e. merces v^estra magna est. Sic merces hie, u<br />
3i>i • ,»haereditatifi<br />
i. e. donum, largitudo divina, qui hoc potest. lila est doctLrina domestica.<br />
7: (U) (181) 179 10 über 'Merces* sUht proplheta<br />
») Erg. f&xd)ttn.<br />
Dt] Atque haec sufficiant de sententia Prophetae; restat, ut Gramma-<br />
ticam quoque nonnihil attingamus, quae propter Hebraicam phrasin<br />
paulo est obscurior. Nam quod Hebraeus dicit: Haereditas Domini<br />
filii, Latinus sie diceret: Filii sunt donum divinum. Et: merces fructus »o<br />
ventris Latine posset dici: filii sunt largitio divina. Nam vocabulum<br />
valde late eis patet. Haereditatem vocant terram divisam<br />
in populum per losua. Inde translata vox est ad omnes donationes.<br />
Terra enim Chanaan simpliciter donabatur populo Israel, hinc omnes<br />
alias possessiones, proprietates et dona vocant haereditatem. Sic in «<br />
»1. II», 5J Psalmo : 'Lex tua est haereditas mca', hoc est, donum a te mihi dona-<br />
tum; 50tein I)od)fte3 erbgut. Nos paulo aliter utimur nomine haereditatis<br />
pro re a parentibus nobis relicta. Sed Hebraeis est donum et portio<br />
divinitus donata.<br />
Nomen raercedis est Hebraeis valde usitatum, Hieremiae XXXI.: so<br />
^,^"^*JiJJ'MerceH est operi tuo'; Et in lliob: 'Haec est merces eorum, qui seminant<br />
»|. 10». aoinventum'; Et Psabno CVIII. : 'Hoc opus eorum, qui detrahunt mihi<br />
apud Dominum* etc. Signiflcat autem donum, operae precium, hirgitio-<br />
^fi.*«j.'u<br />
"''" ''ivinam. Sic est apud Esaiam cap. XI. et LXIl. Sic raulus in<br />
{"j'ij'J^Cor. I., Cor. XV.: 'State, quoniam non est inanis labor vester.* u<br />
lU qnud A 2t filii lunt fehit .S 33 kotom ßhU 8
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 127,3) 261<br />
Hb] Si vis de Oeco^nomia, liberis Bcribere, accipe hunc VLersum. Simpliciter<br />
credendum fLÜios esse dLivinum donum, quod hab^es maritum, uxoLrem,<br />
domum, focum, vestem et omnia, quibus perdurat primitias flliatio,<br />
omnia divinum donum; stante illa cognitione, quod ea omnia accip[imus<br />
» tanquam de manu benedicentis dei, Tum discemus per consequentiam<br />
pulchLram, quomodo tolcLrandi labLores, mitigandae calLamitates, mise-<br />
riae, sive uxor moriatur: 'f^ominus abstulit', recepit suum donum. Ra-^ioD i, Ji<br />
tione sie illusLtrata et erudita per verbum dLivinum, tan jid) jd)icEen in<br />
oecoLnomia; si des, maneo in timore, non insolesLCo. Si pauper, non<br />
10 deücitur animo, sed consol[atur verbo: 'Dominus dedit', qLuamquam ^iob i, 21<br />
non fit sine dolore. Oportet etiam S[anctos viros tristari et molestiaLm<br />
sentire, sed non vinci. lacob plorabLat, flebLat, sed non viiicebatur,i.anofe«7,34<br />
non desperabat de deo, non apostat^abat a deo, Sed: est donum dei<br />
mens loseph. Hactenus de OecoLnomia, quod sit divinum donum. Versus<br />
li is dicit. Sed e§ geI)ort ba^u usus et experientia. Qui nihil quaerunt<br />
quam fort^unam et casum vel suam sapLientiam, et ducit uxoLiem, ut<br />
hab[eat gaudium secundum camem, [SSI. 179 1] educat lib^eros et pro-<br />
12 vincere lacob] loseph 13 apotast|<br />
Dr] Haec igitur est doctrina domestica Spiritus sancti et vera Oeconomia<br />
Christiana, credere liberos et omnia alia esse divinum donum. Haec<br />
20 cognitio quando est certa, quod accipimus omnia tanquam de manu<br />
largientis Dei, tunc statim per pulchram consequentiam, quam Dialectica<br />
Spiritus sancti nos docet, discemus, quomodo pericula, calamitates et<br />
miseriae omnes ferendae et superandae sint, ut, stve uxor, sive liberi<br />
moriantur, sive alia mala in nos ingruant, cum Hiob dicamus : 'Dominus not 1, ai<br />
25 dedit, Dominus abstulit, sit nomen Domini benedictum.' Eatio enim<br />
iam illustrata per Verbum benedictionem agnoscit et gratias agit. In<br />
adversis autem Dei voluntati non repugnat. Non quod sine dolore carnis<br />
amittamus Dei dona, neque enim consolamur camem sed spiritum. Sed<br />
sancti quoque sentiunt illa mala et eis afficiuntur, non tarnen superantur,<br />
so Sicut lacob amisso loseph graviter angebatur, non tamen desperabat, i.mofe37,ai<br />
non blasphemabat, sed ferebat calamitatem, quia videbat eum fuisse<br />
donum Dei et rursus ereptum esse. Qui igitur sie instructus est, iUi<br />
nunquam quidquam defit. Verum non satis est ex libro hanc doctrinam<br />
discere, sed reqiiiritur usus et experientia, sine qua haec Oeconomia<br />
3i nunquam discetur, Sicut videmus in üs, qui nihU spectant nisi fortunam<br />
et casum. Hi dum incidunt in coniugium eo animo, ut voluptates suas<br />
20 omuia accipimus B 22 omnia pericula SB 31 ferebat, calamitatem] perseverabat<br />
£
262 In XV Psalmos graduum. 1532/33 [1540.) (Ps. 127,3.4)<br />
Hslmittit grandia, q^uomodo calcaverit ruLSticos, fut[|len, et incedit in sa-<br />
PLientia, iDttb \exn Jon Obel geraten et faculLtates dispergentur, quia<br />
putavit suum opus, non dei donum et bLenedictionem. De Polit[ia:<br />
^'•*'Sieut sagittae.' Obscura. Praeter EbLraicam phLrasin est etiam simili-<br />
tudo obscura, quae est: 'Sicut sagLittae in manu pot^entis.' 2)o§ ift mili- »<br />
tariter gcrebt et bcllaciter, quia arcus et sagLittae pertinent ad bellum.<br />
eM«.'Ps.: 'Non in arcu sperabo.' Militanter tan man fein bejjerö geben<br />
quam: 'arcus, qui est in manu potLcntis'; ber fd^er^t nidit et potenter<br />
».6am.i,Mdirigit. Ut de Saul et loLnatha: 'SagLitta Iona[thae non est retrogressa',<br />
3e(.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps.127,4) 263<br />
Hs] hello norunt duces, qualis pop^ulus militaris. Si b[ellum feliciter geritur<br />
et pax administLratur, iitrumque dLonum dei. De Bello : 'filii luventutis',<br />
i. e. bte Sl""9^<br />
manjd)afft, qui debent tueri et gerere b[ellum, sunt ut<br />
sagLittae, qui g^en, qui non fd)er^en, sed etc.; bte alten non iLÖnnen;<br />
6 sed oportet sint robusti. Dominus dedit in pol^itia tales masculos, qui<br />
non tantum filii, sed luvenes, qui pertinent ad regnum et gubLemationem.<br />
(S§ i^etft neeren et tt)f)eren. DLivinum donum, habere bellatores, [331. 180«]<br />
et ubi sunt, est donum. Et facit eos 'sagLittas* victrices, quae irrumpunt<br />
et bellum sie administrant, ut vincant. GentÜLes semper dix[erunt,<br />
10 quod prudLcntia in rebLUS b[eUicis plus valeat quam vires ^; temerarius:<br />
quod fortLuna saepe magnus a parvo exercitu fugatus, quia textus:<br />
Non est magnum, in parvo etc. Sed non tentandus deus, si X vellent<br />
contra Turcam. Sed si necess[arium, accipio, quot possum, et dLico:<br />
necesLsarium, urges me ad bellum, o deus, victoria apud te. Si etiam<br />
15 potens, etc.: Venio cum arcu et glLadio ma^gno; Non ideo vorabo, quia<br />
») Unsre Ausg. Bd. 40», 488, 35f.<br />
Drjferiimt, quia divinitus mittuntur et donantur. Senes enim non sunt apti<br />
beUii?, sicut docet versiculus vetus: ^gya vecov, ßovXal dk fieaoyv^ e.v%al tB<br />
ysQÖVToyv^, hoc est, Labores in EepubUca obire debent iuvenes, Qui<br />
autem medü aetate sunt, debent consulere, Qiü in extrema aetate sunt,<br />
20 votis EempubUcam iuvare debent. Sicut igitur supra in Oeconomia<br />
fiUos masculos posuit, ita hie ponit iuvenes, ut utrunque complecteretur,<br />
Ale"e et Defendere. Haec enim duo ad hanc vitam civilem et corporalem<br />
sunt necessaria.<br />
Sed audi, quomodo defensionem pubUcam honestissimo titulo ornet,<br />
35 quod donum divinum vocat iuvenes, quos Deus facit victrices sagittas,<br />
quae sie irruant iu hostes, ut victoriam reportent. Nam hoc Gentes<br />
quoque experientia docuit victoriam non sequi vires et potentiam, sed<br />
divinitus donari, et plus momenti in iudustria ac consüüs quam in armis<br />
esse. Ita saepe accidit, ut parva manu maximi exercitus siat fusi. Non,<br />
30 quod ideo non sint comparanda arma et cogendi exercitus, sed quod,<br />
cum necessitas bellandi MagLstratui incumbit, sive multos, sive paucos<br />
milites habeat, non ideo aut praesumere aut desperare debet, sed intueri<br />
vocationem, quod ex officio cogatur pugnare et quaerere victoriam ac<br />
rogare de coelo et dicere: Domine, apud te est virtus et victoria, adsis<br />
s5 tu mihi etc. Sicut econtra, si hostibus numero et viribus sis superior,<br />
non ideo promittes tibi certam victoriam, sed rogabis eam a Deo : Domine,<br />
22 Defendere, SJeeten »nb SBel^ten, Haec S 30 quod (2.) fehlt S<br />
') Hesiod, Fragm. 220, ed. Tetibn. p. 213,
264 In XV l'salmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 4. 5)<br />
Hsjmaior exerLcitus, eed tua virtus et victOLria. Ego ex officio lTm§ fortLis.<br />
«Hut. 11, »7 Si hoc fit in duce: Ego amo pacem, cogor bellaLre. Ut lepthLa: 'Deus sit<br />
Iudex' etc.; ille referebat in deum: necessitas mihi bellandi, iuva, deus!<br />
Qui ergo agLnoscitdLivinumdonum, ut absitpraesumptio, jo^ats fein not.<br />
Si hoc habLcremus, viceremus mundum. Ut D^avid, ubi vicit, hab^uit &<br />
victoLriam, quia tali.s dux: q^uarnquam habeo arcum, gli^adium, tu da<br />
victoriam! Erant ein I}anb öol ^uben et tot g^entes in CtrLCuitu.<br />
'luventutes', i. e. bie jungen friger, sunt 'sagLittae' valida manu iactatae,<br />
jic rid)ten§ auö et reportant victOLriam. Bello valent iuvenes d^ivina<br />
benedictione, non propria virtute aut praesumptione. 'Filii luventutura' : »o<br />
lißam.äs'.MEst mos EbLraicus: 'Pauperes'^ etc.; 'filii mortis' i. e. mortuus, qui debet<br />
''•Smori. i. e. 'Iuvenes*, 'luventus', qua« bellat. lam concludit: 'Beatus<br />
vir': D lüol bem, qui habet phLaretram pl^enam istis sagLittis, q[uasi<br />
d^icat: ba§' muö ein feiner fLurft, ftab, pol^itia jein, quae habet hanc bene-<br />
13 'Iuvenes' mit Strich zu 'Filii luventutum' Z. 10 gezogen<br />
') <strong>Luther</strong> übersetzt Born. 15, 26 'Pauperes Sanctorum' mit 'bic aimen $eilisen'.<br />
Dr]tua est victoria, eam si daturus es, agam tibi gratias; Sin ultnrus es «<br />
clade peccata nostra, ecce adsum. TaUs fiducia, si vel in solo duoe sit,<br />
qui agnoscit vocationem suam et auxilium a Deo requirit, haud dubie<br />
victoriam consequetur, Sicut lephta; is erat in officio, libenter una cum<br />
suis vixisset in pace, sed Ammon id non sinebat. lephta igitur pro-<br />
Mid». 11,37 ponebat Deo necessitatem pugnandi sibi impositam et rogabat opem 20<br />
contra hostes, et sie vincebat. Agnoscebat enim victoriam non suum<br />
opus, sed Dei donum esse. Sic David varias et praeclaras victorias aliam<br />
post aliam ex hostibus reportavit. UndeT Habebat arma, equit^s,<br />
pedites. Sed illa, inquit, nihil ad victoriam comparandam valent, ideo<br />
a Domino eam rogabat et expectabat. Haue fidem sequebatur certa w<br />
victoria. Salomo igitur hoc versu docet victoriam verc esse donum Dei;<br />
Et sicut sagittae cum impetu iactatae et contortae penetrant, Ita quoque<br />
in bello valere iuvenes divina benedictione, non prorpia virtute nee<br />
praesumptione. Hebraismus est: Filii iuventutis, id est, iuvenes, sicut<br />
i.cam.st,it'flUum mortis' vocant destinatum morti etc. lam concludit: jo<br />
V.5 VI. Beatus vir, qui implevit desiderium suum ex ipsis;<br />
non confundotur, cum loquetur inimicis suis in porta.<br />
Verte sie: Beatus vir, qui implevit pharetram suam talibus; non<br />
confundetur, si quando cum hostibus in porta res erit. Quasi dicas:<br />
17 iiuni fefill S 23 post] super S 36 et expectabat fehlt S 34 in porU<br />
fehlt S dicat SB
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 5) 265<br />
Hs]dictionem et intelLligit esse donum. Ibi sunt victoriae in p[ace et hello.<br />
In bel[lo sunt sagLittae, quae perrumpunt et rid)ten§ au§. [S3l. 180]<br />
tarnen aliquando amittunt spolia et Civitatem ; ba^ ftnb Scabies et Pustulae,<br />
tarnen regnum stat et parantur victoLriae. @^ muö in beUis vul[nera<br />
5 et sangLuis I)et nad) tonten. Et militibus est plus gLaudii et gloriae in<br />
vulnere quam in etc. Sicut in patrefamiUas non fit sine incommodo.<br />
lam moritur pecus. Corpus tarnen et oecoLnomia manet. Sic in bello.<br />
Vincunt luvenes, vulnera et sangLuis ift t}t)n ein foftlid) bing, quia<br />
possunt dLicere: Nos fuimus in bello, et plus diligunt, quam si non ca«8i.<br />
10 qui habet tales, qui norunt donum, est felix princeps.<br />
lam de pace: 'Non confund[etuT'; 'loqui in porta'; est dura dictio<br />
et mirab[iLiter sonat. Non est simpUciter 'loqui' sed politiae, Condere<br />
l^eges et gubLernare per l^eges, cohercere seditiosos, rebLelles, nobLÜes.<br />
Ubi tales, qui sunt dLivinum donum, sciunt 'loqui in porta', i. e. in curia,<br />
15 quia ludicia exercebuntm- in porta, i. e. conditores, executores legum,<br />
qui habent ju bitten, ilU praecipiunt inimicis. Non solum hostes ün-<br />
pugnantes, sed etiam odientes. Et magListratus oportet etiam canat:<br />
'Dominare in medio' etc. Si tüÜ \i(i) bxan leren, ba§> man im feinb ift, W-no,2<br />
Dr]Is est beatus Princeps, ea est foeUx Politia, quae habet hanc benedictio-<br />
ao nem et intelligit eam esse donum Dei. Ibi necesse est esse victoriam<br />
et pacem domi et foris. Quanquam autem accidit, ut quidam pereant<br />
et occidantur (ea est quasi Scabies et pustulae in oute), tarnen corpus<br />
salvatur et paratm- victoria. Vix enim unquam victoria omniuo incruenta<br />
contmgit, sed, quo plus pericuü fuit, eo plus gloriae militibus accedit et<br />
35 plus gaudü est in victoria difficüi quam doloris in sanguine. Sic neque<br />
Oeconomia omnibus incommodis caret nee uUa omnino totius vitae pars.<br />
Sed non est putandum incommodum, quod cutis (utor enim Ubenter<br />
hac similitudine) leviter scabie infestatur, totum autem corpus bene habet.<br />
Quare stat hoc: Beatos esse, qui huiusmodi iuvenes defensores habent,<br />
30 licet quidam pereant, hoc est, beatos esse, qui hoc donum habent et<br />
norunt esse donum Dei.<br />
'Loqui iu porta' Hebraismus est: Non enim tantum signiflcat loqui,<br />
sed pohtice loqui, hoc est, leges condere, per leges gubernare, edicta<br />
proponere, cohercere nefarios etc., quasi dicat: Ubi tales sunt iuvenes,<br />
34 ii sciunt in porta loqui, hoc est, in Reipublicae negocüs recte versantur.<br />
Sunt gubernatores, constitutores, conservatores EeipubUcae et legum.<br />
Sed audi, quid addat, nempe, quod tales non solum habent hostes im-<br />
pugnantes, sed etiam inimicos odientes. Quare oportet, ut Magistratus<br />
discat ferre iUa odia. Aüoqui si odiis deterriti gratiam hominum venari<br />
32 cutae Ä
266 In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 127,5)<br />
Hs] tum est Anarchia. In aula omnes volunt bene regnare, sed nemo bcr fo^en<br />
bie \ä)cüe.^ 3Sü einer bem 2. bie äugen*; quia est meus amicus vel vicipus,<br />
icf)rt)ager, oettern, si facio ei, tum odit. Cur es in mag[istratu 1 tantum<br />
volunt gloriam, potentiam. quis hoc non: velle habere gloriam sine<br />
labore ! lam nobiles nesciunt, inie jcf)enblid) jie Oon ben jdiretbern reben. »<br />
Non loquuntur cum inimicis in portis. Non greiffen an bie öettern,<br />
fd)tt)eger, sed e(}e ben furften tiervf)aten. [Sl. I8l»] Videbis, quod pess^ime<br />
regnabunt; qui mimis v^ult ferre odium, abeat. David sanctißLSime<br />
i.€oiii 15,14. iregnavit, vide, quomodo regnum stet: ubi Ab^salom defecit, abstractum<br />
totum regLnum et exuit patrem, vide verba; quia David SanctisLsime lu<br />
rexerat et iustitiam exercuerat, ideo !ttg er odium etc. Qui vult ftrarfc'<br />
regirn, ber mu^ä mand)en potLcntem et divitem angreif fen; et {)engt an<br />
\iö), donec ein anf)ang !riegen, tum perseqLUuntur etc. Nostri nihil<br />
5 labore über (gloriam) 9 regnum über (bellum) 10 verba mit Strich zu<br />
Abj^salom Z. 9 gezogen<br />
») Wander: Katze 402. ») Erg. auJfro^en.<br />
Dr]volent, ad Anarchiam res delabetur, sicut videmus in aulis Principum;<br />
ibi, quia omnes volunt in gratia esse, ideo nüül reprchendere, nihil dam- is<br />
nare audent, ne in odium Principum incurrant. At cur Magistratum<br />
ambiunt t cur in aula vivunt, si non labores, et tantum praemia ac gloriam<br />
spectantt Hinc fit, ut nulla usquam iusta Imperii species sit et<br />
pessime administrentur omnia. Atqui si qui offensas et odia hominum<br />
subire nolunt, ab.stineant a Magistratu. Quis unquam sanctius ad- %><br />
2.€oni.i5,äit. ministravit regnum quam David t et tarnen, cum seditiosus filius Absalon<br />
eum criminaretur apud vulgus, facile invenit, qui ei crederent. Cur hoc?<br />
Quia David erat sanctissimus Eex nee connivebat ad subditorum pec-<br />
cata, sed in ea acerbe pro merito animadvertebat, ea res primum ei<br />
odium et invidiam conflavit ad vulgus; Deinde, cum filius dux seditionis sj<br />
et auctor accederet, facile pertrahi ad defectioncm potuerunt. Neque<br />
enim potest aliter fieri, quin improborum odia in se concitet, qui officium<br />
suum ßtrenue in Magistratu facit. Sapiunt igitur nostri, (jui honorcs<br />
et Magifitratus sine labore retinere cupiunt, sed cum magno Reipublicae<br />
periculo. Quare hanc particulam: In porta loqui cum inimicis, non sie so<br />
nude accipies tanquam de re ociosa, signiflcat enim legcs condere et<br />
eas poBt exequi, urgere carcore, vinculis et poenis iniprobos, irritare in<br />
ße furorem maliciosorum hominum etc., ut, qui in Kcpublica praoest,<br />
Rio praesit, ut nunquam metu gravissimorura periculorum, quod ad au-<br />
li ibi, quia] ubi S gratia apud alioa ease
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127,5) 267<br />
Hsjvolunt facere, nisi ubi glitnpff et gloriam; hoc non est regere sed pessun-<br />
dare regimcn; i. e. condere Iteges, mandare civib^us et rusticis et exequi<br />
mandata, urgere carcere, vi, poenis. SaS l^etft conciliare inimicos, habere<br />
seditiosos in repLublica, ut occaSLione habita deponant et auferant. 2)er<br />
5 J^eufel Sit magLLstratus, p^rinceps, dicit caro. Ut Bias: Magistrat.us<br />
virum.^ Bonum regnare, si quis velit obedire, tro^ betn fi^einb, ut ferat<br />
legem, ut fiat, ut red[ucat nobUitatem in ordinem. Eegnare est calami-<br />
tosisLsimum onus. Ut in coniugLio max[ima molestia, desperat et odit<br />
uxorem etc. Sic in mag[istratu: e^e td) inolt Eonjul jetn, velim exire<br />
10 e CivitLate. Si in Pol[itia insunt hec vitia, rebeUes, raali, detractores,<br />
inimici magListratus et maior pars, quid? scias te d[ivino dono magListratum.<br />
Qui sunt bLoni Cives, scias esse donum d[ivinum, agnosce<br />
deuin favere et veUe magListratuna, regendum, puniendum, sive irascatur<br />
10 e fehlt<br />
') Vielmehr Pittacus; vgl. Orelli, Op. Graec. vet. 1, 173.<br />
Drjdaciam improborum attinet, careat; quia regere nihil aliud est quam<br />
15 odiis se gravare et immiscere se in istam beluam dentatam et saevissimam,<br />
sicut Aeschines quoque dixit, cum a Eepublica Atheniensi disce-<br />
deret, se gaudere, quod liberatus sit a Eepublica tanquam a rabiosa<br />
cane.^ Et Bias dixit: Magistratus ostendit virum. Quot enim hodie<br />
sunt Eespublicae, quae suos cives, quot Principes, qui nobilitatem suam<br />
20 in oincio retineant? Est enim omnium operum humanorum longe gra-<br />
vissimum: regere. Sicut autem, si quis ideo uxorem ducit, ut libidinem<br />
et voluptates suas expleat, longe faUitur et nunquam cogitatis molestüs<br />
involvitur, Ita quoque, qui ad Magistratum accedunt spe praemiorum<br />
et gloriae adducti, omnia diversa inveniunt, si modo facere officium<br />
36 volent. Fit igitur, ut fracti magnitudine laborum et impatientia in-<br />
dignentuT et abüciant omnia.<br />
Quare discendum est in administratione haec omnia inesse vitia,<br />
odia, rebeUionem, seditionem, inobedientiam, ingratitudinem, mille peri-<br />
cula, turbatores pacis et ocii, qui vitae, fortunis et dignitati tuae in-<br />
30 sidientur. Hie quid faciet igitur Magistratus ? Nimirum hoc primum,<br />
ut sciat Magistratum esse ordinationem ac statuat se voluntate Dei<br />
accessisse ad Eempublicam; Deinde, postquam hoc constituit, ut quo-<br />
que confirmet animum et obfirmet contra omnia pericula ac faciat offi-<br />
25 Fit bit ut] Deinde S 25126 indignantnr S 26 abiiciunt S 31 ordinationem]<br />
donum Dei S ac] et S statuat fehlt S 32133 quoqne fehlt S<br />
») [Pseud-JEpist. V.
268 In XV Psalmos graduum. Ib32,'i3. (1540.) (Ps. 127, 5)<br />
HsjCivis, ßive p[robet. Si hoc, dominus dabit benedictionem et assistet<br />
tibi, non inimicis, quia dicit: 'Non confundetur', etiam si sit tibi 'loquen-<br />
diim', imperandum, exercendum cum tuis hostibLUS. Sic ÜLavid: 'Qui<br />
ei. i'Sdas salutem repibus' etc., tu es dator victo[riae, tn es 'subiector pop[U-<br />
lorum', 3d) üermed}!^ nic^t, bas DerreLtete^ uolcf. [SBL181>>] Sanetis^simus<br />
rex hab[ebat pestilentisLsimum et seditiosLissimum popLulum. Ideo dicit:<br />
Dominus est, qui dat obedLientes C^ives, qui conservat vulgus, quod per<br />
8e inimicum magListratui, quia non vult poenas, tributa et onera rei-<br />
PLublicae. Quisq^ue VLult facere, quod placet etc., nobiles etiam. Si<br />
urgentur, fiunt inimici. Hec consolatio, cum gubernaveris politiam tuo<br />
verbo 'in porta, non confunderis', quia deus dabit tibi viros, qui t« iuvare<br />
5 nti^t fehlt 6 hinter popi^ulum nochmals habi^ebat<br />
') teiifeite = schändliche ; Grimm s. v. (2) Nr. 3).<br />
^Acinm suum, sive indignentur cives, sive non; tunc fiet, ut Deus addat<br />
benedictionem et assistat tibi et non inimicis, Sicut hie dicit: Non con-<br />
funderis, etiamsi tibi loquendum sit cum inimicis et inobedientibus ac<br />
Sf. )«. » seditiosis civibus; Item Psal. cxlüi. : 'Qui subdit populum meum sub me'; «<br />
»1.7, »Item Psal. VII.: 'Tu es iudex populorum', quasi dicat: Non est mearum<br />
virium, prudentiae aut sapientiae meae, hunc populum regere. Dominus<br />
igitur est, qui dat obedientes cives et conservat populum, qui naturaliter<br />
odit Magistratus. Omnes enim volunt esse liberi et aegre ferunt legum<br />
vinculis licentiam constringi, sicut in nobilitate hodie videmus, quae *><br />
simpliciter omnia sibi Arult impune licere; Si quis Princeps cohibere eos<br />
vult, deficiunt. Contra haec pcricula consolatur Magistratum hoc loco<br />
Spiritus sanctus. Cum leges condiderL^, inqiiit, non confunderis, quia<br />
Deus dabit tibi iuvenes, qui possunt inrare. Unus enim et alter bonus<br />
in Eepublica vir saepe totam reliquam civium multitudinem in officio «<br />
retinent gravitate sua et severitate. Alii autem, qui ad omnia connivent,<br />
ne sibi confient invidiam, non Magistratus, sed pictae quacdam statuae<br />
Magistratuum et picti sunt principes ad nullam rem idonei.<br />
Ilabetis Psalmum Politicum et Oeconomicum, quomodo in utro-<br />
que genere vitae instituendus sit pius animus, ne vel successu nimio >o<br />
in securitatem prolabamur vel adversa fortuna fracti discedamus ab<br />
officio; Quod utrunque impiis accidit, qui sine tiniore Dei vel in con-<br />
iiigium vel Politiam irruunt. Quia enim uesciunt divinitus haec regi,<br />
ideo Buifi consilüs moderari vohmt omnia. Hinc fit, ut aut periculose<br />
impingant aut eo usque securitatifl progrediantur, ut revocari ad sana m<br />
m Itvm] Sicat dicit
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127,5; 128, 1) 269<br />
HB]pos8unt. Si 3 vel 4 in polLitia, possunt impios jtüingen et Civitatem,<br />
quia deus promisit auxLilium et assistentiam. Si lajjen fl^en, tum me-<br />
tuunt unumquemque Civem, non agnoscunt officium suum nee dei donum<br />
nee assistentiam eins.<br />
5 4.Augtu8ti| Psalmus CXXVm.<br />
'Beatus omnis, qui timet dominum': In praecedenti psalmo audListisV.i<br />
utrumque, polLitiam et Oeco[nomiam. Iste psalmus fere idem facit,<br />
sed alio modo, principaliter de oeco^nomia et de coniugio loquitur; deinde<br />
praecatur et coniugibLUS et magListratibus pacem et benedictionem. lam,<br />
10 quod de polLitia et oecoLnomia: quia ex domo fit Civitas, ex CLivitate<br />
fit provincia, ex provincia Eegnum, quia coniugium est fons Civitatum,<br />
provinciarum et EegLUorum. Posset ergo appellari greco more Epithala-<br />
1 impü 3 unumquernque c aus unusquemque zu 5 De coniugio prophetiAm<br />
et docLtrinam dicit r zu 10 Ex domo fit Civitas r<br />
Dr] consilia non possint. Quare danda est nobis opera, quos aut iam in haec<br />
vitae genera coniecit Deus aut olim coniiciet, ut, quam haec doctrina<br />
IS omnibus est necessaria et utilis, tarn eam studiose discamus. In ea re<br />
et nobis ipsis et Eeipublicae quoque plurimum profuerimus. Tum Deo<br />
quoque probabitur officium nostrum, qui, sicut promisit, addet successum<br />
et recomprobabit beneplacitum sibi esse super metuentes eum<br />
et s'iper omnes, qui sperant in misericordia eins. Amen.<br />
»0 Psalmus CXXVm.<br />
Beati omnes.<br />
In praecedenti Psalmo docuit Propheta de utroque vitae genere,<br />
hoc est, de Politia et Oeconomia. Idem fere hie quoque agit, sed alio<br />
modo. Etsi enim hie quoque coniungit cum Politia Oeconomiam et<br />
25 utrique benedictionem ac pacem precatur, tamen magis ad Oeconomiam<br />
seu coniugium respicit in hoc Psalmo, quod ea sit ceu fons et origo Poli-<br />
tiae. Quos enim domi educamus et instituimus pueros, eos posteritas<br />
est olim habitura Eeipublicae gubernatores. Ita enim accidit, ex domi-<br />
bus seu familüs civitates, ex civitatibus provinciae, ex provincüs regna<br />
30 constituuntur. Eecte igitur dicitur Oeconomia fons Politiae, quod tur-<br />
batis Oeconomüs non possunt constitui imperia nee civitates, sicut in-<br />
dividuis sublatis neque species nee genus consistere potest. Quare faciemus<br />
huic Psalmo titulum, quod sit ceu Epithalamium et nuptiale carmen.<br />
18 eum] se S 19 eius] aua S
270 In XV Pgalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Pb. 128, 1)<br />
H8]mium vel Carmen nuptiale. Et est consolatorium et imprecatio pro<br />
fortuna, pace coniugum et magistratuum vel politiae. Et videbitis hoc,<br />
SLpiritum SLanctum esse optLimum PoeLtam et OratoLrem, qui sciat regu-<br />
las artis dicendi et persuadendi. Nam diligentisLsime cavet, qua« sunt<br />
molesta vel contraria ad persuasionem, et eligit multo studio, quae optima &<br />
et sola bona in coniugio. Hoc mundus ignorat; et praesertim ü, qul<br />
sunt in magListratu et coniugio, illi ista verba s^piritus SLancti non ca-<br />
Pl^iunt nee sequuntur, sed sensum carnis suae, qui nihil sentit in Oeco-<br />
l^nomia et PoÜLtia quam offensiones, molesta, difficüia, laboriosa; [931. 182»]<br />
quae bona et divina propter pusilla mala non videt. Hinc dic^ta InfidLC- lo<br />
lium: Nulla C^ivitas est sine malo, i. e. muliere.^ Et si mulier potuisset<br />
poeticari et scribere libLioß, etiam dixisset, ut ipsi Vir^i necesSLarimn<br />
malum, econtra. Nee sine te nee cima.' Romanus ille: Si possemus<br />
zu 3 Qualis Orator S|j>iritus sanctus r 4 cavet über habet lOjl! über Infidieliam<br />
$tehi et gentilium<br />
•) Ahnlich Cicero, De re publ. IV, 5. ») U. A. Tischr. Bd. 6, S. 672.<br />
Dr] quo Propheta et consolatur coniuges et eis omnia foelicia precatur et<br />
promittit a Deo. Possunt autem haec postea ad politiam tanquam a i»<br />
specie ad genus transferri, quia, sicut coniugio Dens benedicere vult<br />
propterea, quod coniugium est divina ordinatio et vitae genus Deo gra-<br />
tissimum, Ita quoque Magistratus divinitus institutus est et certam<br />
habet promissionem divinae benedietionis.<br />
Apparebit autem in hoc Psalmo, quam bonus tum Poeta tum Orator »<br />
Sit Spiritus sanctus, qui omnes dicendi et persuadendi regulas optime<br />
novit. Diligentissime eriim ea dissimulat, quae in hoc vitae genere molesta<br />
aut odiosa sunt, et ea tantum multo studio diligit et coUigit, quae<br />
ad persuasionem aptissima et in coniugio sola et vere bona sunt. Mundiis<br />
diversum facit. Nam vera bona coniugii non solum ignorat, sed etiam, ss<br />
si qua videat, obruit ea praesentibus molestiis. Ideo nihil mirum est,<br />
cum de hoc vitae genere homines impii loquuntur, quod aliis verbis<br />
utuntur, quam Spiritus sanctus solet. Sequuntur enim tantum sensum<br />
carnis et tarn in Politia quam Oeconomia nihil aliud vident, quam quae<br />
difficüia, molesta aut laboriosa sunt; nee id soluni, sed quae sunt vore m<br />
divina bona in bis vitae generibus, ea propter illa carnis levia incommoda<br />
non animadvertunt. TTinc nata sunt illa dicta: Nulla civitas sine malo,<br />
hoc est, sine mulieribus. Item : Uxor malum necessariuni, et si qua similia<br />
sunt convicia in istum sexum, qua« apud Graecos sunt plurima. Sic<br />
citatur contumeliosa sontentia cuiusdam Graeci Poetae: ywaixa ^ojiTeo» a<br />
83 malo] mole B
In XVPsalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 1) 271<br />
Hsjcarere uxoribLug; quia caro sie infecta OrigLinali PeCLcato, ut tantum<br />
quaerat libertatem, OLtium, suavitatem et vitare VLelit omnesMolestiaLS,<br />
labLores, difficultLates et tantum dominari in re pol[itica: vellent excutere<br />
frenum, quod deus impoSLUit Mag[istratui et coniugio, et tantum de-<br />
5 cerpere f[ructum voluptatis. Sed non. P[eccatimi origLinale excecavit<br />
nos et submersit in cupiditatibus gloriae. Ergo necesse est imponi remedium<br />
tam naturae corruptae, ut excitetur. ®a§ finb flagelLla, molestiae,<br />
quae sunt in coniug[io et administLratione polLitica. Quando ergo legis<br />
S[piritum g[anctum laudare coniugium, fac istam AntiLthesin, quod verum<br />
10 est secundum SLpiritum, — sed CLarnem contrarium, Ut dicas: Miser vir,<br />
pessime tibi erit. Sic res est in mundo, quia non percipit, quae ßLpiritus<br />
Sunt; ideo non intelligit ulla bLona in magListratu et coniugio. Nescit<br />
delect^ari in creatore et benedicente et suis donis et benedLictione. Ideo<br />
iste poeta SLptritus s^anctus scilicet est opLtimus, eligit optLima in con-<br />
15 iugio, mala vehLementer ornat et extenuat. Quia i^e tueijet leut fuerunt,<br />
Di] xQelaaoi» iarlv fj ya/xalv.^ Et quidam Eomanus quoque dixit: Si<br />
foeminis carere possemus, magna careremus molestia.<br />
Eatio huius iudicü haec est, quod original! peccato caro sie est<br />
vitiata, ut illas poenas peeeati non possit aequo animo ferre, sed tantum<br />
so quaerat, quae suavia sunt, inolestias autem et labores fugiat. Ideo coniugium<br />
et politica officia aut omnino vitat, sicut Epicurei, aut iis tantum<br />
abutituT ad suas voluptates. Adeo excoeeata est per peccatum originis<br />
cupiditate voluptatum, gloriae et opum. Necesse igitur fuit addere<br />
pharmacum corruptae naturae et lascivientem carnem bis molestiis,<br />
36 quae tum in coniugio tum Magistratu sunt, aliquantulum reprimere.<br />
Cum ergo in Scriptura sacra legimus ista coniugii encomia, debemus<br />
Antithesin faeere iudicü hominum et banc addere correctionem, quod<br />
ista sint vera secundum Spiritum sanctum, sed secundum carnem non<br />
sint vera. Sic, cum infra dicit de pio marito : 'Beatus es et bene tibi erit', a<br />
30 caro diversum sentit et iudieat coniugem esse miserrimum et esse ei<br />
pessime, quod duro labore victum cogatux quaerere. Quia mundus ea<br />
non intelligit, quae sunt Spiritus sancti, et ista bona, quae vel in Oeco:<br />
nomia vel Politia sunt, non videt, sed tantum haeret in creatura, Deum<br />
condentem, regentem et benedicentem creaturae non videt.<br />
35 Contra Spiritus sanctus in Creatorem intuetur et benedictionem<br />
Domini quantumvis variis afflictionibus obrutam magniflce extollit, Alia<br />
incommoda aut prorsus dissimulat aut extenuat egregie; hoc mimdus<br />
•non potest faeere. Ideo videmus in historüs homines, quanto fuerunt<br />
sapientiores, tanto cavisse diügentius, ne ad publica negocia et admini-<br />
^) Stobaeus, Floril., Abschn'Ort ovx aya&ov t6 ya/isTv Nr. 22.
272 1° XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 1)<br />
Hi] i^e jaucr e^r geioejen in administ^ratione politica. Nemo libenter g^et<br />
t)m ein, libLentius: Libido, adulLteriimi et scortari; hec VLult caro, propriam<br />
uxorem non potest ferre secundum naturam; quia est comipta,<br />
non VLult esse sub legibus. Sic econtra uxor. Deus vult simpliciter ista<br />
2 regLna, domesticum et polLiticum, et posuit illa 2 in illam miseram s<br />
camem; non potest utrumque ferre, [SI. 182''] quia non succedit in coniug^io<br />
et magListratu, ut vult. Ideo erudiendi, exhorLtandi piorum<br />
animi, ut aliquid ultra spectent quam sapLientia C[arnis. Dabit aLuimo<br />
vidiere, quae sint b^ona in coniugLio et magListratu, ut illi« inhaereat<br />
et Ulis inspectis vincat vel facUius tolerent molestias in bis 2 regnis. lo<br />
Ideo vocabo EpitbaLlamium M^agistri PhÜLippi, vel 1. distinctio.<br />
Non ÜTuit mox cum promis^sionibus siiis super coniugium propter<br />
ipsum coniugLiimi, immo incipit a prima tabLula. Uxorem ducere,<br />
Dr] strationem poüticam accederent. Idem in coniugio accidit: iuventus<br />
difficillime sibi patitur id imponi iugum, sicut senex apud Comicum ait : u<br />
Omnes, qui amant, graviter sibi uxorem dari ferunt.^ Etsi qui amore<br />
compulsi colla huic iugo submittunt, cum postea non fluunt ad volun-<br />
tatem, sed alia atque alia incommoda incidunt, quae amore excoecati<br />
non praevidere, tum demum querelae et nimis sera reprehensio facti<br />
sequitur. Et sit, ut nuilto facilius omnia vitia in scorto vel adultera so<br />
tolerent alii quam maritus in uxore, Sicut econtra uxor quoque, nLsi<br />
insigniter proba sit, facilius ad adult«ri peccata quam leves mariti offen-<br />
siones connivet, Quia natura vincula ista non potest aequo animo tole-<br />
rare, nisi animi edocti verbo et Spiritu illuminati respiciant ad creatorem,<br />
qui tum Politiam tum Oeconomiam institmt et vult utraque ab hac »s<br />
misera carne administrari. Qui hanc cognitioncm non habent aut leviter<br />
admodum meditatam tenent, ii facile commoventur ad impatientiam,<br />
cum minus recte succedent omnia.<br />
Ergo etiam piorum animi erudiendi, exhortandi et erigendi sunt,<br />
ut aliquid spectent ultra illa incommoda, quae prima incurrimt in oculos, so<br />
et reiectis iudicüs sapientum mundi respiciant ad vera et summa bona,<br />
quae Deus in haec vitae genera abdidit, atque ea alte animo includant;<br />
tunc flet, ut et facilius tolerent molestias illas et Deo libenter pareaut<br />
varie tentanti. Atque in hunc usum hoc Epithalamium nunc interpretabimur,<br />
ut et videre ista spiritualia bona, quae Deus in coniugio a<br />
abscondit, possimus et admirari, ne flamus mundo similes videnti opera<br />
De! et tarnen non intelligcnti, audienti benedictionem divinam et sua-<br />
viBBimas promissiones et tamen non credenti.<br />
20 multo) mulu Aß 26 Politicam A ;M adniinigtrare D 31 rMpiciuiit AU<br />
32 genera 33 parUat B<br />
') Termi, Andria I, 2, 20.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 1) 273<br />
Hs] habere lib[eros, esse marLitum et uxorem nemo intelLÜgit, quid Sit. Sed<br />
ille intelliget hunc f^ructum coniugii, qui timuerit dominum. A 1. tabLula<br />
incepit. Qui v[ult mag^istratus fieri, coniunx, incipLiat hie. Fieri potest,<br />
quod Ulis ipsis, qui tLiment dominum, pe8[sime cedit coniugLium. Inter-<br />
b dum ei moritur uxor vel frigt !Io^, ftod ungeheuer, ba§ im jein le en<br />
jauer. Si vero timet d^ominum, vincit et tolerat et inspicit meliora et<br />
concludit: Si non cog^noscerem dominum, multo peius haberem. Si<br />
quid triste, compensabitur eximio illo d[ono, quod deus cognoscitur a me.<br />
Sic consolabitur et compensabit, qLuidquid caro dixLcrit de molestüs.<br />
10 Si vis fut[urus vel es maritus et feliciter in coniugio, dabit tibi dominus<br />
domum, rem, uxoLrem, libLcros. Sed 1. cura: timeas dominum. In nomine<br />
dLomini incipias. Cui non est datum continere et vexatur tribu-<br />
lationibus CLarnis, spectet, donec deus. Sed si vult fieri coniunx, incip^iat<br />
2 coniugium 3 coniunx c a-ue coniugi^ium 4 qui] quod 5 t)nge(|euett<br />
Dr] I. Beatus omnis, qui timet Dominum, qui ambulat v.i<br />
16 in viis eius.<br />
Hie primum vide, quod Propheta non statim irruit in promissiones<br />
coniugii, tanquam propter coniugium simpliciter obtingant. Sed incipit<br />
a prima tabula et beatum praedicat, qui Dominum timet. Facit autem<br />
id ideo, ut signiflcet mundum non intelligere, quid sit coniugem fieri<br />
30 seu uxorem ducere. Ideo etiam, si quae molestiae incidunt, non potest<br />
eas aequo animo ferre, ideo etiam non beatus, sed miser est. Qui autem<br />
Dominum timet, is, sive ad politiam accedit vocatus, sive uxorem ducit,<br />
beatus est, utcunque cedat vel coniugium vel Magistratus.<br />
Potest enim fieri, quod etiam istis, qui timent Dominum, non bene<br />
K cedat coniugium, sed coniungantur aut cum malis aut morosis uxoribus<br />
aut aUa quaedam incommoda eos premant, quaUa sunt bonae uxoris<br />
praematura mors aut überi degeneres aut matrimonium sterile et infoecundum.<br />
Hie si pius sit animus et timens Dei, faeile vincet illa incommoda<br />
et sie cogitabit: Ecce, contigit tibi uxor multis modis incom-<br />
30 moda, cum qua alius nullum diem quiete posset vivere; Sed Deus tibi<br />
hoc largitus est, ut et agnoscas Deum esse creatorem et patrem tuum<br />
et discas voluntatem eius patienter ferre etc. Hoc dono leve compensatum<br />
est matrimonium tristius, siquidem non ad matrimonii solum<br />
molestias superandas, sed ad aUa quoque mala vincula donum hoc prodest.<br />
36 Ergo Sic incipit Propheta Epithalamium hoc: Si vis esse foeüx et<br />
beatus et adieeisti animum ad coniugium, hoe experieris : Deus tibi dabit<br />
uxorem, dabit domum, dabit liberos et alia. Sed hoc primum da operam,<br />
ut Deum timeas et in nomine Dei id vitae genus incipias. Haec utilis<br />
Cutters SBette. XL, 3 18
274 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 1)<br />
Hs] a 1. praecep[to ; sie loquere cum deo : Tu dicis : Ego dLorainus d^eus tuus, qui<br />
creavi te; Creasti me mas^culum, femellam, non me feci. [Sl. 183»] Certus<br />
Creator, finis certus, quia sie me creasti; Eogo, da mihi donum, ut feliciter<br />
fungar officio coniugis vel patrisfa^milias, — ut non praesumas, irruas, sed<br />
invoces illum, qui creavit te, sine quo non fact^us. Non sie poete eanunt »<br />
EpithLalamia sua ut ille, qui incipLit a fide, timore 1. praeeeptLi. Non praesumendum,<br />
sedinvocanduset timendus deus,fidendum,quomododixLom:<br />
Feeisti masLCulum et uXLorem, iste voe[ationes grate in auribus eins. Non<br />
potest negare, quod sua creat^ura et quod te masLCulum ereaverit. Et dixit:<br />
Ego dLominus, debes mihi eredere. Non tuo consilio et praesump[tione lo<br />
incipias, nequam credas mihi; quia consilium non procedere sinat vel in<br />
7 timeudum<br />
DT]doetrina est, quam statim initio tradit Spiritus sanetus, ut is, cui non<br />
datum est, ut eontineat, ineipiat matrimonium a primo praeeepto et<br />
divinam imploret opem ac in conspectum Dei prodeat et dicat: Domine »<br />
Dens, tu dicis ad me in verbo tuo, quod sis et esse veüs Dominus et Dens<br />
mens, creasti igitur me maseulum et creasti foemellam ; baee tua creatio<br />
et hoc opus tuum est, ego me sie non feci nee fortuito ita sum factus:<br />
Adde igitur creaturae tuae successum et da, ut sim foelix maritus, ut<br />
sim uxor foelix etc., — ut sie incipiamus in timore Dei, non simus securi w<br />
aut praesumentes nee sicut rustiei et imperiti homines temere in hoc<br />
vitae genug iiTuamus, sed invocemus illum, qui ad id vitae genug nos<br />
creavit, tunc fiet, ut foeliciter eveniant omnia.<br />
[Sfl. a] Longe igitur alio modo epithalamion suiim Spiritus sanetus<br />
ordituT quam alii Poetae, hortatur enim, ut invocemus prinium Deum ss<br />
et fiduciam misericordiae eins animo concipiamus. Non enim Dens<br />
invitus audiet, si appelles eum creatorem tuum, sed vicLssim agnoseet<br />
te ereaturam suam esse nee negabit se tibi dedisse, ut esses masculus<br />
aut esses foemina. Praesumptionem prohibuit nee vult privato consilio<br />
hoc vitae genus incipere, sed vult, ut tua consilia tibi sint suspeeta et 3o<br />
quod ea Dens non sit fortunaturus, nisi ipsum in consilium adhibueris.<br />
Eecte igitur dicit: 'Beatus vir, qui timet Dominum.' Nam exempla<br />
quotidie sunt ob oculos, quod saepe vchementLssimus amor initio int^r<br />
coniuges est, qui postea facilime extinguitur, ut aut vivant inter se<br />
hoBtiliter aut alter alterum deserat. Nonnuuquam ita immerguntur si<br />
voluptatibus aut opibus, ut plane sine omni Dei metu vivant; ea duplo<br />
maior est infoelicitas et miseria. Sed merito haec eis accidunt. Cur<br />
enim non addunt timorem Deit<br />
33/34 M pUne boitilit«r B
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 11 275<br />
Hs] procedLendo.i Ideo necesLsarius timor, ut non ouff mein tat etc., t^un<br />
g^etä; qui ardore et consÜLÜs propriis ducunt puellas et flngunt inestLima-<br />
bilia gaudia, flunt discordes etc.; vel si econtra, immerguntur volup^tatibus<br />
et opibLUS, 2 peius. Aut tristis^simum aut voluptarium i. e. ignarum<br />
6 omnium rerum dLivinarmn erit coniugium. Non timent domiLnum. Sed<br />
incedit in sua praesump[tione, jo feüt§ vel getet JU tool- Sic cogLita:<br />
Qd) mu§ mid) für bit futditen; quia creasti, fd)aff consortem vitae etc.,<br />
da PLanem et victum et meis, — et invoca sine praesnmpLtione t^ua.<br />
'In timore eins'; ba§ ift timere deum. Et velim, quod parentes, prae-<br />
10 cep^tor inculcaret fnaben et meibten, ut punirent praesumptiones, quia<br />
coniugium versatur in mundo inter demones. Caro statim fastidit uxorem.<br />
Ut inerter dixit, cum vidit brunftig sponsum; dixit adulter: non<br />
tierg'^et 4. pars anni, tum ancÜLlam amabis plus quam uxür^em. ^a§<br />
t:^ut uxor. (gie eitel ^udetl nemlid) sponsa, tarnen quartaliter md)t<br />
15 wert-^ [SBl. 183''] Tum Satan lompt et facit odia, molest[ias. Ergo eru-<br />
dienda luventus, ut ducta puelLla possit cum favore et bLcnedictione<br />
divlna, ut semper spectet sursum: Dedisti mihi masculum, addux^isti<br />
mihi Evam. Sumus in medio demonum, da benedictionem t[uam. Si<br />
*) Erg. impediat. ') = währt.<br />
Dr] Disce igitur hie, ut vivas in timore Dei, qui te creavit, ut possis<br />
ao esse maritus vel uxor, et vult etiam coniugium tuum gubernare. Quod<br />
si eum gubernatorem non adhibueris et ipse uxorem et familiam pro<br />
tno arbitrio sine oratione ad Deum gubernare voles, fiet, ut aut evertas<br />
omnia, aut perpetuo successu dementatus in graviora mala incidas. Vult<br />
timeri et coli Dens, hoc est vult, ut confiteamur nos nihil posse foeliciter<br />
K incipere aut gubernare sine ipsius auxilio et consilio.<br />
Hanc doctrinam utile est inculcare iuventuti, ut, si qui futuri sint<br />
coniuges, discant ista et sequantur. Eatio est, quia coniugium in mundo<br />
et in carne, hoc est, in medio inter daemones versatur. Caro cito fastidit<br />
uxorem, sicut quidam nequam senex dixit ad sponsum subinde in nuptüs<br />
30 respicientem ad sponsam: Amice, ne ita respicias saepe, fiet non post<br />
multos menses, ut magis cupias cum famula, quam cum coniuge cubare.<br />
Huius rei quae causa est? Haec scilicet, quod coniugium versatur in<br />
carne, quae tota peccato est corrupta. Hanc postea accendit Satan<br />
vel odio ex levissimis ofEensionibus vel zelotypia. Nisi igitur respicias<br />
35 ad voluntatem Dei, non potest esse coniugium aut stabile aut iucundum diu.<br />
Ergo debet iuventus recte de coniugio edoceri, ut, si quis ducit<br />
uxorem, possit cum ea vivere in favore et benedictione divina ac dicere<br />
Domine, dedisti, ut essem masculus, dedisti etiam hanc uxorem; sumus<br />
autem ambo in mundo et carne hac infirmissima et inter medios daemones<br />
18*<br />
:
276 In XV Psalmos gradoum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 1)<br />
Ha] venerint offensLiones, aliae tenta[tione8, ut tua benedictio vincat. Ergo<br />
incipiendum a timore dei et vitare suam praesump^tionem, quia non<br />
gtjet secundum suas cogLitationes. Si vero, in maxLimam perniciem et<br />
excecationem et submersionem cogLoitionis d^ei et verbi dei. Media<br />
via: timere deum, confidere et in fide ineipere coniugium. 1. commen-<br />
datio coniug[ii, quod timent deum et in nomine eius ineeptant.<br />
Sub Papi^a vocabatur secLularis Status. Et ante scrupulosLius de<br />
concubitu conütebatur. Et SopbListica dispLutatio, BonaLventuxa, multi<br />
stulti parrbiLsienses, qui dispLutabant de p^eccato veniali et mortaLÜ<br />
inter coniuges CLarnales.^ Soö lernet jid^ felbö, quando CLaro fastidiosa.<br />
watti). 6, 13 Est inter 'pater'* reputandum, Ubi dicimus: 'Kemitte', — AugLUstinus.'<br />
1. s»ofei,j7f. Sed tu specta verbum: condidisti me 'masLCulum et femeLllam', per<br />
PLeccatum origLinale feda libidLO, sed in penam miscuisti PolLitieam<br />
cnram, ofEensiones vicinorum, allusiones, ba^ faliird)en* ad traten. Si<br />
11 'pater' o<br />
') Ariffuxlin, Enchiridion de fide, spe et charitate, cap. LXXVIII; Migne 40, 269 f.<br />
') D. h. Tater noster'. •) Wie Anm. l. *) Salfici, ©alfiett^en = Tunkenschüssel;<br />
Grimm s. v.<br />
Dr] turbatores coniugalis amoris: Da igitur benedictionem tuam, ut, etiamlu<br />
si quae offensiones incidunt, eas tua benedictio et admiratio donorum,<br />
quae in hoc coniugio sunt, vincat etc. Haec ratio est, cur a timore Dei<br />
Carmen hoc incipiat, ut praesumptionem nobis adimat, ne cogitemus<br />
omnia eo modo eventura, quem nos animo concepimus. Non enim ita<br />
fiet, aut, si fit, fit cum maiore malo, nempe ad suppressionem verbi et »<br />
cognitionis Dei. Media autem via est, Deum timere et ei confidere et<br />
in nomine Dei cum humili oratione in omnem«ventum coniugium ineipere.<br />
Sub Papa egregie deformarunt coniugium. Nam appellabant statum<br />
secularem, et coniuges docebantur, ut inter peccata in confessione etiam<br />
consuetudinem istam coniugalem enumerarent. Inde inter Sophistas «<br />
disputatio fuit de peccato veniali inter coniuges et mortali in copula<br />
carnali, ut vocabant. Sed fuerimt istae inutiles et stultae, partim etiam<br />
impiae disputationes, quibus occasionem praebuisse Augustinus videtur,<br />
cum alicubi de peccato veniali dicit, id esse simile peccato coniugum,<br />
pro quo oratur: 'Dimitte nobis debita nostra.' Verum quidem est, debct >o<br />
ißta consuetudo coniugum esse moderata ad extinguendum fervorem<br />
carnis, Et sicut modus in cibo et potu servare dcbet, ita etiam pii con-<br />
iuges carni non debent indulgcre nimium. Nam ille fervor carni.s et foeda<br />
libido, qua caro aestuat, ex peccato est. Ideo in poenam libidinis huius<br />
adniixtum est absynthium plurimarum curarum et Bolicitudinum pro «»<br />
victu, pro liljcris, pro admiuistrutione negociorum communium, Item
In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.1 (Ps. 128, 1) 277<br />
Hs] non essent molestiae, etc. Ista cop[iüa, quam deus institLuit: 'Crescite' etc., i.!iro(m,28<br />
est dei donum. Nondum vir in terris, qui suum corpus sibi fecisset etc.<br />
Sic nee mulier facit sibi lac et muliebria membra. 1. ponat suam securi-<br />
tatem, fidlem de suo consLOrtio et d[icat: tu luva; tum: Qa, ego facio;<br />
5 quia tu agnoscis me creatiiram, et ego relative te. ®a convenientem<br />
uxorem mihi, da libLcros, victum. Si non dat, ut -velis, die: Non debet<br />
gften, nt volo et praesumpsi. 1. conditio coniugii: si boniim, quod placeat<br />
deo et tole[ral)ile, \oU angl)en in n[omine domini et timore dei.<br />
[SBl. 184»] Non solum 1. pracLceptiim servare debes, Credendo et<br />
10 metuendo deum, Pietatem p[raestando, i. e. Spiritus cultus vel timoris<br />
domini, üt habeas reverentiam erga deum, i. e. ut non sim praesumpLtuo-<br />
Sus. 'In viis': ut seq^uantur alia praecept[a, 2. 3. 4. 5. etc., i. e. tibi<br />
dicLunt, ut deimi colas, vites PLCCcata, scortationem etc. et gotLfürcf)ttg<br />
leben anfa^en- Istum psalmum canunt papListae. Sed :^aben gejogen<br />
15 ut hiero^nymus, qLuasi d[icant celibem fuisse et non pertinere istas com-<br />
mendLationes. Non loquitur iste psalmus de hominibus privilegiatis.<br />
Seimus lercLmiam habLuisse praecepLtum speciale, ut non duceret ux[0- 3er. i6, ><br />
rem, et alii S[ancti. ®ie ^aben divinitus donatum sing[ularem cursum.<br />
1 Istam<br />
Dr] offensiones familiae, vicinorum etc. Haec tan quam sal aspersa sunt,<br />
ao ut macerent petulantiam carnis , Cuius infirmitati Deus consulere<br />
voluit per coniugiiim, non voluit excitare ardorem carnis. Ideo voluit<br />
eiiam membra apta esse procreandae soboli, sicut ad alios usus alia<br />
membra creavit, ad alendum foetum ubera, ad gestandum brachia etc.<br />
Ergo haec prima doctrina, si modo coniugium debet esse foelix et<br />
25 iucundum et quod Deo placeat, ut coniuges timeant Deum, hoc est,<br />
ut ponant praesumptionem suorum consiUorum et incumbant in humilem<br />
orationem, qua petant bonam coniugem, pudicam et morigeram, item<br />
successum in aliis rebus, et, cum postea aliquid accidit praeter volun-<br />
tatem, ut aequo animo ferant falli spem et cogitationes suas. ^i<br />
30 Non solum autem hoc requiiit, quod in primo praecepto requiritur,<br />
ut suum cultum Deo exhibeant, hoc est Deum timeant et eins bonitati<br />
fidant, haec enim reverentia est, quam Deo debemus, sed addit: Beatus,<br />
qui ambulat in viis eius, hoc est, qui etiam secundae tabulae opera<br />
praestat, qui obedit parentibus et Magistratui, qui non facit caedem,<br />
85 non laedit aUos, qui se non polluit scortis et adulterio, sed uxorem ideo<br />
ducit, ut possit caste vivere et cavere taUa peccata. Cecinerunt et adhuc<br />
hodie canunt hunc Psalmum Papistae, sed non intelligunt; sequuntur<br />
enim Hieronymum, qui satis irreligiöse et inerudite contra coniugium<br />
infert: Si coniuges beati sunt, sequitur Isaacum ante annum quadra- i.wofn».»
278 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540.] (Ps. 128, 1.2)<br />
HgjCeteri, qui sunt sine privileg:io hoc, canitur eis hoc EpithaLlamiam. Ideo<br />
consolare te de conterap[tu d[ivinorum bonorum, quae sunt in coniugio:<br />
v.il. got furchten et front fein; 2. 'laborare*, quia iuris naturalis est alere<br />
uxLorem et libLcros, familiam; pertinet ad maritum. 1. consolatio, ut<br />
timeat dLeum et agnoscas te creatum; non te fecisti, sed qui faventer t<br />
et cum benedictione te creavit. 2. jc^idt diem, ne ocieris, sed aliquid<br />
faeias; stude, disce artifLicium, ut cogLnoscas PLanem quaerere. Si non<br />
artificio, studio acquirat, tarnen deus dat per ista. Doctori non dat<br />
pra€dicatio victum, Agricol^ae non satio, sed deus per illam dat. Sic<br />
I. OToff I, I» v^ult omnem inaLritum vivere 'In sudore', habere aliquid artifLicii ad lo<br />
premendum CLarnem, ad illam origLinalis PLCccati libLidinem morttflcandum,<br />
quia otiosi sunt diab[oli, quia non sunt in ordLinatione d^ivina,<br />
aliorum sudorem vorant. Est valde incommodum, mane surg^ere, die<br />
1 hoc Epitha[laimum o 2 de fehlt<br />
Drjgesimum et alios sanctos, qui uxores non habuerunt, non fuisse beatos<br />
hac beatitudine.^ Sed nos scimus Psalmum non Iqqui de privilegiatis, »<br />
3(1. 1«, 1 sicut Hieremias mandatum habuit non ducendae uxoris et lohannes<br />
Babtista etiam certo consilio a coniugio abstinuit, sicut Christus quoque.<br />
Hi navigent suo vento et teneant cursum suum divinitus datum. Caeteri<br />
aut«m, qm dono hoc carent et sunt sine privilegio isto summorum hominum,<br />
discant hoc carmen, hoc est, in tiniore Domini fiant coniuges et »<br />
ambulent in viis Domini. Ac sciant se in hoc vitae genere ita posse vivere,<br />
ut et Deum timeant et ambulent in viis eins contra vanam et impiam<br />
persuasionem Monachorum et totius Papatus, qui fingunt coniugium tanquam<br />
vitae genus, quod cum religioneautpugnetaut non valde conveniat.<br />
T.2Laborem manuum tuarum comedes, beatus tu et bene tibi erit. »<br />
Hoc etiam docendi sunt coniuges, ut lahorent, quia iuris naturalis<br />
est, ut maritus alat uxorem et liberos. Postquam enim hoc sciunt con-<br />
iuges, quod debeant timere Deum creatorem suum, qui fecit ipsos et<br />
addidit benodictioncm tanquam creaturac suae, dcbet hoc secundum osso,<br />
ut talc aliquid instituant, ne ocicntnr. Sicut ctiani adraonuit Hesiodus: so<br />
olxov fitv nQUixurta, yvvaixd te ßovv x' äQOriJQa.'*<br />
Vult enim primum certam deligi sodem, ubi cum uxore et libexis<br />
habitare possis, Dcinde uxorem quaeri, sed ita, si habcas bovcm aratorcm,<br />
hoc est, si liabcas, quo te et tuos alere possis. Etsi cniiu ncque stiidi\im<br />
nostrum nee opera aatis sit ad alendam familiam, tarnen Deus nostro u<br />
studio et opera nostra tanquam lucdio iilitiir, per (|ii(>d nobis vult bcne-<br />
') Adr. locinian. 1, 33; Mignt iS, 'jeT. ) 'Egya xai f)fifg
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 2) 279<br />
H3]lab[orare, et sollicitum pro uxLore et libLer^g. Sed quid dicit 8[piritus<br />
SLanctus ? Et lesus Sirach conculLcat^: Misce hoc sacarum in istam aquam ©it. «.is<br />
et sap[ienti dulcent. SSer lüil ducere uxorem Et facLit ex corpLore quae-<br />
stum: Omnium hominiim a lab[ore ad libidinem, tl)ut faul. St funen<br />
5 jid) erneren mit ber ijanb. [Sl. 184"] ^arauff jte ji&en f [oul. Sed EpLithalaniium<br />
nostrum sie canit: Vos intelLÜgite novum gLcnus vite, ELuangelium<br />
domini, et credLite illi, non praesumatis de opulentia. Sed scitote vos<br />
habituros moleLStias, laborandum 'In sudore'. Amore 'sparsum in carne' ®ai. «, s<br />
oportet ut conglutinet, sed statim solvitur; oportet flrnaius, quod est,<br />
10 quod tuus labLor est sacri&cium suavisLSÜnum in conLspectu dei. Si<br />
4 libidinem] labor '<br />
') Im Vulgatatext: Vita sibi sufficientis operarii condolcabitur. •) Schreib<br />
flüchtigkeit; vgl. das Zitat unten im Druck Z. 26 f.<br />
Dr] dicere. Sic corium non sutori, satio non agricolae, Doctori non praedicatio<br />
dat, unde vivat, et tarnen Dens per haec, seu potius cum his dat victum.<br />
Vult igitur omnem maritum vivere 'in sudore vultus suf et exercerii.swoies.i»<br />
labere ad premendam camem et mortiflcandas cupiditates carnis. Nam<br />
15 qui in ocio vivunt, ambulant non in Domini, sed in diaboli viis. Non enim<br />
sunt nee vivunt in ordinatione divina, siquidem laborem ordinavit Deus.<br />
Atque hie vide Spiritus sancti consilium. Labor est etiam unum de incommodis<br />
vitae coniugaUs. Sed quam beUe abscondit hoc incommodum,<br />
cum primum et mandatum Dei esse ostendit et postea promittit Deum<br />
20 per laborem, quantumvis dura et incommoda res esse videat, velle bene-<br />
dicere. Hoc vere est absynthium saccaro miscere.^ Sicut etiam lesus<br />
Syrach laborem hoc nomine ornat, quod dicit esse conditum a Deo eteit.io, i»<br />
beneplacitum in ocuüs Dei.<br />
Est autem hac quoque admonitione opus propter nostram corruptam<br />
2s naturam. Verum enim est, quod Comicus dicit: Omnium hominum Ingenium<br />
a labore proclive esse ad libidinem.^ Ideo etiam quarundam<br />
barbararum gentium mos fuit, prostituere uxores et liberos, tantum, ut<br />
possint in ocio vivere.'<br />
Monet igitur hoc epithalamion sponsum et sponsam in nuptiis pri-<br />
30 mum, ut timeant Dominum et credant ei nee praesumant de sua opulentia<br />
aut sapientia; Deinde, ut sciant hoc habituros incommodi, ut laborent<br />
et labores manuum comedant. Quod igitur Ubido in carnem sparsa est,<br />
quae coniuges coniungit, id non est principale vinculum, sicut etiam cito<br />
dissolvitur aUis incommodis. Haec autem vera vincula coniugii sunt,<br />
3j scire, quod etiam iste labor manuum et soücitudo pro famüia sint sacri-<br />
») Vgl. Thiele S. 234. *) Terern, Andria 1, 1, 50. ') Herodot 1, 199. 197.
280 In XV Psalmos graduum. 1532/33. |1540.] (Ps. 128,2)<br />
Hajsugis filinm, fenestLram^, f)oIfe scindiB, est sacLrificium dLeo et placet<br />
plus quam omnium monachorum jingcn.<br />
'Beatus tu, si lab^ore maLnuum t[uarum nutricris te', fortem benedictionem<br />
addit. 5)aä jd)reib in omnia instrumenta artificum, in omnes<br />
sodores et die esse beatitudinem. Servus : id) mu? madjcn ad conLScientiam<br />
et Dominus: ba muö id) lauf fett, reittett, c\ot geb bem leben, ba^ I^'l)«<br />
fLü^re, quam dulcis vita, hineinleben. ®ii jd}reib liteiis aurei.s in Instr^umen<br />
tis: 'Beatus' ; mimdus: miser tu es et male habes. Omnia convlcia spargim<br />
tur in hoc genus vitae quam in magListratum, quia ift honoriflcus, hie<br />
est molestia. '2)te taumel, bu ftumper ! — ista conviciaudum operi divino<br />
3Ba§ mad^ftu ftumper: lur|j freub Dnb lang onluft^ sie ap^pellant nuptias<br />
Undet i. e.: perpetuo habebis postea molestLiam! 9Jimb meretLricem<br />
tu 3 'Beatns ta' r<br />
') Erg. porificas.<br />
8 über es »teht nochmaU ta<br />
») Wander: Freude 92.<br />
Drlficium Deo gratum, quod uxor, cum praebet mammam infanti, maritus,<br />
cum ad sudorem usque corpus defatigat laboribus domesticis, Deo talem<br />
cultum exhibeant, qui omnium Monachorum cultibus et quantumvis i»<br />
asperis studiis longe })raestet. Quid enim dicat Propheta, quaeso vide:<br />
Beatus es tu et bene tibi erit.<br />
Haec an non est satis magna et suavissima commendatio laborum et<br />
totius coniugüT Es maritus, inquit, et laboras, ut te et familiam possis<br />
honeßte alere; audi, quid iste tuus labor sit: Est res sauet ssima, qua Deus »o<br />
delectatur et per quam vult benedictionem suam tibi donare. Hoc encomium<br />
laboris debebat scribi in omnium opiflcum instrumentis, iu fronte<br />
et in naso sudante ex labore. Mundus enim laborem non iudicat benedictionem<br />
esse, ideo cum fugit et odit. Hinc ille querelae et dirae impre-<br />
cationes, quas per impatientiam impii eoniuges effundvmt, cum iam ad s»<br />
hoc, iam ad aliud negocium rapiuntur. Sed pii et qui Dominum timent,<br />
animo alacri et laeto laborant, Quia agnoscunt mandatum et voluntatem<br />
Dei. Sic plus agricola in curru et aratro suo, sutor in corio et acu, faber<br />
in ligno et ferro scriptum videt hunc versuni: Beatus es et bene tibi erit.<br />
Mundus invertit et dieit: Miser es et male tibi erit, si quideiu ista semper so<br />
toleranda et ferenda sunt, foelices autem sunt, qui in ocio vitam tolerant<br />
et sine labore habent, unde vivant, sicut Marfialis commeudat rem non<br />
partam labore, sed relictam.^ Talia convieia spargit Diabolus iu eon-<br />
iugium magis quam in Magistratum politicum, quia, etsi ibi quoque sunt<br />
incommoda aliqua, tamcn illa facile devorant homines ambitiosi ob glo- u<br />
riae et dignitatis acccssioncm.<br />
') Epigramme X, 47, 3.<br />
;<br />
10
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,2) 281<br />
HsjEs d[ivea! — 6§ ift ömb XII, tobftunb! — 3ItI mensibLUS aliam ducere,<br />
baS f)eift, ut fugLias illum versum: 'labLore manuum', tu folt axhieit für<br />
fjnben, prebtgeti, boten lauf fett; pracstituit certum artifLicium, in quo<br />
debes sudarc et ferre lualcdLictionem PLeccati origLÜialis in paradiso in-<br />
5 flicti; gib bicf) itt bett jd)tüei§, bu ittlift t)ttt eitt, et si intus, consolare, quod<br />
Sit foitnnatuna, beatum et placeat d[eo, [S3L185»] se alere labLore manuum.<br />
1. dat per lab[OTem victum, dciude veh[ementer significat deo<br />
placere; habes victum, 2. ridentem dominum, qui approb[at lab[orem et<br />
habet pro magno cultu et sacLrificio. Impius ponit in conLiugio nihil<br />
10 quam curam, molestiam, lab^orem. Ideo tTtu§ et OnUiftig tüerben. Ille<br />
nihil habet de oc^ulo spiritus, sed tantum CLarnis, qui videt praesens<br />
incommodum et molest^iam. ÜLaro joI§ nid)t aitber^ ^abett. Si spiritus<br />
hie, dicit: habeo 2 maxLÜna bLona, 1. quod deus dat per labLorem victum<br />
et amictum. Ociosis in perniciem; acquiro rem faLmiliarem, et benedictio<br />
IS d^ivina placet deo. 2. Ipse sudor et lab^or placet etiam deo, fructus,<br />
7 1. c aus Si 9 Impius non ponit 10 quam ßhlt 11 qui c aus quae<br />
Dr] Opus igitur est hac consolatione contra scandalum hoc mundi, ut<br />
coniuges sciant Deum hoc vitae genus ordinasse, in quo sudent ac laborent,<br />
et ferant peccati originalis maledictionem in paradyso inflictam ; Deinde,<br />
ut praeter id hoc etiam sciant, Spiritum sanctum hie pronunciare beatos<br />
20 eos esse, qui officium faciunt et strenue laborant. Haec tanta sunt, ut<br />
facile pü molestias laboris sint toleraturi. Quid enim amplius vis! Primuin<br />
audis Deum velle per laborem victum et alia ad tuendam vitam<br />
necessaria per benedictionem suam largiri; Deinde etiam tuo labore<br />
delectari eumque approbare ac sacriflcii et gratissimi cultus loco habi-<br />
25 turum esse, Si quidem non simpliciter labor est, sed opus obedientiae seu<br />
vocationis. Haec impü nesciunt, ideo aut sectantur ocium aut impatien-<br />
tissime ferunt laborandi necessitatem, quia non vident oculis Spiritus<br />
sancti. sed simpliciter secundum oculos carnis itidicant, qui oculi nihil<br />
praeter incommoda et molestias vident, et merito; sed Spiritus pios<br />
30 erigit et consolatur, quod et Deus per laborem velit benedicere (Ociosis<br />
enim etiam si quid dat, dat eis in perniciem) et quod sudor iste ac labor<br />
Deo placeat. Hoc duplex commodum est pro uno incommodo, quod<br />
caro tantum videt.<br />
Sed est hie etiam admonendum, laborem dici non tantum, cum fati-<br />
35 gantur membra, sed etiam soHcitudinem et curam. Nam Propheta eiusmodi<br />
vocabulo utitur, quod non solum sie signiflcat laborare, ut aliquid<br />
agas manu, sed incommoda etiam complectitur, quae inter laborandum<br />
patimur, Cuiusmodi in Oeconomia plurima occurrunt. Saepe, cum maritus<br />
magno conatu facit officium, molesta est uxor et Utes movet, liberi impü-
282 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,2)<br />
Ha] acquisitio, possesLsio etiam placet deo, cum fructu. Sic pius sua omnia<br />
incommoda, ut non solum activus, sed etiam passivus labor. Ut In<br />
Eb[ra«oi verbum signiflcat etiam: cum passione laborare. Active, quod<br />
aliquid facia^mus, 2. ba^ eim jauer lüirb. lam furatur servus, lam uxor<br />
moritur, magistLiatus plogt cum tributis et imperii.s. 2)ü§ finb non solum »<br />
labores, sed etiam molestiae. Uxor fit ipunbeil[id}, — jdiab nirf}t. Gö<br />
^eift: labor molestus. Non condidit hoc PLcnus v^itae ad nostram suaAd-<br />
i.TO»ltä,i7.i6tat€m. Ad virum: 'In sudo^re', ad mulierem: In periculo mortis eniti<br />
debet. (So Qi)e ber ^Lcufel ^in ein, bleib braujjen, scortare; tum habLCs<br />
iram dei, irrequi[ctam con^scientiam et nunquam scintillam gaudii, lo<br />
quia con^seientia: tu adulter. CLarnis suavitatem sequeris et acquiris<br />
amaritudinem spiritus. Scio, quidcouLScientia: una gutta tristiciaLe aufert<br />
mare gaudii. Si leta conLScientia et secura de favore et bLenedictione dei,<br />
/ com fructa mit Strich zu lab^or S. 281, 15 gezogen 12 una c au» unum<br />
*) "sy^; Eeuchlin, Rudimenta s. i:, führt Ps. 6, 7 an: Laboravi in gemitu meo.<br />
Drjcantur morbis, familia non solum negligentia peccat, sed saepe perflda<br />
est et clam pecunias aut supellectilem furatur. Magistratus quoque diffi- i»<br />
cilibus temporibus enecat exactionibus et Servitute. Haec nos non labores,<br />
sed molestias vocamu.s, et tarnen Propheta utrunque eomplectitur voca-<br />
bulo laboris, ut, sive agendo, sive patiendo nobis afflicti esse videamur,<br />
aequo animo id feramus et cogitemus Deum haue vitam non condidisse<br />
i.TOo(ci,i«ad voluptates. Ideo enim ad mulierem dixit: 'Multiplicabo aerumnas »<br />
tuas, dum gravida es, in dolore paries ülios tuos'. Nam et tempu.s ante partum<br />
plenissimum est maximarum molestiarum. Ipse partus autem quan-<br />
i.wo|tj,i7 tillum a morte differtt Sic viro dixit: 'Maledictus sid ager propter te,<br />
in dolore comedes fructus eius omnibus diebus vitae tuae'. Uie audis<br />
non diem, non annum unum dolori et labori, sed omne vitae tempus u<br />
destinatum esse. Ergo, inquis, cum haec sie sint, praestat vivere coelibem<br />
vitam et scortari. Fac periculum et vide, an sie te evolvere ex bis incommodis<br />
possis. Imo magi? te involves et gravioribus periculis onerabis.<br />
Nam hoc modo iratum Deum et malam conscientiam tibi comparabLs<br />
ac ipse damnabis te et vitam tuam. Dum enim sectaris gaudium carnis so<br />
et voluptates, incidis in amaritudinem spiritus, quae quid sit, suo tempore<br />
experieris. Nam una guttula malae conscientiae, ut sie dicam, totum<br />
mare mundani gaudii absorbet. Quid üet, ubi per impiam tuam vitam<br />
non unius diei, .sed multorum aniiorum malam con.scieutiam sustinere<br />
cogeris T Econtra ubi est lacta conscientia et certa de favore ac bencdicti- «<br />
onc Dei, ibi etiam est aetcrna laeticia, quae illas guttulas humauorum
In XV Psalmoi graduum. 1532/33. [1540.] (P». 128, 2) 28S<br />
Hs] Uli eterna letitia, quae vincit istas guttas CLarnalis molestiae, laborum.<br />
Ibi fjonifi, Qudex, quod deus de te in CLame: 'Bene tibi'; [S3I. 185»>] quod<br />
ia hoc v^itae genere es et sudas et labLoras in eo, plaeet mihi et tibi expedit.<br />
^d) f)afa cani ein fnutel, ut CLanis sie geigen fungft.^ Expedit c^arni et<br />
5 pLCCcato origLinali bene vexLari. Imo plus suavitatis in coniugio quam<br />
molestLiae. Si non est fides, ba g^et fastidium mariti, uxoLris an, nihil<br />
nisi diabLolum hab^es, tum nihil miserius in orbLe terLrarum. Et ideo<br />
diabLolus in* jo feinb, quia seit, quod deo bene placeat inter pios. 2. commendat,<br />
consolatur et exho[rtatur et canit, ut Jollen erbeitcn, in Jaucr<br />
10 lajjen tüerben et frolid) jein. Et dLicas: Si venero in hoc gLenus vite, qljt<br />
mirsi, tüie ber Itiebe @LOtt tutl. Si non jemeP, panem det deus! Sic in<br />
bLona con^scientia et benevolentia divina potes coniugium tuum regiern.<br />
Quid tum amplius cupist<br />
1 über guttAs Heht scintillas<br />
') = Kunst. ') = ihnen, den frommen Eheleuten. ') = Semmel; Wander s. v. 4<br />
Dr] incommodorum et molestiariim ita haurit et absorbet sicut sol meri-<br />
15 dianus rorem.<br />
An non igitur turpe est illas guttulas ac scintillas laboris sie metuere<br />
et fugere, cum videas Deum eas melle et saccaro suavissimo condüsse,<br />
nempe quod hie in Psalmo omnibus sie laborantibus et ferentibus communes<br />
coniugii molestias dicit: Beatus es et bene tibi erit? hoc est:<br />
ao Quod in isto vitae genere es, quod laboras, quod varie tentaris et iam<br />
hanc, iam aliam molestiam devoras, hoc non solum mihi plaeet, sed tibi<br />
quoque utile est, ut hoc modo caro mortificetur et peccatum originale<br />
vexetur et tu in coniugio tanquam schola hanc perfectissimam Phüosophiam<br />
discas, ut Dei volimtatem patienter feras et mille occasiones de-<br />
25 clarandae patientiae et dilectionis habeas, quas extra coniugium in vita<br />
coeUbe non haberes. Qui hoc modo in coniugio vivunt, etiam cum calamitosissimi<br />
sunt, tamen vere beati sunt, et contra, qui hoc modo non<br />
vivimt, vere infoelices sunt. Nam labores et molestias, quibus simpliciter<br />
haec vita carere non potest, eo modo ferunt, ut dolorem dolori addant.<br />
30 Hinc inter ipsos coniuges oriuntur lites. Hinc oritur fastidium, ut una<br />
ire, colloqui, edere, bibere pigeat. Haec plane diabolica vita est. Ergo<br />
haec exhortatio diligenter discenda et exercenda est, ut laborem et omnes<br />
molestias aequo animo feramus et per patientiam vincamus, contenti<br />
hoc dono, quod scimus Deo nostrum vitae genus gratum esse et ideo<br />
u ipsum benedictuTum esse nobis. Hoc modo cum bona ac laeta conscientia<br />
familia regi et omnia incommoda devorari possunt.
284 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,8)<br />
Hell<br />
b. Anpt.isti|<br />
y 'Uxor I tua' : Duo praeconia coniugü audListis, 1. ut sit, ut<br />
tüueas üomLinum et amb^ules in viib eius, 2. ut manducemus fructum<br />
vel lab[orem mLanuum nostrarnm, ut istis in laboribus molestLÜs, quae<br />
sunt in v^ita humana, comode utamur et equanimiter toleremus. SSenn<br />
nid)t io tner, jolt liLnjer ^lexx ®LOtt \o madjen propter vitium orig^inls, ut s<br />
illud sanetur, coherceat; frustra est, quod tu adversLitates, molest^ias<br />
coniugü, magListratus etc. Monach[i philosophati et phUosoplii: fugiendum<br />
labores et petendam con^scientiae tranquillitatem, vitam solitariam,<br />
ut et Stoici. Sed in laboribus posse esse virum, in molestLÜs mag^istratus<br />
et cog[itare divinitus positum ad res gerendas et lab^ores excipiendos lo<br />
activos et pasLsivos, hoc placitum dei. 3. 'Uxor tua sicut vitis fructifera'<br />
heri etiam attigi. Hiero^nymus et alii vehLementer disp[utant hie de<br />
p^salmo, quare sie commendet S^ancti viri vitam, si hab[uerit uxLorem<br />
et libLcros, cum tot sint in sac^ris literis celibes, qualis fortassis El[ias<br />
, . I«, f<br />
3«|. ^"ij*äf'et Eliz^aeus, sed certo fuit lerei^mias; textus in lere^mia de Eunuchis, is<br />
10 res fehlt<br />
V.3 Uxor tua erit ut vitis frugifera in lateribus domus tuae et<br />
filii tui sicut plantulae olivarum in circuitu mensae tuae<br />
Audivimus duo praeconia sancti coniugü, ubi coniuges Deum timent<br />
et in vüs eius ambulant, Quod sciUcet Deo grata sit haec vita et ipse sit<br />
ei benedicturus; Quare tolerandas esse aequo animo molestias et labores, m<br />
quo.'; Deus ideo huic generi vitae addidit, ut vitium et morbus naturae<br />
paulatim sanetur, dum per huiusmodi molestias premitur, humiüatur<br />
et cohercetur. Nam quod MonacM philosophati sunt fugiendos labores<br />
et tranquillitatem ac vitam soUtariam expetendam esse, hie Psalmus<br />
satis arguit id Deo non placere; Hoc autem placere, ut in laboribus et ss<br />
molestüfi iactemur et cogitemus nos oivinitus esse positos ad ferendos<br />
illos tum activos tum passivos labores, quos sane tum coniugium secum<br />
B. aaffert, sicut dieit: 'Labores manuum tuarum manduoabis'. Non dicit<br />
in ocio vivendum et alienarum manuum labores manducandos esse,<br />
sicut Papae sancti faciunt, hoc est Epicurci et delicati illi niartyres. jo<br />
Porro supra attigi, Ilieronymum et post eum aüos qiuxjue disputare<br />
de hoc Psalmo, cur David tantopere commendet beati viji vitam, si uxorem<br />
habuerit, cum tot in sacris üteris sint sancti, qui coeUbes vixorunt, qualis<br />
fort^' fuit Ilclias, IToUseus et simUesi, quanquam de his affirniari id certo<br />
3j„'^'Jnoii possit, dl- Uieremia potest. In novo aiitem t*'staniento louge spciio- js<br />
sius exemplum est omnium fere Episcoporum, praesertün si posteriora<br />
tempura epectes; Imo etiam quorundam coniugium, sicut de Kege Ilen-<br />
') Vgl. oben^S. 379 Anm. i.<br />
:
In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3) 285<br />
Hslqui etiam huc trahitur. [331.186»] In ülovo TestLamento est pulchrius »t. i, s<br />
exemplum de omnibus episcopis; et Henricus coniux abstinuerit a cop^ula<br />
CLarnis et vixLerunt celibes in coniugio. Hie mens SLanctus Hiero^nymus<br />
fertur ad Alleg[Oriam et sequitur OrigLcnem, qui EcLclesiam 'uxo^rem',<br />
* 'lib[eros' spirituales. Sic Pap^a, Episcopiis, i. e. 1. Ecclesiam, parochiam,<br />
'ülios' ho[mines fideles in Ecclesia. ®aö jol solutio Jein. Esset quidem<br />
hec solutio: propLhetam locutum pro suo tempore; sed non satis.<br />
Psalmus Eriidit h0[mine8 pios de d|^ivino dono, non cogit ad ea,<br />
non praecipit omnes habere, sed docere V[nlt, quid habLeant, si<br />
10 hab^ent hec dona. Libertas permaneat coniugio et celibLatui. Si<br />
non opus, maneat Eunuchus, glorietur in domino. Si non rapitur ad<br />
magListratum, ad ministerium verbi, maneat in artificio. Quis praecipit?<br />
maneat in suo v^itae genere'. Commendat donum, non urget. Non ut<br />
Dr]rico et Kunegunde commemorant, qui abstinuerunt a copula camis, ut<br />
16 loquuntur, et vixerunt casti.^ Taies igitur omnes an non sunt beati,<br />
dicimt, cum Spiritus sanctus hie tantum coniuges beatos praedicet?<br />
Hieronymus hie se ad allegoriam Tcrtit et sequitur suum Magistrum Origenem<br />
et ex uxore facit Ecclesiam, sicut postea coelebris haec sententia<br />
fuit, cum Paulus dicit: 'Episcopus sit maritus unius uxoris', ut exponerent, i. iim.s. 2<br />
«> id est imius Ecclesiae. Item: 'habeat filios honestos et obedientes', hoci-iim. 3,4<br />
est discipulos seu auditores honestos. Ad himc modum respondent isti.<br />
Quidam, cum vident, quam hoc ridiculum sit, eo decurrunt, ut dicant<br />
Prophetam locutum esse pro ratione suorum temporum, quibus frequentior<br />
coniugii *uit usus. Sed ne hoc quidem satis facere potest ingenioso ho-<br />
25 mini.<br />
Sic itaque respondemus: Psalmum hoc solum agere, ut erudiat<br />
homines pios de hoc genere vitae divinitus instituto, non hoc agere, ut<br />
cogat aut praecipiat pariter omnibus, quod oporteat uxorem ducere, sed<br />
ut, qui duxerunt aut sunt ducturi, intelligant, quid habeant, cum uxores<br />
30 habent, Tta [SSg. b] ut libertas sua maneat tum coelibatui, tum coniugio.<br />
Quis enim ad coniugium cogat non indigentem coniugio ? Qui tales sunt,<br />
ut 'hoc verbum possint capere', maneant coelibes etglorientur in Domino ; wattt). 19,12<br />
Sicut qui non vocantur ad EempubUcam, privati manent; qui non vocantur<br />
ad ministerium Ecclesiarum, manent inter auditores. Par omnino<br />
35 hie ratio est: cum per inflrmitatem naturae suae non cogantur ad con-<br />
iugium, sed ex eorum numero sint, qui coniugio carere possunt, recte<br />
faciimt, quod coniugio abstinent et iis molestiis se non onerant, quibus<br />
earere possunt. Econtra, qui non sie robusti sunt dono Dei, sed sunt<br />
30 coelibatu S<br />
') Heinrich 11; Stadler-Heim, Heiligen-Lexicon, s. v. Ounigundis.
286 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3)<br />
Hs] piiaj^natici Spiritus; non est sententia Piauli: nisi Episcopus hab^eat<br />
uxorem. Sic etiam ego: Non potest esse Chiistianus, nisi sit Eex, mag^i-<br />
i.ffer. u.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,3) 287<br />
Hsjesse poetam, econtra. Diversae sunt donationes, laudemus unamquemque<br />
in 8U0 genere et sit fructifera in sua donatione etc. Est, quod sit aliquis<br />
TheolLOgus summus, ut est in terris; ideo non debet repraeliLcndere<br />
astronomum, Medicum, lurisLConsultum, Grammaticum. Oculus est<br />
5 SLXimmum niemb[rum et amabillimus sensus, non debet repraehendere<br />
alios sensus. [S3l. ISe*] Ergo non hie disputatio, quid agas aut debLeas<br />
agere, sed quid debi^eas agnoscere, quia hoc g[enus vite est in mundo in<br />
magno odio et vituperatur, obscuratur, 1. sensu CLarnis, deinde odio<br />
diabLoli et mundi. Ideo SLpiritus S[anctus vult exaltari non detrahendo<br />
jo interim aUis donis, quae non sunt coniugium. Celibes, 'viduas' laudat i.iim.s.s<br />
in suo ordLine. In hoc sumus, ut maritus intelligat suam donationem.<br />
Sic solutio: AbLtaham fuit beatus vir, etiam antequam hab^uit uxoLrem,<br />
lib[eros, non ut HieroLuymus, qui dicit eum fuisse 100 annos, ergo non<br />
fuit beatus. Ego dicam: Nulla mulier est beata, quia nullum habet<br />
15 maritum. Sunt cog^itationes indignae tali viro ; loquitur^ de dono, quod<br />
5 amabillimus] amabis[ 10 über coniugium steht in 11 suum donationem<br />
c aus donatum 14 nuUam 15 maritum] uxorem<br />
') Erg. Psalmus.<br />
Dr] lureconsultus non debet cum contumelia Medicinae, Poeta cum contu-<br />
melia Ehetorices professionem suam ornare. Diversa sunt dona; hoc igitur<br />
faciendum est, ut unusquisque in suo dono landet et honoret Deum atque<br />
eo utatur ad Eeipublicae utilitatem et sinat alios quoque in suo genere<br />
au pro viribus adiuvare Eempublicam. Theologus sane maior est Grammatico<br />
et Astronomo, sed non ideo Grammaticum et Astronomum<br />
contemnere, multo minus in eum contumeliosus esse debet. Ament<br />
inter se tanquam fratres et sint pia famiüa summi PatrisfamiHas ac<br />
singuU in suo vocationis genere serviant Domino. Hoc non norunt, qui<br />
86 putant, cum David coniuges landet ac beatos praedicet, aUos, qui extra<br />
coniugium sancte vlvunt, negare beatos esse. Nam Spiritus sanctus pure<br />
laudat dona Dei sine contumelia aliorum donorum nee sie praedicat<br />
coniuges beatos esse, ut eos damnet, qui in coniugio non vivunt. Sed<br />
cum coniugium in mundo varie vituperetur et obscurentur eins verae<br />
30 laudes, primum sensu carnis, deinde etiam suggestionibus diaboli et<br />
sugillationibus mundi, vult Spiritus sanctus hoc donum sie contemptum<br />
ab iis, qui id habent, extollere et amplilicare, ita tarnen, ne alüs donis ali-<br />
quid detrahat. Maneant 'viduae', 'maneant virgines' in suo loco. Spiritus {«'"•,%l<br />
sanctus enim nimc instituit dicere non de viduis, non de virginibus, sed<br />
31 de coniugio, ut, qui in coniugio simt, norint donum suum.<br />
Quod igitur Hieronymus satis indocte obücit: Abraham, Isaac et<br />
alü Patriarchae aetate plus satis matura duxerunt uxores et multos
288 In XV Psalmos graduum. 1532/38. [1540.] (P8.n28, 3)<br />
Hs] habemus. Si liabes ux[orein et libLeros, sine libLcris: Beatus es semper, —<br />
quia iam sumus in particulari et laudLamus donum singLulare, quod a<br />
mundo conspurcatur odio. Monachi f)aben ba^i f}i_ölltjcf}e \ituex, qui fiuxe-<br />
runt se ideo odisse, ut amarent castitatem. Non est verum. P^aulus<br />
i.a:tm.4,iff.rotundis verbis: 'damnarunt nuptias spiritu erroris'. ©ie liegen^ als bie<br />
SolJ^aftigen, quod fac^iant studio castitatis, praesertim posita lege<br />
1. zun. 4, i celibLatus ; et ponere castitatem, bn? !^eift PLaulus 1. Cor. 4. 'defectioncm<br />
a fide' etc. Quid est PLapae, cardLinalibus? non ideo detestantur coniu-<br />
306. 8.«4gLium, quod ament castitatem; Sed hypLOcrita 'loquens mendacium ex<br />
diab^olo'; fingunt quidcm speciem, sed non sunt. Sed hec est ratio vera:<br />
Nos vol^umus libLcri et securi ab ista mol^estia et parare hyp^ocriticam<br />
reverentiam coram pop^ulo, quia Uli, qui non sunt coniugati, simt in<br />
admiraLtione, videntur non hOLmines, sed angeli, sunt monstra in mundo.<br />
«) = lügen.<br />
Dr] annos vixerimt in coniugio sine liberis, ergo non fuere beati secimdum<br />
hunc Psalmum^, neganda est consequentia. Nam Abraham, Isaac et is<br />
alii fuere beati etiam ante ductas uxores et susceptos liberos, sicut omnes<br />
credentes et baptisatae tum viduae tum virgines beatae sunt. Quod<br />
autem ad Psalmum attinet, simplicitcr de dono loquitur et docet, non<br />
urget ad donum, sed donum in mundo sie conspureatum ornat. Ergo id<br />
ex Psalmo non sequitur, quod isti conantur efficere odio quodam coniugii. so<br />
Fingunt quidem Monachi se coniugium ideo fugere, ut castitatem amare<br />
videantur. Sed non est verum. Divo Paulo potius credendum est dicenti.<br />
i.xim.4,iii. quod 'spiritu erroris*, non studio castitatis 'coniugium damnabunt*, prae-<br />
sertim nunc posita lege, qua coniugium prohibent. Ambrosium multa<br />
arguunt sponte abstinui.sse a cüuiugio; huius cxemphim fortas.se alii 2»<br />
quoque certo consilio secuti sunt. Sed Hieronymus ita contumeliose de<br />
coniugio loquitur, ut prorsus non possit excusari, Sicut uec hodie nostri<br />
Papistae. Sic neque Gregorius excusari potest, qui legem de coelibatu<br />
et coniugiis solvendis propagavit etiam in alias Ecclesias.* Loquuntur<br />
uterque mendacium in hypocrisi, quando dicunt, quod amore castitatis '0<br />
coniugium detestentur. Non euim sunt nee possunt esse casti, sicut<br />
quotidiaua scelera ipsorum ostendunt. Sed hoc sectantur, ut sint liberi<br />
et securi ab illis molestüs et simul specie ac hypocrisi opinionem sancti-<br />
tatis apud vulgus colligant, ut videantur tanquam spectacula et Angeli<br />
in mundo esse, non homines, et ideo digui habeantur, qui labore.s alienarum s»<br />
manunm manducent. Haec est praesertim nostrorum Papistarura, Monachorum,<br />
Sacriflculorum et Monialium sacra, hoc est, execrabilis castitas.<br />
') Vgl. oben S. 378 Anm. 1. •) Qregor VII. auf der Fasletuynode txm 1074.
In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 128, 3) 289<br />
H8]I(ieo liberi, quia non mandLUcant lab^ore manuum .suarum, sed devorant<br />
sudorem aliorum. Ergo omnes sunt 'AntichriLSti', ut Daniel: odit uxoreum Dan. u, si<br />
affectum, cnram, sol^licitudinem matrimonialem; illei non erit in sp[ecie,<br />
quia est molesta^, sed tarnen digna vLro Christiano. Si habes, deus<br />
s ded[it. [S8l. 187»] Si e§t in eo dono, exaltet' ut pa^trem suum. Tu sie,<br />
ego sie; unuSLquisque donum a deo proprium, alius sie ete. Sed nihilominus<br />
unius dei servi et fldrles. Sed mundus hoc non facit. Ideo pugnandum<br />
contra op[iniones CLarnis et mundi isto psalmo, quia turpisLsime<br />
confundit mundus dona dLei. Sic facit, non potest laudLare, CelibLatum<br />
1» admiratur, quia iactat dona d[ei secundum iudLicium carnis: 'Melius'<br />
servitur deo in cel[ibatu quam in coniug[io! Et füren S[anctum P[aulum i.«ot. 7,iff.<br />
6 uausi^quisque] unus; 9 hinter laudjare nochmals laud^are<br />
') Nämlich maritus. ^) Erg. vita. ') Nämlich deum.<br />
Dr] Qui hoc modo a coniugio abstinent, vere sunt 'Antichristi', secundum<br />
sententiam Danielis, qui hanc insignem Antichristi notam esse dicit, Don. u, 37<br />
quod 'concupiscentiam mulierum non curabit.' Id glosa quoque de Anti-<br />
1» Christo exponit his verbis, quod siinulaturus sit castitatem, ut facUius<br />
decipere possit.^ Nos autem hanc quoque causam addimus, ut delicatum<br />
hominum genus molestiam, curas et soUcitudinem istam effugeret, quam<br />
coniugium secum affert, dignam quidem pio viro, si ita ei Dominus dederit.<br />
Sed qui sine peccato coniugio carere possunt, fruantur ii suo dono sine<br />
so aliorum contumelia, quibus id donum non est. Alii omnes potius, quam<br />
impure vivant sine coniugio, deUgant castitatem coniugalem, puriorem<br />
et meliorem et Deo magis gratam, quam omnium Papistarum castitas<br />
esse potest, etiam si in totum a mulierum congressu abstinerent, quod<br />
tamen quomodo faciant, notum est. Si igitur sunt quidam, qui donum<br />
85 castitatis habent, ut sine coniugio ardoribus carnis careant, hi maneant<br />
in suo dono. Contra, qui'uruntur', hi imbecUlitati suae consulant secundum 1. stör. 7,9<br />
Pauli verbum et ordinationem Dei, qui homini voluit foeminam esse<br />
'adiutorium' ; ut, et si dona sint differentia, tamen eiusdem Domini servi i.smoie 2,18<br />
maneamus, retinentes bonam conscientiam et 'nemini scandalum prae- a.Soce.ä<br />
30 bentes'.<br />
Sic coniugium sanctum, laudabüe, bonum et utüe genus vitae est,<br />
quare meretur, sicut Psalmus hie facit, laiidari, et si caro et mundus<br />
propter incommoda, quae habet, non possit id laudare, sed potius admiretur<br />
ac praedicet coelibatum. Sed hoc non est verbum Dei sequi. Caro enim<br />
34 praedicat et distinguit dona secundum suum iudicium et statuit melius<br />
et purius servire Deo in coeUbatu quam coniugio, Sicut Hieronymus facit<br />
') Hieronymus, Comment. in Daniel., Migne 25, 571.<br />
Sutftexg äDerte. XL, 3 19
290 In XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3)<br />
Hs]ad CorLinthio.«. loviLnianus fuit in uno dig^ito doctior quam Hiero^nymus<br />
in 10 corporibus. DebLuit dicere HieroLoymus: laudemus VirgLinitatem<br />
et feminas, non econtra. Quam nob^ile monile est EustochLium<br />
Ecclesie sanctae; Paulina non est^, abstencnt^ etc. Est credere in<br />
Christum nobLÜe, omnes communes esse, baptisatum, communicatum. i<br />
Postea virgo, mulier equae: clinodium, diversum donum et tarnen eque<br />
deo gratum; hoc dictum ad responsum HieroLnymi. Allegorice istum<br />
psalmum interpre^tantur de patribus et filiis spi'itualibus, quo occas^ionem<br />
dedLerunt pap^istis, ut se sponsos et maritos Ecclesie fecerint. Sic ex<br />
uno erfröre infiniti oriuntur. ^d) ttjolt, quod Papae sponsi in abgrunb lo<br />
matiii.s.isber ^[elle. Unus Christus 'sponsus', alii sodales, amici sponsi C^hristi.<br />
Ecclesia, Parochia est uxor mea, Et baptisati filii sunt mei. In quem<br />
2 corporalibus 4 Est mit Strich zu monile Z, 3 gezogen 12 mea] mei<br />
•) Erg. uxor. ') Erg. a cooiugio.<br />
Dr]in pestilentibus libris contra lovinianum^, quem tarnen apparet plus<br />
eruditionis et iudicii habuisse in uno digito quam Hieronymum in toto<br />
corpore. Neque enim virginitateni cum contumelia coniugü laudare n<br />
debuit, sed sie potius dicere, ut, qui virgines sint, serviant Deo in suo<br />
dono, non ideo coniugium damnandum esse, sed pra«dicanduin tanquam<br />
genus vitae a Deo conditum, etiam tum, cum natura adhuc esset integra<br />
et peccato nondum vitiata. Sed Hieronymus neque pietatis nee iudicii<br />
tantum habet, sed simpliciter, sicut indocti Monachi adhuc solent, pro- »o<br />
1. «or. 7, i rumpit : 'Bonuni est homini sie esse'; Ergo coniugem esse, malum est.<br />
Item: Bonum monile Ecclesiae Eustochium virgo." Qualis quaeso haec<br />
vox estt Monile Ecclesiae est credere in Christum, esse baptisatum et<br />
communicatum. Sed virginem aut coniugem esse sunt diversa dona,<br />
Deo aeque grata. Nam quod de coniugio obiiciunt: Tribulationem car- k<br />
nis habebunt eiusmodi, hoc nos libenter concedimus. Sed ea non coniugii<br />
culpa est, sed peccati, quod habent etiam isti, qui non sunt coniuges,<br />
i.wolo.ifl. Gen. III.<br />
Haec respondere volui ad Hieronymi sententiam nugantem cum<br />
Origene suo et fingentem per Allegorias ineptas patres et fllios spirituales. m<br />
QuibuR sermonibus occasionem dederunt Papae, ut sc faceret spousum<br />
Keu maritum Ecclesiae. Ita error errorem pcperit. Ego auteni optarim<br />
«ponsum hunc cum luda ex arbore pendere et in inferno sepultum esse<br />
potius, quam ut hoc modo Christo nomen suum eriperot. Unus enim<br />
HponsuH et maritus Ecelosiac tantum est, Christus lesus. Reliqui omnes u<br />
') Adr. lovin., I, 7; Migne 23, 228 f.<br />
') Jlieron., E^itloia CVIll; Migne 22, 880.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3) 291<br />
Hs] baptisatum ? Sic azini disputarunt. Nos sumus in laudando isto dLono<br />
advers[us viperinas lingLuas Sat[anae et molestiam c^arnis et pestilentia<br />
exempla niundi, quae omnia impuK[nant hoc gLcnus vitae, ut absterLieant<br />
eos, qui sunt in eo vel quibus est necesse assumere, quod maneant foris<br />
6 et poUuantur adulterüs etc. Contra istas blasphLcmias et cal[umnias<br />
est psalmus legendus. Ideo SLpiritus S[anctus mirab[iliter retlioricatur.<br />
Nominant uxorLem 'vasculum infirmum'. ELomani et Greci: mores i. spctri a, t<br />
mul[ieris ferre, Anank[ion kakon^; (a§ jte fein. Sed s^piritus SLanctus:<br />
Si habes nxLorem, lib[eros, agnosce, aperi ocLnlos, vide, quid liab[eas.<br />
10 [S8t. IST»»] 'Uxor intra domum': Non loquitur extra domum, non de<br />
mag[istratu etc. Intra parietes tuos habes u^xorem fructifLcram, habes<br />
etiam filios, qui sunt tanquam tenerLriraae plantulae olivarum. An extant<br />
in Ullis scriptis sacLrarum Uterarum tarn suaves duae simiütudines ut<br />
istae 2? ApprehLcndit duas nobiliSLSimos arbLores, vitem et Olivam:<br />
15 Istas 2 arbLores et liquores in maxLimo precio et celebLcrrimas esse. Uxor<br />
4 maneat 8 kokon 14 Olivam c aus Oleam<br />
') = ävaYxdtov xaxöv; Menander, bei Stohaeus, Florileg., 69, 10.<br />
Dr]sancti sunt 'amici sponsi', sicut se Baptista vocat. Ecclesia est sponsa<br />
seu uxor. Filii sunt fideles, qui quotidie accedunt. Hi per fidem etiam<br />
flunt sponsa, communicant enim cum bonis sponsi et consequuntur<br />
fide iusticiam Christi et merita. Si Papa bonus est, est in horum numero,<br />
20 non sponsus, non maritus, sed sponsa accipiens de bonis sponsi; Sin malus<br />
est, f^st sponsus Satanae et amicus ludae.<br />
Summa igitur responsi nostri est, quod hie Psalmus non cogat ad<br />
coniugium, tanquam necesse sit omnes in coniugio vivere, neque enim<br />
praeiudicat Christi verbo, dicentis: 'qui potest capere, capiat'. Sed sim-sKatts. 19,12<br />
as pliciter laudat coniugium adversus carnem et pestilentia exempla mimdi,<br />
quae omnia hoc genus vitae impugnant propter molestias, quae coniu-<br />
gibus ob'üciuntur ; eas qui decreverunt fugere, poUuuntur scortatione et<br />
adulterüs et sie etiam exemplo nocent. Adversus has viperinas linguas<br />
et exempla plena scandali munit hie Psalmus animos. Mundus vocat<br />
so uxorem necessarium malum, Ac Petrus, ob certam causam, et tamen sine<br />
contumelia, vocat 'vas infirmum'; sed vide, quid hie Spiritus dieat, i.?!ctrt3,7<br />
quomodo ornet ac praedicet uxorem, dum eam comparat viti foecundae<br />
et liberos, quos marito parit, plantulis oKvarum. Die vero, an in ullis<br />
literis extent tarn elegantes et significantes ac iucundae similitudines duae,<br />
35 sicut hae sunt ? Imo an etiam in aLüs locis sacrae Scripturae inveniantur 1<br />
Apprehendit enim duas nobiUssimas arbores, vitem et oleam, unde duo<br />
praestantissimi liquores colliguntur, atque his comparat illas, scUicet<br />
coram miindo contemptas res, uxorem et fructus eins, liberos; si con-<br />
19*
292 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.1 (Ps. 128,3)<br />
H«] quidem infirma caro, sexus, ut videtur. Sed S[piritus SLanctus creaturam,<br />
donum inspicit et abscondit magnitudine doni, q[uidquid in eo sexu<br />
incommodi, et obruit splendidis^sime et majrnificentisLsinie etc. 5)aö<br />
mag ein $oet fein. Sed finge nullum virum esse vii-um, sed omnes celib[e8,<br />
monaehos et sacerLdotes nee ullum homLinem esse mascLulum vel feminam,<br />
ponamus mundum, ubi meri celibes: Quid fiet in 10 annist Ista<br />
CLivitas non habLeret 5 vel 10 domos. Ubi essent pecudes, aurum, arg[entum,<br />
verbum et dona d[ivina? Quid est laudLare celib[atiiin, ut extenues<br />
coniugLium? laudate utrumque, tum bene. Ideo I)eiIoje norm, cum<br />
s^piritus SLanctus se opponit tanta reth[orica: non pingit ux^orem, quae<br />
mingat, sudet et loq^uatur stulta. Sed 'Vitem' ipsam muftu an Jef)en,<br />
non propter stercus, quod ad radicem, et terram, in quam ponitur, sed<br />
proptersuecum vini. SecLundum, ficum propter fructum. Siin istis aujiift,<br />
4 Sed c aus MuDdum<br />
Drjditionem consideres, uxor est infirmum vas et sexus longe infra masculam<br />
\TXtutem positus, praesertim si compares ad eas res, quae per masculos »»<br />
geruntur, per mulieres autem geri non possunt; sed Spiritus sanctus<br />
donum considerat et amplitudine doni abscondit, quicquid in sexu incommodi<br />
est, idque splendidissimis similitudinibus obruit.<br />
Ut autem aliquomodo possimus videre causas, cur tantopere praedicet<br />
hunc sexum Spiritus sanctus, fingamus nos omnes non esse coniuges, »<br />
siquidem coniugium muudus detestatur, sed coelibes. Imo fingamus<br />
neque masculum nee foemellam esse, sed quidam unum, quod ncutrum<br />
Sit, ut ideo coelibatus possit fingi perfectior, quid quaeso cum tali mundo<br />
et foeüci ac puro coelibatu futurum est, quam diu subsistet species t<br />
An non intra annos viginti totus mundus deserti et vastae solitudinis s»<br />
imaginem habebit? Quis tum erit usus auriT Quis argentit imo quis<br />
erit usus solis, lunae et omnium terra nascentiumt deficiente subito<br />
genere humano, si hoc modo coniugium abolitum et beatus, si düs placet,<br />
coelibatus statuatur? Quin huc vide, ubi tum erit ministerium verbit<br />
Quis fructus erit beneücü Christi! Cur igitur coelibatum sie hiudas, ut »o<br />
extenues dignitatem et maximos fructus coniugü t Quin utrunque lauda<br />
pro sua dignitate et merito, ac praesertim consideru hoc in loco, quomodo<br />
Spiritus sanctus te doccat tuam inspiccre uxorem, Nempe non sicut<br />
infirraam carnem, quae (salvo pudore, sie cogor loqui propter blasphemos<br />
contemptores creaturae Dei) mingat, sudet et reliqua naturac faciat. Cur ss<br />
enim hoc non etiam in vite facist Cur eam non contemnis propter stercus,<br />
quod ad radices ponitur T An non potiorem rationem habes succi, qui<br />
lioc modo ex vite produciturt Sic in olea neminem oflendit asperitas<br />
corticis «-t quod ümo curauda ac ((uasi saginanda radix est, Nam fructum
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3) 293<br />
Hs] quod bLOnum, et occultas, quod malum, quare non in ista nobilis^sima<br />
creatLura? Quasi niulier non posset dicere: maritus habet oc[ulos lippos,<br />
sudat. In rebLUS opt[imis defectus aujiejen et obruere virt[utibu.s etd[ona-<br />
tione divina! In prole possumiis discernere intra ped[es, scabiem, hulcera<br />
4 et ipsam prolem. Non meinet me, si filius labLorem, feb^rim, hulcus, pesti-<br />
iLentiam, scabiem, cacat, mingit, [331. 188»] quia obruor magnitudine ipsius<br />
infantiae aniine et corporis, ut non videam. Si corLpu.s prop^rie potest,<br />
faciet. ^d) muö bie tüinbei rDojjdjen, bem »oetb büS ^embb bringen. ®a§<br />
fol !oftüd) gereb fein et geprebigt. Quid nocet patri, osculari puerum in-<br />
10 firnmm, etc. ? Ubi ego et tu, si ümein etc. ? Ideo caro tantum in opLtimis<br />
rebus considerat vicia, virtutes non. Si habes ux[orem, velis, nolis, cogis<br />
1 mala in o isto<br />
Dr] potissimum spectamus omnes. Quis igitur non seno indignetur eam<br />
hominum esse prudentiam, ut deligere in aliis vilioribus rebus optima<br />
et mala aut tegere aut negligere soleant propter malus bonum seu commo-<br />
15 dum, et tarnen hoc non faciant in nobüissima Del creatura, foemina 1 .<br />
Quasi vero non etiam uxores elusmodi foedltates (sie enlm dellcati ist!<br />
vocant) in marltis reprehendere possint.<br />
In prole possumus discernere inter prolem et stercus, ulcera, morbos,<br />
et si quid aliud dici potest. Quis enim abücit flUum, quod stercore se<br />
20 defoedavit? Irao quis abücit, quod aut scabie deformatus est aut peste<br />
aut alio contagioso morbo infectus? An non stercus abluiturl an non<br />
in morbo sollicite curatur, ut nobis maneat incolumis ? sie naturaUa vitia<br />
obruimus magnitudine eius boni, quod putamus nobis in incolumitate<br />
liberorum esse positum. Hie quis non rideret, imo quis non execraretur<br />
35 eum, qui diceret propter stercus aut morbum, etiam gravissimum, puerum<br />
abüciendum ? sicut tarnen belli et delicati homines odiose exagitant ista<br />
offlcia, quae non gravatim mariti praestant uxoribus, cum ita postulat<br />
earum valetudo. An non enim cogitabtmus Dei esse creaturam et 'par-i.iim.s.a<br />
ticipem beneficü Christi', praeterquam quod nobis addita est a Deo, ut<br />
30 Sit 'adiutorium' nostrum? Diabolicae igitur illae voces sunt, quibus impüi.anofes.is<br />
exagitant consuetudinem coniugum inter se, ut scüicet videantur viri<br />
esse et merito ista contemnere. Si digni essent tales, ut flerent patres,<br />
intelligerent, quam etiam dignitate praestanti patri nihil noceret, osculari<br />
aegrotum filium et curare eius ulcera. Si enim aut aegroti aut stercore<br />
35 defoedati infantes abiiciendi essent, te quaeso, ubi ego, ubi tu essemus?<br />
Dignissimus igitur est mundus reprehensione, quod etiam in optimis<br />
rebus tantum solet considerare vitia, non etiam virtutes. Et cum usu<br />
virtutum istarum non possit carere atque eas quasi in manu quotidie<br />
habeat, tarnen ita coecus est, ut eas videre non possit. Sed hoc est pecca-
294 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3)<br />
Hb] uti. Sic prolo; usum non p^robas. Virtutib[us obrueris, et tarnen non vides.<br />
3)a!5 f)eijl"t origLinale pLCCcatum, cecutire in praestantissimis donis. Ideo<br />
sapLientia in rebus, quasi sint opt^imae, faciendum, ut boni rethLores.<br />
CicLcro: quae vicia in causa, tego, excuso et tenuo; ubi aliquid b^oni,<br />
ibi inhereo. '2)06 ift rec^t. Quasi tuum corpus non hab[eret stercus et<br />
alia immunda CLarnis. Contemptis sordibLUS istis incedis auratus et<br />
quasi esses totus balsaLmum; quia tua vicia celas et, quae honesta et<br />
spectabilia, protendis. Quare hoc non facis in coniugio ? Vitia obruere et<br />
utendo non videre in coniug|^io. Non rerum culpa, sed turpissimi origLina-<br />
lis p^eccati culpa, quod in rebLUS opti^imis, donis eligimus, ut cali^umniemur.<br />
Sic facimus verbo dei et DLnjerm §[errn ©[Ott in suo reg^no, quando<br />
dat äugen, o^ren, solem, lunani; qLuamquam vivimus in eis, vesciniur, —<br />
quando mir jcf)tdt ju paupertatem et gteifft mid) centro, punit, tum tota<br />
sphera Derlom. Susi Ift f[ides mathematica. "iSaö i[t ratio et CLaro nostra,<br />
7 celes 8 Vitia] Virtutes 9 turpissimae<br />
Dr] tum originis, etiam in praestantissimis creaturis coecutire et non intelligere, u<br />
quid in eis boni sit, sed magis offendi longe inferioribus incommodis, Adeo,<br />
ut opus Sit contra istam coecitatem docere, et tarnen homines id aegre<br />
credant.<br />
Est igitur hie faciendum, quod Cicero dicit se solere in causis agendis,<br />
ut, si quid mali sit, id dissimulet, ubi autem in causa insit boni aliquid, »o<br />
id urgeat, ibi totus sit et quasi ibi habitet.^ Quis enim ideo sui corporis<br />
minorem rationem habet, quod aut ulcus in pectore aut aliud vitium in<br />
alia corporis parte habet 1 an non ideo maiore diligentia corpus curamus t<br />
Quin vides aulicos nostros, hi cum, bene pasti, stercore refertum ventrem<br />
circumferant, tarnen neglcctis sordibus et contemptis incedunt aurati n<br />
et scricati, ac si tot um corpus esset mcrum balsamum. Sic caclannis vitia<br />
studiose, honesta autem ostcndimus; sed quare idem non etiam facimus<br />
in coniugio, ut obruamus et tcgamus vitia et inspicianuis in virtutes et<br />
commoda t Hie omnes faciunt diversum, non rerum culpa, sed propt*r<br />
peccatum originis; id sie excaecat hominum animos, ut in rebus optimis m<br />
et sanctissimis tantum ea dcliganuis, quae calumniari possunnis. Idcin<br />
facimus in verbo Dei et omnibus, quae ad regnum Uei pertinent. ^am<br />
cum solem dat, cum dat annonam, corpus sanum, sanos oculos etc.,<br />
nemo considerat, nemo gratias agit pro bis donis. Cum primuni autem<br />
aut pestis ingruit aut annonae difficultas aut salt^m unus dens dolet, n<br />
tunc üt, ut hoc quasi ccntrum seu punctus doloris totam sphaeram<br />
beneflciorum Dei nobis obscuret aut prorsus adimat. Sic est mundus<br />
') 0. O. Schmidt, iMtheri Brkanntsclitiß mit den alten Klassikern, S, 14.
In XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,3) 295<br />
Hs] apprehendere 1 vitium, ut iam PapListae: quando tantum unum verbum^,<br />
obruunt omnia beneficia. Ex istis optLimis virLtutibus et infinitis eligere<br />
1 Vitium, hoc amplif[icare et oblivisci omnium virtutum. Non digni,<br />
ut in cruce pendamini; sed ornat, pingit ob oculos uxLorem, ut .spectes<br />
5 tanquam vitem, nobiliSLSimam arbLorem, quia donata et plantata ut illa<br />
arb^or, [SBI. 188»>] quam plantavit et dcdit tibi in domo tua; si f[ructus<br />
edidcrit, multo preciosior; libLeros debes reputare d^ivinas plantulas oliva-<br />
rum. Db fdielf braus werben, leit nid)t bran; tu scito, in conLspectu dei<br />
appellari vitem, fLructus et plantulas olLivarum; hoc est vere erudire.<br />
10 Qui non indiget, careat vite et arripiat aliam Arb[OTem, illic etiam potest<br />
ferr« fLructus. Ibi uxor vocanda vitis etc., puellae; sie deus pronunciat<br />
et jol jo fein et ift. Si in scripLtura non, tarnen gentes fagen: NDiil melius<br />
in mundo, 9Jid)t iLieberes auff erben quam f [rauen trero, wems tan loerben.^<br />
Qui sano cordLe et rem recte considLerant, quod nihil preciosius, non<br />
15 propter volupLtatem, quia in adulLterio et scort[atione maior. Ibi accen-<br />
4 oculos o 5 nobif^ 10 Ärb[oreni c aus f 11 etc. o paelli pronnnciant<br />
15 über scortiatione steht amandi<br />
') Evg. nobis obiicere possunt. ^) Glosse zu Sprüche 31, 10; Bindseil, <strong>Luther</strong>s<br />
Bibelübersetzuug, VII, 514.<br />
Dr]et ratio nostra, uno malo plus movetur quam mille bonis, sicut Papistae<br />
nostri etiam solent; hi ex optimis donis et virtutibus, quas nostrae Eccle-<br />
siae habent, tantum ea deligunt, quae calumniari possunt, ea sie ampli-<br />
flcant, ut obruant universas virtutes verbi.<br />
20 Sed Spiritus sanctus contrarium facit, vitia tegit et hoc, quod boni<br />
in re est, ornat meritis laudibus. Ideo uxorem sie pingit, ut iubeat eam<br />
considerari tanquam vitem plantatam et donatam tibi a Domino in domo<br />
tua, cuius fructus vero divinae plantae sunt longe iucundiores aspectu<br />
et usu praestantiores quam oleae. Etsi enim degenerant et mali sunt,<br />
8b tarnen non potest negari esse Dei donum, id agnoscendum est. Hoc est<br />
vere erudire coniugem. Qui autem donum castitatis habent, illi hac vite<br />
careant et delectentur sua alia arbore et alüs fructibus. Nos autem nunc<br />
sumus in hoc vitae genere laudando, in eo uxor est sicut vitis et proles<br />
sicut olea, ita enim nos docet Spiritus sanctus et res idem testatur, Etsi<br />
30 Scriptura sancta hoc non traderet; nam etiam Gentes recte praedicaverunt<br />
aroQyag fvaixdg et testantur idem etiam nostrorum hominum<br />
Germanica cantica, quibus summis laudibus praedicatur fides coniugtun,<br />
quod haec vita nihil habeat sua-vius et praestantius, quam est uxor<br />
mariti amans. Idem uno ore omnes sani homines fatentur, non quidem<br />
22 tanquan Ä
296 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3)<br />
Hslditur, illic econtra. 3)aö jinb vere volupLtates, uxorLem esse affectu filiali.<br />
Non est tanquam porcile instruLmeutum volupLtatis, Sed aliquid melius.<br />
Est vitis fLructuosa, i. e. doniim divinitu.s tibi plantatum in t[ua domo,<br />
cuius f^ructus omnium laudatisLsimi. NUiil jiielius in domo tLua et vita<br />
quam uxor et lib[eri tui, tu, qui habes. Omnia ge^e^t contra virulLentam s<br />
lingLuam Sat^anae et cogLitationes nostrae c^amis, et vituperat vexLationes<br />
mundi, quibus obruimur et efficimur impatientes, fastidientes, et diab^o-<br />
lus obscurat oculos, ut nihil gaudii in hoc g^enere vitae etc. Reiben, qui<br />
saniores, non faciunt, quia deus .servat aliquas scintil[las inter gentes,<br />
qui vidLcnt istas storgas etc., quia laud^ant multas feminas, ülios. Alias, to<br />
5!)ie 2 pulchLrae similitudines : 'In circuitu'. Ibi vides significare,<br />
quod deus delectetur in viro, cui dedit ux^orem, et prole. Dat ei ju ejjen.<br />
i.moici.ss Si deus odisset, non daret cibum. Ad Adam: '.subiicite terram', Gjft<br />
2 instruLmentnin o<br />
Dr]propter voluptatem carnis, quae in scortatione, adulterio, pollutionibus<br />
niuior est. Ibi cnim ineenditur libido, in matrimonio autem cxtinguitur; i»<br />
Sed quia summa voluptas est uxorem esse patemo, materno, filiali, hoc<br />
est summo affectu erga maiituni. IIoc illud excellens donum est et dignum,<br />
quod in mulieribus admiremur ac praedicemus, de quo porci illi<br />
nihil norunt, qui sentiunt uxorem tantum porcile volutabrum esse volup-<br />
tatum; est longe melius et dignius instrumentum, divinitus plantatum, *><br />
ut in domo tua sit tanquam frugifera vitis. Quare etiam magis quam<br />
vitam suam uxorem et liberos mariti amare debent.<br />
Pertinent igitur haec encomia magnifica contra virulentas Unguas<br />
Satanae et hominum, quibus hoc genus vitae incessant, item contra<br />
carnis nostrae depravatum iudicium, quo fit, ut aut ad fastidium aut »&<br />
ad impatientiam sollicitemur, cum sciücet oculi caecutiunt ad aestimanda<br />
commoda et tantum haerent aut in Nitiis aut molestüs. Atqui hoc ne<br />
quidem saniores inter Gentes fecerunt; viderunt enim istam naturalem<br />
affectionem erga prolem et mutuum amorem [S9fl. c] ac fidem coniugum<br />
inter se et utrunuine laudaverunt egregiis te.stinioniis. Ita Deus per so<br />
paucitatem sanonmi hunünum etiam inter gentes superavit illam multitudinem<br />
linguae \iperinae contra hoc genus vitae. Quanto autem magis<br />
noH
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,3.4) 297<br />
Hs] et tLtinÜ et i)ab flLUtcn miit. Post dÜLUvium : 'comeÜLite omne animal mun- 1.
298 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,4)<br />
H8]Illi soli faciunt. Mundus: seges fertilior, vicinum* etc. Optat ephip^pia<br />
Bob, piger optat arare cabalLlus^; alterius commoda laudant. Celibes<br />
laud^ant coniugium. econtra, quia sunt impii contempi^tores dei. Ideo<br />
non inteli^ligunt dei volLuntatem nee dona, multominus, quod benedietio<br />
Sit et placeat in conLspectu dei et angLclorum et vocetur voce s^^piritus &<br />
s^ancti 'Benedietio dei'.<br />
Emph[asis: 'Benedietio'. Tllam VLitam miseram et afLflietam et<br />
quam mundus maledictisLSimam, apLpellat benedictam et beneLdictione<br />
plenam. Pius intelLÜgit h^anc vocem. Piis ergo canitur iste psaknus.<br />
Coniuges folten Dtel brumb geben, et praesertim, qui infirma f[ide, ut xo<br />
statui^ant ista esse vera, quia magnara consolLationem concipere animo,<br />
quod hoc v^itae g^enus placeat deo. Si quaedam offenSLiones, irae, in-<br />
digLuationes, Zelus in faLmUia, prole, Contra vicinos: \o rein gf)et§ ntcbt<br />
4 hinter Toli^nntatem nochmal$ dei<br />
') Ovid, Ars amandi, 1, 349. ») Horaz, Epist. 1, 14, 43.<br />
Dr] praesertim cum hie audias eam esse praecipuam partem benedictionis<br />
divinae ? Sed hie iterum opus est fide. Nam mundus non habet pro bene- u<br />
dictione, laboribus victum quaerere, ferre incommoda uxoris, liberorum<br />
etc., quae varia obiiciuntur. Haec omnia mundus et ratio habet loco<br />
maledictionis et abhorret. Spiritus sanctus autem, ut confirmet piorum<br />
animos, hoc totum, quod hactenus dixit, commendat hoc suavissimo<br />
nomine et vocat benedictiones, ut scilicet exuscitet nos ad Deum et dona »o<br />
eins recte cognoscenda, ne, quod mundus solet, qui semper praesentia<br />
fastidit et absentia appetit, in mediis donis Dei fastidium concipiamus.<br />
Emphasis igitur haec diligenter notanda est, quod hanc vitam, secundum<br />
rationem miseram et calamitosam, appellat benedictam, cum dicit:<br />
Ecce, sie benedicetur homo, quasi dicat: Quid amplius vist hoc, quod jj<br />
uxorem habes, quod habes liberos, quod manuum labore vivis, vere est<br />
benedietio Dei. Itaque non solum non offendaris, sed etiam Deo agas<br />
gratias pro benedictione sua.<br />
Sed quam pauci sunt, qui hoc creduntt et si qui credunt, tarnen per<br />
inflrmitatem saepe abducuntur ab hac fide et, obliti benedictionis, tan- to<br />
quam in'maledictione fiunt impatientes. Optabile igitur erat hanc vocem<br />
Spiritus sancti tanquam summam consolationem semper obvcrsari piorum<br />
oculis atque auribus. Quomodo cnim certius argumentum potest ostendi,<br />
coniugum vitam Deo placere, quam hoc est, quod eorum omnis vita sit<br />
benedietio t Hoc quidem accidit, ut saepe impatientiae peccatis vexen- n<br />
tur propter peccata familiae et sobolis, Itiin iuvidia contra vicinos. Sed<br />
quid turnt Non possunt omnia in hac infirmitate ita munda et perfecta<br />
esse, ut non saepe sentiantur vel excessus vel defectus in domo et extra
In XV Psalmos graduura. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 4) 299<br />
Hs] ab. Inveniuntur excessus, defectus intra, extra, sed scias te positum in<br />
benedictione et te habere v[itam a deo benedictam; quo magis creditur,<br />
hoc plus benedictionis, quia verbum dei est omnipoLtentis, potentis<br />
vincere maxLimam tentationem. Sic ergo s^piritus SLanctus humiliat<br />
5 se et vocat hLanc VLitam benedictam. Istae voces apprehendLcndae tanquam<br />
e c^eleste oraculo, et quantumcunque hLOC VLitae gLenus sordidum,<br />
tarnen honorificandum [SPl. 1&9^] max[ima laude, quia deus non conten-<br />
tus creare, sed etiam commendat et bencLdicit; quare SLpiritus SLanctus<br />
ap[pellat vitam benedictam.<br />
«ß '1)0^ 0^^)"!^^ ^S" h^i 'V'i timent d[eum': i. e. colunt. Late utuntur<br />
hoc verbo: labiis colit rae, ore timet me, i. e. colunt, recte transtulit. Est<br />
cultus, reverentia dei, timor; agLUoscere, fldere, omnem spem in deum,<br />
obsequi, obed[ire in sua vocatione, baä ficift er ador^are. Impiis hie nihil<br />
canitur.<br />
zu 10 'Timere' r 11 verbis<br />
Dr] 15 domum. Sed haec impatientiae peccata quotidiana oratio piorum extin-<br />
guit, et debent pii coniuges semper hanc consolationem retinere, ut<br />
statuant se esse positos in benedictionibus et habere vitam a Deo bene-<br />
dictam. Haec fides quanto est firmior et uberior, tanto plus gaudü adest.<br />
Etsi enim accidunt quaedam molestiae, nonnunquam etiam peccata nos<br />
20 occT.pant, tamen verbum Dei est omnipotentis. Ideo in omnibuS tenta-<br />
tionibus victoria eos sequitur, qui id fideliter retinent.<br />
Hae igitur voces tanquam divina oracula apprehendendae sunt<br />
et assuescendum est, ut hoc vitae genug merito honore afflciamus, siquidem<br />
ipse Deus suam benedictionem in id tarn copiose profudit. Hoc<br />
%i non intelligendum est tantum, ut ornemus id verbis et commendemus<br />
aliis, sed singuli, qui in coniugio sumus, nobis ipsis id debemus commen-<br />
dare, ut, sive paupertas, sive morbi, sive calamitates rei famüiaris, sive<br />
alia incommoda nos excipiant, ea feramus aequo animo, contenti illa<br />
opulentissima consolatione, quod Spiritus sanctus appellat vitam bene-<br />
30 dictam. Atque hoc experiuntur, norunt et faciunt, qui tünent Dominum<br />
et vere colunt, sicut dicit: Sic benedicetur vir, qui tünet Dominum. Nam<br />
verus cultus Dei est timere Deum, Mere Deo et omnem spem habere<br />
in Deo flxam. Hos motus animorum postea sequitur obedientia in vocatione<br />
et aliis, quae divinitus nobis mandata sunt. Haec enim omnia com-<br />
35 plectitur timor Domini. Qui Deum non timent, horum nihil intelligunt<br />
nee de eis Spiritus sanctus hie canit.
300 In XV Psalmos graduum. 1532/3a [1540.] (Ps. 128, 5)<br />
^'] 'Omnibus': Post conimendationem istius \itae addit s^piritus SLanc-<br />
tus imprecationem valde magaiflcam et precatur ei, ut benedictus sit<br />
et majris crescat, deinde \ävat et conservetur in pace polLitica, quod deus<br />
donet. Omnis oratio includit promisLSionem : Ergo deus exaudLiet cer-<br />
tissinie orationem spiritualem. Cultus fuit eo tempore in Sion, ad quem i<br />
oportebLat spectare corda omnium; in quacunque parte regionis, flecte-<br />
Eon. «. 11 bant etc. ; ut hodie lud^ei, quia deus promis^it, praesentialitc- ibi habLitare.<br />
Si vellent adoLrare, offerre coram domino, hoc fe^cerint, i. e. coram tab|^er-<br />
naculo et arca, propicLiatorio, quia promiseLrat se bab^itare ibi. Ibi vole-<br />
bLat docere, invocari, regnum, fortitudinem, gloriam, maiesta[tem, lo<br />
10 über inaiesta[teni »teht propbe[tiam<br />
^J^\. Benedicat tibi Dominus ex Sion, ut videas bona, Hierusalern,<br />
Omnibus diebus vitae tuae.<br />
Post insignes commendationes coniugii addit Spiritus sanctus<br />
precationem valde magnificam, qua precatur, ut benedictum hoc vitae<br />
genus Deus magis benedicat et etiam propter tales coniuges Eempublicam u<br />
tranquillam faciat ac fortunet. Porro omnes huiusmodi orationes habent<br />
inclusam promissionem, futurum, ut, sicut oramus, ita eveniant ista.<br />
Neque enim sentiendum est Spiritum sanctum aut ea orare aut oranda<br />
praescribere, quae Deo non probentur et exaudire nolit. Quod autem<br />
diserte addit: Dominus ex Sion, facit id idco, quia cultus Dei eo tempore »<br />
in Sion erat. Ideo non solum corde ad cum locum rcspiciebant, sicut<br />
Ion.«, iisupra aliquoties ostendimus, sed etiam faciem oraturi eo convertebant,<br />
quod Deus promiserat se ibi habitare velle et aeciperc preces ac sacriflcia.<br />
Hinc sunt appellationes illae : Orare coram Domino, Offerre coram Domino,<br />
Apparere coram Domino, hoc est in tabernaculo, in quo erat arca et i»<br />
propiciatorium, ad quod Deus se aUigarat, quod ibi vellct inveniri. Ideo<br />
vocarunt hunc locum 'Fortitudinem', Eegnum, Maiestatem, 'Gloriam',<br />
'Pulchritudinem' seu 'Decorem', Item 'Eequiem Domini', Sicut in Psalmis<br />
et reliquis Prophetis est videre.<br />
Post Christum exhibitum et Euangelion invulgatum locus ille ccssavit. v><br />
Itaque nunc non canimus: Dominus benedicat tibi ex Zion aut teraplo<br />
sancto 8U0, sed: Per Christum, Dominum nostrum. Hie enim est nostrum<br />
verum propiciatorium, cuius illud veteris testamenti 'umbra' seu typus<br />
«ou>, n.»Iuit. 'In CJiristo cnini liabitat divinitas corporaliter'. Itaque ad Deum<br />
orantes rogamus exaudiri in nomine Christi, sicut etiam veteris Ecclesiae >»<br />
exemplo orationes publicae omnes dauduntur hac particula: Per Christum.<br />
Dominum nostrum. Sed de hoc supra aliquoties diximus, quanquam non<br />
posHunt satis haec inculcari. Est enim haec Christiana cognitio et sapien-<br />
tia, ne hubeamus cogitationes (ut sie appellem) volatiles et dispersas,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 5) 301<br />
Hb] decorem etc. domini, 'ExitLium' et archa regni etc. Ibi thronus, sedes, 3ef. «,<br />
habitans. Ideo illum pium alligat ad illum locuin. lUe dominus, qui est<br />
in Siou babLitans, Met tibi bLenedictionem ex Sion'. Est oratio et simul<br />
promisLsiü, quod dominus placeat tibi in Lloc gLcnere v[itae et non cesset<br />
5 benedicere ex Sion. Per ad[ventum Christi destructa Sion. lam per<br />
Christum dominum: 'In n[omine dLomini nostri lesu, qui est in propi-wBm. s,s6<br />
ciatLorium'. Divinitas in illo tabLcrnaculo habitat pLcrsonaliter, corpo-<br />
raliter. Nos flectimus genua coram Christo et Deus exaudit et respondet<br />
per propic^iatorium Christum. Ita mutatum in Christum illud propic^ia-<br />
10 torium corporale. Sic allegLorice accipimus illum versum; tum praeceptum<br />
erat, illam C[ivitatem observare: 'non Ibitis in Bethaven', BersaLba,*of.*,u<br />
sed ad 'Sion, montem d^ei, quem [SI. 190»] elegit d[ominus.' 'Sos habemus «f. i32, n<br />
nostrum sion ipsum dominum, quia Christiana sap[ientia est hec, nullomodo<br />
dispergi et vola[tUes habere cog[itationes extra Christum, sed coUii»<br />
gendae cogLitationes in ob[iectum unicum, quod Christus vocatur. Ut<br />
ludLeis non permittebatur vagari cogitationibus in Bethel, Gügal, in<br />
r illum 17 non o J3/J^ nuUomodo] -llo" i4/i5 colligendae] qdae<br />
I^r] sed collectas in unum obiectum, nempe in Christum. Sicut enim in veteri<br />
testamento populus coUigebatux ad arcam seu tabernaculum, non per-<br />
mittebatur in Dan, Bethel, Gügal et aUis locis (quae contra verbum impii<br />
20 Idolatrae deUgebant) sacriflcare. Ita hodie non est ad Deum quaerenda<br />
via per invocationem sanctorum aut ullos alios cultus ac opera nisi per<br />
Chrrtum et in Christo, secimdum sententiam: 'Quicquid rogaveritis<br />
Patrem in nomine MEO, hoc dabit vobis'. Hoc enim corda purissime 3o6. h, is<br />
debent statuere Deum non esse in monasteriis, non in peregrinationibus,<br />
25 non hie, non iUic ac ne in coelo quidem, sed tantum inveniri et coli in illa<br />
unica persona, quae ex Maria nata est, hoc est, in Christo lesu. Hie est<br />
propiciatorium verum et certus thronus divinitatis, ubi divinitas corpora-<br />
liter habitat et invenitur, sicut docent sententiae EuangeUi: 'Nemo venitg»^. u, e<br />
ad Patrem nisi per me. Ego sum vita, veritas et via'. Hoc obiectum qui<br />
30 non habent, herum animi errant et vagantur in infinitas opiniones. Sicut<br />
in Monachorum exemplo patet: Alius Franeiscum, aUus Dominicum, alius<br />
^ Benedictum, alii alios delegerunt patronos, per quorum regulam tanquam<br />
certam viam ad vitam veniant. Hi omnes quid fecerunt? Cor eorum<br />
excute, et uno ore dicent omnes se Deum voluisse quaerere. Deum autem<br />
35 cogitaverunt esse in coelo talem, qui, si cucullo induti sint, si a carnibus<br />
abstineant, si vivant coeübes, si pecuniam non contrectent etc., eos audi-<br />
turiis ac eis propitius futurus sit. Sic reücta vera et imica via, quae est<br />
Christus, divagati sunt unusquisque in suam propriam viam, plane eodem<br />
exemplo quo ludaei, quibus cum esset proposita una via inveniendi Dei,<br />
»
302 In XV PsalmOB graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,5)<br />
Hb) montibLUS, q^ernquem querebLant lucum, specLulum, arbLorem, altare<br />
proprium, noluit dominus; q^uiclquid illorum, cogitatio redacta in obiectum<br />
illum unum, quod sedLes in propiciiatorio. Sic simpliciter ad deum<br />
uon eundum ulla praevaritate nisi per et in Christo. Et dicendum: Nullum<br />
scio deum, neque in monastLerio, peregri^natione, nisi in illa una s<br />
persona. Ne in C[oelo vole fingere deum, ni.^i proposito Christo; ibi est<br />
tabLernacuIum, throLUus aut domus, ubi divinitas PLersonalis. Ibi appre-<br />
3o6. 14, 6 henditur pater: 'Nisi per me', 'Ego via' etc., alias vagamur in infinitas<br />
op^iniones, Ut in PapLatu ad f^ranciscum, Mariam pereg^rinantes quae-<br />
sierunt deum. Hoc erat: flngo deum in celo, qui vocatur: pater, creat^or lo<br />
CLoeli et t^errae; ille spectabit me, si indutus cucullo, si absti^neo a CLibo,<br />
esca, si sie vestitus fuero, sie exaudiet sacLramentum. Sic imusLquisque<br />
ibat suam viam, opiniones, cogLitationes de deo. Sic deserebant ludLaei<br />
Sion et seq^uebantur suas devotiones in ista valle. Nos jo mol genarret<br />
ut ipsi et finb veri ludLaei. Amissa via rLecta ad deum, infinitis erroribLUS is<br />
et viis proprüs, et tamen non invenitis deos, quia deus non v^ult nostras<br />
vias, Vota, sunt aboLminationes ei, quae eligimus. Sed sie reperior, si ap-<br />
4 praevaritate] p*< 13 Sic o<br />
Dt] si ad tabernaculum irent, ibi adorarent, sacrificarent, relieta hac unica et<br />
vera via discuirebant ad lucos, valles, flumina etc. Hie duplex incommodum<br />
passi sunt; nam cum crederent se Deum in venire, fallebantur, et so<br />
cum crederent se Deum placare, magis offendebant, sicut manifestae<br />
sententiae extant in Prophetls, in quibus Deus dicit se damnare ^aas,<br />
quas ipsi sibi eligunt, nee velle se ab eis inveniii. Cur enim reetam viam<br />
et infallibilem per verbum Dei ostensam non insistunt t<br />
Haec dico, ut sine offendiculo legamus, quod dicit: Dominus ex »<br />
Zion. Necessario enim facit mentionem huius loci ad cavendam Idolatriam.<br />
In hoc enim uno loco Deus revelarat se velle coli. Itaque per involucrum<br />
promissionis etiam Christum ibi colebant, quem proniissio includebat.<br />
Nunc autem sepulta et destructa Zion thesaurus apertus est, nempe<br />
Christus, qui tum in promissione tanquam in involucro erat abseonditus. m<br />
Quare memineritis huiusniodi locos omnes ad Christum esse accommodaii-<br />
doH, sicut etiam experientia docemux in tentationibus non esse consola-<br />
tionem, qua erigi possunt animi, ne in Deo quidem, nisi illam unam de<br />
Christo. Non solum enim pcriculosum, sed etiam horribilo est de Den<br />
extra Christum cogitare. Nam praeter quam, quod Satau tum facilliine j»<br />
opprimere nos potest splendore maiestatis divinae, etiam ideo periculum<br />
adest, quia Deus istis viis non vult comprehendi. Haorendum igitur est<br />
in illo miico fd)ipct(>, in qtio Deus sc et animuni snum nobis ostendit,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,5) 303<br />
H8]prehLendite fllium, quem misi audLiendum, quid loquatur. Ibi audiam<br />
te et tu me. Si vero digressus ab eo, es in naufragio. Ideo dico, ut phraLSin<br />
sine offendiculo intelLÜgas, quia 'Sion' necessaria observatio loci propter<br />
cavendas etc. Omnes, qui ador^abant in Sion et coram, velatum Christum<br />
s {)aben cjetroffen in involucro promis[sionis. Et sie habLebant eundem<br />
Christum quem nos. Nobis Sion iam occulta, sed thesLaurus apertus.<br />
Illis non apertus Christus, "t contra. Si in eadem promissione incessimus.<br />
Ideo omnes promis^siones trahendae in Christum, ut maneat 1 obiectum.<br />
[S8l. 190b] In tentationibus, quando bellandum cum diab[olo, expcLrimus<br />
10 nullam consol[ationem, nee de deo, nisi spectare Christum. Quando<br />
extra Christum dispLutas de bouitate, potentia d[ei, est horLribile et diab[0-<br />
lus adest, quia non vult^ sie comprehendi. 2)a »uerben Monachi et sec-<br />
tarii brau§. Ideo \u
304 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1540.] (Ps. 128, 5)<br />
Hg) Deinde in hoc etiam: 'ÜLeus benedicat, Ut vidLcas'. Ibi orat pro<br />
PLBce polLitica propter coniuorLes et docet pLacem donari propter coniugium.<br />
RespLublica est propter coniugium, OecoLnomia non est propter<br />
polLitiam. Ut pater et mater possint procreare proleLm, neeesse est<br />
hab^ere PLacem polLiticam. Sic gentes, quod pos.sent collocare parvulos »<br />
in tute loco, ideo ju jamen gejcftlagen et occiderunt bestias et fecerunt<br />
Civitatis; hoc natura exeg[it, bat- \o |oI fein. Sed s^piritus s^anctus dicit,<br />
unde veniat, i. e. qui es iam benedictus OecoLnomia, ut etiam pol(^itia.<br />
1. benedictio: timere dominum, 2. habere OecoLUomiam, 3. est frui<br />
P[ace pol[itica propter coniugium; .si timueris D^eum, dLominum tuum, lo<br />
non tantum dabis libLeris educationem, sed etiam tutelam. 3Ri)Cxtn et<br />
H)f)eien, Conservare domum in pace, est mag^istratus; propter tuas olivas<br />
dabit tibi reges, p^rincipes, t)enger^ auch; omnes tui servi, ut conservent<br />
PLacem, administrent. Ergo iustum, ut accip[iant tributum et honorem<br />
a nobis, quia [SI. 191»] serviunt nobis, vigilant, ut servent PLacem. Et u<br />
«nm.ij.s'ceu angeli positi'. Ut rustici dLicunt: qui 2 habet vaccas, det altLcram,<br />
ut in pace prosLcquatur. Max^imum donum pax. Si domum plLenam<br />
aureis et non unam horam tutus, esset miserior fur[e; iuste tributum<br />
datur, quia coniugibus püs datur ea b^enedictio, quae vocatur politia.<br />
'ut vid^eas bona': 'S)a§ QeruJLQlem tool gljCLljc. Sit bLcnedictum to<br />
regLDum politicum et floreat Studium verbi divini, Et raag^istratus boni<br />
') = Henker.<br />
Dr] maxime autem püs. Hi debent agnoscere primam benedictionem esse,<br />
timere Dominum; alteram, habere uxorem et liberos; tertiam, frui pace<br />
politica. Hoc quid vis amplius ? Ergo propter vitem et oleas tuas, quas<br />
domi tuae habes, senties Dominum dare Eeges, Principes, iudicia, Icges »<br />
et quicquid ad conservationem Kerumpublicarum et pacis necessarium<br />
est. Hinc etiam illud recte admonemur, cum certum sit servire Principes<br />
et Magistratus patribus familias, debere eis vicissim pro officio hoc bene-<br />
ficii, ut dentur tributa, vectigalia et si quid aliud est, quo Magistratus<br />
Ulm. ij,«opus habet, dum vigilat pro conservatione pacis. 'Sunt enira ministri Dei', jo<br />
sicut Paulus quoque appellat, in hoc a Deo donati, ut tu possLs pace frui.<br />
Quam magnura autem beneficium pax sit, commune Germanorum proverbium<br />
testatur, quo dicunt patrem familias, qui duas vaccas habet,<br />
alteram debere dare, ut altera in pace frui et eam retinere possit.^ Quid<br />
enim profuerit, si domum habeas refertam opibus et eam contra jtrao- u<br />
rlones aut fures tueri non possisf IIoc igitur cum Magistratus praest^t,<br />
imo cum iudicia et leges iterum vendicent Domino, quod iniust^» creptum<br />
•) Wander: Kuh 4C1.
In XV Psalmos giaJuum. 15r!2/33. [1540.] (Ps. 128, 5) 305<br />
lls] et obecl[ientes cives. Hoc promittitur tibi et datur propter coniugium.<br />
Piik'Ji[er ordo: coniugium benedictum datur propter 1. b[enedictionem,<br />
quod ve.buni dei habes; Eo liabito datur domus; Ea bene administrata<br />
datur 3.: 'pax', scilicet polLitia.<br />
5 Imprecatio: 'Omnibus': q[uasi, qui sunt patresf[amilias, minus<br />
sentiant incommoda; vulgus odit mag[istratum et impatientis[sime<br />
feruut, murLmurant nur auff bie retjenten: Princeps rot non red)t etc.;<br />
sie Sernper maledicitur imperantibus. ^a, ut haberes libLcros, uxo[rem,<br />
et frf)inbet et jcf)a^et^ ClIvcs; et postea nihil pati a magListratu, non<br />
10 tolerare leges, sed tantum frui PLace et pro istis serviciis excel[lentibus<br />
nihil ferre. Si ipsi serviunt, cur non re^ vacaremus? Nemo nostrum<br />
v^ult gratis servire. Uli magna molest[ia serviunt, si pii; vulgus<br />
nihil seit nisi odisse iLeges, quaerere suos furfures ut porci, ut<br />
9 fdöinbeft 11 nihil] mihi [Hörfehler]<br />
') D. i. erJieU der Fürst Steuern. ') V. i. Geld als Steuer.<br />
Drjest, merito ei houor debetur et iuste penditur tributum, tanquam ad-<br />
15 ministro benedictionum Dei, quas coniugibus destinavit. Nam haec<br />
tertia coniugii benedictio hie a Davide numeratur, ut coniugio videant<br />
bona Hierusalem, hoc est, ut videant Hierusalem florere, Primo per<br />
veram religionem et sanam doctrinam, Seeundo i^er bonos Magistratus.<br />
Haec enim sunt bona non unius tantum domus, sed totius Hierusalem.<br />
20 Sic pulcherrimo ordine Spüitus sanctus noliis commendat dona Dei.<br />
Primnn est timor Dei; hie complectitur ea, quae primae tabulae sunt.<br />
Propter timorem Dei postea donat et conservat Dens domum et Oeconomiam,<br />
tandem propter Oeconomias recte institutas et in timore Dei<br />
administratas sequitur etiam tertia benedictio, foelix scilicet Politia.<br />
25 Porro earo de his Politicis benedictionibus plane eodem modo iudicat<br />
sicut de OeconomiciS . Est enim impatientissima legum. Hinc sequuntur<br />
vulgi odium, maledicta, convicia in Magistratus, etiam cum officium<br />
diligentissime faciunt. Quando enim %Tilgus non est impatientissimum,<br />
etiam cum iustissimis de causis exiguntur pecuniae ? Quasi vero hoc<br />
30 solum Sit, quod agat, ut pecunias colligat et iis pro voluptate, sine omni<br />
molestia et onere, utatur 1 Quis quaeso est, qui gratis servit sine mercede ?<br />
Quae igitur illa tandem est ingratitudo, Magistratui servienti Eeipublicae<br />
cum maximo periculo et in laboriosissimo vitae genere non velle reddere,<br />
quod ipsorum labor meretur ? An putas tibi gratis hoc of iicii praestandum<br />
35 esse, ut in hoc vel alio oppido habites, fruaris pace, foro, Ecclesia, sine<br />
uUo sumptu tuo'? Pii sane hoc non postulant, sed agnoscunt Magistratum<br />
propter pacem a Deo constitutum esse, ideo prompti sunt ad honorem,<br />
tributum, vectigal eis pendendum, tanquam Angelis pacis nos<br />
Sut^etä Wnh. XL, 3 20
306 In XV Psahuos graJuum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 5)<br />
Hb] mögen |cf)inbcn^, fvejjen et. Sed pius debet agLnoscere MagListratiun<br />
divinum doniim et promptus sit ad obsequia et honores praestandos<br />
Wöm. 13, 6 istis 'aiiKclis custodientib[Us'. Imo PLropheta niandat, ut pro eis oremus.<br />
Mali inagLlstratus biciicn luiv bo äu, ut tales ftvnffcn, quia minquam<br />
intelLÜgunt opus domini, seniper fuerunt rebelies ad praestanduni tribu- *<br />
tum. Si non vultis bLonis magListratibus^, malis. Iline: f}cnii i'icbot;<br />
Et: fronen^; jo maligne obseqiumtur magListratui: luciin nuin in mir<br />
Ifjeljcr abbrtd)t*, muö magListratus f)oren etc. [SBl. IQl»"] Sic alieno labLore<br />
tuti. Ergo sarget fyraLiinus, qiii doceat, quid sit bLonus mag^istratus<br />
et ciuis obed[ieus. Tum dicendum : tibi recte fit, quoties fuisti inob^ediens, lo<br />
tribuisti invitus tributum, reprchendisti magListratum. Si ty^rannus<br />
non facit, tarnen seditio, quia bona fein; non intelligunt, sed tantuni<br />
ut sues, qui non ag^noscunt custodem, sed tantuni ift ^ et |d)ei)'t. Sie hodie<br />
5 über ad praestandum atelu voluntarii<br />
') = zusammenscharren; Grimm s. i'. ') Erg. obedire. ') ^xo = Herr;<br />
Grimm s. r. ; also fronen = Herrendienste tun. *) = ihnen entzieht, sie vtrkürzt tim.<br />
•J = iß-<br />
Dr]custodientibus et pro nobis vigilantibus. Hinc Scriptura etiam de gra-<br />
viore officio admonet et id nobis imponit, ut etiam pro Magistratu ore- is<br />
mus. Hoc qui non faciunt et publica onera etiam impatienter sustincnt,<br />
merentur, ut loco bonorum Principum tyrannos habeant, qui ad graviora<br />
eos cogant et non ordinaria onera exigant, ubi ordinaria aut cum<br />
molestia susceperunt aut nuiligne executi sunt. Ilae ,s\nit iustae poene<br />
inobedientium civium et vulgi, quod in periculis imicum refugium habet so<br />
ad Magistratum, in eos quasi evomit, (jiiicquid iinimo dolet et aegre est.<br />
Ibi Magistratus suis rebus relictis singuloruni incommoda audire, äs<br />
remedia quaerere cogitur, ac maxime tdim curae oriuntur, cum publica<br />
incommoda sananda sunt. An non igitur digni tyrannis simt et sump-<br />
tuosis ac negligentibus üominis, qui pio et solicito Magistratui non s^<br />
Student, reddere gratiam ? Nam tyranni postea faciunt, ut tales discant,<br />
quid sit bonus Magistratus, ut ipsi se reprchendant, quod peecnrint per<br />
inobedieutiam, quod peccarint, dum maligne solverunt ordinaria tiibuta,<br />
dura reprchenderunt Magistratum etc. Haec si per tyrannos Dens hoc<br />
modo non punit, at facit id per seditiones et bella, ne istis porcis impune so<br />
sit non obedisse et non honorassc Magistratum. Sicut enim porci tantum<br />
hoc agunt, ut ingluviem suam cxpleant, ita rustiei pulant se tanlum in<br />
hoc natos, ut pace fruantur ad coUigendas opes et explendam avariciam<br />
suam; ut autcm de collectis opibus ali(|uid in commune conforaul, lioc<br />
aut cum molestia aut mulit'ue faciunt. si<br />
17 bonroutn A 34 tyranni A
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 5. 6) 307<br />
H8]rustici. Ista bLcnedictio etiam datur indignis, pessimis hominibus propter<br />
pios, et tarnen non aLgunt g[ratias et manent contemptores suorum<br />
custoduni. Ut in Sod[onia propter 1 Loth dabLatiir pax toti terrae. i-Wofcts, 23 if.<br />
Non potuit angLclus nocerc, donee est in C[ivitate; propter ununi aliquem<br />
5 PLrincipem in RoLmano imperio stat totum Eo[manum imperium. Impü<br />
non intel[lignnt, sed pii. Non intel[ligiint divinam b[enedictionem,<br />
qua fruiintur in impLietat", sua.<br />
'Omnibus. Et vide[as': Est quasi imprecatio; multis contingit, v. 6<br />
multis non. Est promissio pertinens ad genus vitae, quod cominendat.<br />
10 Sicut lacob et patriarch[ae liabLuerunt pro maxLimo beneficio, videre<br />
fLiliorum filios. Et Avi max[ime aniant nepotes et ecoutra, quia b[enedietio<br />
domini facit tarn dulcem istam posteritatem. Augescat, ut ex<br />
1 domo fiant multae. Sicut crescit bLenedictio tua domes[tica, sie etiam<br />
Dr] Quare agsuefaciamus nos, ut recte intelligere discamus illa Magistra-<br />
,5 tus beneücia et pro iis grati simns, ne sicut vulgu.s offendamur oneribus,<br />
quae Eeipublicae causa libenter sunt subeunda; Deinde, ut discamus<br />
hoc beneficium boni Magistratus donari propter pios coniuges, quo<br />
etiam impü postea fruuntur, tanquam porci esca, sine gratiarum actione.<br />
Sicut enim Sodomorum exitium propter Loth differebatur, ita saepei.Woie 18,23 ff.<br />
20 propter unam et alteram piam domum toti Eeipublicae benedicit Domi-<br />
nus, propter unum et alterum pium Principem totum Imperium fortunat<br />
Dominus.<br />
VI. Et videas filiorum tuorum filios; pacem super Israel, v.c<br />
Doniim liberorum multis contingit in coniugio, multis non contingit.<br />
^* Eecte igitur supra diximus es.se commendationem, non promissionem,<br />
quae ad singulos pertineat, sed ad ipsum genus vitae. Ita quibusdam<br />
contingit, ut videant filios filiorum seu nepotes. Quidam sterile coniugium<br />
habent, sicut haec Dominus distribuit singulis pro ipsorum com<br />
modo. Et tamen piis coniugibus ista sunt precanda et, ut plurimum, obve-<br />
^* niunt. Ac digna admiratione est, praesertim in senibus, illa storge^<br />
seu amor singularis, quo nepotes complectuntur. Nam impensius eos<br />
amant quam suos liberos. Itaque cum Psalmus versetur in ornando<br />
coniugio et coniugibus etiam bene precetur, addit hanc ceu summam<br />
voluptatem de longa posteritate, ne quid eorum obmittat, quae coniugibus<br />
'^ divinitus donantur, si non omnibus, tamen pluribus. Etsi autem supra<br />
diximus huiusmodi precationes includere promissiones, tamen nota<br />
est ratio promissionum corporalium, quod eas Dominus ita dat, ut singulis<br />
prodest. Quare hanc iiromissionem huic precationi incliisam ad ipsum<br />
') = OTOQyn; vgl. oben S, 293, 31.<br />
20*
308 I" XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 6)<br />
Hs]proptcr te benedictio politica. Ut non soliun cum libLeris et ux^ore<br />
letus, sed accipias nepotes, qui in illa et alia CLivitate habLÜant. Deinde<br />
pax pol^itica crescat et puloherLrimae leges. Sic propter calLiininias<br />
diabLoli, mundi et camis, qui non iud[icant de d[ivinis opib^u.s extra<br />
sensum, sed secunduni suura commendant. In Pol[itia non libLCuter i<br />
portamus onera etc.: i)at mic^ ber SLCufel in hanc C'Livitatem gefutt! tarn<br />
multa danda ! Uli murLinurant, .scilicet: Det mihi dominu.s pulcliLram<br />
uxo[rem, quae nuuquani offendat, det bona, fLÜios; Non .sinat .«trepitum<br />
in i)hiteis! Non est maceria! Omnia sint sana! Bene, dixLit populus.<br />
[581.192»] ^0, mnn muft bii§ befteüen, ut sine ol)ed[ien
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 6; 129, 1) 309<br />
Hs] que genere vitae. Omuia pl^ena vexa[tionibu.s, olIenS[ioiiibus, incommodis.<br />
Quid non in Ecclesia molestiarum ! sed oiimia pro nihil[0 habenda<br />
propter dLiviiiam bLenedictionem: quod habeo verbum dei, deinde domuni,<br />
familLiam, deinde luagListratum gubernantem in pace. Tunc<br />
5 provocabitur deus ad ampliandas b[enedictiones; Si econtra, eradicandas.<br />
Mag[istratus, imperia, reg[na, piiucipatuf^ ftuiiben lüül (ennev, .sed ({uia<br />
persequuntur verbum, couiugia, g()et eilt ftab nad) bev anbciLU l;iu inib<br />
Eegnum propter ingratitudineni.<br />
12. Ailiilütil Psalmus CXXIX.<br />
10 'Saepe'.<br />
Psalmus iste habet 2 partes; in 1. a[git gratias pro defensione et<br />
red[emptione perpetua in populo dei. In altLera orat contra adverLSarios<br />
et prophetat .simul orando. Et erudit et exhortLatur ad patientiam et<br />
fld[ei pat[ientiam, quae non est patLientia unius hominis vel etati.s, sed<br />
15 est perpetuae Ec[clesiae. Psalmus simul absque dubio factus est de<br />
lud^eis et postea GrcLcis, i. e. 1. de EcLclesia Isra[elitica, tandem de gen-<br />
Dr] quoque consideremus primum verbum Dei, Deinde donum, quod Domi-<br />
nus dat, cum dat uxorem et liberos, Tertio etiam benedictionem politicam<br />
et pacem. Pro his donis agnitis postea agamus gratias. Ita futurum est,<br />
20 ut provocetur Deus ad amphorem benedictionem, Tibi, cum haec non<br />
üunt, provocatur ad eripienda etiam illa dona, quae habemus. Sic<br />
magna imperia, urbes et Eespublicae possent quidem in flore longius<br />
durare, sed quia non agunt gratias Deo et verbum eins contemnunt,<br />
fit, ut propter ingratitudineni pereant. Nos itaque discamus grati esse,<br />
25 et benedictio Domini abundabit in nobis. Amen.<br />
Psalmus CXXIX.<br />
Saepe expuguaverunt.<br />
Habet hie Psalmus duas partes. In priore agit gratias pro defensione<br />
et redemptione perpetua populi Dei. In posteriore orat contra adversarios<br />
30 et orando simul prophetat. Porro utrunque pertinet ad nos erudiendos<br />
ac exhortandos ad patientiam, quae non unius aetatis aut temporis est,<br />
sed, sicut Ecclesiae perpetua historia ostendit, est omnium temporum<br />
et totius vitae. Porro complectimur hie utranque Ecclesiam, Gentium<br />
et ludaeorum ; Sicut Paulus etiam fere eas coniungit, cum dicit : 'Pri- aiiJm. i, is<br />
35 mum ludaeo, deinde Graecis'. Nam quod ad Ecclesiam seu populum<br />
ludaeorum attinet, notum est ex historiis, quod in medio inimicorum<br />
suorum fuerint i^ositi ceu elegans rosa in medio sjünarum. A Meridie
310 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540.J (Ps . 129, 1)<br />
Hs] tili nostra. Scitis auteni ex histOLiiis vet[eris testLamenti hLunc popLulum<br />
posituni iu iiiimicoLiuni liiedio, Trogloditis, Arab^ibus, MoLabitis, ar-<br />
ine[niis, AegyLptiis, AethLiopibiis, Syris, Cedar, Mcsecli, PhilistcLis,<br />
spi U0.2 sitiLouils. In niedio spinariuu cievit ista rosa^, et 'luedio iuimicorum<br />
düniiuabatur' tum Christus; ab OLinnibus vicinis suis vexati et inipugnati, '<br />
sed dominus sempcr libLeraverat et defendeiat. Idco regLUum Israel<br />
semper est miiaculosum ; donee ipse V[ellet tastigare, ibi permisit vincere<br />
E[egera BabLylonicum, [S8l. 192''] cum tarnen prius SenadiLerib victus,<br />
2.8ön. i9,3iUt hostes non gaud^erent se victuros, sed deus prius etc. Sic per-<br />
mansit hoc regLUum in\-ictum invitis omnibus E[egibus vicinis, hostib^us; •"<br />
hoc in lib^ris EegLum et ParalLii^onienon. Hoc fuit eis maxLimum et<br />
neces^sarium solacium, cum iam vincendi, captiLvandi a Bab[yloniis,<br />
ut scirent hoc fieri non sap[ientia, potentia liostium, sed iudicio et flagel[lo<br />
3"->'",sui dei, qui dix[it per proph^etam: 'puniam tautum vos, quia peccasti*,<br />
3 Äetb[iopibus] Aegiyptiis S cum über (ut)<br />
') Wander: Dorn 2.<br />
Dt] Ismaelitae, Arabes et aUae efferae gentes eas urserunt, Ab Occideut« i»<br />
Aegyptii,Aethiopes,Troglodytaeetc., A SeptentrioncPliilistaei, Assyriietc.<br />
Sic Ecelesia post Synagogae exitium undique cincta est hostibuset'regnat'<br />
*
In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 129, 1) 311<br />
Hs]etc.: Non E Legis BabLylünici vel alii causa, sed mea est ira et castigatio<br />
ista consolLatio fuit istius pop[uli, quam trausferre ad nos oportet, ut<br />
regLnum ad nos etc. Si succumbinnis, non Eegiuim deinouum, PLeccati,<br />
mortis, iuferni nee ulliuS creaLturae. Si prosternimur, prosternimur<br />
5 tradente volLuntate dLci, quae puuit nostra p[eccata, sie tamen, ut re-<br />
linqtuat paternam consolLationem et promisLsionem: 'Non te derel[iu-<br />
;<br />
«tot. i3,<br />
quam', — ut in Apotcalypsi scriptai regni Ecclesiae. Et talis facies,Dif-i2.iit-<br />
qualis facies regLui Israetlis. MaU angeli, bestiae et horLribiles bestiae<br />
in Apo[calypsi, sed tamen semper consolatio sequitur: perdurandam<br />
10 Ec[clesiam, ut artLiculus: Ec[clesia SLancta cathLolica manebit, quia<br />
PLontifices et T^urcae veÜLementer afflix[erunt et quasi extinxerunt,<br />
ut ludLaeos humiüatio Chald[aica videtur supterare, et sunt certe in<br />
CapLtivitate. Nobis ablatus Christi, sac[ramenti, fidei et omnium usus.<br />
Et sicut iLudaei erant in Babylonia privati aspectu et usu temp[li, sacri-<br />
15 fleiorum, Cere[moniarum et ttotius Poltitiae, Sic nos non hab[uimus<br />
nLostrum reptnum, sed coacti servare ritus BabLylonicos PapLatus. ®a§<br />
1 alius 2 quas 8 bestiae (2.)] bestias zu 9 Apoicalypsis r 12 videntur<br />
13 usus fehlt<br />
') Erg. facies.<br />
Di]cniusquam creaturae, sed voluntate Dei, creatoris nostri, tradentis<br />
nos in afflictionem et punientis peccata et ingratitudinem nostram, sie<br />
tarnen, ut paternam proniissionem relinquat, quod nos non Sit deserturus.<br />
20 At huiusmodi totius regni Christi pictura in Apocalypsi ostenditur;ofli2. iR.<br />
quam enim multa de malis angelis, de bestiis et similibus Ecclesiae<br />
pestibus loquitur, quae in Ecclesiam et regnum Christi grassaturae sint<br />
permittente sie Domino? .Semper tamen fit, ut calamitatem sequatur<br />
consolatio et, quantumvis afflicta ac oppressa, Ecclesia perduret ac<br />
25 tandem triumphet.<br />
Ac sane nostris temporibus imprimis convenit hie Psalmus, quibus<br />
Ecclesia tum a Turcis tum a PontificibuS gravissime afflicta et quasi<br />
extincta est, ut, si quis diligenter rem aestimet, melier conditio ludaeorum<br />
in Babilone quam Ecclesiae sub Antichristo fuisse videatur. Verus usus<br />
30 Sacramentorum ablatus, Beneflcium Christi obscuratum, Fides ipsa<br />
plane extincta erat; Nulli veri cultus, nuUa vera bona opera ostensa<br />
aut usurpata sunt ; Simpliciter omnia, quae ad veram religionem pertinebant,<br />
aut adempta aut obscurata erant. Sicut igitur ludaei in Babylone<br />
privati fuere conspectu et usu templi, sacrificiorum, cerimoniarum et<br />
35 omnis Poütiae, ita Ecclesia sub Antichristo non habuit verum mini-<br />
sterium, non cultus, non regnum suum, sed coacta fuit servare ritus<br />
Papistarum vere Babylonicos et gentiles. Ita utrinque eadem ira, eaedem<br />
5
312 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 129, 1)<br />
Hs)i)"t mi ijerucft, ut Pop[ulu.s Iud[iiifus liabniit suani iram. ConsoLlatio<br />
uostra: impii^nari, deiici, conculcari po.s[Sumu.s, dolii vinci. EcLclesia<br />
2.«ot. ij.sstabit invicta, sed ista vict|oria est mirabilis et incredLibilis 'infirmitate',<br />
quam nulla ratio apprehendLit. Ut victoiia eculesiac .sub PapLatu est<br />
supra oiuueiu sen.suni, quia omnia tempLla cath[olica [Sl. 193»]re.süuabLant s<br />
nihil quam pLeccata, i. e. leges PLapisticas, doct[rinae hominum occu-<br />
*|7«, «P[avcnint omnia, ut psLalniu.s: 'Posuorunt sua sijrna', oninia deva.staiunt:<br />
continuerat Sat'Liamcnta C'bri.stianae religLiouis etc. Ante istuni abii.sum<br />
et CapLtivitatem tot hereses fuerunt, quae tanquam Eeges in CiiLCuitu<br />
nostro impugnarunt EcLclesiam. Postea captivitas secuta. lam d[ei to<br />
g^ratia educti ex BabLylone et incipimus instauiarc templum et legit^imum<br />
cultum. Psalmus autem non loquitur de Bab^ylonica capLtivitate,<br />
sed de 1. reg[no Iud[eorum, ubi florebat bLonis rcgibus et tarnen (|uo-<br />
[tidie impugnabatur. Postea venerunt etiam captivitates, quia uondum<br />
destructi. Canamus etiam h[unc psalmum contra omnes furores P[apae, n<br />
zu 4 Victoria Ecclesiae r 9 quae] qui<br />
Or] fere poenae fuere. Necessarium ergo est tenere consolationem hanc,<br />
8 squod, sicut Psalmus dicit: 'Impugnamur, deiioiniur, conculeamur, sed<br />
non vincemur.' iStabit enim Ecclesia invicta, quantjuani victoria eins<br />
a. «ot. i2.»incredibili 'infirmitate' abscondita est. Sicut sub Papa fuit, Omnes ca-<br />
thedrae, tenipla omnia nihil aliud rosonabant (|uam imi)iani et l)lasplu'mam jo<br />
doctrinam Pontilicum et Monachorum somuia. lloc vcre erat, quod<br />
»i. M, 9 Psalmus IXXIII. conqueritur: 'Signa nostra non vidimus', et tarnen<br />
habuit etiam tum Dominus Ecdesiam suam, quanquam et valde raram<br />
et varie deformatam. Ante Pontilicum impium regnum quautus fuit<br />
haereticorum proventus ? Ab his quoqüe Ecclesia graviter impugnata jj<br />
est, Sicut ludaeos impugnabant vicinae gentes, cum adhuc essent in<br />
sua terra. Sicut autem eam impugnationem captivitas excepit, ita<br />
regnum Pontiücum vere captivitas illa fuit, (juac secuta est haereticorum<br />
impetum et in quam ceu sentinam confluxit, quicquid usquam mali unquam<br />
in Ecclesia fuit. Nunc Dei lieneücio captivitas convcrti incipit jo<br />
et restauratur templum Domini et cultus.<br />
Loquitur igitur Psalmus secundum meam sententiam in genere<br />
de
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1510.] (Fs. 129, 1. 2) 313<br />
Hs] tyran[nidem Seh [wermerorum et conseientiarum, ut in omnes casus<br />
et per totain EcLClesiam, quia impug[uat mundus, CLaro, conLScientia,<br />
pec'catiun, mors, lex, niundi sapLientia, potentia, malicia, odiiini, dia-<br />
bolus desperationibiis, errorib[Us, dubitationibus iu iide. Ibi Ecclesia:<br />
5 Benedictus dLominus deus Christus, qui nos, Ecclesiam et unum-<br />
QLUodque memb[runi non sinit proLlabi, Cor. X. Tentari oportet, sed in<br />
ea proventus vel exitus; hoc cauit is psalmus. Et est exemplum reg[ni<br />
Is[raelis. Sicut popLulum illum conservavit, et nos, quia idem spirituni,<br />
verbum, iiraeterquam, quod idem regnum, 1. confltendo dLiviuum bene-<br />
10 ficium, laudando et g[ratias a[gendo. Non.nominat Inimicos, sed com-<br />
«• S"- lo, u<br />
prehLendit omnes et singulos.<br />
'A Iu[ventute': sum ego vexatus pop[ulus dei, oppugLnatus, occisus,v. i _<br />
captivatus, quoad partem Eb[raeonim. lam dicimus in nostram Ec[cle-<br />
3 niundi] mundus 5l6<br />
unusq[uisque zu 6 1. Cor. X. r 7/S über reg[ni<br />
Is[raelis steht b[ona conscientia zu 12 'Saepe expugnaiveruut' r<br />
Dr] prophetia Bcclesiae Gentium fortunam et conditionem, quod Deus eam<br />
15 servaturus sit contra omnes haereticos, contra omnem furorem mundi,<br />
contra Pontiflcum seu Antichristi regnum, denique etiam privatim con-<br />
tra tentationes peccatorum omnium. Ad hunc modum Psalmus hie<br />
dilatandus est per Ecclesiam omnium temporum et omnes casus et<br />
pericula omnia mimdi, carnis, peccati, legis, mortis, etiam portarum<br />
20 inferni. Mundus enim eam impetit potentia et sapientia, diabolus despera-<br />
tione ac dubitatione, haeretici erroribus in fide, conscientia autem peccatis.<br />
In his periculis omnibus dicimus : Benedictus Dominus Deus, qui 'non i. stör. lo. i3<br />
sinit nos tentari supra hoc, quod posSumus.' Tentari quidem oportet,<br />
sed cum tentatione etiam evasio contingit, praeterquam, quod Deus<br />
25 sufficit vii'es, ut tentatio ad tempus evasionis sustineri possit. Hoc bene-<br />
ficium David hie celebrat et nobis sui populi fortunam ostendit, ut con-<br />
solationem hanc discamus: Sicut Dominus illum populum servavit,<br />
ita etiam futurum esse, ut nos servemur. Habemus enim eundem Deum,<br />
eundem Spii'itum, idem verbum, easdem promissiones. In summa,<br />
30 habemus omnia eadem. Itaque posSumus dicere et canere cum Davide:<br />
3j<br />
I. Saepe expugnaverunt me a iuventute mea, v. i<br />
dicat nunc Israel.<br />
II. Saepe expugnaverunt me a iuventute mea, et non prae-v.2<br />
valuerunt mihi.<br />
Hostem certum non nominat, ut scilicet omnes et singulos comprehendat.<br />
Quod autem dicit: a iuventute, etiam Universum tempus com-
314 In XV Psalujos graduuni. 1532,33. [1540.J (Ps. 129, 1.2)<br />
Hsjsiam, primitivam Ec[clesiam. Et sie solemus luiulaie patres 1. EcLcle-<br />
siae, quod fuerunt patres opt[iini, qniarnquam apud deum illa differentia<br />
non servatur, quia in popLulo Israel dedit optLimos viros. Esa^ias est<br />
max[imns et cxelLlentissimus post Mosen; lereLiiiias; prius Elias, Eli-<br />
z^aeus superexcellentes, tarnen in posteriori tempore Ec'Lelesiae dedit »<br />
lere[mian], EsaLiam, Zach[ariam, Hag^geum, ZerubLabel, lesus salutem,<br />
Sae gicid) 1. Ec[clesiae rein et fein ab hereticis et sectis, [331.193'»] tarnen in<br />
fine oportet esse praestantes ; licet abominatio dominetur, oportet ZacliLa-<br />
rias etc. Et Christus, cum debebLat succumbere; Erat Hanna, simeon.<br />
Semper ci"f)elt suani EcLclesiam, tantum sciamus divinitus promissuin, i*<br />
iit perseveret in üncni mundi. Tantum Tide, ubi sit. 'A iuvcLntute':<br />
impugnata a gentibLUS et grecis. Si videre vis eam, obsessam, infirmam,<br />
quae cincta o^mnibus machinis, furorib^ns diab[oli, mundi, c^arnis,<br />
PLCccati, mortis. Soö ift iv farb^: 'Expug^naverimt'. Non inspice, ut<br />
zu Iff. Primi, posteriores patres in Ecciesia r<br />
>) = Waiypen.<br />
Dr] prehendit a primitiva ipsorum Ecciesia, sicut nos appellamus, hoc est, »<br />
a Mose, usque cum primum coepit Israel esse populus Dei. Etsi enim<br />
nos semper laudamus priora, sicut primitiva Ecciesia recte laudatur,<br />
tarnen manifestum est Deum istam difCcrentiam non curare, qui etiam<br />
in novissimis temporibus insignes Prophetas dedit populo Israel: ante<br />
captivitatem Esaiam, fere principem reliquorum; post captivitatem Ag- so<br />
geum, Zachariam et alios. Medio tempore inter Mo.sen et hos fuere prae-<br />
stantes Helias, Heliseus etc. Ita cernimus primitivam Ecclesiam puriorem<br />
quidem fuisse ab haereticis et impiis opinionibus, Sed niliilominus tamen<br />
etiam in fine extitisse praestantes aliquot Prophetas et viros. Ac cum<br />
3e|.«i.ioiam 'radix lesse' exaruisse videretur, tamen extiterunt Anna, Simeon, ss<br />
Zacharias, Elisabet. Dens enim suam Ecclesiam, quantumvis oppugnetur<br />
et expugnetui', servat secundum promissioncm suam; tantum oculos<br />
aperiamus et videamus, unde sit.<br />
Non autem respiciemus ad illa, quae mundus adniiratur; ad exiiugnatam,<br />
afflictam, calamitosam respiccre oportet. Is enim eins oruatiis so<br />
et tituhis proprius est, quod inüima, obsessa et omnibus machinis,<br />
item furoril)us omnibus Diaboli, mundi, carnis, peccati, mortis etc.<br />
cincta est. Ilacc qui non inspicere, sed fugere vult, Ecclesiam nunquam<br />
inveniet. Neque enim est eius ea facies, quam pictores pingunt,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129, 1. 2) 315<br />
Hs] pictor pingit, qui pulchram virgLineni, matronam, Civitatem pingit,<br />
Sed (]ef;orn OLUtc niicicn ,^u, qui sie inspic[iunt. Est forrQosis[8ima in<br />
()[culis .spiritualibus, si .spectes eins .sijon.sum Chiistuin, PLatrem celLCstem,<br />
qui omat cam fiele et verbo; sed sccuiidum sen.suni subieeta vinculis,<br />
5 blaSLpheniiis, opprob[riis, odii.s acerrimis et magnis exerLcitiis, quae<br />
sedet in .sylva iuter rugientes leone.s etc., ubi admoventur aqua, ignis,<br />
ferrum, ut occidatur. Sic ei cauitur: 'Ego sum expugnata'; uon exp^ugnatum<br />
i. e. victum. Est tarnen verisimilis illa oppugnatio victoriae, quia<br />
videtur, quasi EcLclesia sit vieta. Si tuam tentLationem spectas in C[arne,<br />
lu es victus. Sic enim diab[oluS te terret, contristat, ut putes te victum,<br />
diab[olum victorem. Ideo sinere potes stare: 'exp[ugnaverunt'. Si<br />
sensum CLarnis sequeris, tvit jinb ja PLrius üerlorn geweft et hodie. Et<br />
adhuc quisqLue in se victus; tentat^iones, blaspliemiae, molestiae; non<br />
videt, quomodo elabatur. Bc[clesia confltetur sese esse cinctam exerci-<br />
Dr] 15 spiiituales oculi vident hanc formosam speciem et sumniam elegantiam,<br />
quod Ciiristus est eins spousus et eam sibi generavit per Spü'itum sanctum<br />
ac ornavit sanguine, meritis et iusticia siia. Horum niliil caro videre<br />
aut iudicare potest, quae diversum videt, quomodo odiis acerbissimis<br />
invidiae, maximis suppliciis et crueiatibus sit subieeta. Itaque si, ut<br />
20 videt eam, ita pingere eam velit, pinget deformem et pauperculam puellam,<br />
sedentem in infesto nemore, in medio famelicorum leonum, ursorum,<br />
luporum, poroorum, denique serpentum venenatorum; Item in medio<br />
furiosorum homiuum, admoventium ferrum, ignem, aquam ad occidendam<br />
eam et tollendam de terra, sicut in Apocalypsi elegantissima picturaojt.u, if}.<br />
25 est (qua fere ille liber nihil elegantius aut melius liabet), quod Ecclesia ceu<br />
virgo solitaria fugiat antiquum serpentem seu draconem insidiantem<br />
ei et eius filio. Ideo etiam conveniunt ei voces istae, quas hie David<br />
usurpat: saepe oppugnaverunt me inimici mei, Saepe oppugnaverunt me.<br />
Habet autem liaec oppugnatio speciem expugnationis, si carnem<br />
30 sequaris, ac si hostes Ecclesiae vincant et Superiores discedant victa<br />
et oppressa Ecclesia, sicut Singuli experimur in nostris certaminibus,<br />
quae privatim in corde nostro Sustinemus, cum Satan terret et confundit<br />
conscientias. Hie tanti excitantur pavores, ut nemo possit aliter iudicare,<br />
quam quod victoria Sit penes Satanam obruentem nos cogitationibus<br />
3s tristitiae, blaspliemÜS, molestüs et sie adimentem consolationes omnes,<br />
quas Christi meritum et verbum nobis exhibent ; secundum hunc sensum<br />
recte legitur: Saepe expugnaverunt me, non enim simpliciter oppug-<br />
natio, sed expugnatio esse videtur; sicut utrique singuli haec experimur,<br />
ita quoque tum corpus Ecclesiae confitetur omnibus temporibus se cinc-<br />
30 supereores A 39 tum] totum B
31(3 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129, 1. 2)<br />
Hs] tibus bellicis OLinnium gentium, omniimi machinarum, tribuLlationum,<br />
ba ftect^^ jic, et fit 'a luventute'. Sed ba erigit se: Nunquani non lui<br />
oppug[nata, sine exereitationibus, tiiuo[ribus, vexationibus. Sed ostendit<br />
deus suam victOLiiam, quod p[eecato, poena irruentibLUS mansi invicta,<br />
gloriosa, laeta. 'ka fol man ©Ott billid) laudare, est* repetitio ex magLno<br />
gaudio. Ibi videtis mauum dei, victO[iiam, virtuteiu, [S8l. 194»] i. e.<br />
non poterant viucere. Hoc canat non tantuni pro Ecelesia, sed pro<br />
jjersona. Penumpemus, perrumpenius, vincemus, v[incenius, — Pa^pa,<br />
diabLole! Ergo persequimini; non est, qui erip[ietur; hoc terret et<br />
conturb[at non solum privatum Christianum, sed tLOtam ecdesiam,<br />
bai' man meint, ce luivb nu fallen. Sed si deus nobisLCum, non potLcrunt<br />
vincere nee obtinere victoriam. Et hec consolatio nostra. Si obruamur,<br />
occidamur, Si C'L^räog ©Leorij vni- frijft et rlninicn, quod vorati, si Zing^lius<br />
et omnes 9?otLten iactant: vicimus. Ya-^o tantum ne dubitemus de causa:<br />
4 über victo^riam steht inimicis zu 5 Sapjentia, potentia, vol^untas dei r<br />
') = steckt. •) Nämlich der Text in den Versen 1 und 2.<br />
Dr] tum et oppugnatum exercitibus bellicis omnium gentium et machinis «<br />
omnium tribulationum seu tentationum, 'a iuventute usque', hoc est,<br />
ab eo tempore, cum, ex Acgypto liberati, coeperunt discerni a reliquis<br />
gentibus et esse populus Dei.<br />
Sed hie erigit se Ecclesia, tanquaiu sucpe idem experta, quod in<br />
hisce nialis Deus virtutem suam ostenderit et tum peccatum tum poenas jo<br />
ita averterit, ut Ecclesia maueret et hostium conatus frustra essent.<br />
Itaquc et periculum repetit et postea ex abundanti gaudio hortatur,<br />
ut huius corporis singula meuibra praedicent beneücium Dei et dicant:<br />
Non potuerunt me vincere. Haec consolatio t«nenda est non solum i)ro<br />
Ecclesia, sed etiam singuli in nostris periculis, contra magnificas spes, jj<br />
quas iactant et conceperuut adversarii nostri. Uaeretici et sectae glorian-<br />
tur, quod sint perrupturi, Papa subnLxus sua et principum potentia<br />
damat: vincemus. llis etiam Satan acdamat ita miscens ucgocia. ut<br />
non dubia ipsorum videatur futura victoria. Hoc non solum privatim<br />
]ierlurt)at singulos, sed totum corpus tristilia et dolore implet, sicut so<br />
in comitiis Augustanis proxiBiis sumus experti, in tjuibus adversarii<br />
videl)antur nos oppressuri esse.' Sed an non ibi (luoque experti sumus<br />
haue plcuissiiiuie cousolatiouis vocem: Non potuerunt ? llaec conso-<br />
32 opproüDuroii J}<br />
') Erwähnung ile» Heichtlages zu Augsburg.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129, 1.2) 317<br />
H.s] hoc, quod habcmus, est certis[sinium verbum et agimu.s certisLsimam<br />
causam dei et, qLuidqnid agiiniis, lab[oraiiius, fit pro reg[no, nomine<br />
dei et Christi. Si hoc, sequitur .statim: 'Sepe' etc., non econtra; 'Non<br />
potLiierunt'. Si tol et ttöridjtS nihil efficient; occidant, fugent, tarnen<br />
5 non praeval[ebunt, non extingLiient. 5)ai :^eift tro^ gelungen ^ contra<br />
mundum, diabLohim, mortem. Ptapa habet iara doctos, et volunt reid)<br />
etc. Sed 1., quod sumus in verbo dei, ideo expugnatio toleranda, videnda;<br />
concedendum diab[olo, quod viribtus maior; humiliet, vexet nos veris-<br />
S[imis tenta[tionibus, Sed tarnen non pot[erit. Multae tribLulationes<br />
10 et variae, Sed quia causa Christi, non pot[ßrit; non extinguerunt nos,<br />
sed perseverabimus. Canunt, quod nos expug[naturi, sed nos: Non potLC-<br />
runt, Scilicet EcLclesiam, caro et uniuscuiusqLue persona.<br />
6 docti<br />
') Wander: Toll 19. ') = zum Kampf herausfordern, es mit ihnen aufnehmen.<br />
Sonst nicht belegt.<br />
Dr]hitio etiam tum retinenda est, cum occidimur, sicut primitivae Ecdesiae<br />
exempla testantur, nam sanguine piorum rigata est quasi Ecclesia,<br />
15 ut maior seges Christianorum proveniret.i Sicut autem haec ad persecutionem,<br />
quae gladio fit, recte accommodantur, ita etiam accommodanda<br />
sunt ad impugnationem haereticorum et sectarum. Horum enim proprium<br />
est gloriari de victoria et ante eventum canere epinicion.^ Sed<br />
ubi sunt, qui nobis primi de Baptismo, de Coena Domini dedere turbas ?<br />
20 Hoc igitur faciendum est, glorientur adversarii, quocunque volent modo.<br />
Nos tantum hoc faciamus, ut verbum pure retineamus et, quicquid<br />
agimus, hoc totum referamus ad regni Christi propagationem et verbi.<br />
Si tum (quod certo eveniet) expugnationes et certamina sequuntur, canamus<br />
cum Davide : Non potuerunt. Nam etsi occidant nos, non tarnen<br />
25 verbum extinguent neque Haeretici nee Papa nee Turca nee Satan ipse.<br />
Deinde neque contra nos praevalebunt, si pure maneamus in verbo.<br />
Concedendum quidem est Satanae, quod viribus sit maior et varie<br />
vexet nos. Multae enim sunt tribulationes iustorum, sed tamen ex bis<br />
Omnibus liberat eos Dominus. Cur ? quia verbum Dei est, quod sequun-<br />
30 tur et docent, et causa Dei est, quam tuentur. Etsi igitur Papa multum<br />
conetur ac totum orbem studeat contra nos concitare, etsi non cessent<br />
falsi fratres non incedentes in Sana doctrina, etsi Satan ipse 'portasWatiD. is.is<br />
inferorum' commovere non desinat, tamen cum Damle canemus usque in<br />
finem: Non potuerunt, tantum propter verbum.<br />
•) Tertullian, Apologie 50. ') Vgl. Wander: Siegeslied.
^.^l<br />
318 In XV Psalmos graduura. 1532/33. [IMO.] (Ps. 129, 3)<br />
'Supia clorsum meiun araruiit arantes et prolixos': ba^ ift bo§ Ber§.<br />
Dicis de consolLatione, de: 'non pot^uerunt', de Invicta EcLclesia. ^ä)<br />
()ür bein jiiC' tU[ortc tuol, sod irf) fiil mein Oitcv, \axicx leiben. Istud scand[a-<br />
lum, quod deus sinit tamdiu furere diabLolum, nuindum. Si diem, 1<br />
Annum, 4, 10 duraret, sed sine fine, hoc conqneritur. Egro dorsum, ipsi »<br />
arantes, et ego ager, et etc., i. e. nimis diu felicitcr regnant, Ego ninii.s<br />
din misori'ime patior ut hodie. [931.194»'] Seft^ c\\)cn bcn Iropffcn- nndi oH<br />
ircni niutll'ilLlcn. 2)qö ift propria virtu.s et pat[icntia non gentilium, sod<br />
piorum, quae est aeterna, qni sie dLicunt: ^d) >uil« oniJinc]cn' et bet) bev<br />
ler nnöfjavvcn, »nb jolt c§ f)fllteu* 100, 1000^, ut non vinoatur assid^uitas •
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 129,3) 319<br />
Hs] Non est patientia et esse patientem : pati unum anmim, sed est aratio<br />
prolixa supra dorsum nostrum, quod nostrüm praebeamus dorsum, illi<br />
arent, pcrscindant etc., et hoc diu. Christus: 'Qui persevLcraverit' ; nonwottti. 10,22<br />
lantiim est, incipere. Gentes etiam de patLientia, sed patientiami; exem-<br />
5 plum praeb[eut pat[ieiitiae brevis; multomagis^ eterna. Sed Christia-<br />
uus debet habere patLientiani eter[nam, i. e. cuius non videt üneni. Si<br />
venit, tum nunquam speravit; fonft caiiat: 'supra dLorsum iiieum arant<br />
arantes et prolongant' etc., i. e. inftnita pat[ientia, cuius finem non video.<br />
Ut non flneLni videam veritatis, consolLationis et sustentationis d[ivinae<br />
10 etc. Sic solvitur hoc argLumentum. ^a, ^aft c]iit pvebigen: victoriain<br />
nobis tribuis, — sed quando ? @§ jol diu tDfjereii. Ideo dicitur, praedica-<br />
tur, ut scias: impii nimis diu feliciter viviint et perseq[uuntur Christianos<br />
et dat eis deus gelt et reg[num. Hoc C[aro non jpotest, ut in GentibLUS<br />
spoliarunt deos et riserunt: Si Dionisius tamdiu tyranisat, ergo non est<br />
15 deus.^ Si unum diem tantum et tonitru percus[sit, dixLcrunt: deus adest.<br />
5 brevis c aus et[ernae<br />
') Erg. temporalem. ^) Man muß multominns enoarten; die Flüchtigkeiten<br />
zeigen die Eile des Schreibers. ') Vgl. hier unten Anm. 1.<br />
Dr] Ergo discendum est patientiam Christianorum, sicut hoc versu describitur<br />
eam esse, quae parata sit praebere dorsum aratoribus et pati non<br />
ad unum aut alterum diem, Sed per omnem vitam. Comparat enim<br />
affligationes prolixae arationi in dorso piorum, sicut Christus idem<br />
20 significat, cum dicit: 'Qui perseveraverit in finem, saivus erit.' Neque!iwatti).io,22<br />
enim siifflcit incipere; nam eam patientiam, quae certis finibus descripta<br />
est, etiam inter Gentes iuvenias, sed Christianorum patientia aeterna<br />
est, hoc est, eiusmodi est, ut infinita esse videatur, siquidem finis eius<br />
non apparet; sicut econtra finis divinae consolationis etiam nullus apparet,<br />
25 \\t sie coniungantur, quae videntur maxime esse contraria, nempe pro-<br />
lougatio sulcorum in tergo piorum et victoria piorum canentium de his,<br />
qui aratrum duoimt: Non potuerunt.<br />
Porro haec prolongatio sulcorum includit illud scandalum, quod<br />
nulla sapientia carnalis potest vincere, nempe, quod impii diu foelices<br />
30 sunt et videntur quasi praemium ferre iiersecutionis et odii in Christianos.<br />
Si enim unum aut alterum diem Deus tyrannidem eorum toleraret et<br />
statim pro merito puniret, diceremus omnes Deum suos respicere et<br />
impiis irasci. Nunc autem cum ad multos annos impietas foelix sit et<br />
impunita, fit, quod Diogenes de Harpalo dicebat, ut videantur dicere<br />
35 vivum testimonium contra Deos.^ Ita tentantur pü quoque illa mora,<br />
25 coniungatur B<br />
') Cicero, De natura dewuin, 111, 34.
320 In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.] (Ps. 129. 3.4)<br />
Hs] Contra Christianus: Si diu por.secLuti l'ucrint EcLclesiani a luven tut
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 129, 4) 32l<br />
HB]vero: 'iustus'. Ap^paret deus tanquam plane impLius et iniustus, quia<br />
fovet amplis[simis regLois, principibus, impü.SLsimi8 tyrannis; Uli valent et<br />
liabent gLratiam in mundo et domiuantur. Si est deus, est iniustus;<br />
hoc argLumentum ftojft rationem. Si deus, est potens, quia debet esse;<br />
» si potest, debet scire ; si seit et potest, debet velle bona. Si non vult, est<br />
iniquus. Ergo si habet pot[entiam, sapLientiam, bonitatem, tum vult, seit,<br />
potest iuvare; quare non fit ? argLumentum ErasLmi. Est argLumentum in-<br />
solubile apud rationem. Ees ipsa dicit manifeste contrarium. Diog[enes:<br />
Arculus^ dat testi[monium contra deum, facit, quaecunque v^ult, in mani-<br />
"0 [festo. Si essent nunc dii, qui possint, scirent, vellent ! ergo concludinius<br />
perArculum^, quod non sit deus. Et praesertim, quando diabLolus rationem<br />
einjd)erpfft, fol er rool äujd)affen macfien Christiano, quia coget<br />
ista 3 tribuere, et nihil fit; ergo tu es bouLUS, Christianus dicit. EpiLCU-<br />
rus: Est argLumentum ex principüs etc. Aut deus non est; aut, si est,<br />
»i iniustus, non valet, stultus, infirmus, impotens; jol mir ber ßJLcier^! Sic<br />
') Verhört für Harpalus, vgl. den Dnick oben S. S19, 34. *) Eupliemistisch für<br />
£eufel; erg. l^elfen.<br />
^''] Omnibus muris esse firmiorem. Primum igitur considera, cur Dominum<br />
appellet IVSTVM, et videbis ideo id eum facere, quia, cum res ipsas<br />
et administrationem divinam consideras, qualis est secundum carnem,<br />
omnino videtur Deus iniustus esse, dum fovet impiorum tyrannidem<br />
ao magnis opibus, potentia, dignitate etc., Haereticos autem cumulat gloria<br />
et applausu apud vulgus. Hoc cum videt ratio, non potest aUter iudicare<br />
quam, Si Deus est, esse iniustum. Nam hoc prünum ratio colligit: Si<br />
Deus est, potest impiis resistere et eos perdere; Deum enim esse; est<br />
omnipotentem esse. lam etiam hoc verum est: Si Deus est, debet ista<br />
SS scire, quae in mimdo geruntur. Neque enim in Deum cadit, nescrre ali-<br />
quid aut stultum esse. Ex bis autem quid aliud sequitur, quam: Si<br />
Deus seit ista sie geri indignis modis et potest prohibere, certe etiam velle<br />
debet. Alioqui, si statuamus eum non velle, quod seit et potest, sequetur<br />
eum non bonum, sed malum, non iustum, sed iniustum esse. lam coUige<br />
30 ista: Si Deus habet potentiam, sapientiam et bonitatem, si potest, seit<br />
et vult iuvare, quare res hoc modo geruntur in mundo, ut impii etiam<br />
praemium tmpietatis ferant potentiam, opes, dignitates? contra pü ob<br />
pietatem ab impiis varie affligantur 1 Sic simt haec quasi vivum testimonium,<br />
sicut supra de Diogene diximus, contra Deum. Hoc argumen-<br />
35 tum Epicuri et stmilium plane insolubile est. Itaque coeca et his quasi<br />
nexibus irretita ratio in eam sententiam inclinat, ut statuat aut nullos<br />
27 sie fehlt B<br />
£ut^ei§ aBerie. XL, 3 21
322 In XV Pgalmos graduum. 153-2/33. [1540.] (Fs. 129,4)<br />
Hi)scribit ArLiStoteles, t)eU deum ignarum, qui nihil vidLCt, intelLÜgit reruiu<br />
in terris vel apud homines; non dicit stultum. [391. 195»>] Est eis nobilisLsimum<br />
et primum, sed quod praeter se nihil intelLÜgat, conside^ret, ciiret.<br />
Non triÜLuit ei stulticiam, sed adimit ei sapLientiani ; sit contentus sua<br />
beaLtitudine in semetipso; non curat res huLmanas; non nostras ne-<br />
ceSLSitates vides, vides^ rem. Impii florent, pii conculeantur. S)a§ joflt<br />
bei) leib nicftt. Est iustus, sap^iens, bene volens iustis est, amious et pater<br />
?8f.s, liustorum. 'Non deus', Ps. 5., 'Non placent ei iniquiLtates', Sed iustus<br />
est, iusti plaLcent ei. Amans iustos et odio habLcns iniustos quid faciett<br />
3 quod o 4 adimere 6 (\ra)pü<br />
') Noch abhängig <strong>von</strong> non. Worte de» Mensclien an Gott.<br />
Dr]esse Deos aut humana non curare, sicut Velleius ex Epicuri sententia lo<br />
apud Ciceronem^ disputat. Porro apud ingeniosos etiam ista per se<br />
difficilima Satan aeuit. Quia enim cogimur Deo tribuere omnipotentiam,<br />
sapientiam et bonitatcm, arguit diabolus ex concessis principüs contra<br />
nos et hoc ipsuni, quod cogimur Deo tribuere, iterum quasi de manibus<br />
excutit, ut victi rerum praesentium administratione statuamus Deum n<br />
aut nullum esse aut infirmum ac impotentem esse; sicut Aristoteles<br />
in eam fere delabitur sententiam, ut, et si Deum non appellet stultum,<br />
tarnen ignarum omnium rerum statuat, qui nihil nostrorum negociorum<br />
intelligat et videat, nihil consideret praeter seipsum et tantum delec-<br />
tetur in speculatione sui ipsius.* Hoc autem et si non stulticiam tribuere, 30<br />
tarnen certe est adimere scientiam et constituere ignarum rerum luimanarum.<br />
Sed quid ad nos tulis Deus aut quis eius est usus ?<br />
Contra hoc scandalum monet nos Spiritus sanctus, cum Deo tribuit<br />
nomen, quod 'iustus' sit, cui non placet iniusticia et impietas. Ideo et<br />
si sinit aliquandiu florere impios, tamen ad extremum 'concidit funes' »5<br />
eorum, hoc est, perdit potentiam eorum cum ipsis. Pios autem liberal<br />
»1.5,6 et eripit secundum sententiam: 'Non Deus volens inquietatem es tu.'<br />
Ergo discamus respondere ad hoc argumentum illo vulgari dicto a Musicis<br />
Usurpator In flne videtur, cuius toni.* ludicandum enim est Christiano<br />
non ex eo, quod sentit in praesentia, sed ex eo, quod verbum promittit »<br />
de futuro, quod scilicet impii, cum prolixe araverunt et varie afflixeruut<br />
bonos, tandem sint porituri, (luia Deus iustus est. Non igitur patiotiir<br />
iuBticiu eius iustos opprimi in flnem.<br />
') De Hat. dtor. I. 19. «) Metaphytica XI, 9. *) <strong>Luther</strong>ii Sprichtriirter-<br />
HammlHng Kr. H60, Untre Auay. lid. Hl, 711; Wamler 1, SH, Ende lt.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129, 5) 323<br />
Hs] Ubi diu at'flLixerunt, oppugLnaverunt, ünis erit, quia iustitia sua nou v. 5<br />
patitur opprimi iustos et finaliter dominari iniustos. ®a§ ift Emphasis.<br />
Est oratio, sed in omni oratione est promis[sio. Et praesertim in 'iustus'<br />
Bmph[asis posita contra istas blasLphemias et miirmurationes afi'Llic-<br />
6 torum et piorujm: 2tcf), mag ütttfer .§Levr ®ioit md)t ^elffen?<br />
'Cervlces': qui exp[ugnaverunt IsLrael; tüirb^ nLCl^men regna, potes-<br />
tatem, opes, leges, ipsum tLotum corpus politicum et dicit : ()ie ftiinb ^Rintüe<br />
'8af)Lt)lon, 9af)en, 5Rom, Eeg[num Persarum, Aeg^yptus fuerunt, ben fopff<br />
rein ^tn weg. EmphaLtica vocab[nla, quod impü superbi sint, quando<br />
10 florent et sperant etc.; quando non solum misere vexor, sed video mani-<br />
festam securitatem ad [versariorum, illa veh[ementer dolet. Uli tarn certi<br />
de victLoria, eradicatores Ecclesie, sunt perfrictae frontis, colli. SBaö wil<br />
bie reformtation, ift ein arnt§ IjeuffLiein, nulla üdLucia et securitas. Sed<br />
habLcmus deum, qui ftol^ f)e(ö^ tan bemxiten, sed est expectandum. Sic<br />
15 deb[emus orare, expLectare certam vindLictam, quod papLae toirb ben<br />
()al§ bvecf)en et omnib[uS PLrincipibus, qui ei adherent, qui erecto collo<br />
incurrunt in Christum. Ibi scriptum : 'cervices confundentur'. %a^ Jollen<br />
f)aben inimici populi dei, Ecclesiae: [351.196»] tandem et finaliter con-<br />
fundentur. Et postea videtur, quod gratis getouttet et getobt. Ecclesia<br />
so et verbum, quod ImpugLuant, manet. E[uangelium tan nid)t onter*<br />
gelten, nomen Christi, praedicatio, bapLtismus, Sac|_ramentum g^et per<br />
4 positum 5 mag] moc^ 12 eradicantes<br />
') Nämlich ®ott. ') = Hälse.<br />
Dr]V. Confundantur et convertantur retrorsum, qui oderuntv.5<br />
Zion.<br />
Dixi orationem esse. Sed scitis in omni oratione esse promissionem,<br />
85 quam promissionem etiam in praecedenti versu cum singulari Emphasi<br />
ostendit vocabulum 'lustus', ne scilicet murmuremus neve blasphememus<br />
Deum, quasi nostri oblitus sit et nos non respiciat. Porro, quod<br />
hie dicit: Confundantui' et convertantur retrorsum, est quaedam expUca-<br />
tio eins, quod supra dixit: futurum, ut 'concidantur funes' eorum, hoc<br />
30 est, ut auferantur regna, potestas, opes, leges, ipsum denique totum<br />
corpus politicum, Sicut accidit Babyloni, Mnive, Hierosolymis, Athenis,<br />
Corintho, Thebis, Eomae, in summa, omnibus regnis et Politiis non<br />
submittentibus se EuangeUo. Cum enim attollerent cervices et Christo<br />
Eegi se opponerent, tanquam potentia sua oppressuri eum, perierunt.<br />
35 Ad hunc modum debemus nos quoque orare et expectare certam vindictam<br />
eorum, qui se hodie EuangeUo opponunt, quod confundentur tandem<br />
Papa, Episcopi et omnis eorum factio cum omnibus EegibuS et Principi-<br />
bus, qui impietatem eorum fovere et defendere conantur. Euangelion<br />
21*<br />
;
324 Id XV Psalmos graduuni. 1532/33. (1540.J (Ps. 129,5)<br />
Hs] omnes furores, raachinas iliabLoli I}in luea onb &i»<br />
ad odiendum ut deus ad diligendum. Ideo hoc odium Sion est dei et<br />
verbi, quod est in Sion. Non ideo nobis ift fetnb, quod simus mali in<br />
16 deus e au* deum diligendus<br />
^r] autem seu 'verbum Domini manebit in aeternum' cum omnibus, quae<br />
per verbum instituta sunt, nempe Baptismus, Coena Donimi mtegra.<br />
Absolutio et similia. Nomen enim Christi non opprimetur, sed invocatum »<br />
a fidelibus aderit et iam huius, iam ilUus impii funes concidet etc.<br />
Ad himc modum varie consolatur nos Spiritus sanctus et erudit;<br />
postquam enim didicimus Satanam esse talem spiritum, qui non cesset<br />
nos tentare, sed, cum magnitudine ac multitudine vexationum non<br />
possit, saltem assiduitate et prolongatione conetur vincere, vult, ut a<br />
nos eo consolemur, quod, etsi diuturna ista sint, tamen non fore per-<br />
petua. Nam cum utrunque praedictum Sit, prolongatio et finis, facilius<br />
est scientibus ista sustinere. Huc pertinet etiam, quod diserte addit,<br />
quibus male precetur, nempe, odientibus Zion. Hoc non est accipiendum,<br />
quasi ex humana philautia maledicat talibus, Sicut homines solent su<br />
male precari üb, qui non eadem probare et amare volunt, quae ipsi amant<br />
et probant. Sed signiflcat David hoc odium, quo oderunt Zion, esse<br />
odium contra Deum. Nam quod Satan Ecdcsiam odit, facit non tantum<br />
hominum causa, sed magis odio Dei, quem Ecclesia praedicat.<br />
Porro Zion erat locus Dei. Sicut igitur eum locum Deus sibi elegerat js<br />
ad diligendum, ita Satan elegerat eum ad odiendum, ut sie dicam, et<br />
infestandum. Ad hunc modum non Satan solum, sed Papue Ecclesia<br />
quoque odit nos, non quod aut Politice aut Oeconomice mali simus,<br />
hoc enim ferro poHsent, imo etiam gauderent, si audiront nos esse scorta-
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (l's. 129, 5. 6) 325<br />
Hs]polLitia et oecoLiiomia; ista possunt, VLolunt leiben et tolerare, imo<br />
letarentur Pap[igtae, si audLirent nos adulteros, crimina nostra pubLÜca<br />
contra 2. tab[ulam. Sed dolent nos tarn innocentes, oderunt ergo propter<br />
1. tabLulam, propter verbum Sion, quod colimus verbrnn dei.<br />
5 'Sint Sicut foenum': Est pulchLra similitudo. Sicut et illa, quodv. s<br />
comparavit persecutores nostros 'arantib[us et qui prolixe trahunt suos<br />
sulcos', quia ibi significat afLfectuni illorum, qui patiuntur bies lang<br />
tud, sentiunt aratra, vulLnera, conculcationem, et sie, quod sine flne.<br />
[331. IGeb] Omnis patiens cogLitat sie: non VLult f[inem habere, quia vel^it<br />
10 liberari a malo, ideo omnis mora ei impossibilis et intolerabilis. Is af^fec-<br />
tuspatientium. Contra hunc ponit similitudinem consol[atoriam. Fingere<br />
et disce recte intelLligere adLversarios arantes prolixe etc.; finge tales esse<br />
qLuasi fenum, quod crescit in tecto; simUitudine contra similitudinem<br />
pugnat. Qui h^anc stmiütudinem posset arripLcre et credere a SLpiritu<br />
15 S[ancto etc., magLnopere consolLaretur. Est pictura eg^regia «[piritus<br />
SLancti, ponere p[apam, EpiscopoS, SenachLerib nihil aliud quam fenum,<br />
33Lifd)of Oon 3Riainii, |)Lersog ©LCorg. Est pulchra similitudo. In aspectu:<br />
Si vidLet puer, putat gra§, imo crescere amenum hordeum in tectiß, cum<br />
13 tectum 18 amenum c aus amena<br />
Dr]tores, adulteros, homicidas, sicut ipsi sunt. Sed causa odii vere haec<br />
20 est, quod dolent nos esse innocentes in secunda tabula et obedientes<br />
35<br />
primae tabulae, qua iubemur Deum praedicare, sperare in eins miseri-<br />
corcUam, eum timere etc.<br />
VI. Fiant sicut foenum tectorum, quod, prius quam evella-v.6<br />
tur, exaruit.<br />
Est profecto elegans Psalmus propter crebras et aptissimas simUitu-<br />
dines, quibus contumebose fere traducit tantas maiestates et principatus<br />
illos in mundo Euangelio resistentes. Comparavit eos supra aratoribus<br />
prolixe trahentibus sulcos, non quidem ea ratione, quasi tarn longe con-<br />
cedatur eis abuti potentia et opibus suis, sed propter affectum patientium<br />
so aratra, vulnera et conculcationem. His enim -videtur longa et quasi<br />
infinita aratio. Ideo optant liberari et quantumvis brevis mora propter<br />
affectum eis videtur esse intolerabilis. Contra hunc affectum igitur<br />
consolatur hac similitudine foeni in tecto per flctionem Poeticam, quasi<br />
dicat: Cur tam longa tibi est mora? Cur non discis tandem recte inteUi-<br />
35 gere, quid adversarii tui, aratores illi, sint? Nunquam ne vidisti foenum<br />
in tectis? Quis unquam est, qui conquestus sit id nimis diu florere?<br />
Quis unquam studuit id evellere, quasi non sua sponte exarescere soleat?<br />
Disce igitur plane eandem esse conditionem adversariorum tuorum etc.
326 In XV Psalmos graduum. 15;i2/33. [1540.] (Ps. 129, 6)<br />
Hsjrevera nihil quam inutiles silique, folliculi. Vir hoc videt; infirmus pu-<br />
tat vLirens hordeum et singulare ;<br />
quia non in fundo terrae, sed in sublLi-<br />
miore loco, videtur fruraentum, quod regnat tectum. Ideo s^piritus<br />
SLanctus elegit h^anc similitudinem. Velini, quod ita essent. Si impii,<br />
videntur simpliciter premere, non crescere in solo, sed in sublLimiore *<br />
tecto, sub eorum pedibuS iaceut Christiani; et habent speciem, quod<br />
hordLeum pulchLrum, fructus. Et tameu, quando jum tieffenS ante<br />
messem uerbortet auflLiii bod); magLua opLinio facit in* nu^, quando vides<br />
ErasLnium etc.; sint, vireant, floLieant non in terra, sed insedeant coronis<br />
PLrincipum et Eeguni; hos adorant SLumnii ho[niines, optimates et lo<br />
qLuidquid magnum in terra, videntur facturi miraLCula et obruturi<br />
Christum. Sed ipsi erunt, imo sunt sicut 'fenum tectorum'. 5)a tnolt<br />
id) 2 finflcr bvumb iieben, ut istam ideam concipereLm, esse p^rincipes<br />
hodie 'fLoenum tectorujn', rusticos et omnes, qui adverLSantur verbo dei;<br />
SLpiritus S[anctus dicit, et verum; quid SenachLcrib? fuit ImpLcrator n<br />
8 messis 12 Christus<br />
•) Sanders II, 2. Hiüße 1361. ») = ihnen.<br />
Dr] Ad hunc modmu pugnat similitudine contra similitudinem. Sed si quis<br />
posset credere hanc similitudinem a Spiritu saneto esse factam et plene<br />
includere in animum, is non Turcam metueret, non Papam, non Episcopos,<br />
non furiosos Principes, sed contemneret omnes et ncgligeret tanquam<br />
foenum in tectis. m<br />
Sed vide speciem, quam foenum habet: Si quis puer id videat, pu-<br />
tabit praestare omni ordeo, cum non sicut reliqua in terra, sed in snperiore<br />
et nobiliore loco crescat et tecta premat. Sed virum adhibe intelligentem<br />
ista, is iudicat nihil quam speciem eßse wne omni fructu. Sic Spiritus<br />
sanctus elegit Lstam similitudinem ad nos docendos, ut non optemus n<br />
foeno similes esse tjTannos, sed certo statuamus eos esse similimos foeuo<br />
in tectis, quod quidem speciem habet ordei, sed, priusquam messis tempus<br />
adest, periit sine ulla humana vi. Statuamus itaque, cum videmus<br />
vicinum Episcopum magnilice nos contomnere et oruare puerorum more<br />
templa sua, item, cum videmus vicinos Principes summa vi oppugnantes so<br />
et opprimere conantes doctrinam nostram, virere et florere eos tanquam<br />
foenum non in terra ideoque tanquam elegantes rosas gestari in corollis<br />
et adorari a summis. Hoc enim est foenum, quod non hunü sed in tectis<br />
nascitur, sed, cum maxime saeviunt et \identur iam Christum et verbum<br />
eiuH oppresHuri, dicanuis cum Psalmo: Erunt et sunt hi magni Principes sb<br />
(nam oratio et promissio idem sunt) sicut foenum; sed optabile esset<br />
posse nos hanc ideam hoc modo in animum includere et statuere, sicut<br />
Spiritus sanctus deflnit l*rin(ii)cs, l{c;.'«'s, cives, rusticos, in summa
In XV Psaliuo« graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129, 6) 327<br />
Hs] AsS[yriorum, crescebat non in funclo, sed tectis, volabLat super omnia<br />
reg^na et surgLebat et conculLcabat oninia, sed erat 'fLoenum tectorum';<br />
antequam ferret fLnictum et repor[taret triumphum, quem vol^ebat,<br />
erat mortuus. [S3l. 197»] PbaLrao non in solo, sed in aere super f[ilüs<br />
5 Israel. (£^e er anfieng, fie ju frejfen, erat submersus. Vide 'f^oenum in<br />
tectis', habes imaginem proprie dictam de tyrannis. Quare ergo velis<br />
contristLari ? Athanasius eodem spiritu locutus, cum multa perpessus<br />
ab AriLO antea, cum Iul[ianus seviret in BcLclesiam, EespondebLat: non<br />
est tempestas, sed nubecula. Cor fide p[lenum poterat non tempLestatem,<br />
10 non mag^nas et cras[Sas nubes, sed etc. Sic erat, er >t)eret ntcf)t lang.<br />
®a§ f)etfft extenuare, ut Cliristiani deb[ent, humillimis simUitudinibus<br />
öeracf)ten. ©inb tuafferbLlajen^, nihili, nisi quod videntur in speciem<br />
7 Anasthasius<br />
') Unsre Amg. Bd.' 18, 648.<br />
Dr]omnes, qui adversantur verbo, esse simUes foeno. Senaherib, qui obside-<br />
bat Hierosolymam, volaverat quasi super omnia regna, conculcaverat<br />
15 et oppresserat omnia. Non itaque potuit censeri ab Ezechia et aüis<br />
foenum esse. Et tamen, antequam hoc efüceret, quod conabatur, peribat<br />
et cum summa trepidatione ac maxima clade suorum solvebat obsi-<br />
dionem. Sic Pharao non crescere videbatur humi, sed in aere et tectis,<br />
miseri autem ludaei opprimebantur. Haec non arescentis, sed florentis<br />
20 foeni species est, sed quam cito exaruit? cum de eis opprimendis cogi-<br />
taret, peribat in aquis.<br />
Talem imaginem tyrannorum Spiritus sanctus in hoc loco nobis<br />
ostendit. Cur igitur paveres ? cur trepidares ? cur abiiceres animum,<br />
quasi vero nunquam videris florentissimum foenum paucorum dierum<br />
as spacio sua sponte exarescere, imo ea natura esse, ut non possit esse<br />
diuturnum ? sie Athanasius, cum lulianus varie tum ipsum tum omnem<br />
Ecclesiam vexaret ac non solum crudelitate, sed astu etiam contra pios<br />
pugnaret et alii tanquam in magna tempestate desponderent animum,<br />
dixit: non tempestatem sed nubeculam esse illam luliani persecutionem.^<br />
30 Hoc sane cor fuit fide plenum, quod statuere potuit lulianum simUem<br />
esse non tempestati magna vi grassanti, non crasse nubi involventi<br />
omnia tenebris, sed nubeculae, qiiam sol nullo negocio haurire soleat.<br />
Ad hunc modum nos quoque debemus extenuare adversariorum potentiam,<br />
furorem eorum pro nihilo ducere, non quidem propter nostram<br />
35 potentiam, sed quod sua natura vere sint bulla, foenum in tectis et umbra<br />
potius quam homines, praeterquam, quod etiam De\;m contra se provo-<br />
•) Rufimis, Hist. Ecel., I, S4; Migne 31, 502.
. Holt<br />
328 In XV Psalmos graduum. l,i;J'i/33. 11540.] (Ps. 129,6)<br />
Hs] aliquem. Nubecula minatur tempLestateni, luafieibLlaje viilt {)imel<br />
bucf)en.^ Sic impiorum studia minantia, inflata et voratura. "3)a5 tft<br />
('h[ristiana sapLientia, posse ext[enuare vim, persecutionem adver^sa-<br />
liorum et magnificare dominum et dLicere: Magua A-irtus diabLoli, mortis,<br />
PLeccati, tristLitiae, trib[ulationi8, tentationis ; vires magnae vires p^rin-<br />
i'ipiim. Episc'oponim. Sint; respondetur et disting[uitur de mag[nitudim'<br />
duplioiter: quo ad odium, 2. ad rem veram; veritate, opinione: uiajrLnitii-<br />
dines duplices. lUa est opinione mag^nitudo pLCccati; si ad veritatis<br />
15. 7 magLnitudinem comparetur: Ego vici pLCCcatum: 'Ego dLominus tuus'.<br />
illa VLcritatis magnitudo. Si eum cum Deo conferes, Sat[an est buUa,<br />
.stipula, 'f[oenum tecti', nihil. Si vero extra deum, est aliquid et inter<br />
sese ift ein homo i]roncr alio, Sed ad dei magLuitudinem 'fLoenum tec-<br />
to[rum'; hec Chri.stiana sapLientia: ludicare res .secundum rem et opLinionem;<br />
est creat^ura dei, quae nihil nocet. OpLinio, quod ]o gro5 diab[olus<br />
10 Deo fehlt 14 est mit Strich zu rem Z. 13 gezogen<br />
') = pochen, herausfordern; Grimm, DWB. 7, 1960 Pochen 5d.<br />
Dr]cant, ad cuius potentiam collatus eorum furor etiam inanius quiddam m<br />
est quam focnum in tectis et buUa in aquis; vere enim nihil est quam<br />
nudissima species, quae quidem aliqiiid ridetur esse, sed nihil est, .sie<br />
Sunt adversariorum studia minantia quidem, sed revera sine efEectu.<br />
Haec Christianoruni est sapientia, ut cxtenuent vim et potentiam<br />
adversariorum, contra verbum et auxilium Uomini amplificent ac magni- je<br />
faciant; sie Diabolus, peccatum, mors, tentationes aliae spirituales sanc<br />
magnae sunt et potentes, sed Christianus distinguit de magnitudine.<br />
Nam, ut scbolastice loquamur, magnitudo uno modo dicitur quoad<br />
oculum, Alio modo quoad veritatem rei. Hoc est, est duplex magnitudo,<br />
alia oculorum, quam oculi iudicant secundum apparentiam, alia veri- as<br />
tatis, quam fides iudicat secundum verbum. Magnitudo igitur peccati.<br />
mortis, impiorum Regum, Princi])um, Pontificum est tantum magnitudo<br />
3oD 16, jj secundum oculum, quia Deus, qui dicit: 'Confidite, ego vici mundum'.<br />
wam. io,»«Item: 'Nolit« timere eos, qui possunt occidere corytus, animam non<br />
possimt', ille Deus, inquam, solus est vcra magnitudo, ad quem si con- si.<br />
feras Satanam et omnem furorem totius mundi, quid est quam buUa T<br />
quid est (juam levissima stipula T Sed cum ista extra Deuni consideran-<br />
tur, sane tenent specie et videntur magna esse.<br />
Debent igitur Cbristiani res iudicare non secundum opinionem.<br />
«ed Hecnn
In XV Psalinos gniduum. 1532/33. [1540.] (l'a. 129, 6) 329<br />
Hs]et potens. SecuiKliiin creaturam est aliquid, sed quod eius potentia possit<br />
me contcrrere habeiitem dLivinam promisLsionem, hoc falsiim, scd opLinata<br />
niag;nitudo, quia nihil habet contra deum, sed 'f[oenum tecto[rum'.<br />
SapLientia Christiauorum, vere iudicare de rebLiiS. Non damnamus<br />
s vim PLrincipum, diab[oli, creaturarum, Sed contemnimus eorum praesnmptionem,<br />
qnod VLolnnt contra deum pugnare; [St. 197 •>] quando<br />
VLolunt deum vorare, nihil foKeri« fein; aliud est regnare in suis virib[us,<br />
aliud expug[nare deum. Sollen fein EpLiscopi et p[rincipes, non Theomachi.<br />
Si vero cauimus: 'Sicut f[oenum tect[orum', multis verbis am-<br />
10 pLÜflcat: 'quod', boS jo contemptim dictum, ut: nihil. Est tale fLoenum,<br />
iia§ tion im jelber etc., nulla falce adhibLita, instrumentis. @f)e bie messis;<br />
agricola left ftfjen in tecto et jid) bruften etc., et qijeit für Ober, et a se<br />
feilt. Impius ho[mo sie deo in spiritu 'f^oenum', tarn vilis, contempLtus,<br />
cum tantum horLribilis in speciem, formidabLÜis; nemo tt)ei§, tüteS ge*<br />
i» fallen ift, per ventum feit. Christiani non perseqLUuntur, vindicant, Sed<br />
8l9 ©eomacbi<br />
Ur] potentiam mundi contra verbum saevientis stmilem esse foeno in tectis.<br />
Haec promissio, recte inclusa et infixa animo, confirmat animum contra<br />
opinatam potentiam mundi et Satanae; ubi econtra, cum verbum non<br />
adest, animi territi magnifica specie et opinionibus rationis metu oppri-<br />
2u muntur. Porro non sunt haec ita accipienda, quasi damnemus simpliciter<br />
vires ^irincipum et mundi, quas iudicamus esse creaturam Dei ; non utique<br />
simpliciter damnamus vires, sed praesumptionem virium et abusum,<br />
quod iis contra Deum et Ecclesiam eius pugnare nituntur; sint Principes<br />
in terra, utantur viribus suis in terra, sed quod in coelo pugnare et viribus<br />
35 suis verbum conantur invadere ac opprimere, hoc recte damnatur, et vere<br />
dicit ac iudicat, quisquis eos bullis, foeno, stipulae, imo nihilo comparat.<br />
Cur enim sunt &eofj,dxoi1 an nos nescire putant, quid Dens sit et quid<br />
homo 1 quid creatura et Creator ?<br />
Eecte igitur comparantur foeno tectorum, etsi vix potuit contemp-<br />
30 tius loqui Spiritus sanctus. Nam id foenum eiusmodi est, ut brevi tempore,<br />
priusquam falx adhibeatur, exarescat. Imo nemo dignum falce iudicat,<br />
nemo curat, permittunt omnes, ut fruatur momentanea ista superbia<br />
et se de tecto ostentet hominibus, tanquam sit aliquid, cum re vera nihil<br />
sit. Sic impii persecutores verbi in mundo, qui secundum speciem iudi-<br />
35 cantur esse tarn horribiles, contemptissimi sunt. Christiani enim non<br />
cogitant de iis evellendis, non persequuntur eos, non vindicant iniurias.<br />
21 utique] itaque B
33U lu XV Psalmos sjraduum. 1532/1533. [1540.] (Pe. 129, 6. 7)<br />
Hsjsüla etc., sine nobis corruunt, per alienas g^ratias fit et iuvantis, sed<br />
no8 nihil facimus, non juden {iladium, nihil, tolerando ferimus eos et<br />
manemus in oc[io, et ipsi occumbunt; active non, sed passive percuttmus<br />
eos. Hoc videtis in tectis, prolongat cresccntiam non 1 die, Sed clje<br />
man jidi innbji{)et, tietborret.<br />
V.7 'De quo non iniplebit': Messor et seminator nihil habet. Siniilitudu<br />
a veris fructib[us: colligit iues.sor manuni plenum et suum manipuluin.<br />
S)a§ ift veritas, res, non mentitur, qLuasi dLicat: ift nicf)t bai red)t hing.<br />
9Jtoflen fidi ftellen ut Ecdesie culmos: nos Ecdesia, populus dei, habemus<br />
verbum, habemus spieas, aristas. Est quidem similitudo hie: Sed lo<br />
arescet, antequani messor. Et est maximum ipsorum Argumentum: ab<br />
Ecclesia. Cetera o^mnia sunt invicta! Ec^clesia audienda, hoc solo<br />
defendunt, habent spicam etc., simiUimi EcLclesiae. Sed nihil etc.;<br />
Dr] sed sinunt eos creseere et superbire pro Ubidine, sciunt enim eos impulsum<br />
vehementioris venti non posse sustinere. Imo etiam, si omnia trän- i»<br />
quilla sint, tarnen sicut foenum in tectis a sole paulatim exuritur, Ita<br />
ad levissimas occasiones intereunt tyranni. Patiendo itaque eos Christiani<br />
ferunt et vincunt, ipsi autem agendo pereunt et succumbunt, sicut<br />
omnes historiae omnium temporum ostendunt.<br />
V.7VII. De quo non implevit manum suam, qui metet, et si- w<br />
num suum, qui manipulos colliget.<br />
Hie Spiritus sanctus collationem facit foeni ad veras fruges et foecundas<br />
segetes, ut hoc modo magis commendet nobis similitudinem<br />
hanc et abducat anunos a metu et trepidatione, quam species illa obiicit.<br />
Foecundae segetes, inquit, eiusmodi sunt, ut, qui metit eas, impleat «<br />
manum suam, et, qui colligit manipulos, habeat, quod deferat in horreum.<br />
Hie veritas est, non vana species, sed Foenum in tectLs simpliciter mentitur<br />
specie sua, est enim sine omni fruetu; sie tyranni, Pontiflces, Episcopi<br />
habent similitudinem seu spcciem, quod sint Ecclesia, retinent dignitates,<br />
stipendia, benoficia, sicut foenum habet cubnum et spicam suam; seil lo<br />
revera non sunt Ecclesia, sicut neque foenum est frumentum, arescit<br />
enim, priusquam possit ad frugcm pervcuire.<br />
Hoc enim est praecipuum argumentum, quo contra nos pugnant,<br />
quod propter hanc speciem, quam dixi, sibi usurpant titulum Ecclesiae,<br />
ac sane, si quis specie vult conteutus esse, iste decipietur. Nos aulom >^<br />
mandatum habemus, ne specie content! simus. Imo monemur etiam<br />
speciem occasionem fore maximorum periculorum. Nam Christus prae-<br />
ixmn.T.iicipit et monet: 'Cavetc a pseudoprophetis, qui veniunt in pellibus ovium*,<br />
wmn j, 1« Item: 'Ex fructibus eorum cttgnoscetis eos*. Quod igitur sil)i usurpant<br />
'
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 129,7.8) 331<br />
Hslsint similliiui ecLClesiae, habent culmum etc. Sed non messor aliquid<br />
nee manipulator etc.; habent speciem fLiliorum dei, sed diabtoli fiUi.<br />
Eevera nou tradunt segetes, [S8I. 198»] sicut ap^paret. Licet ista ^ppa-<br />
rentia affligimur, sed finaliter arescent, erunt palea parata ad aeLternum<br />
5 incendinm.<br />
'Et non' : o^mnia verba similitudinis. Vere fruges habent hanc lau- v.<br />
dLeni, sunt res divinae, quas colügunt messores et mauipulatores. Si<br />
luül ftf)et, vox OLmnium hominum: @ot geb bonum tüctter, be^ut fLiuctum<br />
in agro, ba§ kkbe foin, bie kitbe \aat ^et lüot. Sic ftructus in agro<br />
10 habent benedictionem omuium hominum, etiam impiorum. gl), ift ein<br />
gut loctter. Est benedictio. Istam ipsi non habent. Est etiam consolatio<br />
1. quod non perseverabLunt, deinde: Universum gtenus humanum male-<br />
dicet eis. 'Transeuntes' cetLcras fruges benedicimt: 3(d), ba5 \tijet, ®Lott<br />
iLüb, >üoI. 2)af^ jol ii)n^ nirfjt »üibberftal^ren. Floreant iam ad tempus,<br />
15 floreat PLapa, EpLscopi, Canonici, feQ ad tempus. Sed non solum arescent<br />
6 non"] nos'<br />
>) = ihnen.<br />
Dr]nomen Ecclesiae et volunt ob speciem, quam virens foenum in tectis<br />
habet, esse verum frumentum, hoc nos eis non concedimus; si enim sunt<br />
frumentum, impleant manum messori. Sed hoc non faciunt, vere sunt<br />
inutile foenum et foeno deteriores, quod ne speciem quidem retinent in<br />
20 istis impuritatibus libidinum et barbarica crudelitate, quam exercent<br />
contra veram Ecclesiam. Itaque cum nihU quam species eaque varie<br />
deformata, nihil quam hypocrisis sit apud adversarios, iudicamus eos<br />
non Ecclesiam Christi sed Satanae esse. Ideoque sicut paleae et stipulae<br />
ad incendium parantur, quantumvis nos snb specie et apparentia illa<br />
S5 Ecclesiae affligant.<br />
VIII. Et non dixerunt, qui praeteribant : benedictio Do-v.8<br />
mini super vos, Benedicimus vobis in nomine Domini.<br />
Pertinent haec quoque ad simiütudinem de foeno commendandam<br />
nobis et Ulustrandam. Kam vere fruges habent hanc laudem, quod sint<br />
30 benedictio divina. Itaque cum germinant, qui eas aspiciunt, praecationi-<br />
bus prosequuntur eas. Hoc, inquit David, non dicetur de foeno ülo, de<br />
tyrannis et hostibus Ecclesiae, sed potius maledicetur eis ab universo<br />
genere humano et coniungetur sie ac cumulabitur super eos maledictio<br />
Dei et hominum. Sic floruit Ecclesia Papae ante doctrinam nostram.<br />
35 Sed cum Euangelion iam speciem ei detrahat et ostendat sine fructu<br />
:
!<br />
332 lu XV Psalmos Kraduuui. 1532|33. [1540] (Ps. 129, 8)<br />
Hb] et crunt nihili, sed occumbent et nemo dicet: ßJott bet)Ut jie et redeat<br />
t>oi«4,6PapLa in honorem etc. 'Non memor ero'. Memoria pereat cum ipsis.<br />
Sed ee ift ein ftalm, ftvo. Nihil ba I)inber. Sic praecatur, prophetat impios,<br />
cum florent, esse 'fLoenum tectLorum' et, cum effloruerunt, locum nihil<br />
esse eorum, carere bcLnedictione, non habere favorem aut gLratiam ullornm<br />
hoiniunm. Sic Senach[erib, luda, Arriani, Pap^a. Sic florent quidem,<br />
Sed nulla b[enedietio, res et ftLloria interibunt, nihil herent, nihil, maledi^ic-<br />
tione^, pereunt re et gloria. lam omnis mundus canit: Arriani tum erant<br />
'fLoenum tectorum', iam perierunt et nomen eorum fetet^, quia execrantur<br />
et maledLicitur nomen. 'Ser Steufel für eucf) tneti ! Quoniam hoc con-<br />
solationis hab[emus, istam mag^nam ideam deb^emus concipere de<br />
'tecto'. Hie tyrannus, priuLceps, pLapa ein ftrof)aIm in t^ecto; apLparet<br />
aliquid, .sed b[enedictioni.'; nihil erit, et nemo dicet: Slrf), ba§ 6)ott bem<br />
oim l}alm ^elf f, ut regen<br />
6 aber Arriani tte?U mortui re et nomine [geichrieben nomines/<br />
') Zicm Sinn vgl. im I>mck unten Z. 20. ') = foetet.<br />
Dr] esse, fit, ut nemo Papae, Episcoporum, Monachorum et totius damnatae i»<br />
hypocriseos meminisse amplius velit, nemo optat, [Sg. f] ut redeat pristinus<br />
Status religionis. Sed simpliciter periit eorum memoria cum ipsis apud<br />
pios. Sic precatur Propheta et simul promittit, quod ünpii, quaUs qualiß<br />
eorum species est, tarnen vere nihil sint et sint perituri, Deinde etiam<br />
carituri benedictione Dei et hominum, sicut periit Pharisaeorum, ludae, au<br />
Cherinthi, Arii, Pelagii memoria. Sunt enim mortui simul re et nomine.<br />
Idem accidet iis, qui hodie turbarunt Ecclesias depravatis dogmatibus<br />
de Baptismo, Coena Domini et aliis rebus. Florere quidem videntur,<br />
sed cum benedictio ibi nulla sit, nihil haereditabunt quam maledictionem<br />
et peribunt cum re et gloria omni, quam nunc videntur habere, ita ut m<br />
nemo piorum optet in eorum numero esse.<br />
Quare nos, qui Dei gratia doctrinam per omnes partes sanam et<br />
consentientem cum tota scriptura habemus, meminerimus huius similitu-<br />
dinis, Ut, cum propter verbuni sustinenda est in\'idia et omnis generi.>5<br />
iniuriae, non terreamur, sed iudicemu.s Papam, Episcopos et administros y><br />
cTudelitatis eorum, impios Principes, nihil esse quam foenum tectorum,<br />
quod quidem apparet esse aliquid, sed revera nihil est. Itaque caret<br />
vuf.i«,« benedictione omni et dicetur talibus cum divite illo in inferno: Tili, *<br />
memento, quia bona accepißti in vita tua.* Nam cum omnem historiam<br />
totiiis Ecclesiae ab initio mundi consideramus, videmus haue divinorum j»<br />
coDüiliorum coustanteni fuisse practicam et ratiouem, ut Tyrauni sicut<br />
IS totiui illiui dkmiiatA« l!
]n XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129,8) 333<br />
Hs] [ai. iSSb] sed: 'habLuisti bona in VLita tua', sed nunc cecidisti, et 8ic,8uM6.«<br />
ut nemo velit tua commendare et damnata tua memoria. Sic practiLca<br />
dei ab initio mundi. lam Papistae videntur dominari, sed durate, sed<br />
iiiuiginemini nihil esse princip[es, SacLcrdoteS; sunt, crescunt, virent,<br />
i videntur seges, utuntur pluvia, Sed antequam maturescant, perveniant<br />
ad reg[num, foIIenS ntff)t allein unter Itcjen, sed perpetuum opprobrium,<br />
hlasphtemia, ba^i nemo jol loben, preijen. Nemo d^icit: vellem esse iam<br />
Pelag[ium, Ar[ium, sed cum ignominia debent sepeliri. Sed fide percipi-<br />
tur cosolLatio et sünilitudinibus nobis inculcatur res; sensus est con-<br />
10 trarius, quia videntur dominari, ipsi triticum; res vera, nos vanitas.<br />
Ideo est herendum verbo et istis simUitudinibus a S[piritu SLancto pro-<br />
positis et avertendus aspectus a felicitate. Insp[ice EpLiscopum MLOgun-<br />
tinum, quod fLuit tLanta spica; est plena siliquis fallacibLUS. Sed 8[piri-<br />
tus SLanctus quidem sie dicit, non sensus. Omnia verba spiritualia. Sie<br />
15 applica ad omnes tentaLtiones; quando pLCCcatum venit, mors, illa<br />
apparet, quasi Sit fac totum. Ibi: Domine p[eccatum, estis dominus<br />
2 tuam memoriam 5 perveniunt<br />
Dr]foenum non pervenirent ad maturitatem. Itaque duremus nos quoque<br />
in talibus periculis, cum foenum adhuc viret, et expectemus in patientia,<br />
dum declaret exitus nihü fuisse quam foenum et praeter spem subito<br />
20 exaruisse. Fruuntur quidem impii propter Ecclesiam omnibus bene-<br />
ficüs, sicut foenum in tectis aeque fruitur pluvia et sole sicut segetes in<br />
agris. Sed praeterquam, quod non 'dtmidiabunt dies suos' et consilia *i. 102, sj<br />
sua, experientur frustra esse, etiam flent perpetuum opprobrium hominum,<br />
quibus nemo quidquam boni precabitur, sicut hodie ludae,<br />
26 PUati, impiorum ludaeorum, Diocletiani, Maximini et aliorum Tyranuorum<br />
memoria omni honore caret. Haec consolatio a Spiritu sancto<br />
ideo taUbus ideis et crassis similitudinibus propouitur, ut saltem speciem<br />
aliquam divinorum operum animo complectamur, cum res nondum<br />
possimus recte iudicare secundum veritatem, sed sentiamus ob illam<br />
30 magnificam speciem, quod tam diu foelices sunt, eos esse optimum<br />
triticum. Haerendum itaque est in verbo, quod taübuS similitudinibus<br />
negocia ista nobis pingit, et est sensus abducendus ab aspectu et specie,<br />
ne aliter de adversarüs verbi iudicemus quam de vilissimo et vanissimo<br />
foeno, quod in tectis crescit et ab omnibus negUgitur. Sic enim dicit<br />
35 Spü'itus et üdes, sed sensus nostri dicunt aliter.<br />
Idem faciendum est in aliis tentationibus, quando venit couscientia<br />
accusans nos et urgens testimonio suo, quando opprimimur periculis<br />
mortis; hie cum speciem sequimur, iudicamus hosce hostes esse Fac<br />
32 nobis] non AB (Druckfehler)
334 In XV Psalinos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 120, 8)<br />
Hsjpotens, — scitis vos esse 'fLoenum tLCCtorum' ! Mors, estis terribLÜis<br />
in speciem, — sed revera 'fLoenum t[ectorum' ! Domine<br />
diabLole, con-<br />
tristas me, — scitis etc.! igt luerb mir SÖLoilei' blnjen ?ein, spica vacua!<br />
Sic dilatLare oportet consolLatiouem adLversus oLümia genera tentatio-<br />
uuin, ut, sive mundus, PLrinceps, caro, p[eccatum, mors, diabLolus,<br />
exteLnuemus, contemnere, vilia facere, ut possumus, quia vivit Christus,<br />
deus, habeo verbum dei; ideo debet vorare et dLicere: nihil. Extra ver-<br />
bunr non Sunt 'fLoenum tLectorum'; sed in praedicamento relationis:<br />
quando veniunt, pug:nant ut cum Christiano. ÜLicamus: sive sis augLclus,<br />
2.Rot. 12,9 — M|^ei potentia'! Sed cum Christiano! diabLolus cum Christiano com-<br />
Dr]totum et simpliciter nos oppressuros esse. Haec est oculorum seu sensuum<br />
magnitudo, quae ex opinioue, non ex veritate nascitur. Sed cum<br />
respicimus ad veram magnitudinem, quam nobis verbum proponit,<br />
eogimur dicere, quod mors, peccatum, Satan cum portis inferorum vere<br />
nihil sint quam foenum in tectis, quam stipula et bulla inuatans aquae, u<br />
quae levissima occasione rumpitur et evanescit. Sic sunt haec dilatanda<br />
adversus omnia genera tentationum, sive sint persecutores verbi, mundus<br />
et Principes, sive peccatum, mors et Satan, omnia haec discamus extenua-<br />
re, quantum omnino possumus, ideo scilicet, quia Christus vivit et nos<br />
verbum eius retinemus. Is entm est, qui devorare ista omnia potest et so<br />
dicere, quod sint unum nihil. Cum vero ista consideramus extra verbum<br />
et Christum, respectu nostri et nostrarum virium, tunc profecto non sunt<br />
foenum, sed magni et insuperabiles montes. Sed debemus esse Dialectici<br />
et, quando adversus hostes pugnandum est, nos debemus nos ex simplici<br />
et absolute substantiae praedicamento transferre in praedicamentum s*<br />
relationis: ut scilicet pugnemus non simpliciter ut homo constans ex<br />
corpore et anima, sed ut Christianus, baptisatus in nomine Christi,<br />
habens donum Spiritus et verbum. Diabolus itaquo, mors, infernus ipse,<br />
mimdus cum omnibus iratis Principibus comparatus ad Christianum<br />
vere Sunt foenum tectorum et si quid aliud potest dici vilius ac con- so<br />
temptius. Habet enim verbum, quod est omuipotens, siquidem est<br />
potentia Dei. Item habet ipsum Christum. Itaque Christian! sunt invicti,<br />
t.«ot.i>.»etiam tum, cum vincuntur et succumbunt. Nam Christi 'virtus in in-<br />
ürmitate perficitur.' Ad hunc modum couünnarunt se sancti Prophetae<br />
et Martyres contra mundum et Satanae regnum; ideo tanto animo j»<br />
omuis generis pericula sustinuerunt ac statueruut victoriam fore non<br />
foeni sua sponte sine hominum conatu exarescentis, sed verbi Dei.<br />
Verum enim est, quod Basilius seribit*, cum Alexandrinos consolatur<br />
') A;/u
In XV Psalmos gradiium. 1532/33. 11540;; (Ps. 129,8; 130, 1) 335<br />
Hs] paratus est nihil, quia VLerbum dei est omnipotens et Christianus habet.<br />
Sic pi'ophCLta; didiceris extLenuare PLeccatuni et f)niuia propter verbiim,<br />
quia Dominus concidet.<br />
[581.199»] 25. Augtu8ti | Psalmus<br />
CXXX.<br />
5 'De profundls' : Iste p[salmus est de electisLsimis et principalibus<br />
psalmis, qui traetat illum principalem locum doctrinae nostrae, nempe<br />
iustiÜLcationein. Sic enim audListis et sepe praedicatur, quod ille unicus<br />
locus conservat Ecclesiam Christi; hoc amLsso amittitur Christus et<br />
Ecclesia nee relinquitur ulla cogLnitio doctrinarum et Spiritus. Ipse sol,<br />
I" dies, lux Bcclesiae et omnis fld[uciae iste art[iculus. Sepe audistis,<br />
quod prophetae, quando loquuntur de deo, de nullo loquuntur quam suo.<br />
Ideo saepe inciilco propter .speculationes The[Ologorum ut MahoLmetis,<br />
TuiLcarum, Pap[istarum, qui putant se agere cum deoTper suas cogitLa-<br />
5 (ut) eat 9 über Ipse steht art^iculus 11 prophetae e aus prophetas 13 Pap[istarum<br />
c aus Pab^ cum über ad deo c aus deum<br />
Dr] contra furorem Arianoruni : du iv rois nagä twv h/ßQÖw dimy/uoTg nf.rj-dvverai<br />
15 ?; txy.krjala y.al [xüllov ^äkkei.<br />
Id, quod nos quoque experti sumus, et faxit Dominus, ut experiamur<br />
adhuc amplius, Amen.<br />
Psalmus CXXX.^<br />
De profundis.<br />
20 Himc Psalmum etiam numeramus inter eos, qui maxitne excellunt,<br />
traetat enim principalem locum nostrae salutis, lustificationem scUicet,<br />
cuius pura cognitio sola Ecclesiam servat, est enim cognitio veritatis<br />
et \ätae. Econtra cum haec cognitio iustificationis amissa est, simul<br />
amittitur Christus et vita et Ecclesia. Neque idlum doctrinae aut spiri-<br />
25 tuum iudicium relinquitm', sed occupant omnia tenebrae et caecitas.<br />
Ut igitur pro virili nostra posteris hoc lumen conservemus, etiam huius<br />
Psalmi explicationem aggrediemur.<br />
Initio autem hoc monendi estLs, quod saepe alias ex me audistis,<br />
Prophetas, cum loquuntur de Deo aut nomin ant Deum, loqui de suo<br />
30 Deo, cuius promissiones et cultum habebant, Ne putetis nobis patere<br />
aditum ad Deum per nostras cogitationes, quas de Deo concipimus sine<br />
verbo eius, sicut Turcae, ludaei et Papistae de Deo speculantiir, aut<br />
'21 salutis] doctrinae S<br />
') Die Varianten der Sonderausgabe dieses Psalms lon 1538 tmd 1539, vgl. Einleitung<br />
oben S. 3, bezeichnen tvir mit S.
336 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 1)<br />
Hs] tiones. Cum postea legerent similes voces in prophetis, putant prophetas<br />
speculietas et trahunt sie verba ad suam phantasLiam. Sa^ if^t SeufLcI.<br />
Ipsi ludei habueniut suum deum inclusum, ut sie dicam, in suo pro-<br />
piciatorio, Templo. Illum colebant, de illo loquebantur, hoc cognito,<br />
quod nullus deus, nisi qui in lerusalem; postea potuerunt dicere: Iste<br />
deus, qui habitat in flnito, ipse solus dominus in caelo et terra, creator<br />
omnium. Sic locuti prophetae non de eo extra taberLuaculum et pro-<br />
3»i.3i,3piciatorium, sed dix^erat: hie habitabo, 'hie focus et caminus' meus.<br />
Hoc ideo, quia in hoc psalmo non allegatur tabemaLCulum et propic^iatorium,<br />
sed loqidtur simpliciter ad deum, non punit Pap^am, Mah^ometem.<br />
Ideo trahe psalmum in suum tempus. Sicut hodie non de deo, cum<br />
deo loquimiir nisi in nostro propiciatorio, templo, i. e. Christo, qui est<br />
1 Cum postea (cum) voces o<br />
•^r] omnino sine verbo, aut transformato verbo a Germana sententia ad eam<br />
phantasiam seu speculationem, quam ipsi sibi finxerunt. Prophetae<br />
enim norant verum Deum, quanquam sua natura infinitus est, tarnen >»<br />
inclusum esse in propiciatorium, cui se alligarat verbo. Tgitur et si appel-<br />
larent Deum coeli et Creatorem omnium, tamen hanc ceu propiorem et<br />
ideo certiorem notam Dei veri habebant, quod norant eum habitare in<br />
Zion. Oraturi igitur ad Deum aut de Deo concionaturi faciebant id secundum<br />
eum modum, quo ipse Deus se eis in verbo et promissionibus -^<br />
revelarat. Quare et si hoc in loco nulla additux mentio tabemaculi nee<br />
promis.sionum, sed videtur simpliciter loqui ad Deum, tarnen tenenda<br />
sententia haec est, eum tantum loqui ad Deum, qualis est in verbo et<br />
cultu suo, sicut nos hodie de Deo non aliter cogitare nee loqui debemus,<br />
quam qualis est in nostro vero propiciatorio Christo. Ita enim Christus ''•<br />
3oi). 11,9 edicit ad Philippum: 'Qui me videt, videt Patrem meum'. Item: 'Nemo<br />
ad Patrem venit, nisi per me'. Haec cognitio cum tenetur, tuuc sine<br />
periculo potest Deus conditor coeli et terrae adorari et certo apprehenditm-.<br />
Quanquam enim sua natura et extra hanc revelationem sit incomprehen-<br />
sibilis et infinitus, tamen in verbo suo et promissionibus, quibus se invol- »"<br />
Vit, est finitus et comprehensibiüs. Igitur ludaei ad arcam adorantes<br />
verum Deum coeli et terrae adorabant, nam Deus verbo suo signiflca-<br />
rat se aCfuturum et auditurum ibi preces sui populi. Sic nos respicicnt
In XVPsalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 1) 337<br />
HsJ'gnabftuel'. Extra eum nihil scire, audire, discere de deo. 'Qui me videt', joTiJ.'sl<br />
'Verba, quae loquor', 'pater facit in me manens' etc. Vag^as cogLita-<br />
tiones nostras, relationes colligit in suam personam: Extra me non est<br />
deus; 'Nemo, nisi traxLerit'; 'nisi per me.' Sic ludLaeorum nemo veniebLat^"*',,;"'<br />
s ad deum, nemo pot^erat adoLrare nisi per tabLernaculum et p[ropiciatorium;<br />
q[uando alias adorab[ant in montib[US, collibus, erat eadem<br />
adoratio, dicebatur l^ex MosiL« et regebatur pop[Ulus secundum iLCgem<br />
MLOsis, et tarnen idololatria, quia erat extra praescriptum, quia deus<br />
dix^erat se adorandum in leruSLalem vel loco, que^m designasset. [St. 199 >>]<br />
10 Hoc generalLC sit in omnibus psalmis, quod non est deus in lud^aea quam<br />
in lerusLalemico templo. lam extra lesum quaerere deum est diabLolus,<br />
ibi desperatio sequitur, si accedat angustia conscientiae, praesumptio,<br />
si accedat vana religio. 'Levavi oculos', supra dixit. 'Ex sion benedLicat|j;{jJ;J<br />
zu ll2 3ot). 14. r<br />
Drlveniunt, sed cogitationes cordis sui loco veri Dei adorant et idolatrae<br />
>' sunt. Neque enim Deus quaeri, inveniri nee audire vult nisi in nostro<br />
'propiciatorio' Christo. Igitur cum Deum vere invenire, Deum recte stöm. s, as<br />
cognoscere et ad eum certo pervenire volumus, Christum intueamur,<br />
secundum sententiam: 'Qui videt me, videt Patrem'; Item: 'Si novistis 30h. 14, 9.<br />
me, novistis et Patrem'. Ad hunc modum colligit verbum vagas cogi-<br />
20 tationes nostri cordis in hanc unam personam, quae est Christus, Deus<br />
et homo, ita, ut extra Christum sentiamus nullum Deum esse et inveniri<br />
posse. 'Non credis', inquit, 'quod Pater in me est et ego in Patre?' 3od. 14, 10<br />
Ad hunc modum statuendum est sanctos ludaeos quoque orasse<br />
ad Deum habitantem in Zion. Eum locum qui negligebant, et si iisdem<br />
as sacris, üsdem inter orandum verbis uterentur, tamen idolatriam com-<br />
mittebant, non aliam ob causam, quam quod faciebant contra hoc praescriptum,<br />
quod Deus praeceperat se in Hierusalem adorari velle. Haec<br />
igitur generalis regula est omnibus in Psalmis et tota sciiptura obser-<br />
vanda, quod in veteri Testamento non erat Deus nisi in Zion seu loco<br />
30 tabernacuU et quod omnes orationes ad Deum sedentem et habitantem<br />
inter Cherubin flebant. Destructo autem templo hoc posuit Deus aliud<br />
templum, quod est Christus, in quo vult quaeri, adorari, coli. Extra hoc<br />
templum non est Deus, sed Diabolus quaeritur ac invenitur et animi aut<br />
in dcsperationem incidunt, si accedat conscientia mala, aut in prae-<br />
35 sumptionem per hypocrisin, sicut Idolatrae ludaei et nostri Papistae<br />
praesumunt multum de sua iusticia et Dei favore.<br />
29130 seu loco tabernaculi fehlt S SOjSl sedeutem bis Cherubin] in Zion S<br />
Sutl^erS SEBctte. XL, 3 22<br />
?
338 In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 1)<br />
Hs]te'. Si non in omnibus psalmis sie loq^uitor, tarnen intelligendum, quod<br />
de domino loquitur, qui habitat et adoratur in Sion. Eo tempore loque-<br />
batur, cum erat lex, et op^time oblLiviscebatur Mosen et puris^sime<br />
et nudis[sime in g^ratiam dei, sed istius, qui est in Sion, de quo<br />
I TOoifä.ijdictum: 'Semen conteret' etc. ®a f)aben \id) Stbam, patriaiLchae ^in i<br />
get)alten, quia non patitur, ut cum inveniamus nostris cogitationibus.<br />
Si hoc, non indigeremus deo: sed quia indigemu.s, designat locum, perso-<br />
Sob. H.inam, ubi et quomodo debeat inveniri. 'In me'. 9(n bem generalLC leit<br />
mad)!. Scio, quid CingLÜo et aliis feilet. Monacbi et pf^affen sacriflcant<br />
deo et orant. Sed ipsi negligunt Christum, ideo merae speculLationes lo<br />
Tanitatis sub pulchLcrrimis titLulis, quia extra Christum debes claudere<br />
oculos et dicere: Ego 'nullum scio deum nisi illum, qui' in gremio matris,<br />
i.Äor. 2, squi suxit ubera, qui 'crucifixus', ut PLaulus. Ubi ille, ibi verus et totus<br />
Dr]<br />
8 generalje mit Strich zu generalie S. 337, 10 gezogen<br />
Huc pertinent haec et similes Psalmorum et Prophetarum sententiae<br />
Si. lai, I 'Levavi', inquit David, 'oculos mcos ad montcs'; Item: 'Benedicat te is<br />
Deus ex Zion'. Ad himc modum reliquae sententiae sunt accipiendae,<br />
in quibus non additur manifesta loci seu templi significatio, sicut hoc in<br />
loeo : 'De profundis clamo ad te, DomLue'. Dominum vocat non simpliciter<br />
creatorem coeli et terrae, sicut ctiam Turcae appellant, sed eum, qui<br />
habitat in Zion, cuius promissioncs et verbum habebant, quod ibi accipere w<br />
Vota et audire vellet. Incedit igitur in purissima fiducia misericordiae<br />
et gratiae Dei, etiam cum adhuc floreret lex Mosi, sed istius Dei, qui in<br />
1. Wolf 3, 11 Zion est quique dixit ad Satanam: 'Inimicitias ponam inter te et semcn<br />
mulieris'. Neque enim Deus nostris cogitationibus vult quaeri; si enim<br />
id possemus facere, quid opus esset verbot cur in lege locus, in novo »<br />
Testamento persona Christus revelata et designata esset 1 Vide, quid<br />
accidat adversarüs nostris Papistis. Hi multum orant, recitant Psalmus,<br />
dicunt: Pater noster, qui es in coelis, etc. Sed quia verbum Christi con-<br />
temnunt, imo quia vi persequuntur etiam, ideo sub istis pulcherrimLs<br />
vocabulis, quae ex Psalmis recitant, mera Idololatria latet. Idem ludaeis, so<br />
idem TurcLs accidit etiam tum, cum dicunt se adorare Deum vivura,<br />
creatorem coeli et terrae.<br />
Ergo saepc et libenter hoc inculco, ut extra Chri.'^tum oculos et aures<br />
claudatis et dicatLs nullum vos scirc Deum, nisi qui fuit in grcniio Mariae<br />
et suxit ubera eius. Ubi ille Deus Christus lesus est, ibi est totus Deus m<br />
seu tota divinitas, ibi invenitur Pater et Spiritus sanctus. Extra hunc<br />
J4 Huc 6i« sententiae] Sed quid I'roplietae de Ueu dicant et quomodo eum piugant,<br />
aatiH notiim est. S 19 sicut 6u ap|iellnnl fehlt S UO liabitabat
In XV Paalmos graduum 1532/33. [1540.] (Ps 130, 1) 339<br />
Hs] deus. Ibi pater, SLpiiitus SLanctus, memoria et omnia. Ibi MonachLi et<br />
omnes freg[erunt coUum, et e«o wex Ijimbert taufent mül geftorben. lam<br />
dicturus^ de domino deo, qualis sit, audLictis eum factui'um deum inhabitantem<br />
in Christo, quod nulla .salus, pax, iustificatio nisi in ßemissore deo.<br />
5 Ergo iste psalmus dicit p^rincipalem locum, qui est sap^ientia, iustiLtia,<br />
g^ratia Christiana, scilicet r[emissio pLeccatorum. ©aä Iieift öejpruncjen<br />
extra Itegem, praecep[tum in fonbLerIid)eö patabiö. Est genus docttrinae,<br />
quod non comprehenditur ullis legLibns, factis, sed novum caelum, pro-<br />
nunciare aliquem iustum ex nullis operibnis, sed sola remisLsione. Mirabti-<br />
id lis iustitia. Et ber red)ten '2)at)ibifd)eLn ort einer, quia non multi prophete,<br />
qiü sie loqLUuntur de remis[8ione ut David, psalmus 32. Et Mose. 'SieUJoliV"<br />
I)ol)en ?[5ropf)eten et leute f)abcn ben locum -gernrt. ArgLumentum est,<br />
docere nos veram viam ad iusticiam, vitam, salutem, vLeram evasionem,<br />
2 über Wer nochmals toct mal o 5 über Ergo ateht Irno contra pap^istas<br />
10 über einet steht psalmus zu 12 Argtumentum psalmi r<br />
>) Nämlich psalmista.<br />
Dr] Christum Deus nusquam est nee invenitur. Multos novi monachos, qui,<br />
15 cum crederent Deum apprehendi posse humanis speculationibus, in<br />
gravissima pericula inciderunt. Et nisi me Deus singulari beneficio ab<br />
eadem tentatione liberasset, praeceps ruissem in exitium. Utile autem<br />
est ad vitam, aliorum periculis cautiores fieri.<br />
Etsi autem Propheta, ut dixi, hie nullam manifestam mentionem<br />
20 f acit templi, tarnen videbitis, quomodo involvat promissionem de Christo.<br />
Hoc enim huius Psalmi argumentum est, quod nulla salus, gratia et<br />
iustificatio nulla sit nisi in Deo remittente peccata et ignoscente. Is<br />
autem Deus an est alius quam qui dixit: 'Semen mulieris conteret caputianoica.is<br />
tuum?' Ergo Deum promissorem intelligit et sie Christum ostendit<br />
2'' promissum a Patre, ut esset victtma pro peccatis mundi, et tractat princi-<br />
palem locum, qvd est de iusticia Christiana, item de sapientia Christiana<br />
seu de gloria Christi. Haec David tractat vigente et florente lege ac cultibus<br />
legalibus et prosilit extra septa legis in paradysum vel potius in<br />
ipsum coelum gratiae et misericordiae. Cur enim gratiam non appella-<br />
30 remus coelum, per quam ad coelum transimus et quae non legibus, non<br />
factis, non studiis ullis potest comprehendi, sed tanquam amplissimum<br />
coelum apprehendit nos credentes, quod imputatione simus iusti coram<br />
Deo per Christum ? Ad hune modum David locum iustificationis tractat,<br />
et quanquam id non faciat solus (nam omnes magni Prophetae, Moses,<br />
35 Elias et alii, hunc locum attigerunt), tarnen cum singulari diligentia et<br />
magna copia facit.<br />
2r
340 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pg. 130,1)<br />
HsJredLemptionem a morte, peccato, diabLOlo. Est docere viam de hac vita<br />
in eternam. 2)ü5 ift locus noster et principale thema.<br />
[3^1. 2U0»] Sunt eius experientiae, Spiritus SLanctus exercuit illud cor<br />
variis tentationibus, et quam hie decantat nobis.p[eccatoribus.<br />
VI 'De profundLis': bLOnus Eethor est; maxLimus prologus, quasi est<br />
moiiii.6 -'battolo(^gia'.i Et omncs psalmos fere de tentLatione peccati, legLs, mortis;<br />
fürt er luort, bie fleglid) titngen. $jdi meine ben dominum ju SerujaLlem;<br />
qui babitat in Christo lesLU, ben Ijeic- idi dominum, alias non. Si papLa<br />
de f^ide, — sed ad te habitantem in illa persona, quae est lesus Christus.<br />
Non solum 'clamo', ein liieLnig lDf}e jein, est in angastia et materiam con-<br />
litetur magLuam. Non iam accusavit Saul[em, falsos p^rophetas, Ab-<br />
solouLem, alias gentes. Sed sum in einer angft, quae est t)nn ber f)eüe.<br />
Ex inferno clamo. Sunt tent^ationes non ex odio mundi. Sed ubi deus<br />
peccatoriä<br />
3 übtr eius stellt Uavidis 4 über quam uteht experieiiiiam
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, li 341<br />
Hs] dcserit hominem vcl ostemlit legem et ponit corain tribnnali suo. Quomodo<br />
habes cum deo 1 utrum favet, irascitur 1 ®aä jinb ^of)en tentatLiones.<br />
Non de gei^, f}urevet), sed eternam iram dei vel gratiam, i. e. 'aiij bem<br />
untevftcn ev aii§'. Ego sedeo inn abiivunb ber f)ellen; tiiv bev weit, contra<br />
;. odiiun Ijilff. Ihi nulla salus, consolatio, remedium. Et si homo maneret<br />
iii istis cogitatiouibus, despteraret vel seipsum snspenderet. ^a? firtb bte<br />
red)ten tnoten, nidit mit gett et golLb, sed tantum gaucfeliuerd. Sed in-<br />
fei'Lualis cog[itatio, i. c. sensus irae, ubi homo sentit se proiectum et<br />
condemnatum in eternum. Ut qiii disputat de praedestLinatione et<br />
10 electione. Experientiam suam fatetur: Tu non sohis, quem lex fatigat.<br />
Sanctissimi quiqLue passi. Quid sciret dicere 'de profundis', quod hoLmi-<br />
nes possint esse in inferLno etiam in hac VLita, nisi per expLcrientiam etc. ?<br />
Idee nemo despLeret, absorb[eatur tristitia, quod condemneris. Sed<br />
10 über Tu steht Q^uasi d[icat<br />
Dr] et demerita sua coram Deo iudice accusari, cum videtur Deus nou dese-<br />
16 ruisse solum, sed etiam abiecisse eos propter peccata et odisse. Hae<br />
tentationes non paulo sunt intolerabiliores quam aliae, quae plaerunque<br />
incidunt, hie enim agitur periculum aiiimae et aeternae salutis. Ideo<br />
etiam utitur hac forma dicendi, ut dicat: De profundis clamo ad te,<br />
quasi dicat: Extremis urgeor maus, sentio enim peccata mea et iustam<br />
20 Dei iram, huic prorsus nescio quomodo mederi possLm. Odio, quibus<br />
preraimur inter homines, item aliis calamitatibus inveniri remedia pos-<br />
suut, sed hoc vere immedicabile malum est, nisi mittatur salus ex alto.-<br />
Ac sane reliqua incommoda, qiiibüs exercentur pii, possunt patientia<br />
Vinci, ut cum pericUtantur opes, dignitas etc. Quin etiam in peccatis<br />
25 inferioribus, qualia iuventutis sunt, potest facilius iterum erigi animus.<br />
Sed hi nodi sentiuntur et sunt inexplicabiles, cum cogitationes hae in-<br />
fernales animum occupant, ut homo nihil sentiat aliud, quam quod sit<br />
proiectus a Deo in aeternum. Qui igitur tales tentationes sentiunt, habent<br />
hie exemplum, quod simüia David passus et expertus sit. Nam hoc quoque<br />
30 tentationem hanc äuget, quod tales sibi videntur soli haec pati. Discendum<br />
igitiu- est sanctissimos quosque eadem passos et terroribus legis<br />
ac peccati ad mortem usque fatigatos esse, sicut videmus Davidem hie<br />
ceu in inferno constitutum clamare: De profundis clamo ad te, Domine.<br />
Sed non in eo consistendum est, quod nou soli tales tentationes et<br />
35 pericula sustineamus, etiam via discenda est, qua ü, qui eadem sunt<br />
passi, emersere. Vides autem Davidem, quid faciat? Vides, quo eat in<br />
15 eos fehlt S 20 huic] hinc S 23 Ac] At S 31 terroribus legis] lege S<br />
32 psccatis S
342 In XV P8almo8 graduum. 1532 33. [1510.] (Ps. 130, 1.2)<br />
dicitur : 'declucit ad inferos'. Bonum, quando habet , g^^, j*J hLanc tentLationem,<br />
ut non .Sit solus vel iit habeat notum hunc p.salmuni etc. Ideo coniuuxit<br />
3ei.4i,6 DOS deus 'ut alter alteri porrigLat, ut dLicat: Consolemini pusÜLanimes', —<br />
dicit S[piritus SLanctus; gib ^[ute toort, ut possis erigLcre, ne desperet,<br />
frangatur, quia non vult deterrere te, ut pereas. [Sl. JOi»''] Sed \Tilt t«<br />
humiliari, ut scias gratiam agLnoscere. 'S)aö jinb bte redeten gemitus et<br />
rugitus. Et in inferis sum, ubi nihil f)tlff et tat. yiod) fle9licf";er tlagt er:<br />
?. 2 'Domine, audi', — nod) mljer; Illum 'gemitum inenar[rabilem'<br />
Moni. 8,Mmultiplicat, — 'deprecaLtiones meas, fiant aures'. %a§ gebLCt f}et er nic^t<br />
1 qnando c aus qnod 7 ^utff 8 inenarirabilem] i— er: 9 über gei[
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. l:-.0, 2. 3) 343<br />
Hsjgeret, quia desperatus; tristis non orat, quia interim tantum blasphemia,<br />
murmurLatio ; quando clamor anglet, incipit emergere. ®r Ijat ein f enfter<br />
i]e|ef)en: 'Apud te propitiatio'. Si hanc non vidisset, non cecinisset hancs. 4<br />
precem. Quin dLivino dono tarn fortis vel per fratrem, ut adsit et dLicat:<br />
6 hjie ftelftu bic^? deus non vult desperare te; praecipit spem, fidem; vult<br />
coli et MuciaLm misericordiae suae, 1. praecepLtum. Tu incipis cadere;<br />
vis peccati, victoria legis et victoria mortis, — tum gf}et : tute >nf)e tf)ut<br />
mir mein !^er^, id) oerjag, mu§ öntergfieLn. — 3Ba§ feilt bir ?<br />
"gi iniqui[tates' : ^aö ift Onfer locus lustifLicationis, ben inerbenv. 3<br />
»0 Papistae et omnes Rot[tenses nid)t f reffen. David est et 'vir secimdumi.sam. u.h<br />
2 eine fenfter] fe— ftet zu 3 'Apud te propitiatio' r 7 über mortis steht in te<br />
Dr] tum in Christo. Hunc Deum orat, ut diligenter velit audire orationem<br />
suam. Quod si nobis videmur non posse eodem animo et eadem vehemen-<br />
tia orare, quam verba haec ostendunt, meminerimus neque Davidem in<br />
paroxysmo tentationis ad hunc modum orasse. Desperatus enim et<br />
15 tristis animus non orat, dum desperatio et tristitia durat, sed blasphemiae<br />
et murmur contra Deum tum sentiuntur neque potest animus recte de<br />
Deo sentire; sed cum remittit paroxysmus, tum primum incipit clamor<br />
hie et vehemens desiderium, quod in paroxysmo ita obrutum fuit, ut vix<br />
sentiretur. Plurimum autem adiuvatur animus, sicut ante dixi, cum<br />
M audit fratrem commode tractantem verbum Dei: Quid trista-[S8g. g]ris,<br />
f rater? an non audis Deiim 'mortem peccatoris non velle' 1 An oblitus «cf. 33,<br />
es praecipi spem et fidem in Deuml Inspice primum praeceptum; id<br />
quid est ant quid exigit, quam ut Deum colamus flde et spe ? Cur igitur<br />
tu nihü eius benignitate confideres ? cur desperares 1 Hoc scüicet est,<br />
a.-i peccato addere peccatum, et, cum ante in inferiore mandatorum Dei<br />
ordine peccator sis, nimc etiam te constituis in supremum gradum addendo<br />
ad reliqua peccata desperationem et incredulitatem, etc. Cum ad<br />
hunc modum flducia in Deum et misericordia Dei animo anxio inculcatur,<br />
tum surgit scintilla fldei et gemitus cordis : O<br />
:<br />
si possem ! Hos<br />
'gemitus<br />
30 inenarrabües' Spiritus adiuvat et seqidtur tandem sensus gaudü. JSTeque mm. ». 2g<br />
enim Deus hos gemitus potest contemnere aut negligere. Horum gemituum<br />
umbram quasi videmus in his primis versibus. Sed cur gemis?<br />
quid est, quod doles 1 Audi<br />
m. Si iniquitates observaveris, Domine, Domine, quisv.3<br />
35 sustinebit?<br />
Hie versiculus, sicut novistis, in nostra Theologia est celeberrimus,<br />
neque video, quomodo eum aut adversarii aut Satan ipse possit eludere.<br />
18 vix] plane non S<br />
u
344 In XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.] (Ps. 130,.3)<br />
Ha] cor dei' clectus et Sanctus. ^ev jagt burv eraii«: 'Si vis ol)servare ini-<br />
ipi.3»,6quitatem, quisT' '5)a6 f)eijft 'omnes Sanctos' ^inroeggeiüoifien, ut ps. 32.<br />
Ubi nunc, qui iustificatur operibus! lani papistae: fldes iustificat, sed<br />
informata chaLritate. Sed hie: 'quis?' nullus, neminem excipit. Si unus<br />
stetisset, et ipse, quia tarn Sanctus ut bu et ego. In leg^e quomodo exer- *<br />
citatus, in fide! Sub Saul et in toto regno hab^ebat janfft t)er^ et bemutig.<br />
Sed dicit: from jein ift öerloin. Opera t^un§ nid)t, quia: 'Si iniquitates'<br />
*(. x
[n XV Psalmos graduum. 1532/:i3. [1540.] (Ps. 130,3) 345<br />
Hs| pavens. Quare [!P(. 201»] tu tinies? Nonne vixisti secunduiu voluntatem<br />
dei? In veritate timeo, qLuamquam servaverim praecepLta dei, quantum<br />
potui; sed alia sunt iudicia dei, alia hominum. Quid alius faceret, qui<br />
non tarn rel[igiosus ut is, qui tantum studuit, et tarnen pavet in hora<br />
5 mortis etc. ? Item historia : Si voluntarie moreretur, itjolt er im jetn jeet<br />
^n p'\anh fe^en; si: — ut furibus suaderet morituLris, ut vol[untarie.i<br />
Si hoc, promittebLat certisL
346 In XV Psalmos graduum. 1532/^3. [1540.] (Ps. 130,3)<br />
ils] mortem, spontaneam passionem coram te! Sie lüerben jto jdianben;<br />
qui tiernunfftig: nemo moritur super sua opera. Si papista \o f)eiltg ut<br />
omnes Sancti cum operibus, ob er OLnjerm ^L^nn QJ^ott cum fiducia suae<br />
iustiLtiae loolt entgegen gfienf Non. Quare ergo sua praedicant et nos<br />
vocant hereticos, et ipsi non servant et, si servassent, non luollen jid) s<br />
brauff Derlojjen ? Idee fur^ befdiloffen: Nemo vincet iudicium hoc dei suis<br />
operib[US. Si vis observare, roic from bift, — quid fecisti? Ego 20 annis<br />
verbum tuum praedicavi; Tamdiu guberuavi regnum, — : David, bu<br />
es 1 Derätueifeltet bube. Sic ad me; jo tret diabLolus in locum meum.<br />
Sed nos sumus in pecLcato et non possumus exurgere, peccatores nasci- lo<br />
mur, vivimus, morimur. Sed illa gloria, quod saltamus, rapimus nos<br />
2 f)tiüi{tn) 4 über sua steht tarn pertinaciter tueutur zu 8 Matth. 7. [V. 23f.J r<br />
ürjnon potius merito et morte Christi. Haec cura intra triduum hominem<br />
confecit, ut ipse quoque moreretur. Huius geneiis innumerabUia exempla<br />
haec quotidiana vita ostendit, quae probant non satis esse nostram iusticiam<br />
et vohmtariam mortem, sed requiri fidem in Christum lesum. Huius is<br />
morte tuto possumus niti, quia est sacriflcium pro peccatis mundi. Nostra<br />
mors, etiamsi eam patienter toleremus, et omnis alia nostra obodientia<br />
pro peccatLs reputantur, cum Christi meritum negligimus et sentmius nos<br />
üß sublevari in iudicio Dei.<br />
Ergo nemo pius subeat mortem et iudicium Dei fiducia meriti aut jo<br />
iusticiae suae. Nee sane puto quenquam inter adver.sarios esse, qui ausit iu-<br />
dicium Dei subire fiducia suae iusticiae. Et tamen docent, iubent ac<br />
hortantur, ut alii faciant. Nos autem contrarium docentes et deduoentes<br />
Ecclesiam ad fiduciam meriti et mortis Christi damnant tanquam haere-<br />
ticos. Haec an non extrema est malicia * Ipsi non faciunt, quod docent, 21<br />
ut fiducia suorum meritorum moriantur, et volunt ad hoc ahos cogere<br />
aut tanquam haereticos damnant. Sic omnium sanorum hominum<br />
experientia hoc docet neminem vincere in conspectu Dei suis operibus<br />
aut iusticia sua, et tamen tota natura, cum extra tentationem est, circum-<br />
spicit ad opera et quaerit, quomodo per ea Deum possit phicare. Sed hie so<br />
proponitur simplex et clara doctrina: Si peccata observaveris, nemo<br />
sustinebit. Quis igitur cupiat sie in iudicium descendere, ut vincatur et<br />
condemnetur 1<br />
Quare haec summa est, quod nos omnes (David, Petrus, Paulus etc.)<br />
peccatores nascimur, vivimus, sumus et morimxu-. Haec autem est gloria »<br />
nostra et salus, quod edocti per Euangelion de misericordia Dei et merito<br />
et iubent S<br />
IH Cbriati 6i< et fMl S 20 pius] «auuH S subibit<br />
' 23 tamen boc docent
lu XV l'salmos ^raduum. 1532/33. [1&40.] (l's. l.'iO.S) 347<br />
lls] iu alium orbLcrn doctLrinae, lucem, cogLitationem. Ego non de peccato,<br />
iustitia dispute, sed tueg cum Ulis. Sed si volueris, i. e. fragen, ob id)<br />
fvom Tel md)t from bin, So fan id) nicf)t für. Appello ab isto throno<br />
lustitiae. Sed sie: Ego peccator. Ego feci, quantum potui, Cultura<br />
5 lero^solymae institui Et raulta feci b[ona, tarnen cum oculis misericor-<br />
diae me servum tuum respice, non oculis iusticiae, quia scriptum est:<br />
'nisi deus nolit videre iniquitat«m'. [«1.201''] Hoc David novit sub tene-<br />
bLiis legalibus. Nos iam clarius habemus, quod sub Christo \oU fjeiffen:<br />
©inb äugebedt, ut ps. 32. Hoc est caelum, sub quo sedemus. 'Qui credit, 3oit. 3, i»;<br />
10 non iudicatur', 'transivit'; nuUa alia via, modus. Sic David. Obüque<br />
rmt propiciatio^nem, ba§i ift desperatioLnem: Si voles dispLutare mecum,<br />
an sim iniquus vel Sanctus, Si vis computare peccata mea, taceo ; ba bin<br />
td) öerloren. Extra rLcmissionem pLeccatorum positi, gratiae cognitionera,<br />
3 über from (1.) sieht rein, sine peccato 4 über Ego (1.) steht David 6 oculis o<br />
7 über iniquitatem' sieht 'nemo poterit sustinere' 8 über habemus sieht lucem 9 JU=<br />
gettät zu i) lob. 3. 5. r 13 gratiae c aus gratiam<br />
!)r] Christi prosilLmus extra legem et nostra opera quasi in alium orbem<br />
15 doctrinae et aliam lucem et cum fiducia ad Deum accedentes dicimus:<br />
O Domine, non possumus tecum iudicio contendere, non possumus de<br />
nostra iusticia et peccato tecum disputare. Quod si vis iniquitates obser-<br />
vare, si vis tanquam in iudicio interrogare, an iusti simus, perümus.<br />
Appellamus igitur ab hoc iudicio ad thronum misericordiae. Si quid<br />
20 sancte egimus, fecimus hoc ex tuo dono. Igitur nos respice oculis miseri-<br />
cordiae tuae, non oculis iusticiae iudicii tui. Nisi enim indulseris ini-<br />
quitates nobis et ad eas clauseris oculos, ne videas, non salvabimur etc.<br />
Hanc doctrinae lucem videmus Davidem in tenebris legis secutum<br />
esse. Ifostra hodie melior est conditio, quod haec clare videmus in novo<br />
25 Testamento proponi. Nam quid docemus hodie aUud quam sola fide in<br />
Christum nos salvari? solo Christi merito tegi et tolli peccata nostra?<br />
secundum sententiam : ''Beati, quorum remissae sunt iniquitates'. Ee- ei 32.<br />
missio peccatorum igitur est coelum ülud, sub quo habitamus fiducia<br />
meriti Christi. 'Qui enim credit, non iudicatur, sed transiit a iudicio in '5)24<br />
30 vitam aeternam'. David non addit manifestam de Christo mentionem,<br />
et tamen, quia propiciationem sperat, tecte^ respicit ad hoc propiciatorium<br />
in novo Testamento revelandum clarius. Non enim vides, quod<br />
significet sibi desperandum esse, si velifc Deus peccata observare ? Nam<br />
extra remissionem peccatorum seu cognitionem gratiae quid est, quo pos-<br />
31 recte B<br />
1) Vgl. in der Handschrift oben Z. 10: Oblique.<br />
'<br />
'
348 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (154«.] (Ps. 130.3.4)<br />
Bb] nisi sciamus per conniventiam et clausis oculis dei, siimus perditi. Vita<br />
mea est quotidie sub tolerantia. DebLCO cogLitare, non quod non assit<br />
PLeccatum et quod non oderit deus, sed quod tf)uctl für bie ocuIlos t^ut:<br />
quia credis in eiini, habes propiciatorium, habeo te pro heredLe Eejrni.<br />
Si econtra, desperatio. Quomodo faeiendum, quis liberabit me de illa *<br />
despe^ratione ? Si ad SLanctum lacobLum, cilicium, — sed opponendus<br />
versus: 'Quis sustinebitt' ergo non iuvat ordo Carth[usianorum; quid?<br />
Ergo nihil quam in abfininb ber ^elle, Sroigltcf) oerftojjen. Sed ibi bae<br />
:^eubt^ se^quitur:<br />
V.4 'Apud': translator fuit in cogitLatione, quod deus sit propicius, si lo<br />
sustiLneamus legeLin eins; mala translatio, fein anber tro^, troft, quam<br />
quod tu promisisti TLemissionem pLeccatorum. Tu posuisti te propicia-<br />
torem, deum in istas teneb^ras, taberna[eulum in illa persona. Vide,<br />
an non hie veiri Berg[ejjen omnium iLegum, iustitiae etpeccatorum. 'Apud<br />
te': ibi peccata abiecta, quae momorderunt. Non est propitiatio apud is<br />
3 über t^ut tteht filiuni 6 opponendus o 7 non iuvat mit Strich zu Iacob[um<br />
Z. 6 gezogen zu 10 'Apud te propitiatio est' etc. r 13 über persona »ieht Christi<br />
75 mormorderunt<br />
*) = Hauptstdle, scopus.<br />
Dr] sumus fidere aut tuti esse? Qui igitur non in hoc uno fidunt, quod per<br />
mortem Christi peccata sublata et Deo quasi clausi oculi sint, ne peccata<br />
nostra Aridere possit, hi .sine dubio periere. Hoc enim imum proponunt<br />
sacrae literae, Vitam nostram esse tantum sub remissione peccatorum,<br />
sub conniventia, tolerantia, indulgentia Dei, ut niliil sciamus nisi iusti- »<br />
ciani Christi; non quod non sit bene operanduni, non (|U0(1 pcceatum<br />
non adsit aut id Deus non oderit, sed quod dicit Deus et promittit se non<br />
volle observare transgressiones nostras, quia credimus in Christum et<br />
ütu. 6. ifi Christo fidimus. Ilunc 'clypeum' qui obiiciunt et sub co latent, ilU liabcntur<br />
pro filüs, quia habent propiciatorem ; qui non habent, coguntur desperare. «<br />
Quid enim promovent cursitandn ad loca Apostolorum ? quid ju-onio-<br />
vent induendo cucuUum et miscrc affligendo corpus t cum simpüciter dicat<br />
Da\id: Si observaveris iniquitates, QUIS sustinebit te, Dominet Ergo<br />
in eo posita sunt omnia, Quod sequitur:<br />
V.4IIII. Quia apud te propiciatio est, et propter legem tuam »<br />
sustinui te. Domine.<br />
Hie versus pessime est redditus. Ac \-idi'tur Interjui-s t«> n's|Mxissc,<br />
quod simus iusti, si sustineamus Dominum aut servemus legem, cum ts»-<br />
33 Uominum felUt fi
In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [liMO.] (Ps. 130,4) ;J49<br />
Hs] SanLctum lacLobum, Petrum Eomae, in cenobLio, sed nusquani. Sed<br />
ift 'apud te propiciatio'. Apud te iustitia, misericordia, tan fünft nid)t ftom<br />
loerben quam apud te, et illa iustitia est propiciationis, qua possum<br />
Stare coram deo. Dicitur iudulgeutia, remissio, ignoscentia, gefdjendt,<br />
5 «ergeben. Et hoc nullibi invenitur. Si 100 iar eitel lour^el^ tarnen codl-<br />
scientia tua dicit: bei) beuT tULiiv^el effen non est remissio, sentio despera-<br />
tionciu, pavorem mortis. Nou possum canere: apud cilicium meum est<br />
propiciatio, sed nude et simpliciter tjin gefd)lt)ungen : Ego habeo tuam<br />
promisLsionem, quod ['-^l. 20-2»] ex sola misericordia iustitiam donas, quae<br />
10 vocatur tua ignoscentia, quod non vis 'observare'. 'Iniquita[tes obser-<br />
vare' est simpliciter damnare; econtra simpliciter salvare et iustificare.<br />
Est Antithesis ; est non velle reputare peccata, ut textus : 'Cui non impLutat' ; «i. 3*. i<br />
non: qui non habet peccatum, — omnes habemus; sed non imputari,<br />
zu 4/5 Vide Tdhuuih aiiui 34'^ r
350 In XV Psalmos gradaum. 1Ö32 33. fl540.| (Ps. 180,4)<br />
Hs] observari, iudicari, ba§ tft iustitia nostra. Ideo ista doctrina est fundata<br />
in scrip^tura, et quod penitus abscindit omnem iustitiam operum et legis.<br />
Omnes sünües facit ista doctrina; nuUa differentia inter operantem et<br />
nou operantem, Inter Monachum et laicuin, quia iustitia nostra divina<br />
est ignorantia, remissio gratnita peecatorum nostrorum. Ibi monachus .-.<br />
non bejier quam e{)efratt), aU^ ^im ein flumppcn, omne genus hominum una<br />
sirfl. i3,i«massa. In ActLorum: 'Tropop[horos', i. e. poterat ferre mores corum.<br />
(Sr I)ieU ba5 üold per Aeg^yptios, |cf}Iuge nid)t tob, ut ein from eljeman mue<br />
leiben mores, praeeeptor gebiilt cum malo discipulo, Princeps mus oud)<br />
etc. Si luppiter toties vellet percutere. Sic hie est 'tropoplioros', est lo<br />
indiügens, non saevere iudicat, ut esset 'observatione' opus. Sed promisit<br />
86 veUe ignoscere, tantum, ut credamus, fidamus. Uteunque mali mores,<br />
1 nostra(Di) zu 1 lusticia Cbristiana r 4 über nostra »teht Christiaua 5 über<br />
peecatorum steht toIeraDtia zu 7 Act. 14. r 9 Hier praeeeptor steht ftom 12 über<br />
tintum steht modo über Uteunque steht Qiiantumlibet<br />
>) = alles.<br />
Dr]peccatum'. Non enim dieit: Beatus vir, qui non habet peccatum, sed<br />
cui peccatum, quod habet, Dominus non imputa\it; sicut hie quoque<br />
dieit: Ciun non observantur peccata. Haec testimonia diligenter colli- u<br />
genda sunt, ut videamus, quomodo haec doctrina sit fundata in scriptura<br />
sancta et quomodo omnis fiducia iusticiae, operum et legis in iudicio<br />
Dei praecisa sit.<br />
Nam sine discrimine adacquat haec doctrina omnes homiues. Si<br />
enim tantum sumus iusti imputatione, sequitur nos non solum omnes so<br />
peccatores esse, sed plane nihil Interesse quo ad Deum inter coniugem<br />
et monachum, inter heremitam et-civem, inter principem et agricolam.<br />
Haec enim differentia conditionum nihil sublevat honiine.* in iudicio Dei,<br />
lioc autem sublevat, quod peccata condonantur. Quod si in Ecclesia haec<br />
doctrina diligenter tradita esset, non monachatus, non alia vitae genera 2^<br />
invecta essent, quae homines stulti credidenmt coram Deo plus commen-<br />
dationis habere. Qualis qualis enim vita sil, in hoc oninium eadem est<br />
conditio, quod opus habemus remissione peecatorum, sicut Paulus in<br />
Actis dieit, Deum tulisse mores Patrum in deserto quadraginta annis:<br />
*Vi.\\\i' IxQonofpoQijaEv avrovi' inquit, Act. 13., Sicut bonus maritus fert mu'os m<br />
uxoriß, praeeeptor discipulorum, Princeps suorum aulicorum. Quod si<br />
liaec civilis \'ita opus habeat ista epükia, ut non sumnio iure homines<br />
omnia inter se agant, quanto magis hoc necesse est, utDcus sit ri>o.-n)(/öooi<br />
in hac nostra tum imbecillitate tum pravitate t Esset quotidie, quod<br />
observaret et iiuniret, sed non vult observare nos; hoc vult, ut nos creda- si<br />
mus in Cliristiim, tunc vult ipse rQo7io(poQf:7v, vult ad nostruni imhecilli-
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 130, 4) 351<br />
Hs] tarnen sum tuus 'tropophLoros', non solum in tempoLialibus, sed hie<br />
spiritualibus. Proptor fidem in Christum habet nos pro iustis, non propter<br />
opera. Stujbermaffen fd)on tej-'t: 'Apud te' etc. Sic vertit se a desperatione,<br />
quae dicit: sum pcrditus, quia miserLiimus peccator. Si huc tantum vides,<br />
i oportet desperes. Sed cum mag^na aud[acia te verte: Sum peccator,<br />
Sed 'Apud te'! SBem loev propiciatio Hon nöten, Si non essem peccator?<br />
Ipsa significat me esse peccatorem. Sed gieljen mid) i)inunter, ut d^icam:<br />
Si essem David, Petrus. Ego peccator, — (So i)bxe icf) tool. Si vis sequi<br />
himc sensum, desperabis. Sed ibi ideo propiciatio, quia ibi peccatum.<br />
xü Et ideo libLenter confiteor et agnosco me peccatorem, ergo non desperabo,<br />
absorbebor tristitia, non murLmurabo, sed convertam me ad dominum,<br />
qui est propiciatio et ad quem venitur, tantum crede. ®a6 tft potens<br />
textus.<br />
'Ut timearis': De hoc cras loquemur.<br />
3 te o 4 sum über sumus 7 esse o<br />
lir] '6 tatem connivere et ignoscere ac propter fidem in Christum nos pro iustis<br />
habere.<br />
Ad himc niodum David a desperatione ad fiduciam et certam spem<br />
misericordiae se convertit. Nam cum ad peccata nostra respicimus, neces-<br />
sario perturbamur et prolabimur ad desperationem. Sed non sunt oculi<br />
20 ad peccata solum defigendi, huc respiciendum est ad propiciatorium, ut,<br />
quanquam non possimus negare nos esse peccatores, tarnen etiam non<br />
negemu;: remissionem peccatorum. Cur autem remissio peccatorum pro-<br />
missa est, si non peccatores eam debent consequi? Quin quod propicia-<br />
tionem David nominat, hoc ipso testatur se esse peccatorem et pro-<br />
25 piciationem ad se proprie pertinere. Sed, inquies, peccata indignum<br />
faciunt, cuius Deus misereatur; Sperent igitur David, Paulus, Petrus<br />
tanquam sancti et digni, at ego peccator sum, sperare non possum etc.<br />
Huiusmodi cogitationes ceu ipsissimam pestem animae tuae fugias et<br />
sie potius cogites: Quia peccator sum, ideo remissio peccatorum ad me<br />
30 pertinet. Non igitur desperabo, non absorbebor tristitia, sed convertam<br />
me ad Dominum, qui promisit propiciationem, qui iubet sperare et<br />
credere etc.<br />
Sic proponit David in bis duobus versiculis summam totius doctrinae<br />
Christianae et solem illum, qui illuminat Ecclesiam. Staute enim hac<br />
35 doctrina stat Ecclesia, ruente autem ruit ipsa quoque. Ego autem ideo<br />
saepius eam inculco, quia scio Satanam nihil aeque velle et agere, quam<br />
ut hanc cognitionem ex conspectu et animis tollat. Huc principaliter<br />
25 inquies fehlt S 27 tanquam bis at fehlt S
352 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130,4)<br />
Hs] [431. 202»'] -ifi. .\ii;.'|iisii. I 'Ut<br />
timearifi' : Sic audLivistis heri, quod iste versus<br />
sit Summa doctrinae Christianae et ille sol, qui illuminat Sanctam eccle-<br />
siamdei, quia isto artticulo staute statEcclesia, niente ruitEcLclesia. Ideo<br />
saepe inculoo, neqLue potest satis, quia hunc artieulum principaliter petit<br />
1. jRoit », IS diabLolus, ut 3. GeuLesis: 'serpens antiquus, qui semen conterens capLUt s<br />
suum mordet iu plantam'. Ideo b[onus pastor principaliter vigilet in hOLC<br />
etc. Facile tollitiu- ex cogLitatione cordis publice, privatim facil^e; pub[lice<br />
Ieici)t ein SKotLte vel inutüis dispLutatio, ut CingLÜus, AnabLaptistae,<br />
Ari^us olim, bas, fhidis ^in gljet, t^otus popLulus jpert5 maul, najen.<br />
Ideo bLoni et vigilantis pastoris est, ue distrahi, demoneri ab isto artLi- lo<br />
(;ulo; scio, quomodo me gejud)t privatim et publ^ice. In corde potest<br />
suggerere varias cogLitatione.s legis et peccati, ut ncsciamus, quomodo<br />
amittamus illum art[iculum. Et in hoc psalmo vides, quomodo alleget<br />
suas experientias, et videtur anxie lab^orare psalmus pro conservanda<br />
gezogen<br />
zu 6 Gdii. 3. r 7 in hoic Hier dem undeiUlieken etc. lil In mit Strich zu privatim<br />
Dr] spectant omnes turbae, quas tum publice tum privatim excitat. Per is<br />
Sacramentarios et Anabaptistas videmus quantum malum dederit Ec-<br />
clesiae, quod non solum homines intenti in novas disputationes articuli<br />
huius fere obliti sunt, sed multi deterriti dissensiouibus etiam odi.sse haue<br />
doctrinam coeperunt. Boni igitur pastoris est, ne sinat se ulla disputatione<br />
ab assidiui huius loci tractatione abduci. Privatim autcm quoties accidit, »o<br />
ut per cogitationes legis et peccati haec cogitatio remissioois peccatonmi<br />
aut amittatur aut pericütetur? Ideo David in hoc Psalmo non solum<br />
propriam experientiam, sed adhortationes et promissiones, sicut audiemus,<br />
proponit, ut appareat eum anxie laborasse pro conservatioue huius<br />
doctrinae. Et sane periculi magnitudo diUgentiam haue excitare et «<br />
augere debet. Amisso euim hoc loco omnis generis tentationibus obru-<br />
untur animi. Sic cum in Papatu hie articulus amissus esset, quid tarn<br />
monstrosum fuit, quod non aequis animis et auribiis acciperetui ab<br />
omnibus ? Pudet dicere, tantum non crepitus ventris sui nobis impudens<br />
monachorum temeritas adorandos proposuit.' Econtra cum haec cognitio jo<br />
retinetui', lacilo omnis generis haercses everti possunt. Et insigue exemplum<br />
Papatus est, qui unico hoc loco victus et ex animis homiuum extur-<br />
batus est. Nam etiam si Papistarum vitam insect*ris et sceleratam libi-<br />
dinem, avariciam, crudelitatcm etc. cxagites atque ox maus legis operibus<br />
eorum impietatem arguas, nihil profeceris; concedit enim id totum Papa, ji<br />
sicut non potest negare manifesta suorum scelera, sed, inquit, nihilonüuuä<br />
vocatiu uostra, doctrina et reguum nostrum sauctum est, etiumsi<br />
>) Ohrif VorbiUl m Jh!
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.1 (Ps. 130,4) 353<br />
Hs]doctrma hac, quia habet lattas protmissiones fidLci. Si is art^iculus<br />
amissus, fo gf)et e;- ut in paptatu, econtra. Nihil non fuit monstrorum sub<br />
papa amisso Christo. Si arguo papistas, quod tyraimidem exerceant,<br />
beUa raoveant, et volo arKumentari contra eos ex lege et operibLUS maUs,<br />
5 amitto. Et multi bniber eiid)lLagen. Papa concedit totiim argLumentum<br />
Sumus peccatores maü, tarnen doctrina bLona et regnum valet. Invictus<br />
diabLolus, quando pugnatur contra eum ex lege et opLeribus. Siye sint<br />
opLera btona sive mala, peirumpit ut araneae telatm. Sed quando 'conte-<br />
ritnr caput; serpentis, Regnum nihil valet. Idee est principaUs locus, etJ.moies.is<br />
10 nemo putet se satis assecutum. Ego versatus in eo tot annis et tarnen<br />
non possum apprehtendere. Omnes manemus discipLuli. Vivente C[arne,<br />
mundo, SatLana manemus milites, qui simt in acie posLiti vuhierari et<br />
veUs agere nobiscum secundum<br />
cadere, non perfecti erimus. 'Apud' : Non<br />
legem; non admitto disput[ationem legis. Si peccavi, factum. Si bonus,<br />
15 laudetur dominus deus bonis operibus, quae per me fecit. PubUcanus:<br />
'Propicius'; dLcus ba bet).<br />
Si vero invenit te extra gi-atiae amplitudinemauM8,i3<br />
2 e§] et iioii ohen 3 exerceant oben 4 moveant o 8 telaim u 9 Regnum<br />
c aui ^Lataii zu 13 'Apud te propiciatio' r<br />
DrJ vita Sit deformata peccatis. Ad hunc modum Diabolus quoque in lege<br />
et operibus non potest vlnci. Sic enim tum leges, tum opera tractat,<br />
ut ceu per aranei telam peiTumpat salva sua potentia. Sed tum vincitur,<br />
M cum doctrina fidel et hie locus urgetur, quod Christum et rationem iusti-<br />
ficatinnis Papistae non amiserint solum, sed etiam foedis dogmatibus<br />
deformaverint et obruerint. Hoc caput cum petitm-, vertere terga cogun-<br />
tur tum Papa tum Satan. Nihil enim habent, quo se tueri possint, si<br />
doctrina convincatur, quod falsa sit. Hunc igitur principalem locum<br />
2^ date operam ut diligenter agnitum et flrmiter fundatum habeatis.<br />
Nee qiiisquam vestrum ita sit arrogans, ut existimet se hanc divinam<br />
sapientiam plene hausisse. Nam dum Satan et mundus, item nostra ratio<br />
valent, nunquam erimus in hac cognitione perfecti et, quia sicut milites<br />
in acie collocati sumus, quotidie pericula obiicientur, in quibus omnibus<br />
30 Stare non est humanae aut virtutis aut sapientiae.<br />
Summa igitur est huius versiculi: Quoniam apud te propiciatio est,<br />
quod concludit Deum non velle nobiscum agere secundum legem, ut nos<br />
vicissim cum Deo non agamus secimdum legem, sed dicamus cum publi-<br />
cano: 'Domine, propicius esto mihi peccatori'. Qui extra haec gratiae aut. is, is<br />
35 septa progrediuntiu- et relicta hac amplitudine gratiae de lege disputare<br />
volvmt, quod haec fecerint, illa non fecerint, hi quanto progrediuntur<br />
19 telum APS 34 gratiae fehlt S<br />
Sut^ctä ffisertc. XL, 3 23<br />
:
354 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 4)<br />
Hs]et disputat de lege: Sic fecü' — . non*; tum es iam in inferno; fac, q^uidquid<br />
velis, es damnatus. Non fLrustra admoneo. Ego las curfl ExempLlum<br />
S^ancti BeiLnliardi, AugLUstini. [^i- 203»] Quando orat Bernardus, quaudo<br />
apud se in fide, est pulch[er doctor. Omnia fcftreibt Christo t)eim, lobt<br />
et julobt ben man. Si disputat, tunc plane Maho[met, T^urca, ludeus.<br />
Ita submergitur in disp^utatione legali. Et laudat monachatum. Et<br />
facit AbLrahamum, quasi frater esset DLomini abbatis. Vide omnes<br />
Doctores, quantumciinque Sancti et raagni, quando veniunt in dispLUtationom<br />
legis, amittunt Ohristum. Sie statim cadit aliquis; quando<br />
te bringt in campuin legis, I)aben iviv ucvloien. Sed in canipo paradisi<br />
r^egnat gLratia et ftojjcn* Semen mulieris. 'Apud', ba§ ijt iustitia, liberatio,<br />
redemptio, i'ac totum in regLUO dei et Ecclesia.<br />
'Ut timearis' : Hoc addidit ad illustraudaui suam sententiam ad<br />
auferendam quandara Antith[esin couLScientiae. Propiciatio tf)Ut^ gor,<br />
hoc scio per experientiam. O mol fjaftli getf)an, quod omnia ad te acce-<br />
zu 3 ff'. Itidltium de patrilius r 11 mulieris iUier (serpentis) ift fehlt<br />
') Worte des Menschen. ') Des Teufels. ') = stoßen auf, finden.<br />
Dr]iongius, tanto altius demerguntur in inleiuum. Non frustra hoc moneo,<br />
Video, quid acciderit optimo viro Bernharde. Eum si diligenter excutias,<br />
invenies esse duplieem. Quando enim est apud sc in üde, tunc pidcherrime<br />
docet Chri.stum, praedicat eius beneticia, acccndit animos ad amplcctendum<br />
Christum, hie niliil spirat nisi rosas et mella. Kursus cum disputat »^<br />
ex lege aut de lege, tunc non aliter disputat quam Turca aut Iiulaeus ali-<br />
quis, qui Christum aut nescit, aut negat. Legat eius disputationes quis-<br />
quis volet de vita monastica, de obedientia erga Abbates etc., et videbit<br />
me verum dieere.i Idem aliis Doctoribus omnibus usu venit. Quando<br />
sunt secum extra disputationes, pure docent Christum: cum autem in »<br />
campum legis progrcdiuutur, sie disputant, quasi nuUus us(juam esset<br />
Christus, qui instituisset, imo qui suo sanguine remissionem peccatorum<br />
emisset. Idem nos quoque experimur, cum in legalia et traditiones inci-<br />
dimus. Ergo in illo Paradyso seu codo gratiae consisteudum est et nusquam<br />
progrediendum alio, ut maneamus in hae simplioi eonfessione cum »o<br />
Davide: Apud te propiciatio est.<br />
Scd cur addit: ut timearis t Nam sie reddenda est altera pars huius<br />
versiculi. Nimirum, ut ostendat nobis, contra quos pugnet, et ut magis<br />
illustrct sententiam addita Antithesi, quasi dicat: Experientia didici,<br />
cui apud te sit propiciatio et cur tu hunc titulum tibi vendices, quod sis k<br />
17 seeidat S 'iO hie hu mella fehlt S 'J.'i cum autem] Oeinde cum 6'<br />
') X. B. Lib. dt l'raecepto et Ihnritns., c. IX.: Migne ISi,87H.
In XV Pealmus graduuin. 1532/33. [1540.] (Ps. 130,4) 355<br />
Mslpisti. Älioqui nemo veniret ad veram pietatem, cultum, timorem. Aperi<br />
oculos et vide. Ubi illa doctrina deest, maior pars incedit in mera prae-<br />
sumptione. In Monachis, praesertini iBarfiiffev, Incredibilis praesumptio<br />
et nulla elo[quentia enan-abiLÜs ; tanta «equitur, quia gl)en in lege,<br />
s quia natura legis — EoLmanis, Gal[ati8 — est, quod facit carnem glorian-<br />
tem et supcrbam, Eo. 2.: 'habes gloriam'. ®u !an§ gar, nemo tan für äiöm.s.n<br />
bir auö^ fomen; q[uidquid deus comminatur, in alios transferunt etc.<br />
Pauci, qui desperant, quibus potest Ijelffen, quia werben fro, ut re^mis-<br />
siouem pec[catorum Ijoren; sed qui ()a(tcn iustitiam legis, contemptor dei,<br />
10 praefractus, indomitus. Ut iam in PapLatu: Si t)unbcrt tauj[enb DLOctores<br />
MLartini, PhÜLippi clamarent; si sint convicti.- Christus ob ocluIos<br />
PhaLrisaeorum fecit miraLCula, ba^ bie jeulen erjd)LÜtterten, sed sicut<br />
Marpesia rupes^, quia non intel^ligunt propiciationem esse iustitiam.<br />
Idee omnes iusticiarii duplices peccatLores, prae publ[icanis, meretricibus<br />
i» piaecedunt, quia possum ei persuadere, quod non bona. Si CaiphLae dico<br />
4 enarribai. über Sequilar steht securitas zu 6 Ro. 2. r 7 transferunt o<br />
zu 14 lustificiarii diipliees peccatores r<br />
') = dir romm. ') Erff. frustra esset. ') = Parischer Marmor.<br />
Dr] misericors et ignoscens. Quia enim omnia colligis in gratuitam miserationem<br />
et nihil relinquis meritis et operibus humanis, ideo timeris. Quod<br />
si non essent omnia posita in misericordia tua et nos nostris viribus possemus<br />
peecata tollere, nemo timeret te, sed totus [Sg. h] mundus süperbe<br />
20 te coatemneret. Hoc enim quotidiana experientia testatur, quod, ubicunque<br />
haec cognitio misericordiae Dei non est, ibi homines ambulant in<br />
praesumptione suorum meritorum. Intuere Monachum, praesertim autem<br />
Minoritam, quod genus ob istam superbiam semper maxime odi; is,<br />
quia habet regulam et legem, ad quam vivat, sine omni vero Dei timore<br />
j5 eät et in summa securitate ambulat. Paucissimi sunt, qui veniunt in<br />
cognitionem peccati et qui desperationem sentiimt. Nam qui sentiunt<br />
desperationem, libentissime admittimt, quod apud Deum sit propiciatio.<br />
Isti autem etiam ferro et igni doctrinam de propiciatione persequuntur.<br />
Sic enim solet lex, facit praesumptuosos, superbos ac contemptores gratiae,<br />
30 sicut Paulus egregie ostendit in ludaeis, Eom. II.: 'ludaeus appellaris SHöm. 2, it<br />
et niteris lege et gloriaris de Deo' etc. Qui tales sunt, non autoritate<br />
Apostolorum, non Christi miraculis excitantis mortuos moventur, sed<br />
tanquam saxa stant immobiles. Neque enim intelligunt propiciationem<br />
in ista securitate, sed etiam persequuntur. Dupliciter igitur peccant tales<br />
35 prae pubücanis, et recte dicit Christus: 'Meretrices et publicani vosgHatt^.2i,si<br />
praecedent in regno coelorum'. His enim facile persuadetur, quod sint<br />
peccatores et quod opus habeant gratuita condonatione. Contra Annas,<br />
23*
356 In XV Psalmos graduum. 1032,33. [1540.] (Ps. 130,4)<br />
Hs]et Han^nae, rident, habent me pro stulto, heretico. quod eos docero volo.<br />
Fecit bene deus tarn tristibLiis quam seciiris, quod all bing äu jeinen ^enbcn<br />
genomen, quod institia sit secundum suam misericordiam. Si left bei)<br />
mir bleiben, quod iustus lege, tum vel de.'spero [S^f. 203''] vel praesumo;<br />
W.91, i4f|. si 1., invenio diab^olum, si 2., centum. Ideo dieit deus: video, quod non i<br />
potestis vos timidi et praesumentes continere, ideo it)il ic^§ ju mir nfjemen.<br />
bene, ut sit diseipLÜna, ne aperte fiant. Sed bcii anber: ruff mid) an et<br />
crede in filium. Et tum pacem et contra praesump[tionem ; Ut dicat<br />
Monachus: non ad caelum propter legem, et prineeps propter suum<br />
bonum regimen. Sae ift jeev gut; plaoet, üa^ bu e« 5u bir genomen, quia lo<br />
vel desperatio sequitur vel praesumptio, postquam sensi non impleri<br />
siuMB, 18 legem, vel praesumo me angLelum. PhaLrisaeus 'ieiunat bis' etc., is<br />
Sanctus ! Si ibi in niortario contuderis, non recedet : @t), bleib from<br />
bleibt auff jeim capite, lefttert, blij:et. Ideo bene, quod iustitia ft^e in tua<br />
mlseiicordia ignoscente et tolerante, ut maneas deus, alias amitteres u<br />
1 (Heroidi) Uan^uae 2 deus o .5 deus o zu 5 Ps. 91. r Ö comiuere o<br />
11 postqnam mit Strick zu desperatio gezogen 14 ft^e(t)<br />
DrjCayphas et alii Pharisaei, cum ha«c audiunt, rident nee possunt ferre,<br />
ut a quoquam doceantur.<br />
Quod autem ad utrosque attinet, iustissime decrevit Deus iusticiam<br />
aestimandam esse non secundum opera nostra, sed simpliciter secundum<br />
misericordiam et remissionem peccatorum. Quia si iusticia esset ex so<br />
operibus aut lege, necesse esset aut desperationem sequi ex lege non<br />
sancte servata, aut praesuniptionem, si servata esset. In desperatione<br />
autem timor maior est, quam debeat esse. In praesumptione plane<br />
nullus timor est. Media igitur via est, quod Deus omnia condudit in<br />
misericordiam. Non quidem tollit legem, nam haec vita sine lege non »<br />
potest consistere. Qnae enim Keipublicae forma t'utnra esset, si caedes,<br />
adulteria, iurta impune admitterentur * Deindc oportet etiam piorum<br />
exercitia et opera verbo Dei regi. Ad hunc usum relinquit Deus legem<br />
et accipit eam pro obedieutia in iis, ([ui crcdunt. Sed (niod ad ipsum<br />
peccatum attinet, iubet, ut posita omni fiducia legis tantum speromus m<br />
in misericordiam, quam in Christo lesu pro peccatis passo ostendit Deus.<br />
Ita tollitur praesumptio et rolinquitur timor. non qualis in desperatis<br />
est, sed qualem invenias apud recte institutos liberos erga patreni. Ergo<br />
nullus Monachus salvabitur propter regulam et duram vitam. Ego etiam<br />
non salvabor ideo, quod cum summa flde et studio Christum praedico. »<br />
Non salvatur Prineeps, quia dili^enter praeest suis et defendit suos. Ac<br />
de Monacho facile probaveris huc venmi esse, nam totum vitae genus est<br />
sine verbo Dei. Sed docere Ecelesias, gubernare Respublicas sunt quidem<br />
!
In XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1540.] (l's. 130,4) 357<br />
Hs] divinitatem, uon estimareris flocci. SSarfLÜßer, öie las rogare: §cvr,<br />
quomodo placet! tot annis sie vixi! dabis regLiium. Sic incedit: Tot<br />
missas! Psalteiia! quomodo placet? So habui laqueum in coUo. Si<br />
amittitur deus et flngitur novus, qui sedet in throno et cogitet, quod<br />
5 5öürf[üi3ev cog[itat. NoD. Ergo sequitur ex legis iustitia aliud nihil quam<br />
Vera idolatria; et per se est idolatria iustitia operum, quia fictio est ali-<br />
eui dei, quae aliud nihil facit, quam quod adorem meipsum, quia SSar^<br />
fLÜfecv, operista quicunque: Ego praedicavi, passus multa. Quid? —<br />
sum idolatra, nie cum meis operib[us adoro, quia puto deum respicere<br />
10 ea. lila iniaginatio mea est idolum cordis mei. Ergo Operator est ido-<br />
latra, quia tollit deum et deus amittit suam divinitatem. Cum igitur<br />
aliter non possit fieri, quam quod ex operib[US amittit deus suam cultu-<br />
ram, nonieu, timorem, maiestatem, melius, ut dicat deus: ^d) IDtl @ott<br />
bleiben, ^äj toil geliebet, geef)ret, gefurd)tet jein; Et dicam: gratis debetis<br />
IS iustificari, ut uon contemnatis nie et superbiatis. Simpliciter deus decre-<br />
vit: nisi stet doctrina reLmissionis pec[catorum, gratiae, propiciationis,<br />
zu 5 Iustitia opeium r 10 cordis o 11112 igitur aliter o 12 non (aliter)<br />
possit fieri deus o 13 deus o 16 unter re[nQissionis steht regni pec[catoruin o<br />
'^»"] sanctissima et summa opera, sed tarnen sunt opera legis, quae per se aut<br />
desperationem aut praesumptionem pariunt. Igitur etiam stantibus his<br />
operibus non contingit salus nisi per id, quod apud Deum propiciatio est,<br />
•"' ut timeatur.<br />
Eecte igitur 'conclusit Deus omnia sub peccatum, ut omnium mise- mm. u, 33<br />
reatur'. Nam si aliquid relinquas humanae naturae, quo Deum possit<br />
demereri, nemo timebit nee eolet Deum, sed venient ad Deum omnes<br />
sicut Monachi afferentes ieiimia, orationes, obedientiam et similia. Sed<br />
35 hoc modo amittitur Deus et loco Dei coUtur Idolum cordis. Nam dum<br />
cogitat Monaehus Deo placere funem, quo rectius ex arbore penderet,<br />
quam einctus est, äum cogitat placere Deo alias traditionum observationes,<br />
nonne a vero Deo discedit et cogitationes cordis sui in Dei locum<br />
collocat, dum sentit Deum idem cogitare, quod ipse cogitat? Sequitur<br />
äo igitur ex iusticia legis vera idololatria, quae fingit alium Deum et verum<br />
amittit. Nam verus Deus est propiciatio per Christum. Operarii autem<br />
volimt opera sua esse propiciatoria. Deus igitur abiicit opera omnia et<br />
nudam misericordiam suam proponit, ut sciücet timeatur, ut non contem-<br />
natur a praesumptuosis omni causa praesumptionis sublata.<br />
'* Discamus igitur ex hoc versiculo haue maximam, quod, cum doctrina<br />
remissionis peccatorum, gratiae seu propiciationis amissa est, necessario<br />
30 verum Deum iS
358 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1510.^ (Ps. ia0,4)<br />
Hsjtunc regnat idolatria, quia 'apud te'. [«1. 204»] 'Timere deuiii' quidt<br />
colere, a^oscere, habere, revereri deum, praesumere de deo. hoc ablato<br />
nihil habes de deo. Meam experientiam libenter volo allegare. Est<br />
res Vera; non tantum verbo, .sed facto pos.sum docere, quod nulla salus,<br />
nee ex summis operib[US legis, quam vel desperatio, quae rarior, vel prae-<br />
sumptio, quae commimior, quia natura diaboli: non possunt iustiLtiarii<br />
omittere, quin praesumant sanctis operibLUs, impleta lege. Num non<br />
facienda opera ? ^a, getroft. ^d) loil eud) einen partem lajjen : ut guber-<br />
netis Ecclesiam, detis Sacra^menta, eonsolemini pauperes et causas<br />
iudicetis. Vos patres faLmilias t^ut nur getroft etc.; sed quia non rein et<br />
satisfacit, dctrunco iustitiae vestrae caput et dico: per gratiam debetis<br />
L «ot. 7, 17 fiiiij per opera servi. 'Servite mihi unusq[uisque in vocaLtione sua', sed<br />
per gratiam debetis esse filii, heredes. Et tum recte adoramus deum et<br />
servimus ei. Timor, cultus, dilectio, reverentia, agnitio, Imo habere<br />
deum non stat et impossibilis combinatio, esse iustum ex lege et habere<br />
deum. Tiraere et colere deum et velle iustum ex lege, plus pugnantia<br />
sunt quam ignis et aqua, diabLolus et deus. Et tamen servanda lex, fa-<br />
6 iustittiarii o 17 eout o<br />
ür]sequitur, ut Idololatria regnet. Nam sublata gratia etiam timorem Dei<br />
toUi, Propheta dicit. Quid autem est timere Deum aliud quam colere et<br />
venerari Deum? Item agnoscere, quod sit beneficus, et ideo ei obediret m<br />
Hunc Deum amisi ego, cum essem Monachus et ambularem in fiducia<br />
iusticiae meae. Nam facto et verbo probare possum ex perfectissiraa<br />
iusticia legis nihil aliud jwsse sequi quam aut dcsperationcm, quae est<br />
rarior, aut praesumptionem, quae est communior. Natura enim et diabolus<br />
non possunt cavere, quin praesumant. u<br />
Quid igitur, inquies, an non facienda lex est? an non simt facienda<br />
bona opera? Profecto facienda sunt. Nam ideo Ecclesiam habet Deus<br />
in mundo, Ideo Respublicas et Oeconomiam instituit, ut nusquam de-<br />
esset occasio recte operandi. Sed quis est, etiam cum haoc facit studio-<br />
sisBime, qui non videat, quantum adlmc relinquat\ir immundiciei, prae- so<br />
sertim si facta sua doducat in conspectum Dei ? Ergo caput negocii totius<br />
relinquitur soll misericordiae, quam sola fide in Christum apprehendi-<br />
8ttf. 17, lu mus. Et qui per opera sumus 'servi inutiles', per gratiam, quae in Christo<br />
3e>. 1, «exhibita est, 'constituimur filii', loan. 1. Sic verus timor Dei. verus<br />
cultus, reverentia vera, inio agnitio Dei vera sola misericordia uititur. jj<br />
quod per Christum confldimus Deum esse propicium. Cum hoc cultu<br />
Dei plus pugnant desperatio et praesumptio, quam aqua et ignis inter<br />
se pugnant. Quia autoni lex aut ad desperationcm aut praesumptio-
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (i's. 130, 4) 359<br />
Hr] cienda opera. Servus ero dei, I[eKu ChLristi Apostolus, doctor, Pastor,<br />
Ancilla, minister, sed haec est iustitia operum, per haec opera non sum<br />
heres, fllius, inemb[runi regLni dei, .sed per propiciationem. Po.stea lex<br />
dieit: lam factus filius, debes obedLire parenti; si iubet Ire agricolatum,<br />
5 fac. sed non ex opere serviculi factus filius, sed per gratiam, re[missionem<br />
pec[Catonim, adoptionem, propiciationem. Ubi non est propiciatio, ibi<br />
nuUus deus, sed manet simpliciter idolatria. Iustitia operum est verissima<br />
et per se idolatria, et staute natura leg[is non potest aliter nisi accedeute<br />
gratia. Pap[atus, Mah[ometisraus, monachatus, Novissimus here-<br />
10 tis^mus est idolatria, CingLÜus, OecoLlampadius. Et omnes, qui hie sumus et<br />
non intel[ligimus hanc propitiationem, damnat, quia non sumus sine prae-<br />
sumptione. Ideo non disputo de operib[US. Sed haec ars principalis<br />
Christianorum, scire, quod apud eum n aneat propiciatio, et proveniet<br />
in o^rbem terLrarum, tum .se ideo mauere [SSt. 204''] deum, si credamus<br />
ij eum redimentem, propiciantem. ®a§ tft Ilocus cap[italis, ba^ ift 'semeni-^'iolfs.is<br />
2 Ancilla mit Strich zu ero 2. 1 gezoyen 9 Novissimus] No—smus 12 ars o<br />
13 maneat] teneat [Verschreibung]<br />
iJr] nem inclinat, ideo recte concluditur per legem neque iusticiam nee verum<br />
Dei cultum existere, et tarnen servandus estDecalogus. 'Qui enim praeest, Som 12,8<br />
praesit in solicitudine' ; qui est subditus, pareat. Hie sunt dissimilimae<br />
inter se conditiones et personae Principis, Doctoris, ministri, Senatoris,<br />
20 civis, servi, ancillae, patris, matris, filii etc. Debent autem singuli in<br />
suo gcnere obedientiam Deo, ut summo studio faciant, quantum possunt.<br />
Sed qiiia legis opera haec sunt, -per ea tantum servi sumus et accipimus<br />
promissam mercedem ex pacto. Per propiciationem autem seu gratiam<br />
constituimur fllii et haeredes regni Dei. Opera igitur, quae sequuntur,<br />
25 non faciunt haeredes aut filios, sed fiimt ab haeredibus et filiis ad gra-<br />
tiarum actionem et testandam obedientiam.<br />
Quare commendo vobis has consequentias, quod, ubi propiciatio non<br />
est, ibi nullus est Deus, Item ubi Deus non est, ibi non est propiciatio,<br />
Item ubi propiciatio non est, ibi non est timor aut cultus Dei, sed manet<br />
stante lege et natura non possunt aliter<br />
se habere. Ergo Papatus. Mahometismus, ludaismus, Monachismus<br />
30 idololatria et iusticia operum . Haec<br />
et quicquid simile est, quod propiciationem non intelligit aut credit,<br />
simpliciter est coram Deo idololataria, etiam si specie videatur<br />
eximium esse, quia extra propiciatorium non est timor Dei, sed prae-<br />
3b sumptio.<br />
Christiana igitur doctrina non negat aut damnat opera bona, siciit<br />
impudenter adversarii nostri nos calumniantur apud imperitos, sed docet<br />
Deum non velle observare iniquitates, hoc autem velle ,ut credamus
360 In XV Psalmos graduum. 1582/33. [1540.] (Ps. 130,4.5)<br />
Hs] contereus' etc. Quando non pufinaiiiu.s cum deo de lefie, opLeiibu.s, iusti-<br />
tia, sed positis aimis praesiiuip[tioni.'< habeimis eum, propiciante deo,<br />
per dLominum nostrum, ba werben fllü dei aus. lam veniunt expLerien-<br />
tiae et exhortationes.<br />
V 5 'Sustiuui': @5 ift jeev Dbel biftinguiiLt. Est unus de nobilis^simis et »<br />
pulchLerrimis, ttjerb', ut proprietatem et distinctionem. Praecise contra<br />
psalmiim et perditio psalmi et sententiae: 'Apiid te propiciatio, ut<br />
timcLaris', i. e. ut maneas deus, scio te remittere mihi, et mancs. Si non,<br />
amisi te deum verum. Non descendit ad opera, sed manet in isto art^i-<br />
culo; non dicit, quid velit facere. lo<br />
'Expecto dominum et expectat auima mea'. Verbose dicit et otiosa<br />
videntur verba; sed non, quia urgeLt vehementiam orationis et exlior^ta-<br />
tionis. 'Idee ijax- auff ©loW ^t fe^ »riein troft auff dLeum'. ^ae ift exem-<br />
zu 5 'Propter'' r zn 11 Tex[tus r<br />
') = icert. ') ^ lutrre ich. ") Ekg. 'legem', Vulgatatext in Vers 4, oben<br />
S.348. Wie <strong>Luther</strong> den Text anders iciedergibt ('ut timearis', vgl. schon Unsre Ausg.<br />
Bd. 4, 419, 2lff.) und Vers 4 und 5 anders teilt, s. hier unten im Druck Z. 29 und 31.<br />
Drjseu fidamus mieericordiae, quia apud eum est propiciatio, ut timeatur<br />
et maneat Deus noster. Quicunque igitur credunt Deum esse ipnos- is<br />
centem et propter Christum remittere peccata, hi verum et rationalem<br />
cultum Deo praestant, non litijjant cum Deo de lege, operibus et iusticia,<br />
sed posita omni propria fiducia reverentur eum ob propiciationem et sie<br />
con.stituuntur filii. qui accipiunt Spiritum sanctum et legem vere inci-<br />
piunt facere. Huius doctrinae iam experientiae et exhortationes sequentur. *o<br />
V.6V. Sustinui te, Domine, Sustinuit anima mea. In verbo<br />
eins speravit anima mea.<br />
Non possum non valde accusare Interpretern, quisquis fuit, quod<br />
tam negligenter reddidit. Quanquam hi errores istis debentur, qui in<br />
Graecam linguani hunc librnm transtulerunt.* In superiore versu plane »i<br />
contrariam sententiam reddidit et etiam coufudit versum. Nam quod fecit<br />
Propter legem tuam sustinui te. Domine, neque sensum aliquem habet<br />
et ad hunc versum proprie pertinet. Sic enini debent collocari versus:<br />
n.i Apud te propiciatio est, ut timearis (id est, ut maneas Deus et<br />
c^laris; Qui enini Deum non agnoscunt, quod sit apud eum propiciatio, so<br />
«.»plane Ignorant Deum nee possunt eum recte colere). Expecto Dominum,<br />
erpectat anima mea, expecto in verbo eins.<br />
Satis verbosus versiculus, sed minime ociosus est, pertinet enini ad<br />
augcndam et quasi inspirandam orationem et exhortatioueni. rrimum<br />
') Irrtum Dietrichs. Septuayinta Vers 4: fvtKtv loO iv6fiaxö{ oov.<br />
:
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 5j 361<br />
Hsjplum istius doctLi'inae. Supia clamavit et oravit; audivit.i lam auUitu.s,<br />
habet timorem dei, venit in coiiLspectum dei, apprehendit emn. ®a<br />
bei} Uieibcn et uunqiuun bo üon laffen; rair Ijaben in^ eigLtiffen bet) bem<br />
ved)ten ort<br />
: Est piopiciatio, misit I'iliiini, uon vnlt iustitiani nostiam, mundi.<br />
i Ergo didici et f)ab illum artLiculum. 'Sas l^eift 'expLectare' et 'speraie<br />
dominum'. In effectu sunt ein ®ing 'exp[ectaie' et 'speLrare'. Ista dicta<br />
ad urgendam orationem, v^ult vehemen.s esse, tt)iB im iool ein bilben.<br />
9fu tt)il ic^ ha bet) bleiben; et :^od)ftev tvoft: speratre in dominum et expLec-<br />
tare eum. Quare sie urgeti Ideo: ®5 ift balb gefd)[et)en, quod in DisLpuw<br />
tationes geret^, tam privati[m quam pubLÜce. Quid milii cum Sch[wermeris?<br />
— cum essemus in opt[imo cursu et puris^sime doceremus istum<br />
artLiculum, fielen brein SchLwermeri et tueren baiuon !omen per dispLU-<br />
tationes, Si non tam dUigLcnter. Post nos manebit artLiculus invictus<br />
doceudo; sed disputaudo. Quando disputatur, tum prophanascit animus<br />
16 [331.205»] argumentis et amittit EuanLgelium; cum diaLbolus non posset > a«o|c 3, s<br />
4 nostram] = 9/70 DisLputationes c aus ps<br />
») Erg. dens. ») = ihn. ») = gerät.<br />
Dr]enim proposuit se tanquam exemplum eins doctrinae, quam cupit in<br />
Ecclesia conservari, et oravit pro exauditione. Deinde apprehensa pro-<br />
piciatione sensit se esse exauditum. lam igitur adhortationem addit,<br />
qua se excitat, ut in liac gratiae cognitione perseveret neque imquam se<br />
20 in aliud doctrinae genus sinat abduci, quasi dicat: Scio apud Deum<br />
esse propiciationem, hiinc principalem articulum aliquatenus didici. Nunc<br />
hoc faciendum est, ut expectem (significat autem expectare idem quod<br />
sperare), ut perdurem in hac cognitione, ut summum solatium habeam<br />
in propiciatione, quam sensi apud Deum esse, et perpetuo hanc spem<br />
«5 propiciationis retineam.<br />
Ostendit autem Propheta hoc in loco, quam facüe animi ab hac<br />
cognitione abducantur in disputationes sive publice sive privatim. Nos<br />
cum essemus in pulcherrimo cursii propagandae doctrinae sanae, primo<br />
impediebamur a seditiosis hominibus, postea ab iis, qui Sacramentum<br />
30 Corporis et Sanguinis Christi profanabant, tandem ab Anabaptistis<br />
quoque. Cum his dum digladiamur, pene effugit nos huius loci diligentior<br />
tractatio. Idem periculum posteros quoque manebit. Neque enim<br />
docendo, sed disputaudo amittitur veritas. Hoc enim malum disputa-<br />
tiones secum afferunt, quod animi quasi profanantiir et rixis occupati,<br />
35 quae praecipua sunt, negligunt. Sic Eva in paradyso, cum retineret<br />
praeceptum Domini, pulchre stabat. Vocatur igitur a serjjcnte in alienam 1. ajioics.s<br />
31 digladiadiainur A
362 In XV I'balmoB graduum. 1532/3;i. [1540.] (Ps. 130, 5)<br />
Hs) vinceie, vocavit evani in alienam dispLutationem. Sic nobiscum facit.<br />
(5v mad)t jid) ntdit crju, quando sumus in artLiculo; sed quando non<br />
potest vincere iu directuin, iucipit di.spLutari'. ;^unb burt ein .speetLaculum<br />
on i-t macfjt mid) ^um maul äffen, tum volo disp^utare et vid)ten fd)Iid)tcn<br />
fad)[en' et tom ab artiieulo; gulben in ber I)anb-; ut '9Jav dicit'.' Ideo s<br />
bet)alt ben J}eubtplats: iste artLiculus. Hoc indicat D^avid, cum sie uiget:<br />
»005 t)atä muf)e et anfed)|_tung in ista doctLÖna. Si mu« ftom fein iLcmissione<br />
PLCccatonim et propLiciatione divina, tum mil id) mid) auff in ncrlaffcn<br />
et videbLO, ut dLOctrina ista non auferatur.<br />
'Anima': i. e. 'fon f)eitLen.' Odio i. e. Don fiLCiäen feinb: con.stautia: lo<br />
3d) lüil mid) I)alten an in et oon f)Lev5en. Est Ampliticatio. ExpLccto<br />
dominum, et expecto eum animo. (£0 jol mir fein jd)er^. Non, ut cras<br />
disputera, sed intensive servabo, et mein leib et leben fol auff in i^avren.<br />
V^ult nobis per ista amplifLicare inculcationem. Num facies ut ScliLwer-<br />
meri, qui gloriantur de gloria, gratia dei ? Sed ipsi relinqLUunt verbum et 15<br />
seq^uuntur cogitLationes, dicunt: fldes, spes, chaLiitas, patientiam servant;<br />
sed fac eas manCLie, — per quid ? cog^itant: deus misericors erit; —<br />
10 constanstia [Schreibfiüchtigkeit]<br />
') Sinn; die klare Sache (des Ghiuhetus) iiberflüadgerweisc nodi näher erkUiren<br />
) Watuler -J, 160 : Gulden 4. ') Vgl. unten S. 36S Z. JS.<br />
Dr] disputationem de consilio prohibitorum fructuum et sie a verbo abdu<br />
citiir. Porro Satan novit liunc articulum iustificationis ne quidem ab in-<br />
ferorum portis everti posse. Quod igitur recta via non audet t.eutare, so<br />
-pev indirectum (ut loqunntur) conficit. Incipit disputationes et obiicit<br />
spectacula, in quae cum intuemur et pio animo ad sedandas turbas quasi<br />
arbitri accnrrimus, involvimur ipsi quoque negociis et paulatim ab hoc<br />
scopo abducimur. Pugnandum quidem est contra haereses, sed ita, ne<br />
id solum agamns et huins loci obliviscamur. Hoc ])ericuhim ostendit «<br />
David, cum sie urget exemplum. quasi dicat: Magni laboris est in Lac<br />
doctrina manere. Ego igitur hoc unum agam, ut expectem Dominum<br />
et caveam, ne haec cognitio mihi eripiatur.<br />
Quod addit: Expectat aninui mea, Hebraismus est, sicut nos tJcrma-<br />
nice dicimus: Ex toto cordc exjjectabo. Est enim ampliticatio, quod jo<br />
non solum expectaturum se dominum esse dicit, sed addit: Ex tot« corde<br />
cxpectabo, ut significet ardens studium rctiuendae huius doctrinac. S
lu XV l'salmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 130, 5) 363<br />
Hsjsed verbum VocLationis, quia ridetis ista extei'Lna Sac[raraenta, praedicationem<br />
vocalem, Sac[eidotium ! 'Sa tütl id) md)t f)tn; dicit': Non dabo<br />
me in vagas specul[atione.s. Dens deriit siratiam, r[eiiiis,sioneru PLCCcatorum,<br />
uon v^ult dare per speculatiouem : Ilic habes tempLlum in Ieru[sa-<br />
5 lern, altare, propiciatorium, ministros cirLCumcisos, eorum est verbum<br />
meum. In novo TLestaraento habes Chri.stum prop[iciatoreni, habe.s suos<br />
mini.stron, SacLramenta. Eorum vox mea, Sac^ramenta ipsorum mea.<br />
S)a weis tc^ bid) I)irt. Non fa^ciunt fidem et spem vagarum cog[itationum.<br />
Nolo sperari in me secundum tuas cogLitationes, [SSI. 205''] Ut ipsi, postea<br />
10 vagantur in C[arnem et imaginantur de deo extra verbum, sine SacLramen-<br />
tis, quae omnia exhauserunt. Tentationem istam diab^oli vidit PLropheta:<br />
Intus (eft er einen nicfjt l)offen in fidem, etiam habentem verbum, vel<br />
aufert verbum voc[ationis. SaS füret er^ dupliciter ^te: qui habent verbum,<br />
SacLramenta, vocantur ad dispiiLtationem et cog[itationes aUas.<br />
1» Ut PapLa habuit verbum, ministerium verbi, SacLramenta et tamen<br />
staute verbo, SacLramento rapit ad S[anctum Ia[Cobum, monasteria. lam<br />
cum habemus verbum et intus credere vol^umus, mittit SchLwermeros,<br />
qni verbum et Sac[ramenta auferunt. Tanta sap[ientia debet esse in<br />
Christianis ut artes diabLoli. Ideo tt)tl ba bei) bl[etben, non lafjen n^emen<br />
üu ut Papi^a. Et mea fldes, propiciatio jot \iä) ridjten et btLeiben an bem<br />
9 über sperari steht credi<br />
') Erg. propheta. ') führt er, der Prophet, vor.<br />
•<br />
Dr] sed re est nihil. Neque enim a vocaU verbo discedendum est, id enim cum<br />
fit, quid potest certi de Deo retineri? maxime cum Dens ideo dederit<br />
verbum, ideo instituerit ministros verbi, Magistratus, parentes etc.,<br />
quoriim vocem sequi et eorum autoritati nos parere iussit. Nou enim<br />
25 vult sperari .secundum nostras cogitationes, sicut profani Spiritus etiam<br />
nostro tempore docebant, qui sine verbo vocali, sine Sacramentis cum<br />
Deo agendum esse putabant, .sed alligat nos ad verbum, quod certis mi-<br />
nistris in Ecclesia mandatum est.<br />
Signiflcat autem Propheta hie aUam tentationem, quae eos obruit,<br />
M qui in cognitione misericordiae retinenda non sunt düigentes. Hoc enim<br />
agit Satan, aut publice toUit verbum, aut privatim apud eos, qui habent<br />
verbum, hanc spem impedit. Sic Papa habuit verbum, habuit Sacramenta<br />
quoque, et tamen staute verbo et Sacramentis abripi se est passus<br />
ad peregrinationes, regulas, vota etc. Nobis quid cum sectis acciderit,<br />
35 iam ante commemoravimus. Quis autem pericula illa enumeret, quibus<br />
animi privatim quotidie solücitantur, ut a verbo discedant ad alias<br />
opinionas, quas .sine verbo ratio sibi fingit. Tantae molis est, vitare has<br />
Satanae artes. Dicit igitur: Non patiar me a verbo abduci, .sed sperabo
364 In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 130, 5. 6;<br />
Hs] verbo, quod deus locutus. Tum vicisti hereLticos Papae, qui retento vcibo<br />
iraaginantur alia, SchLwermeros, qui tollunt verbum. 3. tentatio est<br />
bie fd)eiffftLe:<br />
^' * 'Anima mea ad dominum a custodLia matLUtina us^que': i. e. quaudo<br />
SatLan nou potest vincere directa pug[na, tum vocat in alt«ram vel ^<br />
VLult toUere fidcm relicto verbo vel tollere verbum relicta fide. Si hie<br />
maneo in r^eeta via, ntmpt er jein cvgft ttjaffen : diuturuitas, quod fatigaudo<br />
hoLminem mube mac^t, fd)aubLert)afte tentatio. Non 1 die, anno pugnaudum,<br />
sed donec spiritus in C[arne. Multos deücit ipsa fatig^atio. @v<br />
f)at mtve assid^uitatem offt na^enb brad)t, treibt an fo uber mad)tLig, i«<br />
Ut S[eufel sepe cesus, victus in acie, sed quando vieit assiduitate. Sed<br />
nos, quando semel vicimus, cog[itamus: est mortuus; bae anf)alten, nad)»<br />
truden^ genannt. Sic Eo[mani ^^ctores manserunt. S^as ift improbitas<br />
öatLanae: quando nou fortitudine multa, magnitudine, vincit assiduitate<br />
et longitudine. '2}a jagt D^avid, [S8l. L'06"] ut hanc artem etiam discas, i»<br />
scilicet<br />
:<br />
'A ma^tutina': per ciiculuni horLarum butd^; quando hodie ömb 3<br />
onfa^e gu tvaä)cn, tum tag et nac^t usque iterum ad 3. Non solum ^ott*<br />
3 fd^nfft 13 improbitas] improtas IT buT^tT<br />
') Kriegstechnische Ausdrücke; vgl. unten im Drmk Z. 35. *) = gehört dazu.<br />
Dr]in verbo remissioneni peccatorum et fidem meani non fingani ex nieis<br />
cogitationibus, sed ex verbo etc. Duplex igitur periculum est, contra »<br />
quod Propheta suo exemplo nos monet. Primum est apud eos, qui fingunt<br />
üdem et tollunt verbum, sicut prophani spiritus. Secundum est<br />
apud eos. qui verbum quidem habent, .sed id non retincnt et ad Idolo-<br />
latriam abducuntur, sicut Papatus. Sed tertia tentatio est gravissima,<br />
contra quam dicit: "<br />
^•* VI. Expectat anima mea Dominum a custodia matutina<br />
usque ad noctem.<br />
Haec est tertia tentatio. Quando enim Satan non jjotest vincere<br />
recta via, ut aut discedamus a verbo vocali ad uostras cogitationes sicut<br />
haeretici, aut retinentes verbum vertamur ad Idololatriam sicut Pa- 3«<br />
pistae, tunc hoc agit, ut fatigaudo nos vincat. Q\iare non solum magno<br />
animo opus est ad vincendum, sed etiam assiduitate, ne sinanms nos<br />
eius improbitate vinci. Nam hoc videmus saepe, quod assiduitate vincuu-<br />
tiir, quos nuUa periculorum magnitudo potuit vincere, et in re bellica<br />
nihil aeque laudatur (|uani urgere hostem. Sic Turca, el si saepius mag- »<br />
33134 IdoUtriAto Jl
In XY Psalmos graduum. 1532/33. [1540.1 (Ps. 130, 6i 365<br />
H.s] valida fLides, sed per.se verantia, quia uon assid[uitate cessat nos et novis<br />
cogLitationibiis hereticis. Ideo muftii bie fünft aud) lernen: Si seraper<br />
anf)elteft% tum ego volo perseveLi-are. Sic EcLClesia post ApLOstolos<br />
nova bella et hereses. Si non fuisset per.^^everans Ecu'lesia, vicisset<br />
5 dLiabolus. Sic nobiscum: Pap^a, AnabLaptistae, EpLicnraei, Arii ve-<br />
niunt; cum unnm here[ticnm percussimus, ut ScliLwermero.s, sequitnr<br />
alia hereL.si.s, nova pugna, quia diabLolus non dormit. Sic privatis cogLita-<br />
tionibus: quando hodie contra diab[olum egi orationibus et solvi argLUmentum<br />
eins, cogLito, quod non assit; statim redit cum alia pugna.<br />
10 Christianus sit paratus non tantum virib[us, 'armis a dexLtris et S[ini- «-«ot. c, 7<br />
stris', sed ex perseverantia faciat cii'culum ab hora ad horam, a vigLÜia ad<br />
TigLiliam, 'a matutina usque' etc., i. e. 'qui persevcLrat usque'. fer btd)3R(ittK-.o.22<br />
nid)t bian, si d[iabolu.s non cessat. Si non dolo, astutiis, tedio vincit.<br />
Ideo contra vim, dolum pugnanduni, sed etiam tedium, ba^ ic^ ntd)t<br />
»5 mube, quia dominus mens etiam vigilat, 'non dormit'. 'SaS jinb exi)erien- *f- 121.<br />
I et 7 novum 12 a] ad matutinum 14 vim contra<br />
') Anrede an den Satan.<br />
Dr]nas clades acceperit, tamen, quia pertinaciter urget, vincit. Hanc assiduitatem<br />
Da\-id significat praestandam esse iis, qui voluut doctrinam<br />
iustiflcationis et ipsam iusticiam retinere, et proponit Lic suum exem-<br />
plum, quod, sicut liostis non desinit impetere, ita ipse quoque non desinat<br />
20 exi)ectare et ad Dominum respicere, ut non solum valida et forti, sed<br />
etiam assidua fide vincat et indefatigabili spe.<br />
Discenda igitur ratio pugnaudi est ex nostri hostis consiliis. Is nunquam<br />
fatigatur studio impetendae Ecclesiae. Sic initio statim haeresis<br />
haeresüi, persecutio persecutionem excipiebat. Nobis quoque primum<br />
2s cum monstris Papae pugna fuit. Iis repressis surrexerunt profanatores<br />
Sacramenti, postea Anabaptistae .secuti sunt. Hi errores nunc non primum<br />
nati sunt, sed indefatigatus hostis et consiliis nocendi instructissimus<br />
iam olim sopita mala denuo excitat, ue quod respirandi tempus<br />
afflicta Ecclesia habeat. Videmus enim, quam iucipiant omnia plena<br />
30 esse Epicureis, uec pauci sunt, qui semiua Arrianae haeresis revocant.<br />
Hanc hostis pertinaciam utile est scire, ne prolabamur in securitatem.<br />
Neque enim semel vicisse satis est, sed pugna pugnam, victoria victoriam<br />
sequitur.<br />
Sicut autem hanc hostis improbam assiduitatem in Ecclesiae histo-<br />
35 ria cemimus, ita experimur eam privatim quoque. Quare si hodie ora-<br />
tione vicisti, ne sis securus, cras enim redibit fortior et instructior, igitur<br />
19 desinat SB 35 si] qui S 36 vicisti] vicit S sis] sit S<br />
3
366 In XV Psalmos )?raduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 6)<br />
Hsl tiae et exhorLtationes : Sic feci, novi, l^egi christianis, gebendt onb ii)u\<br />
jm aud) aljo.<br />
I. Septem iiris | Pi'ox^ime vol[ni finire psaliiniin, sed non poteram. Trcs illas<br />
tenta[tiones audLivisti.s, quae seq^uuntur iLemissioncm p^eecatorum,<br />
scilicet ubi diab[olus non potest vincere vel dolo, vi, tandem assid[uitate s<br />
et longitudine tentatiouis; quantiimciinqne oertum p.st propiciationeni<br />
adesse, p^eccata esse remissa, esse baptisatimi. Sac'[raniento conininni-<br />
catum, verbo Euangelii vocatum, consolatuni, nod) tan erS Pmb ftofjcii.<br />
Tanta eins potentia. Ideo non .satis est, munitiim ad[versus deniones a<br />
a.flor ciMex^tris et S[inistris', sed ab ante, retro et ab 0[^mnibns partib[us, quia io<br />
vel fallit a d[extris per liyp^ocrisin vel nos persequitur a S[inistiis per<br />
tyLrannos vel per seipsum fatigat assiduitate. [331. 206 b] ideo dicit: 'A<br />
matLutina'. 3)05 ift patientia Christianoruni; q^ioniani etiam deus<br />
liabet longanimitat€ni, bas man 9 bing Ion au5.' Gentes: sepe lesa<br />
patientia-; patLientiae humanae fon^ mnne ]o üiel ma(f)en, ut in fnriani is<br />
1 christianis] Xstis [Schreibflüchtigkeit] 3 tjeptembris] Augiosti<br />
') Erfl. machen. *) Vgl. unten im Druck S. 367 Z. 18.<br />
Dr]ad aliam pugnam te compara. Ita saepe accidit, ut cogitatio, quam<br />
hodie facile potuimus vincere, cras vincat et nos evertat. Quaie Christi-<br />
aniis (lebet paratus esse non solum viribus, sed etiam perseverautia.<br />
Neque enim in stadio cunit, cuius terminus aliquis sit, sed circulum ha-<br />
bet propositimi, ubi seniper recurritur ad initium. Ideo Cliristus dicit: *'<br />
SKatts. 10,88 'Qui persevera verit in lincm usque, hie salvus erit". Non igifur dcbemus<br />
frangi improbitate aut vinci taedio, sed pugnandum est non solum contra<br />
vim ef dolum. sed eliam conira taedium, ut excitemus nos hac üde, quod,<br />
w. i»".V<br />
>*? Slß'J Hiiec Ini cer
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 6. 7) 367<br />
Hs] vertatur. Si quid patitur, per desperationem, quia non habet perf[ectam<br />
patientiam. Sed ubi potest vind[icare, vertitur in furiam. Sic Christiana<br />
non, quia opprimitur, et tarnen non desperat de sal^ute sua et vindLica-<br />
tione inimieoruni. Idee vera 'makro^thymia'.' Sic deus est longanimis,«"'-«.»"<br />
5 non perdit nos, tandem convertit. Ista necesLse scire, quia grandia; non<br />
sunt artLiculi philosophorum, MathLeinaticorum, sed quae pertinent a
368 In ^V Psalmos graduum. 1532'33. [1540.] (Ps. 130, 7)<br />
Hb] Credo in deum. Sed quia istas pugnas nunquam experti diabLoli, inferni,<br />
piitant fidern facileni et rident nos, qui docemus fidem solam iustifLicare,<br />
quia non gustaverunt, quid agat fldes, «it. Idco loQLUuntur ridicule de ea<br />
et calumniantur. Sed quando f[idem recte pingis, supra chaLiitatein, latior<br />
quidem. lUa pugna^t coram deo cum diabLolo et agit de istis causis: de ^<br />
morte, vita, nou tantum, aed eteina, agit de PLeccato aceusLante, gLratia<br />
remittente, diab^olo mmquam morituro et .semper impugnante. Quando<br />
est in suo officio, alia quam chaLritas, quae agit de levandis malis, [3?1. 207»]<br />
de iuvando f [ratie, fame, veste, con.solLatione fiatris et de eeteris necesLsi-<br />
tatibu.s C[Oi'poris iu hac vita. Plure.s quidem neces^sitates proxLimi, sed lo<br />
fides cum morte, PLCCcato, diabLolo, lex, mit ben jdjIcc^tsS ubi centeni<br />
exercitus resp[eetu chaLiitatis; victa morte, p[eccato, lege, tum suavis<br />
chaLritas, si comparetur cum fLide. Mag|^na %nrtus, si cum moralibus vir-<br />
tutibLUS confeiatur. Ita dico: quia nemo sen.^eLrit, exerLCuerit fidem, ideo<br />
loq^uuntur de ea ut fabula; non est in eorum CLorde, ideo putant nus- u<br />
') = schlägt sich (der Glaube) herum.<br />
Dr] spe misericordiae Dei acquiescat et perduret. Neque enim fides ita leviter<br />
aestimanda e.st, ut Papistae docent, qui somniant fidem esse qualitat^m<br />
haeientcm iu corde, cum qua transeat cor tauquam dor- [SBg. i] miens,<br />
postquam nuraerare no^ät syllabas istas: Credo in Deum. Quia enim<br />
nunquam experiuutur certamina illa, quae fidei .subeunda sunt, etiam -jo<br />
rident nos, cum dicinnis fidem esse priucipalem virtutem, qua sola iusti-<br />
ficemur, liberemur a peccatis etc. Verum enim est, quod Sapiens dixit:<br />
ept. is.a'Stultus non iutelligit, nisi dicas, quae sunt in corde ipsius'.' Quae igitur<br />
nos fidei tribuimus, isti charitati tribuuut et eam fidei praeferunt. Sed<br />
si vere et suis coloribus fidem pingas,- longe charitat«m superat. Tide as<br />
enim fidei obieeta: Coram Deo pugnat sola contra Satanam nunquam<br />
cessantem, sed semper impugnateni, idque de morte et vita aeterna, de<br />
peccato et lege accusante, de gratia remittente. Ad haec si eharitatem<br />
conferas, occupatam in levandis calamitatiblis hominura, sive consola-<br />
tione, sive auxilio opus sit, quis non videt, quod longo antecellat fides t so<br />
Quantum enim discrimen est inter Deum et liDUiinem, inttr buraanas<br />
necessitates et mortem aeternara T Haec igitur fidei sunt exercitia, ut in<br />
Rummis periculis (nim Satanu in conspectu Dei assidno depugnet, neque<br />
enim, ut supra diximus, iuiprobus hostis concedit ferias aliquas. Etsi<br />
igitur charitas non pulchra solum, sed etiam latissime patens virtus sit 31<br />
resp«'ctii aliarum virtutum moralium, tarnen fides infinite» maior et aug>i-<br />
Htior est, sive oljiecta, sive alias «'au.sas i'onsideres.<br />
'1 Niichkliinii rijn \it '9?nt dicit', (Aien ^.3(ij X. .'>.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 130, 7) 369<br />
iis] quam esse. In sola fide extra et praeter cha[ritatem. Totus psalmus nihil<br />
de cli[aritate, tantum de fide et spe tractat. Ideo sie disting[ue et cape<br />
detiiütionem reruiii istanim 2: quod i^ides alia res quam ch[aritas, jeer<br />
toeit, ut eLoelum et ter^ra. Si non assequi potes virtutem eins et officia<br />
6 et locupktare, die, quod fLides loeit odev cliLaritatem. Si obiectum, finem,<br />
lonnam, eff[ectum, obiecta mod)end fonbei" giO§, i. e. lex, ira dei; mortem<br />
et peccatum habet contra se. Ch[aritas non ista habet obLiecta, sed necesLse<br />
scire forraam: inopiu et penuria inter homines, — erga deum,<br />
quod nomen eins non sancttfLicatur, quod reg^num eins non etc. Ergo<br />
10 longe aüud f[ides quam ch^aritas. Fide habita: victa mors, lex, PLCCcatum<br />
per rLcmissionem p[eccatorum, gratiam, propiciationem. S^od)<br />
fol§ m(i^t toai fein. In seipsa res certissLima. Sed nos non possumus ita<br />
compreheudere. Si non dubLito, quod p[eccatum, mors, infer^num nihil,<br />
quis me beatior et letior? Nihil timemus in terris quam mortem, quam<br />
ib sentimus nostram extremam et eterLuam, peccatum non item. Si non<br />
internus esset, d[iabolus! Ideo Christanus beatis[simus, si ista'<br />
cred[it certo. Eevera est certis[simum mortem esse nihil, PLCCcatum,<br />
infernum, iram dei nihil; gratiam, ELemissionem PLeccatorum, v[itam<br />
aeLternam esse omnia. 3Bo ran feilte 1 an meinem ^er^en; mundus,<br />
M diab[olus variis tentaLtionibus aufert certitudinem certis[simam et caro<br />
iuvat. Hec est Christiana doctrina, non j(f)er^ et gering, sed max^ima.<br />
[Jil. 207'>] Postquam habLuit 'Is[raer propiciationem et credidit in Chri-<br />
stum, oportet perdurare, sicut ego 'expectavi' et perduravi. 'Exp[ectavi'<br />
IsLrael, ^alt feft, f)ar, t)ar, I}av boä) et waxi, ut non xä) t[um abfiel. Etiamsi<br />
25 sentis iram dei, legem, peccatum, — scntis, esto. Dominus est deus tuus.<br />
S scire c aiis sciatis 23 über 'expeclavi' sieht propiie<br />
') Nämlich das Z. 10 f. Stehende.<br />
Dr] Hic enim fructus fldei est, ut sentiat cor victam esse mortem mort«<br />
Christi, peccatum autem expiatum et legem abolitam per gratiam et<br />
proi)iciationeni. Haec per se sunt certissima, sed ea nostra est inflrmitas,<br />
ut non possimus certo apprehendere, igitur adhuc terremur cogitatio-<br />
30 nibus mortis et peccati. Quod si haec flducia gratiae Dei esset perfecta,<br />
uulla unquam tristitia posset cor credens occupare. Ideo David hac ex-<br />
hortatione ntitur, ut, postquam Israel habet propiciationem, perseveret<br />
in expectatione nee sinat sibi excuti flduciam raisericordiae. Verbum,<br />
quo ntitur, proprie significat expectare. Eespicit autem certamen iUud,<br />
35 cum animus incipit dubitare de misericordia Dei ob certas calamitates,<br />
quibus obruitur. In eo certamine quia non ita statim sentiuntur, quae<br />
verbum promittit et fides credit, procumbunt animi in desperationem.<br />
Contra haue tentationem hic mouet, ut meminerint expectandum esse,<br />
2ut5et§ SBette. XL, 3 24<br />
:
370 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130,7)<br />
Hb] Noli sequi tuas cogLitationes, opiniones, quia non sie, ut CLaro cogLÜat.<br />
Sunt diaboli siiggestiones. Sed ISLrael expLCCtet suum dominum; habet<br />
deum, illum exp^ectet, faciet finem.<br />
'Quia apud dominum': S)a^ jinb f)üb(cf)e Der§. Eatio: non est verum,<br />
Apud dominum est ira. Non ft{)et I}tnbev bir cum clava, sed pro t« cum i<br />
53taIlHljiv. Is versus oppositus cogitationibus nostris, dubitatiouibus,<br />
desperatLionibus : Ulme, ev raivb birf) tob fd}lagen. Vide, quidnam pingat.<br />
Obtulit se ad rcLmissionem pecLcatorum, ad propiciationem, Supra.<br />
Deinde 'expecta'. luvabit. Si non contrarinm in corde nostro et sensu.<br />
SLpiritus .^anctus esset ociosus pracdicator; sed quia sensus et res in con- lo<br />
trario, aperit os s^piritus sanctus et dicit: non est verum. Quid cogitat<br />
de te? vult tibi gütlid) tljun. Non est ira, penae, ut supra non culpae,<br />
quia 'apud eum propiciatio', sed 'Chesed'.' Ipse de beneficio, te liberat<br />
a peccatis et omnibLUS malis cogitationibLUs. Hoc vult sie praedicari.<br />
Si non fit apud impios, non miruni, non credunt. Sed si credis, perse- n<br />
Veras, adde spem ad fldem et cxpecta, si contraria venerint (juaecunque<br />
4 über Ratio sieht dicit über verum sieht quod apud dominum sit misericordia, sed, dies<br />
mit Strich zu Äpud /i. 5 gezogen 6 3)lalBofit verschlechtert in 2)lalma[ir oppositus am ßande<br />
e in opponeudus " über Slloe steht dicit cor über quidtiam steht quo modo 9 über 'ex-<br />
pecta' steht eum und 'A custodia matutiua' über in corde steht sentiremus 11 über cogitat<br />
lieht dominus 12 t^un c aus b^un über culpae steht ira 13 über Ipse steht cogitat<br />
Jö über non (2.) steht quia credis c aus croduiit 15116 pei-severas c aus perseveraris<br />
Dr]non esse discedendum a verbo aut statuendum aliquid contra verbum.<br />
Et addit causam:<br />
Quia apud Dominum misericordia est. Caro in tentatione et periculis<br />
sentit apud Deum nihil esse nisi iram. Consolatur igitur nos Spiri- m<br />
tus et hanc impiam de Deo opinionem conatur extinguere et pronunciat<br />
apud Deum esse misericordiam seu beneficentiam, si tantum hoc faciamus,<br />
ut expectemus. Ideo autem opus habemus hoc testimonio, quod,<br />
cum sensum sequimur, contrarium experimur. Sed non ex sensu nee ex<br />
re praesenti iudicium faciendum est, verbum est sequendum et statuen- s»<br />
dum, quod haec credenda, non expericnda sint. Credere enim non est<br />
experiri; non, quod nunquam experienda sint, quae credimiis, sed quod<br />
experientiam debet praecedere fides et est credendum verbo etiani tum,<br />
cum diversa a verbo sentimus et experimur, Ut, cum animi statuunt in<br />
calamitatibus Deum nobis irasci, nos non curare, sed odisse, fides contra so<br />
Htatuat apud Deum nee iram nee odium nee poenam nee oulpam esse,<br />
sed, etiamsi sinat affligi, non hoc fieri, ut malefaciat nobis, esse enim apud<br />
eum non et cogitarc eum de beneficiis, ut liberet a lualis, ut inortiücet<br />
peceata, iit alia dona in nobis augeat etc. Uaec si impiis non contiugunt,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 7) 371<br />
lls] sive in sensu, experientia et videatur deus hostis, et permitte, ut fugeris,<br />
vexeris, contristeris, occidaris. §av.' Noli credere exp^erientiae, non est<br />
cogitatio de vindicta, quia credis. 'Quia apud eura misericordia', i.e.<br />
Studium beneficentiae tibi faciendae. 'Misericordiam volo' etc.; g^et wa"i).9,i;i<br />
5 faft ^in ad charitatem. SStnier ^lexx ©[Ott I)at bid) Hb, vult beneflcere,<br />
[SBI. 208"] non est etc.; s^piritus sanctus sie pingit deum, ut cogitLemus<br />
in corde, quod sit remissio culpae vel poenae. Sive sit pestis, fames,<br />
istas omnes tenta[tiones debemus devorare per f[idem et spem. PauLlus<br />
Eo. 5.: 'Gloriamur, iam in gLratia stantes etc., in tribulLationibus, quia siom. s, s f.<br />
10 tribLulatio facit paLtientiam in proba[tionem, in spem, quae non con-<br />
fundit.' Oportet adsint tribLulationes, quia odit diabLolus, qui habent<br />
vitam, persequitur morte et vexat nostris cogita[tionibus; qui sunt in<br />
gratia, iustitia, sanctitate, liberati ab omnibus peccatis, max^ime vexat<br />
tentat|_ione peccati. Sc^enblic^ bing, quod nunc sie tentat, qui sum<br />
15 baptisatus, ex uno haustu, aspectu, verbo. Et tamen non possum devorare<br />
2 über §ot steht expecta 4 tibi o 6 über etc. steht iudex 7 quod non si<br />
8 per fLidem] später hat ßörer für Dietrich ergänzt per zu per iidem und fLidem zu, f[irmam<br />
15 über ex steht propter<br />
') = Harre.<br />
üi] quid mirum est ? Aut enim plane non credunt, aut, cum credimt, non<br />
perseverant. Quare nos credentes addamiis ad fidem etiam spem, ut,<br />
etiamsi contraria sentimus et experimur et videatur Deus nobis tanquam<br />
hostih infligere poenas, tamen non credamus ulli experientiae magis<br />
•20 quam verbo et Spiritui sancto, qui pronunciat apud Deum esse miseri-<br />
cordiam seu beneflcentiam, qui amet nos et cupiat nobis benefacere.<br />
Haec Spiritus sancti veritas est, ut cogitemus, imo certissimo statuamus<br />
apud Deum non esse iram, sed, etiam si qua externa incommoda<br />
accidant, fames, morbus, dolor animi et similia incommoda, ut eas ten-<br />
25 tationes devoremus per fidem et spem, probantes patientiam nostram<br />
Deo et sperantes liberationem in tempore opportune, sicut Pauhis in<br />
Eom. iubet 'in tribulationibus etiam gioriandum esse.' Kam nisi DeusSRöm ^,3<br />
nos amaret, non odisset nos Satan; Nisi haberemus vitam, non perse-<br />
queretur nos hostis noster morte. Sic qui maxime iusti et sancti sunt,<br />
30 quia retinent flduciam remissionis peccatorum, hos Satan maxime tentat<br />
conscientia peccatorum, adeo, ut nonnunquam ex uno poculo vini exhausto,<br />
ex uno dicto, quod per imprudentiam exiit, eiusmodi peccatum<br />
faciat, quod Baptismum et omnia dona, quae possidemus, obruat. Quin<br />
saepe bona et sancta opera calumniatur, ut animus in moerorem con-<br />
31 poculu] hausto ,S' 31132 exhausfo fehlt S<br />
24*
372 In XV Psalmos graduam. 1532/^3. [1540.) (Ps. 130, 7)<br />
Hs] hoc p[eccatuni. Imo ex bono opere etc. Sic aliis credentibLUS. Papistas<br />
sinit ociose ludere et sua horribilia flagicia reputare pro San^ctitate,<br />
pietate. Nos, quando optima facimtis, docemus, joilcn leiben, ut conscien-<br />
tiam habeamus, tanquam male gesserimus, Uli econtra, quasi optime<br />
gesserint. Ista discenda, ut dicamus in tenta[tione: Ego vocatus, bapti- '<br />
satus; si pecco, transeat. Sed in hoc non pecco, quia vere doceo; calumnietur<br />
diabolus et vexet, ''a matutina' etc. mihi cogitandum: Postquam<br />
credo, quod apud dominum nihil sit nisi 'chesed', i. e. quam bcuefacere,<br />
amare, curare. Etsi contraiium apparet in .sensu, experientia, facto,<br />
re, nihil curo, quia morior, confundor, in nihilum etc., tarnen dico hoc: '"<br />
Infra in terra, sur.sum in coelo est 'Chesed'. Non sequor .sensum, rem,<br />
sed verbum: Credentibus deus est favens, misericors, benevolus, laetus,<br />
hylaris. Qui non credunt, — : Apud d[eum est ira, maleücium. Incred[uli<br />
non credunt uec sentiunt auxilium dei. Sed piis dicendum : 'Apud dominum'.<br />
Non dubito mihi remissa peccata per sang^uinem eius, ideo certa spes, '»<br />
1 Papistas c aus Papistam 5 dicamus] discamus 7 über 'matutina' tteltt<br />
custodia* 8 über 'chesed' steht i. e. misericordia' 10 über quia steht etei über iu<br />
nihilum steht redigar 13 über Apud steht habent hoc<br />
liiciatur. Haec omnia, inquam, sancti experiuntur. Quam autem longe<br />
erraremu.s, si .semper posthabito verbo vellemus sequi sensum et experi-<br />
entiam nostram ? Haec Papistis Satan non facit, diversum facit, horrenda<br />
flagitia eorum et nefanda crimina ornat tanquam summas pietates.<br />
f'ontra, nos, qui cupimus et conamur vivere secundum voluntatem Dei, 20<br />
qui (leinde sanctissime docemus, sustinemus saeiJe conscientiam, ac si<br />
I)essime vixerimus.<br />
Discendum igitur hoc est in Theologia, quod haec accidant piis<br />
et vincenda sint iis cogitationibus, quas hie proponit Spiritus samtiis,<br />
ut sie apud nos statuamus : Sum vocatus ad communionem meriti Christi »s<br />
et sum baptisatus; siqua haec quotidiana vita peccata liabet, transeant<br />
ista fiducia propiciationis. IJoctrina autem, et si eam mundus caUim-<br />
niatur et contumeliose accipit, non potest non esse vera. Haec ostendit,<br />
postquam in Christum credidimus, nihil esse apud Deum aliud quam<br />
ncn seu beneficentiam, quod Deus non possit aliud facere, quam ut so<br />
amet et benefaciat. Quod si contrarium apparet in .sensu, non curo. Nee,<br />
si moriendum, hanc Cognitionen! mihi excuti patiar, sed firmiter credo,<br />
infra in terra et supra iu coelo nihil esse nisi beneticentiam. Staluo autem<br />
hoc non ex sensu aut prae.senti re, .sed ex verbo, quod dieit apud Dominum<br />
misericordiam esse super me et omnes, qui credunt, qui autem non ji<br />
credunt, Huper hos esse iram. Vincam isritur rogitiitiones meas vcrtio et<br />
XJ murieuduni sit Sß 'M est iru »S
lu XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 130, 7) 373<br />
lls] et cüULScienlia no.stra et omnibus disputantibLUs. 'Apud dominum miseri-<br />
cordia'. [!öl.'208t'] Apud me sentio iram mundi, furorem diaboli, tenta-<br />
tionem.<br />
'Et multum': Ipse valde copiosus et grandis in redimendo. Non<br />
5 solum redemptio particulari.s, .sed ab iuiquitatib[us et poenis, qLuamquam<br />
ab iniquitatibus proprie. Non solum: 'redimet', sed copiose. Dictum<br />
propter nos, quia nostra angLUStia, miseria: 9(d) tüenn mir S^Lnjet §Leri<br />
ÖJ[Ott tantum panem daret, tunicam, uno die pacem. Sed ipse dicit, ut<br />
PauLlus: 'Supra quam', Eph. 3.; 'Nescimus, quomodo oporteat orare'. lafi'ifjg<br />
10 Cor nimis angustum; qnantum mihi uni homini dedit! Cum incoepi:<br />
si tantum ein ablas nibbeilegen! lam inundavit et secutum diluvium innumerabilium<br />
et maximorum beneflciorum. Sic post hanc vitam. Nemo<br />
audet petere, sperare etc., quia infirmitas fldei, parvitas spei superat;<br />
econtra beneflcia incomparabiliter nostram petitionem sui)erant, quia<br />
15 Eph. 3. Nemo audet orare, quantum petimus in oratione dominica. Non<br />
Jf conscientia] 9 uostra] —ro 2 sentio zu, 9 Eph. 3. und Ko. 8. r zu 9ff.<br />
OKÄTIO r 10 dedit 13 superant<br />
t>'l scribam hanc promissionem in cor meum, quod, postquam credo in<br />
Christum lesum et non dubito müii esse remissa peccata per sanguinem<br />
eins, non confundar, etiamsi omnis sensus et experientia diversum sua-<br />
deant et probent. Apud me sentio iram, apud diabolum sentio odium,<br />
20 apud mundum extremum furorem. Sed Spiritus sanctus non mentitur,<br />
qui iubet sperare, quia apud Dominum misericordia est et multa apud<br />
eum redemptio.<br />
Eedemptio signiflcat liberationem, atque eam universalem, tam<br />
a culpa, quam a poena, quanquam magis a culpa. Hanc dicit copiosam<br />
2i et multam esse, propt«r angustiam cordis nostri. Nam cum nos oramus<br />
pro liberatione, ita oramus, ut modico videamur content! fore. Sic, qui<br />
tristitia animi turbantur, optant quietem unius diei; qui premuntur<br />
inopia, pane quotidiano videntur sibi contenti fore. Sed Deo hoc non<br />
satis est, 'dat entm supra, quam possumus intelligere aut petere'; etispi). 3, 20<br />
30 prorsus verum est 'nescire nos, quomodo aut quid petamus'. Libenteraiöm. 8,26<br />
utor propriis experientiis. Quid enim et quantum mihi uni dedit ? Non<br />
plus optabam, quam ut iste unus abusus indulgentiarum toUeretur.<br />
Sed quod diluvium mirabilium ac maximorum beneflciorum secutum est!<br />
Ita in Universum verum est neminem andere optare tantum, quantum<br />
35 Dens paratus est donare. Causa est angustia cordis nostri, parvitas spei<br />
et infirmitas fidei. Superat igitui- copiosa redemptio inflnitis modis<br />
petitionem nostram. Ideo etiam Dominus tradidit formam orandi. Haec<br />
enim nisi ita a Christo praescripta esset, qm> nostrum esset ausus tot
374 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 7)<br />
Hs] cogita\ämu.s, quod debuerim Papam, Caesarem ftuitien et nie vietorem<br />
lajfen iJeccati, mortis et dare vitam aeternain. Cor eijd)ierft bo für, quod<br />
tantas res etc. Nostra fides dubia, ergo non perfecta. Ip.se 'redimit co-<br />
pio.^e', mf)er dat ,quam potes petere. 'Copiosa' i. e. supra nostrum captum,<br />
ml)er, quia nimis exiliter petimus, quia exiliter credimus. Sed ipse siiperun- 5<br />
dat super nostras guttulas, scintillas fldei et orationis. Si ipse lang t)axt ',<br />
fo t^ut er gro§. Abraham expectans oravit I.srael, lacob; quid secutum ?<br />
Totum tcrrarum orbeni immutavit iste populus. Ecclesia oravit, Eomanum<br />
regnum periit. Nos oramus, venit iudicii dies et subvertet omnia. Abra-<br />
Lham, si potui.s.set videre, quantum futurum suumsemen, si .suumEsaLiam, 10<br />
Davidem, Eliam, Helizeum et alios Eeges, mare rubrum, toer ba für<br />
.3Hoici6,5erjcf)roden, uon fuisset ausus orare; simpliciter ei dictum et promissum<br />
etc. Tantum maneamus in spe et fide et videamus, roic crs tyn auä füret.<br />
1 debueritn(us) 7 Hier Israel suhl Isaac zu 9ff. Vide Euangelium de Canq.ellario ',<br />
Tomo 34. anni' r 12 über dictum steht 'Semen tuum erit'<br />
') = Tuirrt. ') Statt: Centurione ') Unsre Ausg. Bd. 37, 451ff.<br />
iJr] et tanta jjetere < Igitur non solum constituimur per meritum Cliristi<br />
victores peccati, iuferni et mortis, sed etiam in hac vita multipliciter u<br />
sentimus beneficentiam Dei. Et licet nunquam tantum ausi essemus<br />
petere, tarnen dona\it ea Dominus et donabit alia quoque.<br />
Idee dicit Propheta Copiosam redemptionem esse, quae scilicet sit<br />
supra nostrum captum. Nos enim, sicut exiliter credimus, ita etiam i)etimus<br />
exiliter. Ipse autcm Pater in coelis pluit uberrime super scintillas w<br />
orationis nostrae et guttulas fidei nostrae et compensat moram überall<br />
copia. Nam etiamsi expectandum est, tamen tanto postea est liberatio<br />
uberior. lacob, qui est Israel, expectavit Dominum. Quid igitur secutum<br />
est? Totum fere orbem mutavit ille populus, ex tani parvis initiis<br />
succrescens. An non putas autem, si Abraham hanc posteritatem suam n<br />
omnem et insignes res gestas vidisset, eum dicturum fuisse, nunquam<br />
se hoc potuisse sperare animo ? Credebat quidem proniittenti Deo, sed<br />
tam mirabilem et magnificam posteritatis suae formam non potuit cre-<br />
dere propter angustiam cordis humani. Sic Ecclesia post Christum<br />
oravit pro regno Dei, ad hanc orationeni secuta est ruina regni Romani, 30<br />
invicti, ut videbatur. Nos quoque oramus liodie pro liberatione. Veniet<br />
igitur dies Domini et dissipabit Universum munduni cum omni potentia<br />
Satanae et inferoruni. Ergo hoc tantiiin curcmu.-j, ut ixMscvercnius in<br />
spe et fide, tunc faciet Dominus gloriosum eventum omnium periuulorum.<br />
Non enim deseret nos Deus, nisi nos priores cessaverimus sperare et orare. ss<br />
ailZa et (2.) Int copia] Compensatur igitur mora S 34136 ex bii sucorescens fehlt S<br />
38 formam] fortuoam S
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 7.8) 375<br />
Hs] Et hodic, mit aüev graalt ^ilfft er. Chri.'stianu.s scribat in cor. Noii tanta<br />
est damnatio, tribulatio, quia copiosior in inflnitum redemptio. Sic<br />
[331.209"] dens super nie cogitat. Si aliter, t^ue id) im önved)t. Hoc e.st<br />
expouere 1. praecep[tum: 'Ego .sum'; de morte, peccatis tuis liberabo tes »i»i'»o. s<br />
5 et 'copiose', quam tu cogitas et credis.<br />
'Est ipse', 'Israel ex': gl), e§ lauten fein isti psalmi, quod iste deusv.s<br />
mit peccato et morte gern umb ge^et. Pietura pulcherrima et bona,<br />
quod pingitur creator omnium creatur^arum, quod dat effen, trincfen;<br />
sed ista suavissima pietura, quod sit inimicus peccato, morti, tribulatio-<br />
10 nibLUS et tristiciis. Quamvis simus creati et omnia bona habeamus,<br />
quando peccatum, timor mortis, ift§ aU fauer. Ipse^ dicit: deus apud se<br />
condusit, quod omnes credentes velit redimere et redimat a peccato,<br />
morte. Ego non tantum velim pingere creatorem coeli et terrae, sed<br />
1 über scribat steht hoc verbum 3 über super me steht i. e. iu celo de me über<br />
aliter steht puto eum de me cogitare 7 über peccato steht bet 11 über peccatum<br />
steht iu mentem veuit<br />
') Nämlich propheta.<br />
Dr] Ergo Christiani hanc consolationem tcneant, nunquam esse tantam<br />
15 oppressionem, quanta futura e.st liberatio. Quod si aliter sentiunt et<br />
cogitant, male cogitant. Haec enim est primi praecepti .summa, quod<br />
hie dicit: Copiosa est apud Deum redemptio. Hoc enim vere est esse<br />
Deum- redimere et liberare, idque maiore dignitate et splendore, quam<br />
ab animo bumano cogitari potest.<br />
20 VIII. Et ipse redimet Israel ex omnibus iniquitatibus eins, v.s<br />
Haec promissio est conclusio Psalmi, in qua iterum ostendit, quam<br />
habuerit causam, cur oraret, et quid nos in simili periculo sperare debeamus.<br />
Est autem suavissimum, videre bonitatem Dei non in eo solum,<br />
quod hanc vitam donat, regit et conservat, sed multo magis, quod osten-<br />
25 dit se hostem es.se peccati et mortis atque hoc agit, ut nos ab his liberet<br />
ac salvet. Hoc enim est, quo alia Dei dona iucunda efficiuntnr. Etsi<br />
enim scimus nos esse Dei creaturam, tamen, quia tristitia, timor mortis,<br />
mala conscientia et simiHa incommoda adsunt, non possumus Dei donis<br />
libero animo fnii. Hoc igitur est Deum suis coloribus pingere, ut haec<br />
M vita et omnes creaturae nobis dulcescant, cum secundum versiculum<br />
hunc pingitur, quod velit redimere populum suum a peccatis, quod mortem<br />
occidere, infernum vastare et Satanam velit conterere. Talis Deus<br />
est credentium Deus; credentium dico propter negantes et contemnentes<br />
eum. Nam qui credunt, etsi pusiUanimes sunt et vexantur a Diabolo
376 In XV Psalmos graduum. lf.32/33. [1540] (Ps. 130,8)<br />
Hs] quod ben 2eufel ^enge et futibe fvejje, bai: mein im geb, ut prophetae eum<br />
definiunt. Talis est deus credentiuni; piopter blasphemaiites, nefrantes,<br />
contemnentes dico: ista nihil ad eos. Sed qui pusilla^nimes vexantur<br />
morte, peccato, diabolo, pingant sie: Dominus deus tuus, in quem credis,<br />
est lictor peccati, diabolus diaboli, mors mortis, peccatum peccati, nialum s<br />
malorum. Non dant ei aliud officium, quam quod cum peccato innb<br />
geI)C, i. e. cum peccatis destruendis, cum creanda vita, laetitia, omnibus<br />
bonis; nihil aud^istis nisi unicum l^ocum: Sine operibus, sine vita ex-<br />
terna erga prox^imos, sed tantum fide, propiciatione spem de victoria<br />
et confimdentia flnali. Ibi niiMuni opus, non etc., tantum propiciatoria lo<br />
misericordia et 'redemptio apud deum'.<br />
1 btn c aus bem ^enge(t) über gcb steht tiibuatnr 4 über sie stelu eum<br />
.5 mors c aus mortis peccati] peccatum 6 über malorum steht omnium über dant<br />
steht prophetae<br />
Dr]et morte, tarnen norunt Deum suum esse redemptorem ab omnibus ini-<br />
quitatibus. Eiijiuntur igitur et sperant expectantes liberatiouem in<br />
verbo promissam.<br />
Accomodabitis igitur hunc versiculum eo, ut sit ceu definitio, (juod i*<br />
nam Dei officium sit aut quid velit proprie facere, uempe, quod velit cum<br />
peccatoribus rem habere, ut et jwccata aboleat et creet vitam, iusticiam,<br />
laetitiam et omnia bona. Medium autem, quo haec Deus facit, scitis<br />
esse Christum, quem ideo in hunc mundum misit et suppliciis mortis<br />
subiecit, ut credent«s in eum consequerentur remissionem peccatorum 20<br />
et constitueruntur filii Dei. Sic docet totus Psalmus non de externa \-ita<br />
aut bonis operibus, sed tantum de fide et spe erfja Deum per Christum<br />
et de flnali victoria contra Satanam, peccatum et mortem. Haec enim<br />
non sunt humanorum operum aut nostrarum virium, sed divini operis<br />
et virtutis. Communicantur autem nobis, quia apud Dominum est ss<br />
misericordia et copiosa apud ewm rcdcmptio. Haec uua ratio et via est,<br />
qua ad victoriam hanc pervenitur. Doctrina operum habet alium finem<br />
et sie ur^renda est, ut tamen jrloriac et mcrito Cliristi nihil detraliatur.<br />
sicut nos Dei gratia hunc locum ubique syncerc tractavimus. Faxif<br />
autem Christus, ut eadem lux ctiam luceat posteris nostris. Amen, ao<br />
Amen.<br />
zu 31: Am Schluß <strong>von</strong> .S' steht der auf <strong>Luther</strong>s Vortesum/ betügliclie Vermerk: hiniit<br />
Witteiibergiio jirima npinliris, Anno 1533.
IIs] H. Sept|embris.<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131, 1) 377<br />
Psaliiius CXXXI.<br />
Iste versus est, ut videtur, proprie de eadem fere materia, de qua<br />
prior locutus est, nisi quod antitli[esin clarius etc. Et abiit iste psalmus<br />
quasi in proverbium apud theo[logos et allegatur etc., ut: fili chare, ^-^of' >«««•<br />
5 noli nimis alte volare >; trahunt in g[eneralem doctrinam contra omnem<br />
superLbiam, pulchra catachresis. [»t. sogt] Sed describ[it hoc naturale<br />
et generale vicium generis humani, in quo omnes; immedicabile malum<br />
nisi divina gratia vel furore. SJiLCifter üugling, ber§ ro^-, quia praesumptio<br />
est nostrum naturale vicium sive in potLentia, sap[ientia, relLigione.<br />
10 iustiLtia, verum est. Inter superbLOS semper sunt iurgia. 3K[Cij'tei' flugtüng<br />
Dr]<br />
') U. A. Tischr. 3, 61 Nr. 2901. -) Erg. üctfef)rt aufjäumt. <strong>Luther</strong>s Sprichivörter-<br />
sammlung Nr. 423, ünsre Ausg. Bd. 51, 720; Tliiele S. 377 f.<br />
Psalmus CXXXI.<br />
Domine, non est exaltatum.<br />
Hie Psalmus fere de eadem materia loquitur, de qua praecedens<br />
Psalmus locutus est, nisi quod Antithesin paulo clarius exprimit, qua<br />
15 animum oppressum sensu peccati ostendit. Unde apud Theologos generali<br />
sententia in proverbium abiit: Ambulare in mirabilibus super se, hoc<br />
est, nuod vulgo dicunt, nimis alte volare, tentare rem supra vii-es et sie<br />
periculum incurrere. Sic in genere non inepta Catachresi, seu potius<br />
secundum generalem sententiam Psalmo hoc usi sunt contra omnem<br />
so superbiam, commune totius generis humani vitium, in quo oranes sumus,<br />
nee potest alio remedio curari quam aut gratia divina aut furore seu ira<br />
Dei, hoc est, cum vel pii afflictionibus, vel impii poenis exercentur. His<br />
rationibus praesumptio, naturale Vitium omnium, sanatur. Alioqui<br />
impossibile est non praesumere hominem vel de potentia vel sapientia<br />
25 vel iusticia. Haec superbia postea parit contentiones et rixas, sicut vide-<br />
mus, quae ad ingenii laudem attinent, quam varie homines exerceant.<br />
Ibi non solum praesentes praesentibus volunt vlderi sapientiores et<br />
eruditiores, sed etiam priora secula incessant et cornicum oculos, quod<br />
dicitur, configunt. ^ Quid futurum putas, cum talia ingenia postea ad<br />
30 Sacra accedunt? Sic potentia infatuantur animi, ut nullum faciant<br />
modum superborum consiliorum et cogitationum. Idem accidit, cum<br />
Pharisaei et hypocritae (nam herum id proprium est) conceperunt opi-<br />
conetur.<br />
'1 Erasmus, Adag.: quisquis ea, quae antiquitas . . approbavit, damnare
378 In XV Psalmos graduum. 1532/33. 11540.1 (Fs. 131, 1)<br />
HsjöCEiit aliimi. (Se i[t ein oeibviejiid) laftev, praesumere de pot^^entia etc.,<br />
sunt perturbatores non tantuiu suiipsius, sed Ecclesie, rerumpub[licaruni,<br />
pacem in cordibus suis auferunt et pol[iticani etc. Si venit in consiliuiu,<br />
ibi diabLolus. Sie in Ecclesia toUit uni[versaui paceni Ecclesiae. biii? ift:<br />
magna et mirabilia in sap[ientia, post in pot^entia. Stlleji üngLlücf ijl)e<br />
ben anS qui VLult beffev maä)cn, quam lan'- etc.; 1. e. omnes tales sumus,<br />
»üb. I. j quia nemo contentus sua sort*^, dono, medioLcritat«. 'Vanitas vaLui-<br />
tatum' tnüb brau§, ut, quod non potest, faciat, econtra. ^[erjog ©[eorg<br />
l^et gnug ba ^u*, ut suum ducatum regnaret, sed v^iilt EcLclesiam. Zing-<br />
[lius, Carl[stadius reformare debLuissent suam ecLclesiam, .sed scripluram: '«<br />
qua ratione? vicium naturale! Nullum remedium huic remedio'' nisi<br />
gLratia d[ei vel furor, baä deus det s^piritum S[anctum humiliatum, vel<br />
12 baS mit Strich zu g[ratia gezogen<br />
>) = greife an, treffe. ') Thiele S. 313. ') Horaz, Sat. 1, iff. *) Erg.<br />
ju tun. ') Ironische Kennzeichnung der Bestrebungen Herzog Georgs und der anderen.<br />
Drinionem sanctitatis et iusticiae. In summa, homines superbi et sumptuosi,<br />
ut vocant, sunt perturbatores non solum sui ipsius, sed Eerum-<br />
publicarum, Ecclesiae, Oeconomiae et omnium rerum. Qui historias is<br />
norunt, vident, quantum mali semper ambitiosa ingenia excitarint.<br />
Sic in Ecclesia liaeretici, extiniulati persuasione sapientiae, concordiae<br />
et pacis perturbatores sunt. Idem in Oeconomicis usu venit, unde natum<br />
Germanis elegans et bonum proverbium est, quo dicunt, malo dignum<br />
esse, qui conatur, quod non potest praestare.' Sed tales quaeso qui »<br />
sunt? Omnis raundus. Quis enim est, qui contentus sit dono suo et<br />
non aliquando conetur aliquid melius et aecuratius praestare, quam<br />
potest? Sequitur itaque tertium, ut, sicut praesumptio toUit pacem<br />
et concordiara, Utes autemet contentiones ceu foecunda mater pariat,<br />
P"ii. I.Sita tandem necessario .sequatur 'vanitas vanitatum' et frustra sint impii 25<br />
conatus. Noster vicinus dux an non satis negocii liaberet in gubernauda<br />
sua ditione et administrando opere suae vocationis? Sed praesumptio<br />
non patitur eum quiescere, quin etiam suseipiat curam Ecclesiae guber-<br />
nandae, quae tamen ei non est demandata. Sic, qui primi dederunt<br />
nobis turbas de Sacramentis, non contenti fucre ministerio suarum 30<br />
Ecclesiarum, etiam totius sacrae Scripturae quasi dominium usurparunt,<br />
ut pxistimarent sibi Heere eam projarbitrio interpretari et, ut Basilius<br />
hxjuitur, iijv äh]dEiav jtaQaarofty.^<br />
.Vdeo late patet hoc Vitium et, sicut dixi, plane est inmiedicabile,<br />
nißi sanetur vel gratia vel furore. Gratia est, cum afflictionibus revoca- 34<br />
>) Vgl. hier obet^ Anm. J. •) Epitt. I, 8, J; Migne Graec. 3:', 24«.<br />
••
In XV Psalmos graduum. 1532/3«. [1540.] (Ps. 131, 1) 379<br />
iisj iit üulüuff ', ut non jd)erbeu.^ Sic Zing[lius. Sic Israel praesumebat suis.<br />
Ibi 'iinpotentia' percussit potentiam ludLCorum. Qando veniunt auff »"»r.u.g<br />
ba5 rennen, bie tollen f}unb, uon cessant, donec cap^ut conterant. Sic in<br />
iustitia, quaudo PhaLrisaei, douec lerusLalem 5uj(i)leifft. Sunt imme-<br />
s dicabüia mala, non verbo nee corr[eptione corrigiintur ; vel gLratia vel<br />
fiiror, ber jie ftur^t, ut ba lieg«.<br />
Nos proprie tractamus de spiritualisLsima pugna contra contrarium.<br />
Sed tarnen ad omnes alias praesumpLtionespotentiae,Iust[itiae,sapLientiae.<br />
Non sumus potLcntes, sapLientes, ^rom, et tarnen volumus eLSse. Sic<br />
10 venit pLCccatum in hora sua Dnb ftoft SLanctum i)tn, ut desperet, et stul[titia<br />
ftojft sapLieutem ^tn, Impoteutia: Una tribus Benia[min et 10 etc. M'*'^^». i^<br />
Alius stultus venit et fd)Iegt: CiCLcro DemostLÜenem; quia non Mlcs<br />
') Sinn: daß sie sich den Kopf einrennen, zugrunde gehen. ') Nänüich in<br />
Stcud und Kirche.<br />
t>'"lmur ad moderationem seu humilitatem, furor est, cum superbos obruit<br />
Dominus poenis et eos tollit, sicut sistuUt Pharaonem. Huius praefractio<br />
'5 et contumacia non potuit sanari nisi exitio in mari rubro. Sic Beniamitae attdit. 20, 35 n.<br />
non cessarunt prius a furore, quam pene deleti essent; sie Absolon non<br />
cessavit, priusquam ex arbore penderet. Sic Arius, Cherintus et multi<br />
nostro seculo novatores dogmatuin non cessaverunt, priusquam dignum<br />
suis factis exitium invenirent; ita fit, cum impii ceu equus furens per<br />
20 superbiam cursum arripuerunt, non prius sistunt cursum, quam perierint.<br />
Idem accidit iusticiarüs. Pharisaei non prius cessabant EuangeUon<br />
persequi et niti suis iusticiis, quam Hierusalem, regnum et sacerdotium<br />
fimditus periisset. Hie est exitus praesumptionis, quando verbo non<br />
corrigitur. Verum itaque est non posse sanari hanc pestem quam vel<br />
25 gratia vel furore.<br />
Ad hunc modum generaliter fere interpretantur Psaünum contra<br />
superbiam seu praesumptionem. Sed ego existimo rectius exponi posse<br />
de superbia spirituali seu de superbia iusticiae. Nam, ut supra ostendi,<br />
haec tria fere sui)erbos faciunt: Potentia, Sapientia et lusticia. Si quis<br />
3u igitur vult, faciat sane tripUcem superbiam secundum haec tria obiecta.<br />
Sunt enim dona distributa in homines et habent suam mensuram et<br />
modum suum. Itaque potentes suo modo potentes sunt nee possunt<br />
esse potentiores. Sapientes suo modo sapientes sunt nee possimt esse<br />
sapientiores. lusti suo modo sunt iusti nee possunt esse iustiores. Superbia<br />
35 autem facit, ut veUnt esse et videri potentiores, sapientiores et iustiores,<br />
quam revera siint. Hinc cum res ad certamen deducitur et peccatum<br />
cum lusticia, non manente in suo dono, modo et mensura sua, pugnat,<br />
vincitur et ex iusticia fit desperatio, quae saepe ad laqueum hyi)Ocritas
380 In XV Psalmos gradfium. 1532/83. [1540.] (Ps. 131, 1)<br />
Hs] [SBI. 210»] in deum, sed piaesumptio in ista 3, deus autem probibeLt;<br />
non praesumendum de nobis, de nostra virtute, sapLientia, potientia,<br />
iustitia ipsiu.s; hoc possumiis, — sed non facimus, sed econtra. '^Jdle<br />
3)ijin.3, i2iingLejd)idt, fein', i. e. omnes ho[mines, bas: ift finis, furor dei. Istam<br />
gLeneraleiu sententiam committimu.s lectori propter gerLraanicum ada- ^<br />
OTctm. 7.1; »3.18 gi^ium: Nolite extolU', 'Ne iudicetis' etc. 'Qui se exaltat', dielt, sed<br />
non fit. 5K n roil ^od) f}ex fnven, Oerbammen; si otiani iustitiani non<br />
bab[eo, volo iustus esse, ut alios dainneni etc. ii^nb ba bei) nemo icin<br />
ampt aufgevi(i)t, sed lefts ft:^en et öepvt alios etc. gs ift oerbrifLÜdl lueltt,<br />
.sed tocius g^eneris hnmaLni vlcinm, sed in nno plns exercetur quam alio. lo<br />
'•"""•"' ^"'- Demosth[ene- CIcLero; loas regem Israel provocavit SLyriae Rex; piae-<br />
sumptio erat. Sic Pha^rao, et historiae sacrae supped^itant exempla<br />
praesump^tionis. Si potens, volo rex t^otius mundi; si sapLiens, etc.;<br />
') Vgl. S. 377 obere Anm. 1. ') Zum Sinn vgl. im Druck unten Z. 30.<br />
Dr] adigit ; sie fit, ut impotentia coninüttatur cum potentia et vincat, poteutia<br />
autem confundatur. Sicut accidit Israelitis pugnantibus contra nnum is<br />
sii^t. 80, i3if. tribum Beniamin, sie stultitia saepe vincir et confuudit sapieutiam.<br />
nuius insperati eventus quae causa est! Häec scUicet, quia homines<br />
non confidunt in Dominum, sed praesmmmt de propria iusticia, sapientia,<br />
potntia, contra verbum et voluntatem Dei. Vult enim Deus nos tantum<br />
confldere in ipsius virtute et misericordia, sed homines id nolunt et pu- 20<br />
tant se ideo potentes, iustos, sapientes esse, iit in bis dictis confidant<br />
et de iis praesumant. Merito ita
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 181, 1) 381<br />
Hs] tum impotentia Wtrfft mic^ ev'^untev, p[eccatum damnat. Ego de iustitia<br />
intelligo.<br />
'Domine, Ba, qnae altiora', etc. Unde ista novit? sine experientia v. i<br />
ista noü loquitur. Sed dicit de suo proposito, QLuasi dLieat: ^d) I)ob mirf)<br />
b üeibtrannt, irf) tt)U5 nl)mmev, 3d) l)aU gefult, scio, raie eö g^et. Non volo<br />
sie gloriari In iustitia mea propiia et alios damnare, scio, luieS g^et;<br />
superb^us phLarisaeus incedens in sua iustitia, ut: 'leiuno'; quandosut. is, u<br />
couLScientia venit et mit einer nabelfpifeen, est tob. In horis pavoris con-<br />
[scientia non potest ferro miuimum p[eccatum. Quomodo ferret montes<br />
10 et maria peccatorum! Ipsi non sciunt, quid lex, ut alii, quid stultitia,<br />
impotentia. Ago tib[i g^ratias, quod humiliasti me, ut discLam mandata,<br />
ba^i mir^^^ metin ftufin mutlin b^•ed)§^ ut non cog[item me phLarisaeum<br />
et executor^em iustitiae. Nolite ludLaei. Uli exeq[uebantur iustitiam,<br />
3 über altiora steht quae mihi sublimiora 6 In c aus de S tob] red[argutus<br />
viöylich 12 lue c aus te<br />
') = mir. ') = du brichst.<br />
ür] ut dixi, nos relicta hac generali sententia, interpretabimur Psalmum<br />
15 de spirituali superbia, quae consistit in opinione sapientiae et iusticiae.<br />
I. Domine, non est exaltatum cor meum, neque elati suntv.i<br />
oculi mei, Nee ambulavi in magnis et mirabilibus super me.<br />
Quod David hie gloriatur, facit doctus experientia, quasi dicat:<br />
Sensi, quantum mali sit efferri animo et securum esse in iusticia, itaque<br />
20 non ero amplius superbus, non gloriabor amplius de iusticia propria.<br />
Nam superbus Pharisaeus, qui gloriatur se non esse, sicut caeteri sunt, lut. is.n<br />
is ad primam vocem accusantis conscientiae concidit et pavore exanimatur<br />
nee potest contra levissimum iieccatum consistere, taceo montes<br />
et maria peccatorum, quae uno momento extinguunt praesumptuosos<br />
25 et securcs. Boniim itaque est, inquit, quod tu me humiliasti et docuisti<br />
per afflictiones, ne superbirem, ne mihi viderer sanctus, ne me constituerem<br />
tanquam executorem iusticiae, iudicantem et condemnantem<br />
omnes. Nam hoc omnium iusticiariorum proprium est iudicare alios<br />
et se constituere tanquam carnificem reliquorum, Sicut exemplum<br />
30 Pharisaei in Euangelio ostendit, qui non potest simpüciter commemorare<br />
virtutes suas, nisi etiam miserum publicanum simul damnet. Hoc proprium<br />
peccatum est naturalis, legalis et civilis iusticiae, ut damnet alios,<br />
ut invadat tribunal Dei et pronvmciet contra eos, quos videt tanquam<br />
in inferiori gradu positos esse. Qiii est bonus civis, qui est eruditus<br />
35 iureconsultus, admii'atur se et tantum non constituit se sibi idolum<br />
quoddam, Alios autem iudicat et i)rae se contemnit. Eusticus, qui non
382 In XV Psalmos graduum. 1582 33. [1540.] (Ps. 131,1)<br />
contra condemuantes : 'Non sum sicut ceteri'. Non iudicant,<br />
j>yj,J^| sed simplicitcr<br />
dainnant. Ergo proprium iusticiae civilis, legalis damnare,<br />
Invadere tribunal diviuiim et iudicium. SBenn ein fromer ^urift, burgev<br />
ift, lacit se idolum, quia iudLicat omne.s alios tanquam iniquos: Sic.<br />
scriptum in iure, fo jol man§ maci)en. [331. 210''] Rusticus : Me regem s<br />
nasci oportuit; Mulier rebus in internis; Si ego Eex, praedicator! Ni.
In XV Psalmos gi'aduum. 1532/33. [1540.] fPe. 131, 1) 383<br />
Us] oerliiet einev alle jeinc fünft ut CLicero et DemosthLenes. 'In altum aedi-sor. 17.19<br />
ficare: ruinani quaerere.' Utinam Eo;o essem rex, praedicator ! Sic iam<br />
Nobiles ^aben? ,^u wegen bracht, ut regant; faciunt, quod nesciunt. luste<br />
tt)irb ein ungLlud nber.' In Imperiis tumultus, cedes, ruinae merae; hoc<br />
5 videtur, quia mere praesuraptione.s. Ideo bovfeeJn" einer' etc.; sua vicia<br />
et remedia, Tit[us L[iviiis.<br />
'AonbLulavi' ; i. e. sublinü iustitia praesumere se iustum, S[anctiim<br />
prae ceteris, putare se sedere in sinn dei, Nihil scire de propiciatione etc.<br />
Ego S[anctu.s, 'leiuno' etc. Sed in hora morti.s : Utinam non fuissem sjut. le, 12<br />
10 Monachus, quia non servavi ord[inem; exaltari voluerunt, non humiliati.<br />
Alii mortui ut vaccae.<br />
10 exaltari] Altari, davor ex<br />
') Erg. ba§ anbre batau^. ^) = pwzcln, stürzen. *) Erg. übet bcn anbern.<br />
Dr]esse, quod Salomon dicit: 'Qui exaltat domum suam, quaerit ruinam'. svt. 17, is<br />
Sed hoc aulici nostri non credunt. Queruntur adhiberi ad Principum<br />
negocia scriptores (sie enim appellant eruditos), nobilitatera autem negligi.<br />
15 Sed cum ipsi ad negocia adhibentur, sie ea gubernant, ut tanquam<br />
currus in altum coenum demersus neque retrahi nee promoveri possit.<br />
Eecte et iuste. Cur enim conantur, quod non possunt praestare ? Haec<br />
causa est, cur fere imperia nihil sint quam ruinae et caedes. Quis est,<br />
qui, si diligenter administrationem, quae siib primis Caesaribus fuit,<br />
20 consideret, vel unum diem consistere posse imperium Eomanum putet?<br />
Sicut enim Livius dicit : neque<br />
vitia, nee remedia sua videtur ferre posse ^,<br />
sed simpliciter mole sua ruere, sicut aedificium nimis altum.<br />
Sed longe plus periculi est, cum in religione homines elatos oculos<br />
habent et ambulant in mirabilibus super se: hoc est, cum sibi placent<br />
25 ob sanctitatem ac videntur sibi sedere in sinu Dei, et tarnen nihil norunt<br />
de propiciatione et remissione peccatorum, sed simpliciter incedunt in<br />
suis operibus, quod 'ieiunant bis in sabbato, quod dant decimas, quod sur.is, m.<br />
non simt adulteri, raptores' etc., etsi cor plenum sit omnis generis foedis<br />
cupiditatibiis. Haec praesumptio manet, usque dum occupemur periculis<br />
30 mortis, tum omnia illa praesidia elabimtur de manibus et sequuntur<br />
voces illae desperationis : Perdite vixi ^, vota, regulam nostram non servavi<br />
etc. Cur itaque es factus monachus ? Ifonne ut ascenderes ad iusticiam ?<br />
Sed sie descendisti ad infernum, quia voluisti exaltari. Qui non exercen-<br />
tur huiusmodi tentationibus, moriuntur sicut vaccae.<br />
29 occupeutur B<br />
') Ab urbe condita üb. I., Praefatio. -) Unsre Ausg. Bd. ä9, 707 su, S. 4i7.
384 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131, 2)<br />
lls] Fatetur suam experientiam: 'Exaltavi'^ etc. Ibi latetur, quod<br />
pracLter retiLnaculum^ etc., et se öevbLvannt: Ejro expertus et bin obev<br />
bie jd}an,^en^ etc. Vidi, quanta res confidere in institia propria. Et<br />
«tbt.u.iomnes Sancti* ober bas 'Circumstans peccatum' pertinaciter berens et<br />
detrahens. lam, ubi aud[ierunt, ELuangelium sciunt! Nihil discernunt s<br />
inter anditum et factum.<br />
'Si non posui et compescui animam meam, DomLine': ftil. Sunt<br />
verba affectuuxn maxLimorum. Ego 'compescui meipsum et posui me<br />
^eiunter' et dixi: j(f)tDetg ftil et tvot3 nicf)t inel. Silere: in niliiluni redigeie.<br />
4cio(.4. i'Nocte', in Hosea, i. e. fjabe geid)lctfit, bau- loeber I)unb, non fuc. ^ic lo<br />
•4Ji. 46. 17 Psalmus : qui tro^t et bud^t nici^t. [*! 211»] 'SSenn id) mid) nic^t evunter<br />
lie^, sed voUii sublimitcr inced^ere et jd)anen et bud)en, So gicng<br />
mire' etc., i. e. si non hunüliabam me, — bene translatum; i. e. ideo<br />
abstinebo a confidentia iustitiae legis, dei per legem culti; wen id^ mid)<br />
¥i us.üba nid^t confitivt pecLcatorem. Sed novi quidem omnia, Sed: 'no intres' n<br />
•J rethi( 3 fd^anjen] fd^ — oflen [Schreibfliichtigkeii]<br />
') Texlwort der Vulyata. '; Sinn: über den Zaum hinaus, icie ein darchgehendts<br />
Pferd. *) Erg. gejprungen; Sin«: habe zu hoch hinaus geicolll. *) Erg. floäfn.<br />
Drill. Quando animam meam non posui et compescui. tunc<br />
V. 2<br />
erat anima mea sicut ablactatus a matrc sna.<br />
Hie palam dieit de experientia sua, quod viderit, quantum periculi<br />
Sit in praesumptione iusticiae. Quaie discamus, quid sit, quod Epistola<br />
Vfbr. 12, lad Hebraeos dicit: 'äfiagrlar evTiegiararov' , 'ubique circum.stans peoca- »u<br />
tum et praesens', nee sequanuir tejncritatem vulgi, quod non ita jnultis<br />
concionibus auditis putat se totum Euangelion satis cogno\isse. Audisti<br />
fortasse totum, sed totum nondum eredidisti, nonduni expcrientias<br />
illas fidei, orationis, crucis, quae in Christiano piaecipuae sunt, didieisti,<br />
de quibus hie David concionatur gravissime, sicut etiam magnitudo »i<br />
rerum et affectus postuhit. Compescui, inquit, animam meam et me<br />
posui ad inferiora, dixi auijuae meae: tace, noli gloriari, sed obmutesce.<br />
Nam quod dicit: Compescui seu, ut Hebraisraus sonat: silere feci, proprio<br />
Ooi.4,[.signiflcat in niJiilum redigere. Sicut in Osea: 'Nocte oonticescere te feci',<br />
hoc est, vastavi et in solitudinem redegi, ne quis ibi tumultus nee sonus so<br />
«1.46, 11 audiatur. Sic in alio Psalmo: 'Siletv', hoc est, non piovocat* Dominum<br />
pcrtinacia et superbia vestra, Sed obedite, parete etc. Ita Jiic cum non<br />
fae^rem silere animam meam, hoc est. cum non hnmiliabar, cum non<br />
abstinerem a praesumptione ex liducäa propriae iusticiae, legis, imo<br />
etiam Dei per legem culti. Cum mm liumiliarem me ac profiterer me ji<br />
«(.141, »quidem servasse aliquo modo legem, .sed lanicn optarc, i\e 'iiitict Hominus<br />
'JD iv.iaitlotator AI!
In XV PsalmoB gradmim. 1532/33. (1540.1 (Ps. 131,2) 385<br />
Hs]etc. Si incedebam in gloria et iustitia mea, {)et ic^ JU lofjn: 'Sicut ablactatus<br />
supra', gting mir^ tute eint ftinb, ba§> erttiotjeitet. Dicit rem parvam,<br />
cum videatur de re maxtima. Sed tLtnb est maxLimiis vivLen.s: quando<br />
eittW^L^'fint,<br />
vides, quomodo ©rwelet etc.; est siia afflictio, damnatio.<br />
5 Sic quando amitto illani consoLlationem remisLsioni.s, propiciationis,<br />
i- ^- Christo, qui lactat; non<br />
Mamillam consolationis. Eo ablato: ^ifee"»<br />
tantum in genibus, sed uberibus etc.! Quando mater non domi, fult<br />
puer etc. Sic animae raeae, quando consolationem et promisLsionem<br />
amisi. Et est verum. Disting[uenda lex et E[uangeliura; lex est neces^sa-<br />
,0 ria ad contundendam illam superbiam: praesumptio in propria iustitia,<br />
Alie praesumpLtiones In sapLientia et opibus; sed man tan i^n ba^'- rcben,<br />
Illi non 2, donec desperatio et diffld[entia, Donec venit diabtolus cum<br />
') = viel. ^) E>-g. öetfteljen.<br />
Oiiin iudicium cum servo suo', Haec, inquam, cum non facerem, tum eram<br />
vere sicut ablactatus.<br />
15 Loquitur Propheta de re maxima, et tarnen videtur simüitudo parvum<br />
aliquid et leviculum significare. Cur enim potius ab infante quam<br />
a viro iam confirmato viribus similitudinem petit? Sed non propria<br />
solum, verum etiam mire suavis flgura est. Quod enim periculum, quod<br />
incommodum puero potest accidere malus, quam si privetur mamma?<br />
20 Haec quasi damnatio et mors infantuli esse videtur. Sic inquit: Cum<br />
spiritu superbiae et securitatis arriperer et amitterem illam mamillam<br />
divini.e gratiae, remissionis peccatorum et propiciationis, vere similis<br />
eram puero, qui matrem amisit et sine beneficio matris non potest vivere,<br />
hoc est, eram in certissimo et extremo periculo mortis positus.<br />
25 Deducit itaque Propheta hie nos ad illud necessarium discrimen<br />
Legis et Euangelii. Lex enim est doctrina necessaria ad contundendam<br />
illam superbiam et obstipam maliciam peccati nostri, quam praesumptio<br />
iusticiae nostrae parit. Est quidem, ut supra dixi, praesumptio opum,<br />
potentiae, sapientiae. Sed huic consuli potest varie. Haec autem, quae<br />
30 de propria iusticia praesumit, plane incurabilis est nee potest sanari,<br />
nisi veniat illa ablactatio, de qua David hie loquitur, ut conscientia<br />
extimulata per Legem examinet vitam et opera nostra. Qiüa autem<br />
cogimur fateri nos varie in Legem deUquisse, manifesta desperatio se-<br />
quitur, nisi Christus tanquam benigna mater praebeat mammam gratiae<br />
35 et erigat afflictam animam. Sic ludas ad laqueum adigitur conspectu<br />
peccati sui. Neque enim ullum remedium est, quo conscientia exagitata<br />
peccatis sanari potest, quam hoc unum, ut statuamus, sicut proximus<br />
27 obstipatam B<br />
Sut^etS SESette. XL, 3 25
386 1° XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131, 2)<br />
Ha] lege ; tum, si non Christus, desperant ut ludas, nullum remedium. Quia<br />
coDLScientiae peccatis morsae nulluni remedium, nisi apud deum pro-<br />
piciatio; si est vera, ergo verorum peccatorum, quae volunt condemnare,<br />
quae trahunt in inferLnum; ba gebort vera propiciatio; non g{)et cum<br />
Actis pLCCcatis, sed quae ocLcidunt et damnant in eterLnuni. Ideo con- s<br />
servanda afflictis couLScientiis etc. Si fuit aliquando iustitia et .sequitur<br />
'•"'''''' ^',;,^ lex et Mose et ftojft auff ons cum 'cornuta facie', ba^ bie reben unter äugen<br />
Qi)en^ etc. Oportet veniat alius p[raedicator, qui loquitur verbum con-<br />
solationis, Christus; bas tft ber ^ii^. Sicut puer cruciatur, acciditur,<br />
moritur absente matre, Sic ego affligor absente mea matre, alvo, quia lo<br />
Euangelium est mamma, alvus dei; [331. 211b] per E[uangelium genuit<br />
nos et lactat, fovet. Sint quidam, qui praesumunt et certi, quod ista<br />
intelLUgant. DiabLolus est artifex mUle.^ ßr fan bir istam distinc-<br />
6 quae] qui 10 ego(r)<br />
') Erg. enticeder ))ei% nach ünsrer Ausg. Bd. 22, 69, S oder fauer nach Thiele S. 265.<br />
*) = Tausendkünstler.<br />
Dr]Psalmus canit: 'Apud Deum esse misericordiam et copiosam redemptio-<br />
nem'. Haec est Euangelii vox, quae subsequi debet legem et cui per i»<br />
legem quasi via stemitur. Sicut enim peccata nostra habent opus obiur-<br />
gatione et accusatione, ita terror, quem accusatio parit, habet opuB con-<br />
solatione. Vera igitur consolatio et vera propiciatio, quae est in Euangelio<br />
proposita, pertinet ad vera peccata, quae in infernum dcmergimt, nisi<br />
sanentur fiducia misericordiae Dei in Christo propositae. Neque enim so<br />
misericordia pertinet ad Acta peccata, sed ad vera peccata, quae occidunt<br />
et damnant.<br />
Hae vices observanda« simt, ut, cum gloriamur in fiducia propriae<br />
iusticiae et securi sumus, Lex veniat et Moses cum cornuta seu radiante<br />
sua facie, quam imbecUlitas nostra sustinere nequit et tamen effugere ss<br />
seu vitare non potest. Postquam autem hoc modo Lex et Moses officium<br />
suum fecerunt accusando conscientiam et comminaudo iudicium Dei<br />
et poenas, tum locus est et summa opportunitas, ut Christus cum mamma<br />
gratiae veniat et ablactatum puerum quaerentem lac et vociferantem<br />
recreet. Est igitur elegans similitudo, quae nobis proponit primum jo<br />
imbecillitatem nostram, quod plane nihil in nobis sit viriura, quibus<br />
Satanae possimus resistere et conscientiae medori; Deinde mi.scricordiam<br />
Dei et potentiam verbi eins, quo, tanquam mater filium lactc nutrit et<br />
lachrymas pellit, sie Euangelion simul est utcrus Dei, in quo gestamur<br />
et formamur per spiritum Christi, est etiam mamma, qua alimur. Ilac »4<br />
itaque amissa sumus sicut ablactati.<br />
Quidam videntur sibi haec pidchre intelligore. Sed vos ab ea prae-<br />
sumptione vol)iK cavete, ponite vos in numero discipidorum. Satan enim
In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131,2; 387<br />
Hs] tionem confunbiin, ut legem pro ELuangelio et econtra apprehendas.<br />
Ex Euangelio adducit locos, qui proprie legis, ut: 'Si vis in vitam ingredi',3nntii).i9, i;<br />
etc.; Item: 'Non omnis, qui dicit' etc. 6ö fol birf) in legem füren, ut nihil<br />
videas nisi factum faciendum, legem condemnantem, et aufert Christum,<br />
5 ut nihil de promiSLSione videas. Ideo nemo cog[itet se scii'e, quomodo<br />
disting[uatur per verba inter l^egem et E[uangeliura. Sed in terronbLUS,<br />
pcriculis, ostensione irae et ludLicii dei. Ibi sis bLonus dialectLicus. Hie<br />
ürwitii. '. 21<br />
disputatur de lege, quae dicit: Non fecisti volLuntatem pi^atris; — faciam<br />
autemiam! — Quomodo? — credam in Christum, Joh. 6. lubet, ut36 6,29<br />
lu toto corde confidam et adheream! Qui istam distinctionem trifft in<br />
tempore, bene; sed left einen ntc^t gern ba ju !omen. Oportet deus faciat<br />
ut mater, quae ubera f)engt itenim in os, alioqui moreretur. Ibi pericu-<br />
losis[sima praesumptio in iustitia. Sed pol^itica non tarn magna. Sed in<br />
Ecclesia locus principalis Iustitia, ubi uuUa praesumptio; sed max^ima,<br />
16 quia diabLolus venit inter fLiUos dei. Ideo quisq[ue cog[itet nondum edo-<br />
2 qni] quae<br />
Dr]eiusmodi artifex est, ut facile discrimen hoc tollere et loco Euangelii<br />
legem, Eursum loco legis Euangelion possit obtrudere. Quoties enim<br />
accidit laborantibus in agone mortis, ut miserae conscientiae apprehendant<br />
quasdam Euangelii sententias, quae vere ad legem pertinent, et<br />
20 per eas Euangelii consolationes amittant? qualis haec est: 'Si vis vitam Kottti». 17<br />
ingredi, serva mandata Dei', Item haec: 'Non omnis, qui dicit mihi : üKatts. 7, ai<br />
Dornige, intrabit in regnum coelorum'. Huiusmodi sententiis sie non<br />
nunquam contunduntur mentes, ut nihil videant, quam quid a se factum,<br />
quid fuerit faciendum, Item quid Deus exigat, quid prohibeat. Haec<br />
25 dum corda intuentur, obliviscuntur omnium, quae Christus fecit et Deus<br />
per Christum facienda promisit. Quare nemo praesumat se haec plene<br />
esse assecutum, verbo quidem distinctio haec facilis est, sed in morte<br />
et periculis experimur, quam non simus boni Dialectiei, quando scilicet<br />
incidit disputatio de factis et faciendis, Cum lex obiicit: hoc praecepit<br />
90 tibi Dominus faciendum, tu autem non fecisti, sed fecisti contrarium,<br />
damnaberis itaque secundum sententiam Legislatoris. Hie qui bonus<br />
Dialecticus est, distinguit inter Legem et Euangelion et concedit quidem<br />
legem se non fecisse. Sed ad hoc antecedens, inquit, non sequitur illud<br />
consequens, ut ideo desperem et damner. Euangelion enim iubet in<br />
35 Christum credere et Christi operibus ac iusticia niti. Qui ad hunc modum<br />
discrimen hoc tenet et hanc mammam Euangelii apprehendit, salvatur<br />
et vincit; qui non apprehendit, perit et desperat.<br />
In hoc igitur loco de iusticia coram Deo plurimum est periculi,<br />
itaque non praesumendum, sed cum timore humUiter agendum est.<br />
25*
888 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131, 2. 3)<br />
Hs] mitam CLarnem, jnortuam, sed spiritiii semper pug^nat; nemo blandiatur,<br />
quasi pulchre teneat distLinctionem l^egis et Euangelü. Si, bene; vide,<br />
ut firmus etiam. Sed non in hac vita PLOtes, nondiim perfectus.<br />
'Retributio animae meae est ablactatio pueri' : utraq^ue est 'abla^cta-<br />
tio'. Iste versus dat scientiam, de qua praesump^tione locutus, i. e.<br />
iusticie, quae est contra f [idem et spera. Nihil, si in generalem scntentiam,<br />
üt de oninibus sublimibus, sive sapLieutia, pot^entia; proprio tanicn<br />
V. setc. Hec est fünft ba fuv- 'Confidendum est IsLraeli ab hoc', benÖLt et<br />
discite, ut sciatis, ba^ ftf)e in mortificanda praesump^tione iusticie vestre,<br />
non in adiutorio legis, bLonis OLperibus, sed bos ^elt ftid): 'confidere,<br />
spcLrare in domino', non semel, hodie, cras, sed 'nunc, semper', ut stabilia-<br />
tis gratia cor, quod non solum hod[ie, cras, pridie, et [SBI. 212«] 'usqLue<br />
in finem' confldatis, ut nostra superb^ia quaedam eterLua remis^sionis,<br />
iustitia donata; q^uarnquam facienda bLona OLpera, faciam et feci, sed<br />
4 über Retributio steht Ablactatio über est (1.) steht sicut 11112 stabilietis<br />
Dt] Si enim praesumptio in politicis, cum aut opum aut potentiae aut sa- n<br />
pientiae flducia inflantur animi, nxmquam sine periculo abit, in Theologia<br />
longe periculosissima est, et tarnen ibi maxime est. Satan enim ad filios<br />
Dei venit et conatur omni studio in praesumptionem et securitatem eos<br />
inducere. Quare quotidie contra hanc latentem pestem pugnandum est<br />
et cavendum praecipue, ne quis sibi placeat, quasi teneat distinctionem 20<br />
Legis et Euangelü. Teuere quidem potes, sed hoc vide, num etiam firmiter<br />
teneas, ita ut non possit excuti a conscientia et Satana. Paulus certe<br />
-Bf)ii. 8, islibere fatetur se 'nondum apprehendisse', sed sequi hanc Cognitionen!<br />
flot. s.setanquam 'in stadio metam'. Sic nos omnes sumus, faciem quidem ad<br />
metam tendimus et in eo sumus, ut eam attingamus, Sed id non fit ante »5<br />
carnem exutam et humatam. Quare in tinioro Interim ambulemus,<br />
orantes, ut lucem, quam Dominus ostcndit, non sLnat extingui, sed<br />
quotidie magis illuminet mentes nostras et perficiat opus, quod in nobis<br />
coepit. Hoc qui non faciunt, obruentur desperatione et erunt similes<br />
ablactatis. so<br />
v.ain. Speret Israel in Domino ex hoc nunc et usque in seculum.<br />
Hie versus clare ostendit Psalmum loqui de ea praesumptione,<br />
quae proprie contra fldem est et vocatur praesumptio iusticiae pro-<br />
priao. Ideo hortatur, ut confldant in domino et discant flrmi esse in »^<br />
humilitate et mortificanda fiducia, tpuie est in adiutorio legis et propriae<br />
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131, 3) 389<br />
Hs]i8ti8 factis ineter[num non confldam, sed illa unica fid[ucia, spes in mieeri-<br />
cordiam dei, qui promittit et donat. Illa fidelis et certa fid^ucia, quia deus<br />
fideliter servat suas proniisLsioues. Sicut ipse servat, Sic volo perpetue<br />
et fldeliter etc. Sed diabLohis sinit nos hodie coufidere, cras etc. Est<br />
5 discenda ista doct[rina quotLQuot pugnis. 'Nou cum carne' etc., 'sed epi>. e, la<br />
nequlLtiae spirltus', qui vohiut pracciiiitare in desperationem vel elevare<br />
in praesumptionem. Deus deiicit, ut elevet, 'reducat'; 'Mortificat' etc. i.Snm.a.c<br />
@r nimpt äitjen ex ore, ut nihil videas quam desperare, fugam dei et<br />
irremed [icabili tristitia oppressum. Sed cum senseris, noli sequi tristitiam,<br />
10 sed reflecte cor et erige iu M[ucia Christi; ibi mortuus poteris resuscitari,<br />
perditus, damnatus salvari. Ut sit celum, quod condit[um super caput,<br />
sub quo vadas; i. e. misericordia dei est pulch[rum lacunar, tectum,<br />
'obumbraculum', ut Esa. CLap. 4. Sub quibus arcubus securi ad [versus 5ef. 4,6 f.<br />
iram, despLcrationem, mortem. Si ex umbLra venis, ftic^t bie fon getotl.'<br />
15 UltLimus versLUS est argLumentum psalmi, quod loquitur de praesump[tione<br />
12 misericordia mit Strich zu celum Z. 11 gezogen zu 13 Esa. c. 4. r<br />
') Sprichwort? Vgl. Wander, 4, 107: Schatten 29.<br />
Dr]aeterna sit praesumptio (sie loquendo) misericordiae Dei, remissionis<br />
peccatorum et iusticiae per Christum donata«, Econtra, ut nimquam ne<br />
uno quidem momento praesumatis de vestris operibus, quanquam ea<br />
sancta et legi Dei conformia esse debent. Nam haec unica et nudissime<br />
20 nuda fiducia manere debet, quae vocatur flducia et spes misericordiae<br />
Dei iL Christo exhibitae. Haec flducia firma est. Deus enim non mentitur,<br />
sed fldeliter servat, quod promisit, tu modo perpetuo et fideliter in eum<br />
confidas. Sed hie a Satana periculum est omnibus viribus conante, ut<br />
nos ab hac flrma fiducia abducat. Pugnandum itaque est et haec doc-<br />
25 trina est quotidianis certamtuibus contra Diabolum et 'nequitias spiri- ep^. e, 12<br />
tuales' exercenda, quae nihil aliud agunt et moliuntur, quam ut primum<br />
nos erigant in praesumptionem et deinde iterum deiiciant in despera-<br />
tionem.<br />
Contra Deus primum per legem suam terret et deiicit, ut postea<br />
30 elevet ,'deducit ad inferos, ut reducat'. Mammam gratiae etiam iusti- 1. ©am 2,<br />
flcatis nonnunquam subtrahit, ut discamus, quid nostra ipsorum itisticia<br />
soleat facere, nempe quod solet opprimere desperatione, ut, postquam<br />
hoc experti sumus, non sequamur nostrum sensum, sed erigamus nos<br />
fiducia Christi, qua mortui viviflcautur et salvantur. Haec misericordia<br />
35 est ceu coelum, quod semper manet flrmatum super nos, quo tecti, ubicun-<br />
que smnus, securi sumus. Sic Esaias vocat 'umbraculum contra aestum',3ci. 4, sf.<br />
quod misericordia Domini tegimur contra iram. desperationem, Diabolum<br />
et mortem. Hoc umbraculum qui deserunt, patientur intollera-<br />
e
390 In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131, 3; 132, 1)<br />
Hb] damnabili in lustitia propria et suadLCt contra eam luctari per eternam<br />
spem et fidem misericordiae dei. So tft# red)t et roerben bleiben.<br />
15. Scpt^einbris Psalinus CXXXII.<br />
'Memento, domine, David': Iste psalmus magis est oratio, ut in-<br />
dicat tit[nlus, et dicitur SalLomonis. Sive SalLomonis, sive DLavidis, s<br />
idem. SLanctus erat pro rLegno et sacerdotio. Sicut istae 2 res sunt prin-<br />
eipales in hac v^ita, mundo, Et res tales, quae indigent oratione et aux^ilio<br />
dLei. Diab[olus habet 2 titLulos, quibus insignivit eum dLominus Christus:<br />
5*3<br />
j^^j'J'rt 'Ipse mendax et homicida'. Ideo non potest quiescere, quin 'circumeat,<br />
quaerat' et o^mnia faciat pro cede et mendacio. Ad['ver8us ista 2 imperia lo<br />
diabLoli erexit d[eus 2 reg^na, polLitiam, ut pugnet contra homic^idium,<br />
et EcLclesiam contra mendacium. [251. '2l2'>] Sic D^aA^d dispen.SLavit<br />
reg[num: pol^itia debet conservare v^itam, coniugLium, generationem,<br />
edu[candam prolem, ut t[ranquinam et quietam vitam agamus, ad hoo<br />
servit. Et p^rincipes custodes etc. positi ad conservandam pacem. i*<br />
\ Mendacium<br />
Politia<br />
\ Ecclesia •<br />
,,, . ,.,,./ Homicidium ^ . /<br />
9 circuat 2u 11 12 Opera diaboli
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Fs. 132, 1) 391<br />
Hs]Ista (lebet servire deo, ut jjropagetur proles et regLnum C[Oelorum; bas<br />
jol trjun Ecclesia, pastores sunt ang[eli d[ei positi ad con.servandam et<br />
defend[endam veritatem, ut destruatur mendacium. Istae res ob ocluIos<br />
positae sunt, quia EcLClesia habet contiLnuum bel[lum cum hereticis,<br />
6 cum 'spiritibus nequiLtiae': Ante dil[uvium contra Cainitas, post dÜLU- ^^''-O'^ä<br />
vium contra Esauitas, sub prophetis, Apostolis contra fal^sos pro[phe-<br />
tas et Ap[OStolos; et iam d'«ctorib[US. Ideo late amplif[icat istos 2 Tit^ulos<br />
et magnificare eius regLUum, quia vere magnum. Maior pars homicida<br />
et mendax, — Pauciores, qui obed[iunt magListratui, — qui vexant<br />
10 pacem et resp[ublicas, quam conservent. Sic plus hereticorum, Sic<br />
P[lus labefactant, Cum sit res utraque extra, supra vires, tiieri pLacem<br />
et veritatem. Alterum quidem malus et dLivina« virtutis. Ideo desperandum<br />
de nostris viribLUS et implorandum dei auxLiUum. Niülus<br />
mag[istratus conservavit pol[itiam nisi rapti impetu quodam et fort[una<br />
15 et dLixerunt fortLunam fecisse. Et tamen foiLtuna fuit deus. Et hanc<br />
10 conservet lö fecisse] fecisse (dix^erunt)<br />
Dr]alia officia Oeconomica in pace possint consistere et defendi contra<br />
seditiosos et cupiditatem hominum; sacerdotium autem pertinet, ut<br />
subnascens proles deducatur ad regnum coelorum, et ministri Ecclesiae<br />
sunt ceu angeli positi ad defendendam veritatem, ut destruatur regnum<br />
20 Satanae, patris mendaciorum. Haec sunt propria sacerdotum offlcia,<br />
quae semper in mundo inter fldeles extitere et continuum bellum gessere<br />
contra Haereticos. Sic Patriarchis certamen fviit ante diluvium con-<br />
tra Cainitas, Post diluvium contra Esauitas et aUos; Prophetae beUi-<br />
gerati simt contra falsos Prophetas, sicut testantur ipsorum conciones,<br />
25 Apostoli contra pseudoapostolos. Neque enim Satan cessat. Porro<br />
semper malus fuit regnum Satanae. Nam si Ecclesiam spectes, semper<br />
plures fuerunt infideles quam fideles. Sic in Politia semper maior pars<br />
est eorum, qui non obediimt, qui turbas et beUa movent, quam qui<br />
officium faciunt et obediimt.<br />
30 Cum igitur regnum Satanae (si numerum spectes) longe sit ampUus,<br />
deinde tum Politia tum sacerdotium eiusmodi res sint, quae longe supra<br />
vires humanas positae sunt, Itaque nostris viribus defendi et retineri<br />
non [SSg. 1] possunt, palam est, quam necessaria haec oratio sit, qua<br />
David utrunque fortunari et conservari postulat. Atque hie primum<br />
36 vide dtöerentiam inter Eegem Davidem et aUos Eeges mundi. Sentiunt<br />
et vident hoc aUi quoque Eespublicas humana vi retineri non posse.<br />
Itaque dixerunt singulari afflatu numinis opus esse ei, qui bene et foelici-<br />
17 autem eo pertinet B 21 qui B 28 eo [Druckfehler am Zeilenende] A.<br />
;
392 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 182, 1)<br />
HsJ praetulerunt .sap[ientiae, potentiae. lustisL-simi occumbLunt, et econtra.<br />
Si iustitia, potentia: ThcmistoLcles, Cic^ero, DemostliLenes. Ideo dix^e-<br />
runt: fortLuna regit et versat temere, quia non curat nostram potentiam;<br />
quia saepe pauci vincunt plures, ergo aliquid sit supra potrentiam, iu-<br />
stiLtiara, sap[icntiam; ideo vocLabant fortimam. Ergo nece.SLsitatem s<br />
orandi pro utroq^ue dix^it.' EcLclesia et PolLitia non in Nostra manu.<br />
lohLimnes hab^uit in sua EcLclesia Che[rinthum; et alii; Christus Tudam.<br />
Sic Episcopi habLuerunt Ar[ium, PelagLium. Sic nos non iLÖnnen lofjeren,<br />
quod Muntzerani, KarlLStadius, Cing[liuR, SBi^el. In manu nostra non<br />
sunt; satis studiose docemus, praedicamus, disp[utaraus, nihil deest, «o<br />
quod ad officium etc. Ideo dicendum ut psalmus: 'Memento', tf)ue bu
In XV Psalmus graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 1) 393<br />
Hs] qniiintur. Ideo mutanda significatio personarum vel nominuin, res<br />
eadem, Ut nou literaliter, sed oportet canamus psalmum b^ene eum<br />
iütLellifjentes. [581.218"] lam .seqiiamur literalem sensum, quomodo Lste<br />
popLulus oraverit; postea facile accomodabimus. Dividitur in reg[num<br />
i tempLorale et spirituale. 1. ora[t pro r^egno Ecc[le8iastico, post pro po-<br />
lit[ico, et audietis, quomodo distinguat.<br />
'Memento' omnium passionum, afflictionum eius. Euang^elium ^'. 1<br />
passionem vocat crucem; humiliatio et oppressio Christi nihil aliud est.<br />
VLult significare, quod David multa passus sit propter promissa d^ivina,<br />
10 quia, ut habentur in 'Eeg[ibu.s',i persec[utionem patitur a Saul iniquo 'Sam.is, laff,<br />
propter hanc causam, quod unctus a Sam^uele vivente- etc. Hoc infl-<br />
4 oravit 10 in fehlt<br />
') D. h. in den „Büchern der Könige" (hier noch alte Zählung des ersten Saimtdis-<br />
buches). ') Erg. Saale.<br />
Dr] Studiose quidem docuimus Ecclesias neque quidquam desiderari sumus<br />
passi, quod pertinebat ad nostrum officium. Sed hoc non satis fuit.<br />
Quid igitur faciendum est? Fempe hoc, quod Psalmus ait, ut dicamus:<br />
15 Memento, Domine, David, ut 'sanctificetur nomen tuum', ut foedi isti Kattii. e,<br />
prophanatores luant poenas turbatae pacis et Ecclesiae, etc.<br />
Ad hunc modum est Psalmus oratio pro veteri populo, ut Dens<br />
regnum et sacerdotium propter promissiones Davidi factas servare velit.<br />
Est autem nobis quoque usui, quod etiam nos habemus nostrum Davida<br />
ä« et Ephratam, in qua invenimus tabernaculum Dei nostri. Ees enim ma-<br />
nent eaedem, tantum significatio vocabulorum immutanda est. Sicut<br />
autem ipsi pericütati sunt in utroque, ita nos quoque periclitamur.<br />
Quare ima recte canemus hoc: MEMENTO. Porro sequar sententiam<br />
literae simpliciter, quomodo a populo veteris testamenti oratus sit. Facile<br />
S5 enim est postea eum applicare ad nostra tempora. Sicut autem regnum<br />
duplex erat, hoc est regnum corporate et spirituale, ita quoque dividitur<br />
Psalmus in duas partes, primum enim orat pro Eeclesia, deinde pro Po-<br />
litia.<br />
I. Memento, Domine, David et omnis adflictionis eius. v. 1<br />
30 Vocabulum nsr afflictionem, humiliationem, oppressionem significat.<br />
Hieronymus fere ubique vertit pro 'mansuetudine' % sed circumstantiae<br />
arguunt eum loqiü de Davide multa passo propter promissionem divi-<br />
30 ms [Druckfehler] Ä<br />
') So hatte <strong>Luther</strong> im Text für seine Dictata super Psalterium 1513—16 drucken<br />
lassen, Unsre Ausg. Bd. 4, 421, 6.<br />
9
394 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 1)<br />
Hsjnitum oclium et eterLiium iu Säule contra D[avidem. Ideo in regLno<br />
varias persecLutiones, peri[cula, insidias, ut conqueritur per tLOtum<br />
i.«6n.8.s5pSLalmum. Ideo filius David, popLulus opponunt ilhim DLavideni in con-<br />
[spectu dei orantes. Non quod velint D^avidem intercedere pro se, sed<br />
»löm. 4. 3 ofiferunt DLavidem habentem promissa, ut PLaulu.s AbLiahamum, quod '<br />
cred^it cum fldLUcia AbLiahae. Ideo non accipe D[avidem hie pro sua<br />
per.sona naturaliter, sed DLavid promissarius, qui est vestitus, indutus<br />
d[ivina promis[Sione, ut oratio plus formam, i. e. promissa, coucipiat<br />
quam materiam, i. e. Davidem, qui concepit promissa dLivina. David<br />
promis.^arius i. e. habens proLmissiones istas, i. e. oramus pro reg;no non ><br />
Bau. 9, 18 tanquam digni, bene meriti hLanc auditionem. Sed 'prosterLnimu.s<br />
nostras preces indignis^simas in tuis multis miserationibus' i. e. pro-<br />
missis. Isti b[ono exordio utuntur, quando coram deo ap[paret indignus,<br />
sed indutus sua misericordia promissa. ^Jae f)eifft red)t ad deum<br />
i'ut. 18, 12 getretten et orare. Non ut phaLrisaeus: 'leiuuo.' Sed: Domine, gebtenf «^<br />
3 poplulos 12 (pro^misgis) miserationibus<br />
Dr]nam. Sicut enim historia Eegum ostendit, persequitur eum Saul immani<br />
i.KQin. IC, i3fi. odio. Sed cur? Nimirum ideo, quia a Samuele, w^ente adluic Säule,<br />
in Regem unctus erat. Hiuc persecutiones illae, odium, invidia, obtrectatio<br />
et omnis generis pericula in eum derivata sunt. Quod aut«m horum sive<br />
i.sntt. 8,ii Saloino filins, sive totus populus in oratione et conspectu Dei meminerunt, w<br />
non fit eo modo, quo Papistae putant, ut David pro ipsis intercedat.<br />
Sed loquuntur de Davide habente promissiones ac Deum per Davidem<br />
fflöm j,3iilarum promissionum commonefaciunt, sicut Paulus quoque loquitur<br />
de Abrahamo. Quare nomen Davidis non est accipiendum absolute,<br />
tanquam loquatur solum de jwrsona eins; loquitur enim de Davide ii<br />
non simpliciter, sed secundum aliquid, hoc est de Davide promissario,<br />
ut sie dicam, seu habente promissiones et vestito diAinis promissionibus,<br />
ut magis intelligas formam quam materiam. Formam enim docendi<br />
causa voco promissionem, Materiam autem ipsum Davidem, cui pro-<br />
missiones factae sunt. >o<br />
Est itaque haec sententia: Domine Dens, oramus pro regno non<br />
tanquam digni et meriti, ut exaudiamur, sed, sicut Daniel loquitur,<br />
Ion 9, 18 'proKternimus nostras preces coram te in multis tuis miserationibus',<br />
nitcntes eo, quod Davidi promisisti te facturum, ut regnum nostrum sit<br />
perpetuum. Ita pulcherrime orditur orationem, statim in ipso vestibulo ss<br />
ostcntans promissionem. Tlnc exemplum utilissimum est. ut oraturi<br />
appareamus coram Deo tanquam miscri peccatores, non conlidcntes nostro<br />
mcrilo nequc nitentes dignitate nostra, sed quasi induti misericordia<br />
«ur. la, 12 et promissionibuH ipsius. Non sicut ille, qui dielt: 'Bis ieiuno in sabbatho'.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 1) 395<br />
Hs] cm bein bLarniljer^ttjtett et oer^eifLfuiig, quin non sunt promLssiones quam<br />
nn,seraLtioiie.s, misericordiae gratis oblatae. Hae, inquit, factae Davidi.<br />
Deinde recordLare o[mnium ip.sius afflictionum. Non propter afflictio-<br />
nes, sed a{flictione.s in promisLSione, pa.ssiones toleratas, et promls^Ri-<br />
5 oncs manserunt in Davide in omnibLU.s tribLulationibu.s. Cog[ita, quod<br />
promisisti David et ipse multa passus propter eas, ideo Ia§ ön§ ni(f)t ba<br />
öon faUen, sed 'perfice, q-xod incepisti'. ConfLice, quod operatus. Istum*öiM,6<br />
versum trahe ad promissiLonem. 'Memento AbrahLae', Et Moses etc. Xona.iWotca2,i3<br />
quod invocent patres, sed: quibus promisisti, [581. aist»] i. e. habent pro-<br />
10 mis[siones 3 illi, ba gebten! brau. Ne desp[_icias nostras IniqLuitates, sed<br />
tuam dLivinam raisera[tionem, quam promisisti patriar[chis, 'semen, 'i''»!"*.!'<br />
ut cell steHas'. Sic intel[ligamus, ne degeneremus in Sophistarum ab-<br />
surdLitates. Potiorem partem Euangelii non intel[ligunt, alt[eram te-<br />
nuiter. Ideo non de promis[Sione espLcriuntur, Sed sie: 'Memento',<br />
15 i. e. quod fuit tarn probus et communicavit sua merita, et da per merita<br />
8 über 'AbrahLae' steht prophLetae 10 nostras c aus nostram 12 denegeremus<br />
Sophistarum c aus Schophistarum<br />
Dr] Sed memento, Domine, promissionum tuarum. Ifam promissiones aliud<br />
nihil sunt, quam miserationes et misericordiae gratis oblatae.<br />
Ad hunc modum, quod afflictionum meminit, etiam non facit id ab-<br />
solute seu simpliciter, sed secundum aliquid. Intelligit enim proprie<br />
20 afflictiones toleratas propter promissiones, in quibus afflictionibus David<br />
promissiones tenuit nee passus est sibi eas excuti. Dens quoque eas<br />
Davidi servavit. Sicut igitur, inquit, Davidem omnia propter verbum<br />
tuum tolerantem et nitentem verbo tuo servasti, ita nos quoque nitentes<br />
promissionibus tuis serva, ut 'perficias, quod operatus es in nobis'. Adspftu. i.s<br />
25 promissiones enim omnia referenda sunt, sicut Mose quoque facit, cum<br />
dicit: 'Memento Abraham, Isaac', etc. Non enim, sicut indocti Papi- 2.oto[c32, 13<br />
stae somniant, invocavit Abrahamum et Isaac, sed promissiones aUegat<br />
ipsis de semine seu posteritate factas. Harum quomodo potest Deus<br />
rectius commoneri, quam cum isti nominantur, quibus prommissiones<br />
30 Dominus fecit? Has sancti opponunt indignitati suae, peccatis et deme-<br />
ritis suis.<br />
Haec diUgenter sunt inculcanda, ne degeneremus in absurditates<br />
Papistarum, quoriim Theologia scholastica plane nihil novit de promis-<br />
sionibus Dei, sed, cum eae sint potior pars sacrarum literarum, tarnen<br />
35 eas non intelligunt. Alteram autem partem, nempe Legem, tenuiter<br />
tradunt et semiplenam. Ideo huiusmodi sententias sie exponimt, quasi<br />
dicat Psalmus: Memento Davidis, quam sanctus et bonus fuerit, ac sine,<br />
ut per merita eius, quae in nos supererogavit, habeamus regnum etc.
396 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 1. 2)<br />
HsJregLnum CLoelorum. Sic per merita omnium SLanctorum; ista prae-<br />
scindunt misericordiam dLivinam; scüicet personam activam, operantem<br />
et fingit D[avidem habere supererLOgativa merita, propter quae<br />
deus misereatur liuic popLulo, Utlud[a«i adhuc hodie suis meritis messiam<br />
velint mereri. Sed nos habere volLumus D[avidem patientem, habentem s<br />
promisLsionem, indutum, vestitum misericordia dLivina, qui non spargat<br />
in nos sua merita, sed misericordiam et promisLsionem. Ag[amus<br />
g^ratias, quod istam distinLCtionem habemus. Nihil sciunt de DLavide<br />
activo et pas^sivo, tantum ex eo faciunt idolum. EcLclesia non ideo<br />
sancta, quod eius merita nobis proveniaut, sed quia habet promisLsionem lo<br />
dLivinam, quae est uterus eius. Ista non propter idolatrias TarLtarorum,<br />
PapListarum, TurLcarum et omnium iustiLCiariorum.<br />
v-a 'Qui iura^vit': @e gc^et auff Sal[omonem, qui fecit psabnum, vel<br />
1. «an. 8, 84 ff. tempore SalLomonis. Tu promisisti DLavidi regnum. D[avid rursum<br />
promisit tibi temp^lum; hoc iam impletum, quod tibi promisit; serva is<br />
tu etiam tua pro^missa. Sic in fide vel promis^sionis Davidi factae offe-<br />
i. «all. 11,8« rmnt temp^lum deo. Tu dixListi: 'non deerit lucema'; hoc serva.<br />
ll2 praescindit 7 nos o über sua noclimah non 9 facit 10 proveniat<br />
11 qaae] qui eius über (est)<br />
i'']Haec sententia autem palam est idolatria, apprehendit enim nudam<br />
materiam sine forma seu personam activam tantum. Sicut ludaei pu-<br />
tant propter sua merita se velle impetrare Messiam. Ad hunc modum so<br />
plane eadem religio Turcarum, ludaeorum et Papistarum est, pariter<br />
enim nituntur sua dignitate. Nos autem personam activam, cum ad<br />
Dei conspectum ventum est, abiicimus et volumus passivam personam<br />
indutara promissionibus, hoc est talem Davidem, qui spargat in nos non<br />
sua merita, sed promissiones datas et conservatas in omnibus adflic- »<br />
tionibus. Huiusmodi Davidem Papistae non norunt. Cum itaquc tantum<br />
norint activum Davidem, ex eo postea idolum faciunt. Non norunt<br />
eum ita sanctum esse, sicut tota Ecclesia est sancta, non quia habet<br />
bona opera, sed quia habet promissionem gratiae, quae vere sin\is et<br />
uteniR est, in quo Ecclesia geritur et nos omnes. so<br />
V 2 11. Quia iuravit Domino, votum fecit Deo lacob.<br />
ITaec videntur ad Salomonen! non inepte referri posse tanquam<br />
i.aon. «,2411. auctorem huius Psalmi. Vult enim dicere: Tu promisisti Da\adi regnum,<br />
David rursus promisit tibi tcmpluni; hoc nunc pcrfect\un et impletum<br />
votum est, serva iam tu quocjue promissum tuum, ut huic loco et jKipiilo »<br />
adsis. Ad liuuc modum offert templum et arcara in flde promissionis<br />
i.fliin. II, M Davidi factae de 'lucema non extinguenda' ac rogat eam promissionem
In XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,2) 397<br />
Hs] 'Potenti iacob' : de isto iuraLmento non loquitur, tantum hoc habet<br />
textus: 'Vides, quod siib pellibus', ad Nathan. ^aS ftretd)t f)tc (galLO* «S'^''-'-^<br />
mon au§, quod D^avid voverit et iuraverit; Non; tantum simpliciter:<br />
volo in gratitLudiuem et ostens^ionem et confesLsionem istanim pro-<br />
5 mis[.sionura facere aliquid insigne, i. e. templum; üt etiam habuit pra«ceptum<br />
nLullum speciale. 'Abir': 'potens'; deo tribLuit multa nomina<br />
ab effectib[us variis; a pntentia; r)eijjt au(^ robustus bos et ang|_elis tri-<br />
buitur; [581.214»] vim et potentiam populi vocare; sie Mes loquitur;<br />
.sap[ientia non sie intelLÜgit nee loquitur; quia, quod deus mea firmatio,<br />
10 conservatio, victLoria, dicit Mes. OpLcrarius :^inLgegen: si pecLuniam,<br />
15<br />
reg[num, opera facio, sum dives, pot[ens et iustus. Sed \mb idola, et<br />
illa fallunt et 'vaLuitas vanitatum'. Sed hie: qLuamquam .sim paupeiLri- sptrt. i.<br />
raus pop[ulus et in medio regum, regnorum, et tarnen praevaleo Omni-<br />
bus reg^nis. Non est in tua potentia, no[n pop[uli, sed dominus est ip-<br />
sorum.<br />
'Abir': 'fortitudo Iacob', i. e. pop^uli. 'Vovebat potentiae popLuli<br />
ISLiael', i. e. huic, qui est potentia huius popLuli, i. e. dominus, f^etn<br />
leut, qui putant, quod solus deus dat vlrtutem et potentiam. AnaLlogia:<br />
'Ipse est, qui praebet vobis victoriam'. 'Non in multitudine equLorum', l;,,]"^''/*'<br />
20 sed vict[oria mea potentia. Sic Iud[ei eecLinerunt 'potLcntiam', non gen-<br />
6 specialis 7 tjeiflt mit Strich zu 'Abir' Z. 6 gezogen.<br />
Dr] servari. Porro de hoc voto nihil loquitur scriptura, tantum enim habe-<br />
tur illa consiiltatio cum Propheta Nathan, II. Eeg. VI. Sed auctor vo-a.snm. ?,<br />
luntatem Davidis vocabvdo iuramenti et voti voluit commendare, quod<br />
flxum habuerit in animo hoc modo gratitudinem declarare et testari<br />
25 fidem suam in promissionem Dei.<br />
Ubi Latinus fecit: Deo Iacob, in Hebraeo est i-ins, quod magnum<br />
et potentem signiflcat; hoc nonnunquam tribuitur AngeUs, saepe etiam<br />
tribuitur adiective aUis rebus, quibus fortitudo et robur quoddam inest,<br />
sicut bovi etc. Hie autem insigne fidei vocabulum est, quod Deus sit<br />
30 potentia seu vis sui populi. Sola enim fides Deo hoc tribuit, Eatio et<br />
caro plus tribuit opibus et aliis praesidiis carnalibus, quae ipsa inteUigit.<br />
Sed quicquid eiusmodi carnaUum praesidiorum est, vere sunt idola,<br />
quae fallunt. Ista autem est virtus, vis et robur populi, quod Deum<br />
habet. Ha«c virtus, in medio hostium, hunc quasi pugiUum populi lu-<br />
35 daici conservavit. Porro ideo hoc vocabulum Deo tribuitur, ut intelligas<br />
eum solum esse, qui dat vlrtutem et victoriam. Sic alio in loco textus<br />
dicit: 'Alii in curribus et equis, nos autem in nomine Domini.' Sic P;iu-i't-2o,8<br />
26 ^"«as A<br />
2
398 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 2. 3. 4. 5)<br />
?*Ues, nec hodLie plures. Sic PLaulus: 'confortamini in virtLute potentiae<br />
eius' contra diabLolum et omnia. Sequitur forma luramenti:<br />
V.3 'Si introiero': .sunt ludaici pleonasjni, superfluitates. 'Non ibo in<br />
V. 4dLomum meam nec obdormiam oc[iilis meis'. ß« jinb i partes iuramenti:<br />
non in bei legen, i. e. Germanice diceremus: ^ä)<br />
tt»il mein ^eubt nid)t<br />
janfft.' 2;a ift tota pcri.ssoLlofiia Eb[raica bvin: ^rf) '"'I i^n? nuitjeiicbt<br />
hoc impletum ? cum<br />
I)abcn. Est una granimatica quae.stio : Quomodo<br />
D[avid, cum esset ediflcaturus temphim, non; tamen non potuit com-<br />
i.flon. 6,36plere templum, nisi saepius ista 4 faceret. Et vix '7 anni.s'; quare dicit?<br />
Voluntas est idem etc. Artifex comprehend[it onines 4 causas. Ideo<br />
eius volLuntas reputatur pro toto facto. Si etiam ista 4 fecero, tamen<br />
non rügen, et Jörgen, nisi effecero; non quiescam quietc et voluntarie<br />
nisi x>erfecto opere.<br />
V. B 'Donec locum domino inveniam': i. e. tempLlum invadam. Non<br />
2.som.7,2tantum spacium etc. Sed locum domini, ipsara domum, quia arca negl[i-<br />
3 ludaici c atit 3ubaifd^<br />
') Erg. betten.<br />
Drjlus dicit: 'Confortamini in potentia ipsius'. Nam hoc robur aetc-rnum<br />
*'"''*'<br />
'"est et non fallit. Reliqua, praeterquam quod fallunt, etiam sunt mo-<br />
mentanea. Hinc sequitur forma iuramenti:<br />
V.3III. Si introiero in tabernaculura domus meae, si ascendero<br />
in lectuni strati mei,<br />
v.aini. Si dedero somnum oculis meis et palpebris meis quietem',<br />
V.5V. Donec inveniam locum domino, tabernaculuni potcnti<br />
lacob.<br />
Est haec nsQvaaoXoyla usitata Hebraeis, cum masnum Studium<br />
significant, nos una figura diceremus hoc totum: Non acquiescam, prius- ss<br />
quam domino invcncro habitaculum. Ncquo autom liic neecsse rcspon-<br />
dere ad puerilem illani quaestionom, quomodo ])()tu('rit lioc iuranientuni<br />
consistere, cum neque David templum aedificaverit, nec, si ipse aedi-<br />
ficasset, potuerit opus absolvi, nisi saepius conscenderet lectum suum et<br />
dormiret. Nam de voluntate seu animo loquitur, «luo David ad hoc opus so<br />
perüciendum affectus fuit. Porro voluntas seu animus artificis com-<br />
plectitur omnes causas, raatcrialem, fornialcni. liiialcin (•( officicntcm<br />
»6(1111.7, »etiam. Quoniam itaque, sicut in Kegum libro osteuditur, David iiuli^r-<br />
') Dietrich stellt hier, icie auch sonst oft und wie es auch Luttter in der Jiegel tut,<br />
den Vulgatatext nach <strong>Luther</strong>s deutsdier Übersetzung tusammen, in V. 5 bleiben die Worte<br />
der Vidgata et requiem Umporibus meis fori.<br />
ao
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 5) 399<br />
H8]gebatur sub pellibus. Dens fecit me regem et in eternum sessurus super<br />
5<br />
throLnum fllius meus. Non patiar, ut d^ominus sub pelLÜbus. Patres<br />
et proLphetae non volunt deum speculari, sed incamant et certo loco<br />
persona[m [331. 214b] appreheusibilem. Domum vocat, ubi est arca, quia<br />
v^ult dLicere: Dominus debet sedere in tempLlo et domo a me edif[icato.<br />
Non adulteri, vagi ocLuli, sed intenti, affixi ad l[0cum habita [tioni.s dei.<br />
Alii ludei non herebLant üxi.s ocLidis et corde in arcliLa, q[uamquam pro-<br />
misisset: 'hie hab[itabo. Ibi ponam nomen meum'. Hie offeretis, appa- i.rsh. ii,36<br />
[reatis coram me. Ideo deus .semper hab[ebat l^ocum certum, ubi pro-<br />
10 missum suum fuit, quod velit esse. lacoLb, Adam, AbLraham erexit<br />
tab[ernaculum, altaria, sed sie, quod dLivino signo vel ostento conür-<br />
maretur. ^a§ i)at geljeijfen: coram domino. V[olo loeum domino pa-<br />
rare, debuerit roo^^nen er sub pellibus, rattert? qLuamquam hie sacerdotes.<br />
Est miserum tab[ernaculujn, altaria, — ego pulchLram domum.<br />
15 Faciam domum, quae sit clarisLsima in orb[e terLrarum, hoc promittit.<br />
Sic hodie nos ]Sro[n roeiter faren quam in iLesum Ch[ristum, qui est arca,<br />
propLiciatorium nostrum, sebasma, in quo herere deb^emus et d^icere:<br />
1 in fehlt 7j8 promiserat 9 me(o) zu 12 Coram Domino r<br />
Dr]num esse ratus est, si ipse habitaret in cedrina domo, arca autem sub<br />
pellibus esset, explicat haec figura summam voluntatem, qua optavit<br />
20 hanc indignitatem tollere.<br />
Porro hie iterum notabitis, cum de tabernaculo potentis in lacob<br />
loquitur, quod sancti Patres et Prophetae non simpliciter Deum in coelis<br />
habitantem speculati sunt, sed Deum apprehensibilem in certo loco et<br />
quasi persona quadam indutum. Deus enim per se est natura inflnita.<br />
25 Ideo cogitationibus simpliciter apprehendi et circumscribi nequit. Eespicit<br />
igitur David ad verbum, quo Deus se alligarat ad arcam, quam cum<br />
in templum collocaturus erat, vocat templum tabernaculum seu habitaculum<br />
Dei lacob. Hie sapientes ludaei disputarunt: Deus inflnitus<br />
est, stultum igitur est putare eum rectius coli in isto loco quam alibi.<br />
30 Sed laudandi sunt oculi Davidis, Salomonis et aliorum piorum, qui<br />
non vagabantur opinionibxis suis in infinitum, sed verbum secuti Deum i.ston. 11,36<br />
tantum eo in loco quaerebant, ubi se inveniri velle verbo revelaverat.<br />
Qui ibi offerebant, dicebantur coram Domino offerre. Qui adorabant,<br />
dicebantur coram Domino adorare. Sic Adam, Abraham, lacob habue-<br />
3b runt altaria, ubi Deus se revelarat et signo coelesti confirmarat se ibi<br />
esse. Quia enim Idolatriae peccatum nemo potest effugere, si non ipse<br />
Deus locum et modum cultus ostendat, Ideo semper in mundo piis certus<br />
26 allegarat B
400 In XV Psalmos graduiim. 1532 33. [1540.] (Ps. 132, 5. 6)<br />
Hs] Extra illum hoLminem niliil de deo. Si illum habes, die: Dens, habitator<br />
CLoeli et terLra«, habitat in isto homine.<br />
'TabLernacula potenti' iterum. Pluralc 'tabernacula' fortas^se<br />
propter diversas partes istius tabLcrnaculi: 1. interniim, SLacro-SLanctum,<br />
propicLiatorium, ubi semel in anno SacLerdos. In altLcra quotLidie sacer- *<br />
dotes immolantes. Deinde popLulus in atrio, quia omnes intendebant<br />
corde et ocLulis in tabLernaculum, propiciatorium. Ideo vocat habi-<br />
tacula vel mansiones. 3)a§ ift luraLmentum, hoc iam nunc factum et<br />
narrat impletionem iam.<br />
V. 6 'Ecce audLivimus eam': (3tt)e, dicit, hoc, quod vovit DLavid, im- lo<br />
pl^evit SalLomon et sie, quod ift locus eeleb^er et exit fama in C€t[eras<br />
g^entes. Invenimus illam domura, praedicatur, quod deus iam habLitat<br />
in tempLlo isto a SalLomone edifLicato, Non in Gibeon etc. Iam trans-<br />
l^atum tabLernaculum in temphim fixum, solid um et non transferibile.<br />
1. in Gilead, Gibeon, Silo et tnavb ömb er* getrieben, Gaba, et fpncirt; ü<br />
ubi erat, babiei erat SRom^; In exeri^citu. '35a max iiLnjer .^L^rr ©[Ott, et<br />
16 nbi erat o<br />
') = utnher. ') <strong>Luther</strong> ineint aus httlwlischtr Auffassunci her: dtr TlauptsiU<br />
der Beligion.<br />
Dr) locus ostensus est, de quo promissio fnit Deum ibi esse, audire. loqiii<br />
velle etc. Nos hodie nuUura habemus locum corporalem, sed oninia sunt<br />
in Christo. In hunc unum debent intenti esse oculi et corda nostra. Solus<br />
enim est nostrum aeßaa/ta, Ita ut recte dicatur extra hunc hominom le- 20<br />
sum nuUum esse Deum. Itaque, qui eum apprehendit fide, habet Deum.<br />
Qui non apprehendit, Deum nulluni habet nee potest habere.<br />
In Hebraeo nomen tabernaculi phnale est, videlicet propter partes<br />
templi. Nam propiciatorium erat, in quo non licebat nisi semel in anno<br />
comparere summo sacerdoti. Deinde erat sanctum, in quod licebat solis 25<br />
sacerdotibus ingredi. Tertia pars erat atrium, in quo reliquis tribubus<br />
adorare licebat, hoc est vulgo pariter et principibus. Etsi autem solis<br />
sacerdotibus in sancta et ad propiciatorium ire coucessum erat, tarnen<br />
Omnibus communis erat promissio futurum, ut ibi orantes exaudirentur<br />
Inde accidit, ut, etiamsi üierosolymis non essent, tamen orantes faciem w<br />
taii.6, iiet oculos versus templum flecterenl fiducia promissionis, quam Domi-<br />
nus tabernaculo afflxerat.<br />
v.«VI. Bcce audivimus eam in Ephrata, invenimus eam in cam-<br />
pis silvae.<br />
TToc est, votum Davidis nunc est impletum, praedicat\ir eniiu Do- a,<br />
minus habitare in ist« templo a Salqmone aedifleato, quod est eiusmodi,
In XV Paalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 6) 401<br />
Hs]ubi erat, ba giengen jie f)in aum gebet. [S3l. 215«] lam in templo stabilis<br />
locus et rnutata illa mutabÜLitas loci. @ot jet) gelob [Ct. Impleta ista<br />
proinis^sio D^avidis, quam fecit deo, quia edificatum tempLlum.<br />
'In EpliLrata': Ebnaicum obscurat istum psalmum, i. e. in regino<br />
5 ludae, i. e. leruSLalem. Violenta expositio, sed muä fo fein, quia nusquam<br />
legimus templum domini fuisse in EpliLrata i. e. Bethlehem. Ergo<br />
intelLligimus per metonoraiam David Ephrateum, qui iam transtuUt<br />
domum suam ex Beth[lehem in leruLsalem, quia possessio translata dat<br />
ei aliud nomen. Est ergo leruLsalem ab ipso D^avide, quem insignit',». 3tt.<br />
10 quod edifLicaret tempLlum, propter David Ephratei roillen. Iam HierusLalem<br />
est bethlehem propter D^avidem bethlemitam, qui regnavit iam<br />
in lerusLalem. Sic, cum dico de PapLa: glorenfe regirt iRom. Sic de<br />
dLoctoratu Italico : Bononia regirt scholam lip^sensem; jungem ^ i)at turcam<br />
gefc^lLagen. Est vere frequens figLura: Pomerania regit EcLclesiam<br />
15 WitLtenbergensem. i. e. tempLlum invenitur in regno ÜLavidis. Non<br />
iactatur ELphratae nomen propter DLavidem, sed promiSLSiones, quae<br />
huic Ephratitae donatae. ludei non digni, quibus dedit templum, sed<br />
propter DLavidem.<br />
3 editam 13 über turcaai sieht Bab^yloiiiam 16 nomen] nö 17 dedit eis<br />
') Erg. psalmus. *) = Ungarn.<br />
üi-]ut post hac non sit transferendum in aUa loca, sicut hactenus accidit.<br />
30 Iam in Gilgal, iam in Silo, tandem in Gabaa erat. Porro ubicunque erat<br />
arca, ibi simul Dens erat. Nam promissio arcam sequebatur, ubicunque<br />
tandem locorum esset. Nunc, inquit, flxus et stabiUs locus est, in quo<br />
arca et templum manebit, quod, si in hoc loco non erit, nusquam in toto<br />
orbe terrarum erit.<br />
« Sed quid est, quod dicit in Ephrata esse? nusquam enim legitur<br />
domum Domini fuisse in Ephrata, hoc est Bethlehem. Etsi igitur figura<br />
paulo videtur esse durior, tarnen certum est per Ephratam intelligi<br />
regnum ludae, cui praefuit David Ephrateus, ut idem sit: in Ephrata,<br />
hoc est: in Hierusalem, ad quam David Ephrateus transtulit sedem re-<br />
30 giam. A rege itaque Ephrateo per Metonymiam Hierusalem vocatur<br />
Ephrata, sicut etiam in Germanico saepe solemus, ut si dicam: Saxonia<br />
libere confessa est Christum Augustae coram Caesare et toto imperio.<br />
Hie Saxonia significat Ducem illustrissimum et perpetua memoria Eccle-<br />
siarum dignum lOANNEM, electorem Saxoniae, qui genere Saxo fuit.<br />
35 Sic dicimus: Pomerania regit Ecclesiam Vuittenbergensem, hoc est<br />
loannes Bugenhagen Pomeranus. Eo autem hac figura hoc in loco voluit<br />
26 Bethehem A 36 Vuittembergensem A<br />
Sut^etä aBerte. XL, 3 26
402 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 1H2,G)<br />
Ha] 'Invenimus eum in canii)is': TautOLlogia; idem bis repetitur propter<br />
certLitudinem; i. e. HierusLalem. Sic sepe in pro[phetis 'Libanus'. In<br />
go(?n*i!aZachLaria, lereLmia: 'Gilead tu mihi', 'Aperi, libane, p^ortas tuas'; 'lor-<br />
danis' etiam dicitur. Eb^raicae figLurae sunt. Lyb^anus, quia edificata<br />
ex cedris Libani. Ideo -\adetur quasi migrasse LibLanon in lerusLalem et ^<br />
Libanus factus ex lernsLalem. Sic: bie '2)ibijcf)LC Ijexbc^ si veniret huc<br />
cum lignis, tum bäum ftunben l)ie, quae illic jolten etc.; i. e. locum habi-<br />
tationis dLci invenimus 'in loco sylvestri', i. e. in leruLSalem, propter<br />
multitudineni lignorum abietuni, quibLiis edificata, 'in hoc campo'. Si<br />
cui obscura, difficilia etc., proLphetae habent asperas figuras, obseuras; lo<br />
vocat leruSLalem saltum, libanum etc.; i. e. summum beneficium, donum,<br />
scire 1 locum habitationis divine, i. e. hab^ere verbum. Ibi conservatur<br />
EcLclesia, regLnum sp[irituale, iLegnuni celo[runi; habere locum certum,<br />
ubi possis audire deuni loquentem, ben f)aben<br />
[S8l. 215''] toh" l^ie. Hie orabimus,<br />
impetrabimus et faciemus omnia. A persona et Materia habet duo u<br />
nomina: a persona 'Euph^rata', a materia 'campus sylvae'. Sic hodie<br />
maxLimum donum, posse nominale locum et personam. Ibi vincunturdia-<br />
b^oli insidLiae, machinae mendaciorum, quia deus habLitathic. Sic ex istis<br />
locis conservatur EcLclesia contra falsas doctLrinas et seditiones. Ideo nunc<br />
9 abictum<br />
>) Unsre Ausg. Tischt. 1, 409, 16; 2, 641, 13.<br />
Dr] uti Propheta, ut intelligas templum praedicari non propter Salomonem, »o<br />
qui templum aedifica\nt, nee propter populuni praesentem confluentem<br />
ad templum, sed propter Davida habentem promissionem istam. Sicut<br />
enim supra admonui, promissio est summum, quod considerari debet<br />
in Omnibus; ad eam hie rcspicit et significat ex promissione, non ex<br />
meritis datum esse templum. jj<br />
Eepetitio seu ravToXoyia est, quod addit: in campis sUvae. Nam<br />
campos silvae vocat Hierusalem, sicut Prophetae saepius eam vocant<br />
€a(*. 11, 1 'Libanon', quod ex cedris Libani sit aedilicata et ligna Libani quasi migrasse<br />
Hierosolymam videantur. Superior itaque appellatio ex persona, liaec<br />
autem ex materia ei est indita. Pertinent autem hae figurae eo, ut dis- so<br />
camus, quam magnum donum sit haliere locum, in quo verbum Dei<br />
dooctur. Il)i eniin est et conservatur Ecclesia, hoc est regnum coelorum.<br />
Ilunc locum, inquit, liic habemus, ubi templum est aedificatum pro-<br />
missione divina, hie enim verbum audimus, hie Deus nobiscuni Io(|uitur,<br />
hie oranius et facimus omnia, quae ad Dei cultum pertinent, hie vincitur ss<br />
Diabolus et omnes eius insidiae, furores, mendacia, quibus Ecclesiam<br />
perturbare et gloriae Dei ac Ecelesiae nocere conatur.<br />
23 DftTid Ji<br />
:
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pr 132. 7) 403<br />
Hb] 'Intrabimiis in mansiones': S)aö muö ÖerufLnlcm fein, rt)eils na
404 In XV Psalmos praduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 8)<br />
V l 'Surge, domine, ad requiem tuam, tu et' : Ibi iteriim apLpellat locum<br />
verbi 'requiem divinam' ut supra 'tabLernaculum', 'mansionem', ut<br />
3ot. u, SS Christus: 'Veniemus ad eum et mansionem', ba jol imfer tird) jein. tam<br />
ab bis, qui volunt doceri, quam orari: Templum iam ediücatum, iam<br />
invenimus arcam, surge, domine, ad iLOcum tuum et collocare et habites b<br />
»•'hie nobiscum, ba€ ift requies tua. Oratio infra: 'Hec requi^es mea". 'Tu<br />
et': '3)0^ ift aujbei'Lmajfen f[ein gerebt, quod deus velit simpliciter certo<br />
1[0C0 et modo coli. Qui non tantum in celis habitas, non coleris vagan-<br />
tibLUS cogLitationibus et cultibLUS variis secundum huLmanas cogLita-<br />
tiones. [iBl. 216»] 'Et arca': alligat et affigit eum ad istam arcam; hoc lo<br />
stultum in cordibus sapLientum hom^inum et ridiculum gentibus deum<br />
herere in istis teneb^ris et l[Oco arcae, quod ibi velit coli et praeterea<br />
nullibi. SapLientia: qualis deus, quem habent Iud[aei in antro suo tene-<br />
2.9Ro[tsu,s4bLro8o ? Sed : 'ubi fecero memoriam, ibi veniam, benedicam te'. 'Celum<br />
i.Bön. «,»7 celLorum non capit' me, quanto magis etc., scilicet pro mea persona et is<br />
]4 Teniam e aus venies<br />
^']VIII. Surge, Domine, in requiem tuam, tu et arca fortitu-<br />
dinis tuae.<br />
Hie denuo appellat locum verbi requiem divinam, hoc est taber-<br />
naculum, habitationem seu mansionem Dei, sicut Christus loquitur:<br />
^oii. 14. 53 'mansionem apud eum faciemus'. Est autem oratio haec, quam subiicit no<br />
superioribus, quasi dicat: Templum aedificatum est ac nunc arcam in<br />
id collocamus, surge igitur ad locum tuum et collocare, ut habites no-<br />
biscum. Haec enim est requies tua, vis cnim certo loco et modo coli<br />
nee tibi placent variae opiniones et cultus varii secundum inventiones<br />
liominum. Es quidem Deus coeli et coelum est solium tuum, sed a nobis a<br />
non sie vis coli. Hoc vis, ut agnoscamus te hie babitare et ut in hoc<br />
uno loco te quaeramus etc.<br />
Porro stultum et ridiculum est in cordibus sapientum hominum<br />
Deum affigere huic loco et ceu murem collocare in istas sanctuarii tene-<br />
liras, quod tantum ibi et nullibi alibi velit coli. Sic vicinae Gentes, ju<br />
•juibus ludaeorum religio nota fuit, mirum in modum olTendit, condudi<br />
hoc modo in angulum infinitam naturam. Sed Deus homi [SPg. m] num cogita-<br />
tiones non solum non curat, sed damnat quoque et statuit ex suo verbo<br />
1. «Ol« jo. Hesse cogitationes nobis formandas. 'übicunque ego', inquit, 'memoriam<br />
Hominis mei fecero, ibi ero.' Quasi dicat: Scio locum istum in Hieru- jj<br />
salom angustiorem esöe, quam ut me possit capere. Nam quem coelum<br />
coeloruni non capit, quomodo antrnm id caperet et tam brevis arca t<br />
Iran pro mea maiestate et persona mea non indigeo alicuius loci, sed<br />
liro tua Salute tu indiges, ut sit certuB locus, in quo adores, me invenias,
In XV Psalmos giadnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,8) 405<br />
Hs] maiestLate ; nullus locus necessarius pro divinitatc, sed pro tua salute,<br />
Vit sis certus, ubi audias, adores, recipLias benedictionem.<br />
Ergo pro te sum in isto antro, ne diab^olus sedLUcat te variis cogLita-<br />
tionibxis, ut nos sub PapLa et unusqLuisque in viam suam propter istas<br />
5 vaLrietates et errores opinionum; constituo pro tua necesLSitate, nou<br />
mea, illum unicum locum, tan gIei(f)tüoI in celo blLCibeit. Area certe res<br />
corpLoralis ut templum. Sic apud nos. Nos debemus scire deum incarna-<br />
tuin. Potentialitas Christi est humanitas, est res corporalis, non deus; sed<br />
in isto volo ego, deus, apLparere tibi et extra illam carnem noio audiri,<br />
10 cog[itari, ado^rari, audire, benedicere. Ergo coram ista ar^ca nos onincs<br />
adoramus. Sicut illi pecLcaverunt, qui extra arcam et propi[Ciatorium<br />
adoraverunt, Sic hodie etc. Si ludei dispersi in g^entes adorantes con- Jian. e, 1<br />
verteb[ant faciem ad Ie[rusalem propter arcam, Sic dispersi nos in Omnibus<br />
locis concurrimus et convenimus in iLCSum Ch[ristum natum<br />
16 de virgLine, pas^sum etc., sed ad dex[teram, — ba fomen wir al ju jamen.<br />
EcLclesia est una et uno loco, i. e. Christo. Istos locos bene disce, qui<br />
alligant deum in locum certum, quia valent ad resistendum idol^atriis<br />
'^J verbum audias, benedictionem accipias etc. Hoc tua necessitas postulat,<br />
ne, si ego talem locum tibi non destinem, diabolus te decipiat et tu, cum<br />
20 credas me adorari et coli, ipsum Satanam adores et colas. Hoc periculum<br />
tuum cogit, ut ego constituam certum locum, in quo sit memoria mea.<br />
Quanta quaeso fuit nostra sive insania sive stulticia, quod alius Eomam,<br />
alius Hispanias petüt, quasi non ubique esset nobis praesens Deus in-<br />
vocantibus eum in nomine Christi? Quanta porro opinionum extitit<br />
?5 varietas, cum singuli sibi deligerent peculiarem modum colendi Dei?<br />
Haec ne a populo Dei fierent (sicut tamen Prophetae ostendunt esse<br />
facta), constituit Deus unum certum locum, ad quem convenirent, non<br />
quod non etiam alibi esse posset, sed ut populus haberet, quo cum veniret,<br />
certo inveniret Deum.<br />
so Area quidem fuit res corporalis, sicut templa apud nos habent ma-<br />
teriam, ex qua aedificantur. Sed quia Deus verbo suo ei corporali loco<br />
alligaverat suam praesentiam, erat vere habitatio Dei. Sic scimus verbum<br />
esse incarnatum. Corpus itaque Christi seu caro est corpus et caro vera,<br />
humanitas eius est vera humanitas. Sed in carne, corpore seu humanitate<br />
35 ista tanquam in speculo quodam exhibitus est nobis et propositus Deus.<br />
Deus in carne illa sie apparet, ut extra hanc carnem nolit coli et cognosci<br />
non possit. Adoramus itaque nos quoque coram illa arca, quae nunc<br />
est, coram 'propiciatorio' nostro, ho mine Christo, etstatuimus: qui extra gjöm. 3,25<br />
hoc propiciatorium adorant Deum, peccant et sunt idolatrae, sicut<br />
38 statuiaius, quod, qui B<br />
1
406 In XV r.salmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,8)<br />
Hsl et iudicandum omnes doct^rinas. ludLaei: qniidquid colitur extra locum<br />
arcae, est idolatria. Adam; q^uicquid offertiir extra altare, hoc consti-<br />
tiituni ex idLolatria. Est irnum alt[are solum. Sic quod Adae altare,<br />
lud^aeis arca, nobis Christus. Et Christiani: ubiciinque est suum ver-<br />
»f. 110,2 bum, 'foPLtitudo' ; 'fortitudo': scitis 'virgam virtu[ti8'. Manda, deus s<br />
VI. 8, 3 virtLUtis, i. e. regLe. 'Ex ore', ps. 8., i. e. ubi tu potenter regis, auxiliaris,<br />
defendis et exePLces dLivinam tuam virLtutem erga nos. Quid facit?<br />
P[eccata d^imittere, exaud[ire, iuvare, lib^erare a pLeccatis et remitLtere,<br />
libLerare a morte, diabLolo, defendere a pLCCcatis, hostibus. Ergo d^ivina<br />
virtus est alligata huic arcae, ut olim altaribus patrum, lani Diristo. lo<br />
[S3l. 216»'] Qui eum accesserit, inveniet, si moritur, vitam; cum i)remitur<br />
P[eccatis, rLemissionem PLeccatorum et letitiam coiiLScientiae ; si diab^olus<br />
eum divex^at, p^acem et securitatem; Si mundus od^it et perseq^uitur,<br />
securitatem et victoriam. Iste virtutes non sunt liumanitus, Christus<br />
non regnat ideo, ut divites flamus, sed sunt virt^utes divinae, libLcrant «»<br />
ab illis malis, ex quibus nos non posLSumus lib[erare, et praesertim a<br />
diab^olicis malis. Sicut lud [ei auxilium, vitam, pacem invenerunt coram<br />
arca, quae fuit eorum cel[este regLnum, ut DauLiel et Esa^ias vocant<br />
Dr]peccabant et idolatrae erant, qui illo tempore alibi quam in templo<br />
Deum quaerebant et colere volebant. Itaque pü, etiani cum Hierosoly- w<br />
S)an. 6, II miß non essent, tarnen orantes vertebant faciem ad temphim et Hierusa-<br />
lem. Sicut Ecclesia hodio dispersa per orbcm terrarum tarnen in eo convenit,<br />
quod orat in nomine lesu, cuius passione et mcritis nititur. Atque<br />
ita per fidem in Christum est tantum una Ecclesia. Huiusmodi sententiae<br />
igitur, quae Deum sie alligant ad unum certum locimi, diligcnter sunt a<br />
observandae; valent enim ad resistendum omnibus idolatriis et ad omnes<br />
doctrinas iudicandas, Sicut ludaei unirersalem hanc potuere statuere,<br />
quod omnis cultus extra ilhim locum tabernaculi esset idolatria. Sic<br />
Patriarchae potuerunt iudicare de aris, quas in iis locis condiderunt,<br />
ubi eis apparuit Dominus. Neque enim templum contra templum, non s«<br />
ara contra aram fuit coUocanda, sed unum templum, iina arca, una ara<br />
erat, sicut nobis unus Christus est, in quo Deus habitat et invenitur.<br />
Ideo magnifico titulo appellat: arcam fortitudinis, hoc est: regni.<br />
Sicut Psalm. CX.: 'Sceptrum virtutis', Item VIII.: 'Ex ore infantium<br />
•5i,|'^;*<br />
perfecißti virtutem', Sic arca fortitudinis seu \irtutis, ubi Deus i)otcnter >i<br />
regit, auxiliatur, dcfendit et excrcet divinam virtutem siuim pro sahite<br />
hominum, exaudiendo eos, remittendo peccata, consolando, iuvando<br />
contra liostes, Satanam, mortem etc. Ilaec divina virtus, inquit, est<br />
alligata liuic arcae, ideo rede appdlatur arca fortitudinis. Fuit alligata<br />
aris patrum, nunc alligata est homini nato ex Maria virgine. Ad hunc «u<br />
quicunque accesserit, sentiet virtutem divinam. Si moritur, inveniet
In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540] Ps. 132,8.9) 407<br />
Hsjcelum et 'popuilum rofiLis CLclestis', Et luciLueos sanctas 'Stellas celi',^"^- J^"'<br />
DanLiel: Antichristus multas Stellas Meiiciet'. Isti hoLmines potuerunt:<br />
efferre. Ubicunque semper resiclet, ibi ELCgnum. Si deus residet in<br />
ar^ca ista, ergo arLca est rLegnum C[elorum. Ergo qui sunt in isto pop[ulo,<br />
5 sunt in reg^no c[elorum, ergo oranes sancti huius pop[uli sunt stellae<br />
cell. 'Antiq[uus' adversaLrius deiicit. Sic ipsi magnificarunt istud Dff. i»<br />
verbum; ubi verbum, ibi regnum dei, regLnum C[elorum, victoria mortis<br />
et Salus. Nunc in fide, post mortem in specie; tamen res eadem, quae<br />
iam creditur, cum ea contra manifestam visionem videtur. Sensus non<br />
10 intel[ligit tantam rem, habere verbum purum; habetur CLoelum, terra,<br />
vita et Salus eter^na. Ibi sedet in ar^ca regni sui.<br />
'SacerdLOtes tui induantur iustitia': Hoc etiam quot[idie oramusV9<br />
in concionibLus: SßLnjev iLteber ^icn &iott \voÜ 0n§ ieijuien für folLjdien<br />
3 efferre] scheint geschrieben eöeret semper] sp 11 salutem<br />
Drjvitam, si premitur conscientia et peccatis, inveniet remissionem pecca-<br />
i» torum, si divexatur a Satana, inveniet pacem, si a mundo infestatur,<br />
inveniet securitatem et vlctoriam. Nam Christus, cuius regnum est,<br />
non ideo regnat, ut nos cumulet opibus, ut locupletet nos bobus, equis,<br />
agris, haec enim habemus es primo Genesis, sed ut divinam virtutemi.iDioiei.js<br />
faciat et liberet ex Ulis malis, ex quibus nos nostris viribus non possumus<br />
»0 nos vindicare, sicut fideles illius temporis liberavit ab omnibus periculis.<br />
Fim enim arca eis tanquam coelum, ubi invenerunt salutem ab omnibus<br />
malis. Ideo populus fuit regnum 'coelorum' et sancti in popalo fuerunt^^^-j^g"'<br />
'stellae coeli', sicut Scriptura et Prophetae huius populi religionem<br />
magnifice ornant, et hie arca appellatur arca fortitudinis, hoc est divinae<br />
«5 virtutis. Ubi enim Deus residet, ibi est regnum Dei. Eesidet autem in<br />
arca hac et populo isto. Ergo arca est coelum et, quicunque sunt in isto<br />
populo residentiae divinae, sunt regnum coelorum. Hinc Daniel de<br />
Antiocho, quod 'deüciet Stellas'. Eecte enim, ubicunque verbum Dei est, San. 8, m<br />
ibi statuitur esse regnum Dei, coelorum, vitae, victoriae mortis, peccati<br />
»0 et omnium malorum. Ad hunc modum verbum in mundo contemptibile<br />
est magnifaciendum.<br />
Sacerdotes tui induantur iusticia et sancti tui exultent.v.s<br />
Haec petitio idem est cum iUa, qua nos in concionibus nostris utimur,<br />
cum rogamus, ut Dominus det sanctos et bonos ministros verbi et prohi-<br />
35 beat, ne malis doctoribus inter nos locus sit. Nam Deus in regno suo<br />
27 Daniel] David .ß<br />
»
408 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 9)<br />
Hsjptebigern et lerem. Ipsc est in suo reg^no. Si non volumus f)ic l^aben,<br />
OTo«ii.9,38potest alibi. Ideo orandus pater, quia 'multi' etc. 2)06 jtnb ministri<br />
verbi, angeli, proceres, senatores et 7 S^urfLÜrften in hoc reg^no et alii<br />
Pl^rincipes et pastores etc. 55u es Cesar et sedes in tuo regLUO; da, ut<br />
nostri pastLores from ^ein, quia sacLerdotes jtnb, qui debent huic Imp^e-<br />
ratori in suo regLUO ministrare et gubLernare popLulum. Et hoc fiat iuste.<br />
Non tantum dictum de induitate iustitiae private, sed de iustitia regendi,<br />
quae nunquam potest esse corrupta, quia verbum est purum; si etiam<br />
non purus pro mea persona, tamen bap^tismus, [391.217»] quem confero,<br />
est purior quam sol. EucliLaristia sanctius sanctissimis, si etiam ministretur<br />
jier ho[minem pl^enum peccatis. Ideo est iustitia poli^tica, non<br />
personalis, qua iustus meis operibus. Sed. t)Ln|ev $i.evr 6J|_ott det gra^tiam,<br />
ut sacLerdotes nostri sint get[Ieibct et ornati iustitia. Kon iustis vestibLUS,<br />
6 über ministrare sieht verbum, Kuchi^aristiae Sac^ramentum, minas 10 sanctissimis]<br />
ssrorum [= sanctissimorum] 11 Ideo (non)<br />
Dr]e8t quasi Caesar quidam. Sicut igitur Principes sunt Caesaris ministri<br />
Zt\.ii,i et quasi pars praecipua regni eius, ita in Christi regno sunt 'Angeli pacis' n<br />
seu ministri Euangelii. Qui igitur pro regno Dei orant, hos necesse est<br />
mottft 9, 88 orare, ut Dominus donet fideles ministros. Sicut alibi dicit: 'Messis magna<br />
est, rogate Dominum messis, ut mittat operarios in messem suam'.<br />
Horum operariorum labor est administrare Sacramenta et communicare<br />
doctrinam, consolationes, minas etc. Hoc igitur ut iuste fiat, necesse »<br />
est operarios iusticia indui, non sohim privata illa iusticia, quae singulorum<br />
est, sed maxime publica iusticia, quae est ministerü seu verbi,<br />
quae nunquam potest esse corrupta. Quia, et si persona potest esse vitiosa,<br />
tamen ipsa administratio verbi et Sacramentorum non est vitiosa. Neque<br />
enim verbum aliquid accipit a persona, sicut nee Sacramenta. Si igitur si<br />
essem ego sceleratissimus honio et tamen secundum ministerium et<br />
vocationem meam baptisarem, Baptismus propter \atiosam personam<br />
non vitiaretur, sed retineret puritateni suam et esset purior sole. Sic<br />
verbum, quia est verbum Dei, est etiam purius sole, \itcunque vitiosus<br />
et peccator sit, qui id docet. Sic Sacramenta sanctissima et purissima so<br />
sunt, etiamsi per indignum homincm adniinistrentur. Ad hunc inodiim<br />
loquitur de iusticia rcgentc ac gubernantc in hoc regno, non de personali<br />
iusticia, qua sumus singuli iusti nostris operibus. Haec enim iusticia<br />
51. u,«qiiia nunquam est sine vitio secundum scntcntiam: 'Pro liac orabit ad<br />
te omnis sanctus', ideo alia iusticia opus est, (|uat' nunquam sit cum si<br />
vitio. Ea est iusticia, qua administratur regnum Christi, nenipe ipsum<br />
verbum et Sacramenta.<br />
'J3 quae nunquam] quaecunque AB fugl. oben lls Z. Sj
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,9) 409<br />
Hs]pompa Aaronica in suis exter[m8 vestibus, sed si fuerint induti iustitia,<br />
hoc est, quod eorum of[flcium sit iustum, hab[eant verum moLduni<br />
Sac[ramenti, consolatio sit verum verbum. 'Si quis', PetLrus: '3Saö<br />
tr rebt et t^ut, ut sit dei VLerbum et opus'. Dicit: quando baptiso, bap[tis-<br />
5 mus est opus et admim8[tratio plane d[ivina, quam non finxi, sed baptizans<br />
baptizo virt[ute divina; quando accedo morientem, consolor, non<br />
facio hu^mana virLtute, 8f>d ex mandLato d[ivinae voluntatis. Sic: Non,<br />
feci hoc et tarnen hoc, baptisavi et non. Et econtra: Accepi' de manu<br />
tu[a bap[ti8mum dLivinum. Audivi vocem t^uam et non, Imo sonantem<br />
10 deum per os tuum. Sic rectum, quando is, qui dat et accipLit, pro d^ivino<br />
officio. Quando SchLwermerus voluntarius venit: oportet certis opLcribus<br />
mereri V[itam e[ternam, sie ciberis^, vestiaris, ICLiunes, vigiles, tunc<br />
salvus, hi saCLerdotes Iniquitate, iniustitia, blasph^emia, sacrÜLCgio.<br />
Sunt sacLcrdotes et ministri, sed amiserunt ornamenta sui ministerii,<br />
15 verum vestitum; omnino habent veram administ[rationem, sed sedu-<br />
7 facio facio 14 (habent) amiserunt<br />
') Worte der Gemeindeglieder an den Prediger. ') In medialem Sinne gemeint<br />
Dr] Hinc facile intelligitur, quam puerUiter de Iiac iusticia disputant<br />
ludaei, qui intelligunt iustas vestes et pompam Aaronicam. Etsi enim<br />
non licuit Sacerdotem aliter vestire, quam verbo Dei erat constitutum,<br />
tarnen ea non est eiusmodi iusticia, qua regnum hoc promovetur. Tum<br />
20 autem vere induti sunt Sacerdotes iusticia, cum iustum officium admi-<br />
i üeiHt.xi<br />
nistiant, hoc est, cum verbum pure docent, sicut Petrus dicit: 'Si quisi.!pcm4.n<br />
loquitur, tanquam sermones Dei', Cum Sacramenta pure administrant,<br />
ut, quicquid tum loquuntur tum faciunt, sit aut verbum Dei aut opus<br />
Dei. Sic qui baptisat, non facit aliquod suum opus, quod aut ipse finxerit<br />
25 aut excogitarit, sed baptisat in virtute divina. Sic qui consolatur afflictam<br />
raentem, facit id non ex sua voluntate aut electione, sed ex certo prae-<br />
scripto divinae voluntatis. Quare etiam, qui verbum id audit, non debet<br />
accipere tanquam verbum hominis, sed tanquam vocem de coelo so-<br />
nantem. Sic iustum est ministerium, quod vere sit in virtute divina,<br />
30 et haec est vera iusticia.<br />
Contra qui sie docent, ut iubeant ödere propriis meritis et operibus,<br />
ut certam vestiendi, comedendi, ieiunandi etc. formam praescribant,<br />
sicut Papistarum et Turcarura iusticia tota in his externis consistit,<br />
tales Sacerdotes sunt induti iniquitate, iniusticia, blasphemiis et sacrijs<br />
legiis. Amiserunt enim praecipuum ornamentum sui ministerii et verum<br />
vestitum, quod non vere docent nee gubernant vere, sed seducunt potius<br />
homines specie gubernationis et ministerii sui, idque impulsu Satanae<br />
odientis hanc iustam administrationem et subvertentis Sacerdotes. Haec
410 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 9)<br />
Hs]cunt, tyrannisant, ocLcidunt et nocent. Istam orationem debLcmus<br />
orare, qnia lianc ministrationem diab[()his odit. Si Christus etiam in<br />
ßuo rejr[no sedel et nobis loqiiitur, tarnen diabLolus subvertit Sac[erdote8<br />
huius regni. Ut in reg;Lno polLitico, q[uamquani Cesar sit et electores,<br />
tarnen potest Belhim anrichten, ut fiant PLrincipes tyranni. Ideo orandum, ^<br />
ut, qui sunt rejrLentes, et iuste gubernent, ne collabatur ista polLitia.<br />
Sic Episcopi sunt, ofÖLcium habent, bap^tismum, altare, cathedLram;<br />
orandum, ut iuste administrent illa, ut vere dent Sac[ramentum et vere<br />
consolentur infirmi, ut g^ratiam dei habeant. Cinsr^lius
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 9) 411<br />
Hs]et secura in deo con[.scientia; nemo potest contuibare; qui habet tri-<br />
stem conLScientiam, non habet pacem, quia dicit se pecLcatorem; hoc<br />
peccatum facit enm bctnibt. Ideo p[eccatorihus deus det ^[ratiam, ut<br />
habeatis fttb- Sic hie: ut popuibis tmis simul cum sacerdotibus audita<br />
5 VLera praedicatione gratiae exultent in illo verbo, sint securi, ament,<br />
letentur, triumphent. Qui sie gnbernatur, quia omnis credens E[uanjielio,<br />
est sanctus; qui par*:icipat in hoc reg[no, baptisatur, communicat,<br />
est S[anctus. Sic qui in pop^ulo isto, qui hab^ebat ar[cam, erat sanctus.<br />
Nos eius popLuIus et pertinemus in eius fet)fertl)um, unus I[mperator,<br />
w rex Christus; ergo orat, ut pop[ulus sit letus et iucundus. Ubi? in domino.<br />
Conclusio : Ulcus noster Ilcsus Christus, rex et ImpLcrator, non<br />
instituit regLnum suum ad tristLitiam et mortem. Non confert b^ap-<br />
tismum, ut occidat, non SacLramentum ut venenum, sed ut securus sis,<br />
letus. Ideo praedicat: sis securus, habLeas pacem. ^as tft ve(f)t gebet.<br />
15 Ergo regLnum iustitiae, 'exultationis', ps. 118. Ergo Christi meinung, W- n« »*<br />
ut non rex, ut ocLcidat suos, sed iustif Licet, vivificet, consoletur, erigat<br />
1 nemo c aus neminem 3 eum] se<br />
Dr| bona conscientia, quam iiista sacerdotum administratio praecipue effl-<br />
cit. Cum hac precatione convenit precatio Apostolica, a qua Apostoli<br />
suas Epistolas fere ordiuntur: 'Gratia vobis et pax a Deo patre' etc. i.Sot. i i<br />
20 Gratia est remissio peccatorum. Hanc sequitur necessario pax seu<br />
bona conscientia, quam hie David vocat exultationem. Sententia igitur<br />
est: Sancti tui, hoc est populus simul cum sacerdotibus audito vero<br />
verbo iusti ministerii exultent in illo verbo, sint securi, triumphent etc.<br />
Vocat autem sanctos propter usum verbi et ministerii, quod sanctum est.<br />
35 Sic ludaei vocabantur sancti, quia, ut supra dixi, erant in illo populo,<br />
qui habebat arcam et verbum Del, res vere sanctas et sanctificantes. Sic<br />
Ecclesia nostra quoque vocatur sancta non praecipiie propter personalem<br />
sanctitatem, quam adesse necesse est, sed potius propter sanctitatem,<br />
quam verbum et sacramenta afferunt ad rite utentes. His precatur<br />
30 laetitiam, ut sint in Domino laeti et iucundi.<br />
Est igitur sententia huius particulae haec, quod Eex noster lesus<br />
Christus ideo nobis dedit verbum, ideo iussit nos baptisari et uti sacramento<br />
Corporis et Sanguinis sui, non quod nos occidere tanquam veneno<br />
aut contristare velit, sed ut simus laeti, iucundi, securi, habentes pacem<br />
35 et bonam conscientiam per ipsius meritiim. Ergo Christi regnum est<br />
regnum exultationis et salutis, sicut alius Psalmus quoque ostendit:<br />
'in tabernaculis iustorum', hoc est in Ecclesia, 'est vox exultationis', sp(. ns, is<br />
quia norunt regem suiim Christum hoc velle, ut per ipsum habeant<br />
consolationem, vitam, securitatem et victoriam contra mortem et Sa-
412 In XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.J (Ps. 132, 9)<br />
Hb] et fa^ciat impavidos et pacatos. 'S)a§ jinb Sancti Christi, qui amant etc.<br />
@6 jol ir hing mit frcuben fjfien; quare vocatus, baptisatus, vocatus<br />
Euangelisatus, SacLramento suo refectus, verbo dei erectus; quare<br />
coDtristerl Causa regriLi non est, quod contristLer, sed diab^oli et mea.<br />
Qui vere cred^it se baptisatum etc., quid trepidarett Est insertus in *<br />
regLnum \-ite, conclusus in misericordia. Diab^olus non sinit nos %'idere<br />
nostras opes, glorias, fSt. 218»] facit crucLcm, ubi nulla, sed tantum<br />
Salus et victoria. Loquitur de quadam moniali, deus multies serravit in<br />
Bab[ylone, quae, quoties tentabLatur a diab^olo despLcrationc, diffid^en-<br />
tia, diceb^at: Christiana suni. Sic diab^olo ein ^linb befd)cib fol geben; lo<br />
non diu disputandum, Sed: sum Christianus; Non from': sum baptisatus.<br />
Non potest inquinare ELuaneelium, Sac[ranientum, bap^tismum. Ibi<br />
4.moitJ3,i9accepi promisLsiones opulentissimas d^innae miscricordiae, 'deus non'<br />
fallit, 'mentitur', quia ipse dedit bLaptismum, sacLramentum, verbum,<br />
locutus mihi per suum ministrum, meum fLratrem. Uno verbo fujravit is<br />
diabLolum: Christiana sum. Sic in nobis nulla causa, quare contristemur.<br />
') NämJich: wie der Tetifel dem Menschen roncirft: aber: . . .<br />
Dr] tanam. Haec ig:itur est Christianorum seu, ut hie vocat, sanctorum<br />
exultatio et triumphus. Cur enim Christianus contristaretur aut doleret,<br />
cum per Eiiangelion in regmim Christi et gratiae vocatus, baptisattis<br />
et Corpore ac Sanguine Domini refectus sit et quotidie verbo erigatur »<br />
contra desperationem et pavorest Si igitur reliqua est tristicia, non<br />
accidit id culpa huius regni, non verbi et sacramentorum, sed mea et<br />
Diaboli culpa, quod verbum non vera fide amplector nee penitus ei<br />
credo. Cur enim paverem, si vere crederem me esse baptisatum, vocatum,<br />
communicatum et sie insertum in regnum vitae, comprehensum in f><br />
gratiam et conelusum in misericordia Deif Satanae igitur hae technae<br />
sunt, qui non sinit nos videre nostras opes et glorias, sed fingit tenta-<br />
tionem et cruces, ubi crux nulla est, sed salus et victoria.<br />
Eeete igitur praedicatur puella illa, quae, cum tentaretur a Satana.<br />
respondebat se Christianam esse et sie in eo viro acquieseebat.' Neque jo<br />
enim multis cum Satana agendum est, si obiieit peccata; reete facis,<br />
si tu ei obiicias Baptismum, quem ne ipse quidem negare potest, quin<br />
habeas. Item si verbum, quo vocatus es in regnum gratiae, ei obiicias,<br />
quod cum verbum Dei sit, qiiomndo te falleret t Ad hune modum non<br />
potest in eroxlente locus esse tristiciae, sicu'idom agnoseit in sc baptis- »<br />
mum, vcrl)um, eommunioncm corporis et sanguinis Christi, gratiam.<br />
]8 dnleret] doloret AI! 20 rcfertiis A 'Jl tristicin] iustitia li 31 faois] utii B<br />
') Untre Ausg. Tischr. 6, TlJ unter ,Vudi fleifllidjer Änobfn*.
In XV Psalmos graduura. 15a2/33. [1540.] (Ps. 132, 9) 413<br />
Hi]Eatio, quia bLaptismus, Sac[ramentum, verbum ift ba, 'fortitudo dLivina',».<br />
rLemissio pLeccatorum, hie g^ratia. 'Quare contristaris ? Spera in deo.'^t. 4a. e<br />
'S)a^ iftö, ba^ einer G[ratiam, bLaptismum, Sac^ramentum oerlirct, hec<br />
culpa mea et diabLoli, quod cogLitem de meis meritis etc. et cogLitem de<br />
5 infLcrno ardente, morte seviente etc. Hec causa tristitiae. Hoc est<br />
amisisse regLnum, arcam virtutis, bLaptismum. Sed quando iterum<br />
appreLhendis eum, spera iterum etc. Ideo 'silet ad deum fortem' etc.,^i. ca,<br />
consolatorem meum. Ergo r^egnum pacis, letitiae, exulLtationis, et eternae,<br />
nisi quatemis impeditur per diabLoIum et CLarnem nostram, quod<br />
to p^eccata nostra plus vidi_emus quam remisLsionem et ad^ten nostra<br />
opera quam bLaptismum et dignitatem nostram quam verbi. Si plus<br />
remisLsionem ponderaremus et remisLSionem quam nostra opera et<br />
peccata, etc.! Ideo oremus, iit deus bel)ut a falsis prophetis, det veros<br />
et pacem, post illam gratiam, ut leti agLamus gLratias et praedicemus.<br />
15 %a§ ift regLnum Ecciesiae dei, CeloLrum. Christus ImpLcrator in eo est,<br />
Dr]favorem et misericordiam Dei. Quomodo igitur potest non laetari et<br />
gaudere? Sed quia verbum et illa Dei dona saepe patimur nobis excuti<br />
et oculos alio convertimus, hinc necesse est oriri metum, tristitiam et<br />
desperationem. Accidit autem hoc partim nostra culpa, partim Diaboli,<br />
20 qui nos, ne sentientes quidem, abducit a verbo, ut cogitemus de nostris<br />
sive meritis sive demeritis, Item de morte saeviente, de Inferno ardente;<br />
de bis malis cum cogitamus, sine Christo perimus absorpti tristicia et<br />
doloribus. Hoc enim est arcam foederis amittere. Qui igitur in hisce<br />
periculis verbum iterum apprehendunt, salvantur et admiratione quadam<br />
ji rerum ipsi secum Davidis exemplo dicunt: 'Quare contristas me, anima !|!f. «. e<br />
mea, et quare conturbas mef, si quidem sum in regno Christi, hoc est, in<br />
regno pacis, laeticiae et exultationis aeternae quidem, nisi quatenus impedi-<br />
tur per Diabolum et carnem nostram, quae diligentius intuetur et pluris<br />
facit peccata et indignitatem propriam quam Baptismum et suavissimas<br />
so promissiones Dei. Haec autem est sapientia, imo pestis abscondita in<br />
carne nostra, quod magis afficimur immundicie nostra quam puritate<br />
verbi et sacramentorum. Quare qui in verbo consistunt, vere in portu<br />
navigant, securi ab his procellis et tempestatibus terrorum. Orandum<br />
igitur est, ut habeamus bonos pastores et fldeles dispensatores verbi Dei.<br />
S5 Hi enim huius boni occasio sunt. Nam regni Christi hie est ordo : Christus<br />
tanquam Imperator sedet in Ecclesia tanquam templo seu solio suo,<br />
Doctores quasi Principes eins regni pure administrant verbum ac vere<br />
docent. Horum officium seu gubernatio non est irrita. Itaque Ecclesia<br />
triumphat, insultat morti, peccato et Diabolo, quia seit se esse sub<br />
16 posset B<br />
»<br />
a
414 In XV Psalmo3 graduum. 15S2/33. [1540.] (Ps. 132,9. 10)<br />
Hslsedet in arca sua. Ministri vere docent. PopLulus cum sacerdotibus<br />
letantur, insultant diabLolo, morti, p^eccato; quia sunt sub isto reg[no<br />
3oi).i«, SS Christi, oportet ibi esse pacem et pietatem cordis. 'In mundo pressura'.<br />
Hactenus de regLUo ecelesiae gebet, ut det pios praedicatores, ut con-<br />
servet popLulum in Tera docLtrina. Alia pars psalmi de regLno pol|^itiae. »<br />
V. 10 'Propter David servum tLUum': loie tru^L^G ^^d^i ev jid) ba. [931. 218'»]<br />
Sa fundat orationem etiam super promisLsionem; sicut supra vocLavit:<br />
B.s'Abir' iacob', Sic hie literam 'deum Davidis' pro regno, quia D^avid<br />
gehört proprie ad regLnum. 'Propter': ibi DLavid in praedicamento<br />
qualitatis, relationis, non substantiae. Non est C[aro, SLanguis et corp^us, lo<br />
anima, sed indutus promis^sionibus. Inspice eum cum cyth[ara, i. e.<br />
suis promissis, quibus deus eum vestivit prae ceteris regib^us totius orb[is<br />
terLParum. Ideo fürt billid) CythLaram, i. e. 'propter' tuas promissiones.<br />
8.S5n.8,i9 Quid promisisti? 'Ego scmper statuam lucernam Davidi in suis posteris',<br />
i.Bön.g.w'Erit ex lumbis tuis'. 5Id)tung ju i)aben, ubi deus corp^oraliter vel spiLii- is<br />
tualiter promittit, vel cum condicione, ut hie- Istam proLmissionem<br />
habet duplicem, quod regj^num DLavidis nunquam desiturum; 1., bie<br />
ift sine omni conditione: et si etiam eins posteri^, 'non semen tuum'''<br />
12 eum] est 13 über 'propter' steht 'David*<br />
') ^^2s. •) Nämlich sine conditione. ') Erg. defecerint. *) £rg. deerit.<br />
Dr] imperatore Christo in gratia. Haec est vera pax, nempe pax<br />
3o*. 16, 33 cordis. 'In mundo cnim pressuram' habet. Ad lumc moduni tanquam «<br />
summum donura flagitat Propheta, ut sacerdotes induantuj iusticia et<br />
postea populus exultet. Haec prima pars est huius Psalmi. Nunc se-<br />
quitur secunda pars:<br />
v.iol'ropter David, servum tuum, non avertas faciem Christi tui.<br />
Haec est nova precatio, quam totam iustituit flducia promissionum. as<br />
Hie enim sicut supra quoque vocabulum David non significat proprie<br />
substantiam illam, sed qualitatem potius, hoc est Davidem indutum et<br />
ornatum promi8.siünibus de regno, quasi dicat: Oro te, ut etiam regnum<br />
nostrum serves et benedicas et nobis adsis, hoc autem oro non sim])li-<br />
citiT mea causa, quasi dignus sim, cui ista largiaris, sed fiducia promis- so<br />
i.Wn. e,i»8i()num, quas fecisti patri meo David, cum dixisti 'non dofuturam lucernam<br />
dumui David* etc. Pertinet autem hoc ad exemplum et ad doctrinam,<br />
ut nos (|iiiique oraturi potissimum a
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 13ä, 10) 415<br />
Hsjetc. Siciit IsLi'aeli pop[iilü 2 promisLsiones: 1. eternae posseSLsionis.<br />
•'' ineternum<br />
'Erit mihi pop[iilus ineternum'. Postea condicionalem : 'öi custOLdieriiit^;,^,"^^-,^;,'<br />
P[raeceptum meum, in ista terra manebunt'. Utrumqiie factum.<br />
PopLiüus mansit in etermim pop^ulus, terra amissa. RegLnum ÜLavidis<br />
mansit, et tamen rLegnum amissum; temporaliter oceubuit<br />
populus et regnum. §ie tüirbä temporaliter fttngen, et tamen eternum.<br />
%Si mali, visitabo', sed 'misericordiam' meam, alibi etc. i^d) tüit bo§ gej<br />
''j*' '.j'"<br />
resLnum äuftoven, ut ju boben (ig. ^d) roi( in^ terram n^emen, ut non locum<br />
habLeant, et tamen manebit popLulus. Esa^ias: 'Abbre[viatio' : ^'jjjg'"' ^'<br />
«0 abiiciet pop^ulum et tamen reservabit. Sic sudaverunt prophetae. Reg-<br />
[num ÜLavidis mansit et manebit in eterLnum, Ut LucLae 1. An^'elus. iiut.i.a»<br />
Non deficiet l'undaLmentum ; Deflciet et non; propter iniquitatem popLuli<br />
et destruetur terra, sed, edificabitur novum reg[num et popLulus, quia<br />
I[srael sunt primitis'a EcLclesia et fundamenta. Sic destruit et edi'Lioat.<br />
»5 'Deducit ad mortem' etc. Ibi loquetur de pol[itico et [331.219»] corporalii.eam.2,6<br />
regno, quia supra de Ecclesia.<br />
'AverLtas': Eb^raiciim potest exponi de Christo vero, sed seq[uentia<br />
textus, qiiod de SalLomone et succesLSoribus reg[ni temporalibus, quia<br />
8 lu fehlt lig mit Strich zu misericord!ani Z. 7 gezoyeit 11 maneliuiit 12 propter<br />
mit Strich zu Deficiet gezoyen 13 destruetur (popLulus)<br />
') = ihnen.<br />
Dr] conditionem nostrorum openim; sie Davidi est promissum regnum<br />
ao corporale, si posteri eius maneant in verbo et voluntate Dei.<br />
Tales sunt reliquae legis promissiones. Nam eo nituntur, si populus<br />
costodiat pactum Dei, sicut in Mose cernitur. Spiiituales autem pro-.^ >ii,„je,9 ^<br />
missiones non nituntur conditione humanorum operum, sed simpliciter<br />
misericordia et veritate Dei. Itaque etsi populus Israel regno exutus<br />
S5 et e terra sua pulsus est, tamen promissio de semine Abrahae non est<br />
sublata. Ita enim textus dicit: 'etsi eiiciam et disperdam eos, tamen<br />
misericordiam meam ab eis non amovebo'; sie Esaias: 'Faciet Dominus 3ef. 10, s;<br />
VuJg.<br />
consummationem et abbreviationem . Hoc est, Dominus consummabit<br />
et perdet populum propter peccata sua, et tamen propter misericordiam<br />
30 servabit reliquias, ex quibus nova Ecclesia enascetur. Sic promissio<br />
hoc in loco de domo David est conditionalis et eventus ostendit regnum<br />
totum eversum esse; et tamen verum hoc quoque est, quod Angelus dicit:<br />
'Sedebit super solium Davidis nsque in seculum'. Haec contradictio j,u, ,_ ,0<br />
nunquam potest conciliari, nisi tale discrimen promissionum Dei fa-<br />
35 ciamus. Omnis autem ludaeorum error in hoc discrimine positus est:<br />
vident magnificas promissiones de terra et regno. Deinde etiam, quae<br />
de regno spirituali promissa sunt, ea accommodant ad corporale regnum.
, 3„„ JJ^]<br />
416 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 132, 10)<br />
RegLes appellati 'Christi'. Ut David: 'Non mittam manum in Christum*<br />
t. 2am. i.uetc. Ad Amalech[itam: 'Quare non timiiistif etc.; quia Saul fuit unctus<br />
verbo dLi\ano et dLivina autoritate. Ideo dictus 'unctus' dei. Hoc nomen<br />
lün. ». 26hab[ebant bLoni et mali reges, praesertim in hoc pop^ulo. In UanielLe<br />
fingunt ludLaei Agrippam et alios E^eges 'unctos'. Eeges Syrie etiam j<br />
i.»iin. 19, li'uncti'. Unctus i. e. rex. Ideo sino blLciben 'Christum' regem temporalem.<br />
'Fa[ciem': i. e. praesentiam reg^is i. e. regnum ipsum. Non toUas<br />
regnum, polLitiam tuam, domine, quia tua est, tuum tempLorale regnum,<br />
sunt ibi tuae leges. Da, ut ibi Rex, principes, Xus, aequitas, discipLÜna<br />
in oecoLUomia et omnibus ordinibus istius reg^ni; per sediciones, sectLas, lo<br />
simulationes, odia, furta hominum jevieift; be{)ut, @ott! Regnum petere<br />
Est petere pulchLram pol[itiam, ubi mala puniuntur, servatur equitas,<br />
iustitia vendendi, emendi. Regnum dicitur ab ordinatione iustitiae;<br />
i. e. ne toUas reg[num, sed sine mauere, quia in eo est Ec[clesia tua, hio<br />
docetur v^erbum tuum, hie tu^i sacLerdotes, sancti; hi non possunt con- u<br />
i.iim. 3, if. sistere, si omnium seminant' contemptum. Sic Pau^lus 1. Timo. 2.<br />
Sub Kar^olo nostro Est Ec^clesia dei, saerLamentum dei. Orandum, ut<br />
deus non sinat Imp^erium coUabi bellis, tumultibus impediri et confundi;<br />
3 Amalechi^itam] Ämachiitam<br />
') Erg. als Subjekt mali.<br />
l>rl Hinc surffunt eis illae laetae et pertinaces spes de regno restaurando,<br />
sed facile iudicium est, quam stulte errent; sed videamus iam ad Psalmum. »<br />
Cur Davidis mentionem faciat, diximus; propter promissiones igitur<br />
Davidi factas petit, ne avertatur seu toUatur facies Christi, hoc est:<br />
Regis. Est enira appellativimi nomen, quod simpliciter signiflcat Regem<br />
i.gam.si, 7Beu unctum, sicut David dicit: 'non mittam manum meam in ohristum<br />
Doraini', hoc est in Saulem vcrbo seu mandato Domini unctum. Porro «<br />
faciem christi vocat praesentiam Regis seu ipsum regnum divinitus<br />
donatum et constitutum, quasi dicat: Serva, Domine, populum tuum,<br />
iu8, iudicia, aequitatem et totam administrationeni politicam, ut onmia<br />
iusto ordine flaut, ne pax turbetur per seditioncs et intestina odia, ne<br />
disciplina per adulteria et reliqua scandala confundatur aut deformeltir. jo<br />
Haec enim et liis similia ad regnum pertinent. Neque enim regnum pe-<br />
tere est simpliciter coronam petere, sed pulcJiram et bene constitutam<br />
politiam, in qua tuta sit innocentia, contra pravitas et scelera gravitcr<br />
puniantur. Haec omnia flagitat Psalmus, cum rogat, no tollatur facies<br />
Christi. st<br />
[iBg. n] Causa autem est, cur hoc potissimum petat, quod in isto<br />
populo Bit Ecclesia et verbum Dei, cui non potest esse laus, ubi caetlibus,<br />
i.tim.i it belÜH et logum contemptu omnia ardent. Sic Paulus quoque iubet 'orari
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 10. 11) 417<br />
Hs] Deinde Cesar est pacatus et priiiLcipes et nos. Ergo orandum, ne tollat<br />
5<br />
istam taciem regni. Nos accusamiir perturbationis istius reg[ni. Sed<br />
docemus per orationes iuvari, per verbum divinum erigi et consolari.<br />
22. sepiietnbris] TepLimus altLeram partem istius psalmi, quae est oratio<br />
pro altLoro regno, pol^itico, quia ita coninncta sunt et insita 2 ista impLcria,<br />
ut alt[erum sine altLcro; si non pLax et tranqLuillitas, pietatem non<br />
pos^suraus colere vel cum diff^icultate et morte. Si non est E[uangelium,<br />
tum totus mundus etc.» Ideo orandum, ut sit sana doctLrina et pax<br />
poli^itica, ut Sit mens sana. [öl. Jütb] sed raro contingens. i. e. ne tollas<br />
10 hoc TLegnum. Nititur liec oratio — ut omnis — promis[Sionibus divinis.<br />
NLhil orandum, nisi certum sit posse impetrari. Habemus non solum<br />
praeeepLtum et proLmissionem, sed formam: 'ut sanctÜLicetur', 'ad^ve-ffliatii). e.sf<br />
niat', 'flat vol^untas', econtra etc. 8ic ista oratio, qua orat pro regLno.<br />
Sic facite o^mnes domino, q^uando fit temporalis promis^sio: ut sequitur:<br />
15 'luravit dominus': Hie psalmus äuget illam promis[sionem iura-v.<br />
mento. Et omnes promis^siones personales sunt cruentae, quia mancher<br />
pro[pheta jein f)aU bruber laffen ^oben. Pro maiore parte fuit inflatrixSct.o.sf.<br />
5 quia est ita 8 tum c aus tot[us 9 rari zu 9 Promissiones sanguinariae<br />
am oberen Bande der Seite 11 impetrari c aus oratre 12 nach sed nochmals sed<br />
') Erg. perit.<br />
Dr]pro Eegibus, ut vitam agamus in trünquilHtate'. Hodie sub Caesare<br />
Carolo habemus aliquas Ecciesias bene constitutas, in quibus sana doc-<br />
20 trina et iusta Sacramentorum administratio floret. Orandum itaque est,<br />
ne Deus tollat faciem Christi ac bellis Ecciesias collabi sinat. Nam sub<br />
pace Caesaris est etiam Ecclesiarum pax. Ad hanc orationem diligenter<br />
hortamur nostros. Quomodo igitur impii homines nos accusare audent,<br />
quasi simus pertiirbatores pacis? IVIilii quidem dubium non est, si ulla<br />
25 re pax et tranquillitas conservatur, fleri id potissinnim nostrarum Ecclesiarum<br />
precibus. Quid enim orarent adversarii aut quid Christus largiretur<br />
suis hostibus et persecutoribus?, qui ne quidem, quomodo orandum sit,<br />
norunt.<br />
luravit Dominus David veritatem et non frustrabitur v.n<br />
30 eum : de fructu ventris tui ponam super sedem tuam.<br />
Diximus institutam esse secundam partem huius Psalmi, in qua<br />
oratur pro regno PoUtico. Haec enim duo regna, Politicum et Spirituale,<br />
etsi sunt inter se diversissima, ita tarnen coniuncta sunt, ut alterum sine<br />
altero vel vix vel omnino non possit consistere. Ubi enim pax deest,<br />
35 ibi pietas sine summis pericuUs non potest coli. Contra, ubi verbum<br />
deest, ibi sine fine errandum est. Necessaria igitur oratio est pro pace<br />
SutfterS WtxU. XL, 3 27<br />
u
418 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 11)<br />
lls] praesumptuosorum hominum. Et econtra infirmorum consolatio. Quando<br />
proLpbeta c^epit incTep[are Eeges et popLiilum, au(l[ivitM Tu heretice,<br />
diab[oli prupliLeta, casti^as Eegem et damnas etc.; Nonne legisti in<br />
2 flij/VwP^L^''^' ^^ libLris EegLiim, quod d[eiis iuravit David successcreni,<br />
qui nunquani defieiet de th[rono? Si Eegem, ergo etiam regnum. Ideo i<br />
^"<br />
7i,'u impossibile ! 8ie roevfacnö ampliJLicieit fjalien. Ided fuit cruenta et niisera<br />
proLmissio contra prou)hetas. Si papLa habLeret istam promis[sionem<br />
sRottii.ss.ao contra nos, Ego cras redLirem ad cuciilhim. Arrogavit sibi tanien: 'Ecce,<br />
vobisLCum usque ad'. Ut hie: 'Ponam super sedem', Item: 'non def[iciet<br />
vir, sed usque in eternum', — Sic hodie: EcLclesia non potest er^rare; •»<br />
Christus est cum sua spon^sa in finem mundi. Et pa^pa arrogat sibi<br />
') Nämlich <strong>von</strong> den falschen Propheten.<br />
PrJPolitica et regno. Ad haec evnn verbum accedit, eo maior causa est,<br />
cur Deo agamus gratias. Diximus autem hanc quoque orationem niti<br />
promissione Dei. In oratione enim praecipue spectandum est, ut nihil<br />
oretur, nisi quod certiim est ac impetrari potest. Propter hanc certitu- i»<br />
dinem non sohim praeceptum de oratione traditum est, sed etiam certa<br />
orandi forma et concepta verba, ut vocant, praoscripta sunt. Causae<br />
quoque certae ostensae, pro quibus dum oramus, certi sumus Deo gratam<br />
fliatu.s.s esse orationem, Sicut cum oratur pro 'sanctificatione nominis' Dei etc.<br />
Huc pertinet, quod hoc in loco proinissio augetur iuramentu, ut eo cer- w<br />
tior esset.<br />
Haec promissio de regno temporali sicut est valde magnifica, ita<br />
quoque occasio mortis fuit multis sanctis Prophetis. Sicut enim pro-<br />
missiones erigunt afflictas et pias mentes in suo vero et proprio usu, ita<br />
quoque in abusu inflant securos et praesumptuosos, qui üdncia harum »•'»<br />
promissionum postea persequuntur pios. Sicut manifesta exemphi in<br />
Prophetis sunt, qui, cum castigarent idolatriam Eegum et damnarent<br />
impios cultus ac ideo minarentur interitum regno et populo, nisi eos<br />
3«. S7, 15 abiicerent, tanquam haeretici rapiebautur ad supplicia, quod contra<br />
lianc et alias promissiones k)querentur. Et in spetiem sane niagnum so<br />
argumentum fuit, quod Prophetis obiiciebant: Si promisit Dominus,<br />
quod ülü David in seciihini .sedebunt sujjcr sedem Davidis, inipcssibile<br />
est a Eege tale aliquid üeri, piopter (juod destruatur regnum. rrnfecto<br />
tarn magnificam speciem Papae regnum non habuit, quanquam is quoque<br />
eodem modo promis.sionibu8 Christi abusus est ad stabiliendani tyranni- a<br />
dem siiam el idolatricas abhominationes. Quauto supenilio iactaruut,<br />
watm.vs.ioquod Christus Ecclesiae auae dixit: 'Vobiscum ero usque in finem scculi' 1<br />
38 limuf B
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 11) 419<br />
Hs]hanc promisLsioneni in suam sedem datam. Et ista vox Christi: 'Ego<br />
vobiscum' facta cruenta, sanguinaria vox, per quam multi S^ancti mar-<br />
tyres occisi praetextu liuiiis suavisLsimae et vivacisLsimae consolationis.<br />
'Ego vobiscum', 'portae inferi' etc. Simul tarnen ' sevus, atrox 'Antiochiis' wanb. u! is<br />
.<br />
: . . , . ^<br />
.1. TOaft. i, ji. ai<br />
i sui regni, pcrversonim pesLSimus lioniiniim. Idee vides, quanta possit<br />
lieri divinorum promissio perversitas. Sic de Arnos contra Eegem:imo»T. lof.; ii<br />
'terra'. Postea mit eim fteden ju tob ic()hig. Ama8[ia erat idol^atra. Ideo<br />
dicit: 'Sanctitudo Eegis', Itcx constituit istud templum dLci, tu impug-<br />
nas dLivinam ord[inationem, quia rex promissus huic pop[ulo successor<br />
10 DavidLis; q[uidquid rex locutus et fecit, ^at^ ge^etffen: deus ordinavit;<br />
ut cum papi^a: qLuidquid dix^erit, fecerit, est ärt[iculus fidei; Si increpLaveris,<br />
negaveris; morieris. Sed quando captivi abdLUcebantur per Regem<br />
Nini[vltam et Bab[ylonicum, ['^1.220«] ibi erat consol[atio omnium infirLmorum<br />
ludLaeorum. Ubi praesump^tuosi prius, occidLerunt tum, —<br />
15 Ibi pii, fideles, abiecti iLudaei consolLabantur: Non deficiet de sua<br />
ecLclesia; ludeis servabit fidem, quam promisit. Sic regularis abusus,<br />
quod promisLSionem dj^ivinam arrogat praesumpLtio h0[minum et oc-<br />
cidunt, ut hodie nos pap^a. Et utinam hec 'Grex', Matth. ultLimo. Nonsuf.u,»<br />
4 sevus] setrux [VoTklang des folrjenden Wortes] Antiochus c avs Aiitioclium<br />
8 templum] (p)emplura zu 13 'Ego vobiscum sum' am oberen Bande der Seite<br />
•) Erg. Christus est. Das Game ist ein Paradoxon echt <strong>Luther</strong>scher Kühnheit; der<br />
Gedanke fehlt im Druck, weil Dietrich ihn nicht verstand.<br />
Dr] quasi vero hoc ad Papae nunquam interitiiram tyrannidem pertineat.<br />
30 Sic puicherrima illa consolatio: 'Portae inferorum non praevalebunt' anott^.is.is<br />
cruenta et sanguinaria facta est ac multis sanctis exitio fuit, quod eam<br />
Papa sibi et tyrannidi suae usurpavit. Haec enim sola ratio fuit, qua<br />
probaverunt Papam non posse errare tanquam Ecclesiae caput. Ad<br />
himc mod\;m promissionibus, quibus Deus voluit suos erigere, impii et<br />
J5 securi homines abutuntur contra veram Ecciesiam. Haec erat causa,<br />
cur Arnos Prophetam non posset ferre Amazia Sacerdos, Arnos vii.<br />
'In medio domus tuae', inquit, 'seditionem contra te movet Amos. Nonamo» ?, icf.<br />
potest terra sustinere sermones eius. Sic enim dicit: Gladio peribit<br />
lerobeam et Israel captivus abigetur de terra sua'. Quasi vero impossi-<br />
30 bile hoc esset et Eex, eo, quod Eex erat, impune peccare posset. Atqui<br />
postea res docuit vanam istam fuisse fiduciam, Prophetam autem<br />
Vera dixisse.<br />
Ad hunc modum abutuntur impii promissionibus Dei, arrogant eas<br />
sibi, cum tamen ad veram Ecciesiam pertineant, ac flunt praesumptuosi et<br />
35 securi. ISTon cogitant de peccatis suis, non de iudicio Dei, sed securissime<br />
saeviunt in sanctos. Sicut hodie in Papatu videmus. Ita opprimitur<br />
,<br />
'<br />
27*<br />
: •
420 In XV Psalinos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 132, 11)<br />
HsJiudLicant sua malefLacta et doctirinam. Contra nobis est consolatio,<br />
qui opprimimur, qiii transferimur in Bab[ylonem et ALSsyriani et dLiu<br />
obnüinur PapListis, heretiois, nostris tyLiannis et PLrineipibus, a falsis<br />
fratribus, a pl^ebe et popLulo indomito; videtur interire iLegnum ChLristi,<br />
Nomen blaLsphematur, rel[igio conspuitiir, facies, in ocLulis impicta, s<br />
videtur ecLclesiae ruentis et intereuntis. Hie praesumant, qui possunt.<br />
Pap[istae petunt, ubi deb^erent timere, et adhuc praesumunt. Nos<br />
deiiciniur, sed contra dominus est promissor adiuratus per semetipsum<br />
sNattb. 28, 20 et iu^a^^t: 'Ego vobisLCum'. Non deseram EcLclesiam, etiamsi videtur<br />
interire in ocLulis vestris. Sic dicitur Petri naviculLam supter ablLUtam lo<br />
etc., ubi Christus dor[mivit in navi et opcLriebatur flucti^bus, ut olaLma-<br />
»(att6. 8, 24 i. rent disLcipuli: ''Domine' etc.; sie fa^cias EcLclesiae nostrae bodie, 2((f)<br />
mein Christus! Sicut ibi fecj, dedi ludLaeis promis^sionem regni, fuit<br />
impeditum exter^nis hostib^us, a rebelLÜbus populis, et subiectum et<br />
impiis RLCgibus ludae et IsLraelis et transmigratum est et nudata terra, ü<br />
ubi impossibile credere, hunc textum credere, quia reg^num extra reg^num.<br />
Quäle? Daniel, Rex, Regina, prophetae, omnis vir bellator et princi-<br />
2 aon.25. i2palis regni pars est in BabLylone, fex popLuli, 'aratores, vinitores', fex<br />
5 impiugens ö iutercuntur [Schreibfehler in der Ahlcürzung] potest lö Iuil(e)ae<br />
Dr] quidem vera Bcclesia, obruitur a tyrannis, oppugnatur a falsis fratribus,<br />
laborat contemptu et odio mundi ac similis est iamiam periturae. Hie -m<br />
opus erat, ut pii se erigerent fiducia misericordiae et promissionum Dei.<br />
Nam ideo promissiones propositae sunt, sed hie videmus mirabilem<br />
per Versionen! . Qui credere debebant et sc eonsolari ac erigere, non<br />
faciunt, neque enim sinit id inflrmitas carnis, quam etiam Satan äuget<br />
ampliflcando pericula et terrores. Contra impiorum Ecclesia, quae 2»<br />
propter peccata timere siVi debebat, praesumit, nptime sperat, vivit<br />
sine omni metu in summa securitate. Sic Papa pertinaciter retinet illas<br />
promissiones, quibus Christus consolatus suos est 'se cum eis futurum<br />
Biattii.e. t3B. iisque in flnem seculi': l^aviculam Petri, etsi pcriclitetur, tarnen non<br />
submersum iri.^ At Ecclesia vera, cui soli haec dicta sunt, haec non sie jo<br />
credit nee se ita fiducia harum promissiunum erigit. Ita omnibus tem-<br />
poribus eadem est fortuna et conditio verae Ecdesiae.<br />
Sicut autem impii pertinacissime .sperant, di:m res secundae sunt,<br />
ita quoque, cum adversae sunt, fgedissime desperant. Contra pii etiam<br />
in raalis spem retinent, utcunque nuUus videatur spei locus esse. Sic «<br />
proniissiü haec de regno Cliristi varie impcdita fiiit per rcbelles populos,<br />
per liostes et Reges inipios, donec tandcui pmptcr pcicaiuin civitas ac<br />
». «on. 21, ntemplum vastatum et populus captivus abductus est, 'relictis tantum<br />
') Vgl. Untre Autg. Tischreden i, iJU ; Ud. 4i, 307, 24 u. ö.
In XV l'salmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 11) 421<br />
HsJpopLiüi, fab[ricatores in terra. lacet sacrif[icium, ludicium, tribunal,<br />
cultus. Quis hie cred[idisset, quod regLmim esset in ista terra? Ideo<br />
facti psalmi ad consolandos abLiectos, desperatos, capLtivos, qnales tum<br />
8ub capLtivitate Bab^ylonica. 2)a l^cit bes te^tf^ gelebt IcrcLmias, Ecx ^"ru^'i! 8<br />
5 lechonia. Quia impossibile fiiit ruere de f[ilio vent[uro David^is. Ideo,<br />
ubi volu[erimt abiicere regi^mim, dedit claris[simos prop^hetas, Iere[miam,<br />
DaLnielem, ZacbLariam, Hagigeum, constituit eos principes in Bab[ylone<br />
illos 3. Et definivit, quod Tix^erint 70 annis, [S8f. 220i'] ut tarnen ser- 1""'25, li<br />
varet suam promis^sionem : Vos provocastis me, ut delerem reg[mim,<br />
10 sed ut promis[Sionem DavidLi factam; tantum, ut satisfiat, 70 anni etc.;<br />
tamen, ut maneat unus Rex, sacerdotes, prophetae recti, non deseram<br />
hoc totum regLnum; sed tantum captum et restituendum regnum. Ideo<br />
omnia in Christum, ut videamus deum non posse deserere suum r[egnum<br />
usq[ue in f[inem mundi. Si Antich [ristus regnat, tamen manet ecLclesia<br />
15 sub eo, sub TurLca, quia usqLue ad consuLmmationem seculi, ut ipsi<br />
'super sedes'. Ideo non pro superbis contemp[toribus sed af [flictis, Don. 9, 27<br />
desperatis et conclusi[8 cogitationibus ;<br />
non est species, ut hodie videtur,<br />
et magis videbitur, si mundus diu steterit. 'Portae inferi'. Non deficiet wattd. re, is<br />
Dr] aratoribus' et infima fece populi. lacebat tum verbiun, cultus, iudicia<br />
20 usitata. In summa, iacebat Ecclesia et Politla omnis. Ibi quis potuit<br />
sperare non defuturam posteritatem Davidi ? sicut hie Psalmus promittit.<br />
Opus igitur hac promissione fuit, qua sancti se consolarentur, quod scilicet<br />
impossibile esset hoc regnum ruere, antequam Christus, verum<br />
Davidif semen, exhiberetur. Itaque cum desperatissima tum omnia<br />
25 viderentur, excitavit Deus summos Prophetas, Danielem etiam constituit J'^'jJ'}^<br />
inter summos Principes, a Hieremia deflniebantur anni 1 xx. Reliquiae<br />
regalis stirpis, hoc est, semen David, etiam in captivitate servabantur.<br />
Ad hunc modnm regnum vere desertum secundum externam speeiem,<br />
tamen non fuit desertum et pii retinuerunt spem liberationis, ubi impii<br />
30 desperabant ac peribant.<br />
Ad hunc modum credimus et consolamur nos hodie, Christum<br />
affuturum regno suo et Ecclesiae usque in flnem mundi, etiam si Papa<br />
Antichristus triumphet et 'sedeat in templo Dei' ac Ecclesiam videatur San. 9, 27<br />
plane oppressurus. Nam propter pericula et necessitatem hanc pro<br />
35 missiones suas Ecclesiae Deus reliquit, quas etsi Ecclesia plene non potest<br />
credere, tamen eas non plane negat. Probat autem Christus fidem,<br />
etiamsi sit sicut 'granum synapis'. Hoc utile est admonere propterea,9j!atti). 17,20<br />
quod futurum est, si modo non occupamur novissimo die, ut Satan per<br />
suos omnia tentet et conetur, quae ad oppressionem doctrinae pertinent.<br />
40 Hie si nos etiam captivum et, ut sie voeem, transmigratum regnum<br />
et arcam videbimus sicut popiilus ludaeomm, tamen debemus retinere
422 In XV Psalmos graduum. 153-2/33. [1540]. (Ps. 132, 11)<br />
Hg] fides tua et q^uldquid dixit Christus pro ccnsolanda ecLclesia in extrema<br />
solitudine et despLeratione Ecclesiae. Si istnm popLulum non deseruit,<br />
etiam capLtivum et trans[inifrratiini, scd dcdit semen et f[iliimi de Aen-<br />
tLre David propLiio, Sic EcLclesiani non de.?eret, quantumcunque videatur<br />
deseri, non curari. Ideo aperiendi ociil[i et videndum phis verbum s<br />
promittentis quam ec[clesiam oadentem. Sic Christus erit n(ibis[cum,<br />
iKottö. 16, is'portae non' etc., etiamsi -sädeantur in specie pracvalere et Christus non<br />
adesse. Et siüs Christianis fan er^ lüol ju gut Italien, qucd una specie,<br />
tarnen in mediis abusLibus pura fides ixnt, quia eius misericordia maior<br />
CLoelo et mare et potens condonare 'electis, qui seducuntur in erLrorem', »o<br />
«ojtb.ji 2iMatth. 24. Ego etiam optarem ut omnes, ut esset politia pulchLra in<br />
pace, prudentes principes, obedientia, quod Ec[clesia uniformis, Con-<br />
cors in una doct^rina et operibi^us. Dici potest, sed non invenitur in<br />
terris. Xec est sperandum vos \isuros h^anc facieni istius purae EcLcle-<br />
siae et pacificae pol^itiae; simus content! , si maneat et stet Ec^clesia et i*<br />
polLitia, si multi p[uri concionatores sint, modo principatus maneat;<br />
sint multae sectae, perturb^atores Eci^clesianim, modo stet Ec^desia,<br />
ut tantum [SB(. 'iäl»] reliquiae, quod sit bap^tismus, tantum prcbigftuel,<br />
tantum ne in totum corruat. 2)a bienen bte Consolationes ju. Princi-<br />
Dr] spem futurum, ut Dominus det Prophetas et desertam Ecclesiam tarnen ao<br />
non deserat. Magis enim movere nos debet verbum promittentis Dei<br />
quam praesens aut imminens ruina. Si enim Deus per patientiani multam<br />
conservavit Ecclesiam sub Papa, si tulit usum alterius speciei tantum<br />
et multos abusus, quos in Ecclesiam invexerunt impii doctores, si tandem,<br />
cum omnia essent desperatissima, clarissimam verbi sui lucem ss<br />
exoriri fecit inter densissimas tenebras, cur desperaremus ! Maior est<br />
misericordia Dei coelo et terra et potest absorbere 'errores, in quos electi<br />
manii.u,u nonnunquam inducuntur'.<br />
Nemo quidem est, qui non optet Politiam esse tranquillam, populum<br />
obedientem et sanctum. Sic optabile erat Ecclesiam esse concordem, so<br />
nuUa nee doctrinae nee nioruni conspici scandala, Principes amplecti<br />
verbum, id non odisse aut persequi. Sed talis tum Politia tum Ecdesia<br />
forte a perit« artiflce pulcjire pingi potest, in hoc mundo vero non jxiterit<br />
usquam inveniri. Quare sie comparemus nos, quod Ecclesiae taiu purae<br />
et Politiae sie tranquillae faciem nun(|uam simus visuri, oo autem con- »^<br />
tenti simus, quod Ecclesia et Politia (ctsi turbao et incommoda quaedam<br />
sunt) non prorsus abolentur, qucd aliqua maicstas in Imperio, in<br />
B
In XV Psalmos graduum. 1582/33. [1540.] {Ps. 132, 11) 423<br />
Hslpatui, Eefrno non po8[8umii8 f)elffen, finb Oneins et mali con8il[iarü,<br />
•' omnem<br />
tüirb x>bex ein I)auffen fönen, enben TJt cum Regno David[is; Sic hodLie<br />
inspicio, quort brevi nee parocliLiae, praedicatores. Si etiam omnia ruant<br />
in specie, tarnen non riumt, quia plus ampliflcanda pr(imis[Sio, quam<br />
speciem in EcLclesia apparentem, qiüa Ec[cle8ia fol abscondita<br />
jein tyrannide principnm et erroribus lieLreticonim et propriis PLecoatis,<br />
tentationibiis diabLoli, ut putetur nee deus nee EcLclesia adesse, et tarnen<br />
manet. Ideo non debet inspici, nt est. Debet esse quidem quieta, iinica,<br />
Concors, et tantiim SLancti, qiii confldLerent et qiii in pace viverent. Sic<br />
10 videntur verba sonare et sie videtnr pingi, sed oppressa sub tyrannide,<br />
vexaLta snb hereticis, afflicta in semetipsa in suis p[eccatis et tenta[tiom-<br />
bus, quotLidiano contemptu rusticorum, et tamen dicendum: Manet et<br />
manebit ecLclesia. Non curo, quid videam, sed quod audio: 'Usque ad<br />
Con^summationem', 'Portae' etc., et imer ^in geprebiget, gelegen, gebet, '"'""'<br />
'isf?,;<br />
ib toaö feit, ba^' feit. Exempli gratia applica istum tex[tum ad nos, ut<br />
ipsi in neces[sitate, ut EsaLiam valde egLit prophetantem de casu regni,3ci 6,9 f.<br />
12 rusticum 13 video 14 getejet<br />
Dr] facit. Ad hunc finem pertinent consolationes hae, ne, dum omnia videntur<br />
coUapsuja, omnem spem abiiciamus. Nunc sane misera Ecclesiae facies<br />
est, cum pastores et ministri verbi vix se videntur contra famem tueri<br />
20 posse in tanto rusticorum et civium odio. Saepe itaque cogito totum<br />
mtnisterium sua sponte, etiam si absque tyrannis esset, corruiturum, sed<br />
promis'-io pluris a nobis debet fieri quam omnes species, quae se oculis<br />
ingerunt. Nam vide omnes historias, an non Ecciesia semper fuit abscon-<br />
dita tyrannide principum et mendaciis haereticorum ? Ad haec accesse-<br />
25 runt propriae tentationes peccatorum et vexationes Diaboli, quibus<br />
perpetuo exercentur pii. Haec si quis intuetur et in his malis fixes<br />
habet oculos, is iudicabit neque Ecclesiam nee Deum usquam esse. Sed<br />
non est ex hac specie faciendum iudicium. Nunquam enim talem Ecclesiae<br />
faciem videbis, in qua nihil offensionum, non scandala, non dissensiones,<br />
30 non infirmitates variae et quasi morbi inveniantur. Optabile erat quidem<br />
abesse haec et talem speciem extare Ecclesiae, qualis fere hie et in alüs<br />
locis describitur, ubi comparatur 'sponsae formosae', in qua non macula, >^(. «s, lo<br />
non ruga aliqna conspicitur, sed nunquam videbis foris talem esse; sem-<br />
per enim opprimitur a tyrannis, vexatur ab haereticis, exercetur afflic-<br />
35 tionibus tum internis, tum externis, inobedientia, contemptu rustico-<br />
rum, perfidia falsorum fratrum etc. In his periculis omnibus retinenda<br />
est consolatio, quod nee portae inferorum ad versus eam praevalebunt,<br />
et pergendum, magno animo, docendo, exhortando, corrigendo et reli-<br />
quis, quae ad ministerium pertinent; si qui tnobedientes sunt, eant sane
424 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 132, 11)<br />
Hs] quod transmigrandum in Bab^yloniam, es tt)Ut im tü^e. Sed quid T<br />
3f!. 11,1 habet istam consolLationem : 'de f^ructu vcnt[ris' stabil regLmim, ex<br />
isto tex^tu ge^punen. Etiam, inquit, si Eex Nabiicli[()donosor transmi-<br />
graverit meos pLrincipe.s, Reg[es, ludices, SaLOerdotes, si etiam in infernum<br />
et ultra, tarnen stabit regLnum, deus non mentietur, quia super s<br />
semen Da\ndLis. Grandia verba: 'luravit David^i', ba? ex bte pev^on<br />
nennet. Non pemiittit siiCLcessionem reg^ni vagari in iucerta per.sona<br />
Ideo max^ima promisLsio. AbLialiam et Ia[Cob etiam liab[uerunt pro<br />
mis^sionem, sed non in certam personam. Sed bic reg^num definitum<br />
in DavidLem et suos posteros. [W. -'-'l'»] Ideo magna res, si etiam cadit lo<br />
regLnum, necesse est ex posteris Da-vid[i8 habere reg[em. Kon sie:<br />
Necesse in sede, ponit RLCgem sedere virum potentem. Sed liie certum,<br />
quod ludLaeorum omnium corda alligata, ducta, conclusa in istam<br />
familiam, oportet in ]ianc tribum gejef)en. Et omnem mascuhim istius<br />
sangLuinis :^oben§ auftf)rteben. Et in eternum etc., quia f)at follen \i)en is<br />
nuff Christum, qui est eter^nus Eex. Est consolatio : 'Inravit In veritate'.<br />
Prius scitis, sed addit a\v ad consolandum, quia jol blLicten ad Christum,<br />
quia ^aben brumb geforget, quod PLeccatum eorum bö^ nid}t fjinbevt.<br />
8. laUt sequitur: 'Si' etc., ut in longo psalmo. In libLris RegLum [tl}et'5 gor<br />
j. «an. 8, 19 absolute. Ideo 'veritas', i. e. gemi'o fein, i. e. certitudo, sine ullo dubio. 20<br />
»f. uo.'i'Non avertet ab eo'. Sic Sal^omon. 'Sede a dex^teris', ber ift ^ubj(f)er<br />
?!!. 72,1 quam filii psalmus. 'non recedct' ab s>in luramento. 'De fructiu': ^aiift<br />
iaLm clarior promisLsio. »sol letn 1 tomg gepLOVcn uom ftnm ^amb<br />
Dr] et ruant, satis sit aliquos esse, quibus Christus et ministerium Euangelii<br />
est in resurrectionem. sj<br />
Ad hunc modum fecerunt sancti Prophetae, qui Aiderunt captivitatem<br />
Babilonicam impendoro. templum et urbem incensum iri. Haec<br />
erat facies regni interituri prorsus. NiJiil itaquc fuit, quo se consolarentur,<br />
praeter hanc et alias similes promissiones, futurum, ut de fructu ven-<br />
tris David ponatur Eex, atque iioc conflrmasse Deum iuramento. Ac jo<br />
sane insignis haec est promissio, quod certam personam definit nee<br />
sinit successionem vagari in incerta persona. Abraham, Isaac, lacob<br />
etiam habuerunt proraissionem de Christo, sed sub incerta persona, si<br />
i.moif i»,j respicias ad multiplicatam posteritatem. In hac autcm promissione<br />
est certa descriptio, (niod certa persona denominata est, ut, quamvis «<br />
totus populus captivus esset abducendus, tamen, quamdiu posteritas<br />
Davidis siiperesset, spem regni rotinerent. Iluiusmodi promissicmom<br />
non liabet regnum l'ontiücinm, quasi necesse sit esse Pontiticem taieni<br />
in Ecclesia, sicut in illo populo omnium corda et ocnli iubebantur respicere<br />
ad iinicam familiam Davidis. Haec causa fuit, cur existimcm accurate «o<br />
annotatas esse genealogias a piis, ut scilicet successio familiae Davidis
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 13?, 11) 425<br />
H.s|et ji|}cn in solio DLavidis; opt[ima, pulcheiLrima promiSLsio. EegLnum<br />
et peijon certa. EefiLnuin Davidis et persona sanguinis David^is. Ibi<br />
Daniel et alii: Non peribit nostrura PLegnum; captivari, affligi potest lon. 7, 27<br />
Eex, in car[cerem potest conÜLci, sed thronus DavidLis et persona de<br />
5 sang[uine ÜLavidis manebit ; hec sunt consoLlationes piorum, qui erex[erunt<br />
se istis amplis[sinns proniis^sionibus et semper mansurum reg[num<br />
speraverunt usqLue ad Christum. Argu[mentnm contra I d^aeos: non<br />
habent capLtivi aliquem regLem. Si etiam dLicebant: sumus captivi,<br />
transmigrati sicut antea, Sed ibi deus fecit 3: reliqnit illum, qui sed erat 2. son. 2s. 27 ff.<br />
10 super th[ronum DLavidis, ut lechonia. In istam personam omnium<br />
oculi intenti et deinde elevatur et habetur pro reg^e ludLaeorum in<br />
BabLylonia et colebatur ut ELex, 'fructus VLentris' non deerat. 2. erant<br />
ibi prophete, Daniel cum 3, lereLmias, EzechLiel et alii non nominati, ^on. i, e; 3, 12<br />
isti illustres, servare regales et prophe[ticas personas. [Söl. 222»] 3. de-<br />
15 finiebat tempus captivitatis, sciUcet 70. Ideo non simile capLtivitatiscr. 25, 11<br />
hodiernae. Non habent regem, personam, quae cap^tivis I^udaeis fuerit<br />
Eex, pro[phetas et saeerdotes non habent nee tempus. Ista 3 feine<br />
reüquiae. Sub Pap^a servavdmus ministerium, sacramentum et scripLtu-<br />
ram. Ex istis relLiquiis potest edificari Sac^erdotium et EegLnum. Sic<br />
20 illis. Ideo lud^aei non possunt defLinire tempus. Non habent E[egem,<br />
Dr] propter hanc spem exhibendae promissionis esset quam certissima.<br />
Fuit enim haec familia tanquam Stella quaedam in hoc populo, cuius<br />
posteritas, quandiu conspiciebatur, certam spem relinquebat futurae<br />
liberationis per Christum, etiam in captivitate Babilonica et omnibus<br />
35 aliis periculis.<br />
Etsi enim captivitas Babilonica satis horribilis et acerba fuit, longe<br />
tarnen mitior fuit quam ista calamitas, in qua ludaei post vastationem<br />
a Eomanis factam vivunt. Nam etsi populus captivus esset, tamen habebat<br />
etiam in captivitate Eegem, in quem piorum oculi intuebantur tanquam<br />
30 in pignus promissionis de Christo exhibendae. Testabatur enim Deus,<br />
superstite adhuc Eege relictum esse fructum ventris David. Deinde inson. 7, 27<br />
captivitate h*bebant ludaei verbum et Prophetas, Danielem, Hieremiam,<br />
Ezechielem et sine dubio plaerosque allos. Quis autem non videt regnum<br />
nondum plane fuisse desertum nee vastatum superstitibus adhuc personis<br />
35 destinatis ad regnum et sacerdotium? Tertio, etiam annorum numerus 3«. 25, n<br />
definitus erat, quibus duratura esset captivitas. Horum quid simile<br />
ludaei hodie possunt ostendere? non solum regnum nusquam habent,<br />
sed ne quidem jjersonas destinatas regno, praeter id, quod neque annorum<br />
certum numerum nee verbum seu Prophetas habent. Quam praeclaras<br />
35 Tertia B
426 In XV Psalmos RTaduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 11)<br />
Hs] sacerdotes et p^ropLetas. Ideo capLtivitas eorum est destructio et vasti-<br />
tas R|egiii corporalis; et illa promis^sio Inipleta de regLiio Christi, quia<br />
popLulus dei non debet manere sine reg^no et etc. vel debent ista 3 etc.,<br />
Ut sciatur, ubi pop^ulus dei, regnum sit, vel deus mentitiir. Ideo d^icit,<br />
quod Eex in Bab[ylone sit relictus tanquam scintilla etc., quia pro- s<br />
». flön.8, i9misit, quod 'lucernam'. Ideo vocant capLti\nim ELCgcm scintillam<br />
Eegni D^avidis, ex qua deus ein liedjt in regLno ange^unb. lam nulla<br />
scintilla neq^ue proLmissio regum nee templi. Ideo per istam scripLturam<br />
SLanctam condemnata it bing, quia Non reliquit popLulum sine reg^e<br />
ex semine David[is. Sed reliquit sine istis 3, ergo finis, vel deus mentiretux. i»<br />
Ista simul promisLsio cruenta, quia impii praesumunt, arrogLant ad se<br />
pertinere ot ocLcidunt omnes, qui resistunt, ut Pap^a. Est necesLsarium<br />
et utÜLe argLumentum Eeclesiae. 91P buberet) per hoc argLumentum:<br />
Ec[clesia ! Ecclesia non potest etLrare, Non subvertetur, PLapatus maLnet,<br />
Non relinquitur Eex etc. ! Non potest errare, est unctus domini, nuni deus is<br />
iuraret et relinq^ueret Eegem peccare? VerisLSimum, quod Ec^clesia<br />
«atui.fcijmanebit, non errabit, pecLcabit, sed tarnen, ut oret: 'DimittLe'. Sed<br />
non satis, quod dicis: ecLclesia manebit; certe etiam Invitis diabLolis,<br />
18 dicis<br />
2 Impleta c am d[e 8 istam 11 ad se mit Strich [zu praesumunt gezogen<br />
') = Alk.<br />
Dr]reliquias in captivitate habebat populus. Certum igitur est ludaeos<br />
plane periisse et praesentem calamitatem non debere appellari capti\n- 20<br />
snott^.>4,i4tatem, sed simpliciter destructionem, sicut Daniel quoque dicit: 'et<br />
posthac erit finis'. Quomodo enim, stante promissione hac, populus<br />
Dei potest penitus sine rege de ventre Da\-idis esset Nam in captivitate<br />
Babilonica, etsi sine regno erant, tarnen regias personas tanquam scin-<br />
tillas quasdam regni habebant, sicut dicunt tanquam scintillam de 'lu- 35<br />
3. «8it. 8, 19 cerna' Davidis tunc fuisse relictam. Huiusmodi nihil ludaei hodie habent;<br />
itaque res arguit eos damnatos esse cum omni religione sua, aut praesens<br />
promissio Psalmi vana est et mendax, quae confirmat non defuturam<br />
posteritatem Davidi usque ad Thristum, cuius regnum aeternum est.<br />
Porro de praesumptione impiorum supra diximus, quae fecit, ut so<br />
omnes huiusmodi promissiones essent cruentae. Nam cum ad pios proprie<br />
pertineant, impii scmper eas sibi arrogant. Quibus cum contradicunt<br />
pii et minantur eis iram Dei atquo exitium, vim parant impii. Discendum<br />
itaque est, quod sub nomine Eeclesiae omnis gencris incommoda machinetur<br />
et struat Satan. Sic videmus, quid Papa in Ecclesia eflecerit, m<br />
iino hoc praetextu, (pind persuasit orbi Ecclesiam non posse errare,<br />
Ecclesiam non posse perire. Vera quidem vox est, sed hoc etiam addon-
In XV Psalmo8 graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,11. 12) 427<br />
Hsjsed requiritur, ut destLines, ubi sit EcLclesia. Num decretiB Pi.apae,<br />
conciUonim ? Sed: 'qui me confessus fnerit, Ego volo'; quis 'ego' ? SDJottö.io.sü<br />
iLesuR CliLristus. Quis confitetur? Kum P^apa confitetur iLesiim ChLristum<br />
pro nobis passiim ? [«l. :-'-'2>'] Qui ergo ncn teniierit verbum Christi,<br />
5 confessus ei. Si etiam multitudo, pctentia, totus mundus, die abuti eos<br />
nomine EcLclesiae. 8ed tutv mu^en bvuber fterben. Ideo accomodamus<br />
nobis istum psalmum. Utciinque fundatiir sang[iiis EcLclesiae, tarnen<br />
manebit; adhereamus tantum verbo, sive üant tyLranni, sive Schtwer-<br />
meri.<br />
10 'Si cnstodierint' : Ibi addita conditio, quia non est absoluta in lioc^-J^^^<br />
psalmo promisLsio ut in: 'Dixit' et: 'Deus, ludLicium tuum regi da'; Scili- vi'ia.i<br />
cet salLoraon fecit psalmum. i. e. qui tui filii sunt et galten meine gepot,<br />
illi manebunt sedentes. Ista conditionaUs impleta 2 mal, quia ß^i^'^<br />
, gj„ „_ ,, 33<br />
Sal[omon fuit ex Batbseba, defecit stirps ista — , tantum loas, et tamenj:»»«. isis.si<br />
IS fuit etc.; sed quia posteri non seq[uebantur vestigtia patris, perierunt.<br />
SalLomonem cum sua posteritate in 5. vel 6. generationem üerlejd)t er<br />
14 Balhseba] BersLaba [Schreibflüchtigkeit] loab<br />
Dr]dum erat, ut proprie definiatur, quae nam sit vera Ecclesia et ubi sit.<br />
Haec deflnitio non ex decretis Pontificum, sed ex Euangelio petenda est,<br />
in quo Christus confessionem tanquam certam notam suorum exigit.<br />
ao 'Qui me', inquit, 'confessus fuerit coram hominibus, euni ego quoquemattft. 10,3a<br />
confltebor coram patre meo'. Ergo ad verbum potissimum respiciendum<br />
est. Neque enim confessio est nee esse potest, ubi non est verbum. Se-<br />
quitur igitur, quod, ubicunque confessio et verbum non est, etsi ibi sit<br />
multitudo, potentia, magnifici tituli, species sanetitatis etc., tarnen<br />
25 ibi non est Ecclesia. Ad hunc modum accommodandus est Psalmus ad<br />
nostras res et praesentem usum ac transferenda promissio regni cor-<br />
poralis ad Ecclesiam, quae, etsi ab haereticis et tyrannis affligitur, tarnen<br />
non peribit, sed manebit inconcussa etiam contra 'portas inferi'. mattn. le, 18<br />
XII. Si custodierint filii tui testamentum meum et testi-"^'"<br />
30 monia mea, quae docebo eos, tunc filii eorum usque in<br />
seculum seculi sedebunt super sedem tuam.<br />
Haec promissio non est absoluta, habet enim additam conditionem.<br />
Differentia igitur est inter hane et illas, quae sine conditione sunt, qualis<br />
est in Psalmis: 'Dixit Dominus' etc., 'Deus, iudicium tuum regi da'.>;!(:72,i<br />
35 Ibi absolute promittitur regnum Christo. Sed hie non absolute promittitiir<br />
regnnm posteritati Davidis, sed cum hac conditione: si servarint testamentum<br />
Domini. Itaque Salomoni obvenit regnum, qui ex Bathseba<br />
natus est, sed defecit fere postea stirps eius in Ahasia, quem sustulit
428 In XV Psa1mo3 graduum. 1532/38. |1540.] (Pb. 18>, 12i<br />
lis]per AtalLiam impiam etc.; illa volLuntas DlcI: aiijrotten non ßolum<br />
^ä/gan,",".'» SalLomonem, sed otiam ceteros eins fratres. Omne masLCulum sexum<br />
occidit. (5in fd)cujlic[} moib. loas reservatus a sorore, qiii fuit scintilla.<br />
2.eam.i2, loper Natan minare finem. EegLnum est promisLSuin D^avidi perpetuo<br />
et jolt aiitf bem semen blteiben. Sed sie, quod posteros viilt ausrotten, *<br />
si non etc.; qnoniam ista duo manent vera: In eterLnum manebit et<br />
comminata destructio regLni. Est ein norjpil, quod SalLomonis posteri<br />
£ut.3,3iextincti. Ubi ntd)t auff {)Ovt, gtengen posteri Nathan aud) f}in per Hero-<br />
dLem, q^uaniquam non periit, tarnen amiserunt reg[nuni. Morija fuit<br />
«.«"".l.'lnimdina, IlerodLes gentilis. Sic videbatur extingui in Bab^ylone. Si lo<br />
ttjerb ir nid)t front jein, SalLomonis et Nath^an posteritatem aujrotten,<br />
et tarnen servabo reg[mim. Sic unam posteritatem post alteram destruxit<br />
su!.3, 23. 31 et tarnen sangLuinem et lineam servavit usqLue ad Mariam, ex qua natus<br />
Christus eterLnus, qui nunquam delebitur. RegLnum jol glt)i§ fein.<br />
Sed quod Sal[omon et sui fratres jolten galten, non, sed emicet scintÜLla, is<br />
quae manebit in eteiLnum. Dicta contra praesumptuosos. 58Lnjer ^LCrr<br />
«Pfl. »0.28 [Ott mu§ ad Pap[ista8 jagen: 'AttenLdite', [SI.223»] 'In quo', Act. 20,<br />
'sLpiritus s^anctus posuit vos Ep[iscopos'. Sed sie, quod po8tfutu[ri et<br />
ex vobis orientur. Ibi promis[sio sie faciendi, ut otiosis hominibLUS non<br />
3 a sorore o 7 destructio c aut compLunctio 9 Moria 10 Sic e aus Sicut<br />
It Soliomonis<br />
a. Sön. „^"i^Athalia, cum solus loas, reUquis ab Athalia occisis, superesset. Hoc 20<br />
molitus est Satan, si quomodo promissionem de Christo posset impedire.<br />
Postea ad loas devenit regnum, qui etiam erat de semine Davidis et<br />
cura sororis asservatus erat, ne occideretur ab Athalia. Sic regnum<br />
quidem perpetuum promissum est posteritati Davidis, sed sie, ut minetur<br />
Deus exitum, si non servent testimonia sua. Itaquc tandem regnum etiam 2»<br />
liur. s, 81 posteritati Nathan ereptum est et usurpatum per alienigenam Herodem,<br />
donec regnantibus impiis Christus ex ISfaria Bethlehemitide natus est;<br />
una igitur posteritas post aliam a Satana propter peecatum destrueta<br />
est, et tamen servata est Integra successio seu linea usque ad Mariam.<br />
Haee utile est considerarc, qnoniodo regnum promissum Davidi s«<br />
i.uiin. 11,31. 31 Salorooni filio obvenit, sed propter peecatum iterum ei adimitur. Idem<br />
cum Nathan accidit, et tamen serva\at Dens scintillam, ex qua hoc regnum<br />
tanquam fax quaedam emiearet. Facta autem sunt haee ad retun-<br />
woiiii.a»,iodendam praesumptionem nostram. Sic promissio de Eeclesia est: 'vo-<br />
bisrum ero usque ad linem numdi', sed additur conditio: 'si ambulaveritis si<br />
in viis meis'. Nam qui verbum negligunt, eos Deus vieissim negligit et<br />
Well» i.»exeitat alif)8, qui sint Ecelcsia. Sie loannes: 'potest Deus ex lai)idibu8<br />
faeerc lilio8 Abraliae'. Quia enim promissio erat Alirahae facta, Pbarisuei
In XV Psalmos graduum. lr)32/33. [1540.] (Ps. 132, 12) 429<br />
Hs]detur securitas, ne d[icat PapLa: non possum errare. Sis Episcopus<br />
Episcoporum, sed debetis redig[i in ordLinem; vel deus potest suscitare<br />
alios filios, qui etiain de sangLuine et ordLÜie PapListarum non ve^niunt.<br />
Ideo propter securos additio, qiii habent Ec'Lclesiam, concilia, decrLcta.<br />
5 Sed c§ l^eiji: 'Si cust»Ldierint'. Non te ideo pro PapLa galten, quia sis<br />
maior. Sicut David, q[uamquam habLuerit eternam promisL.sionem. Sed<br />
'ex lapLidibus istis' etc. Ego reservabo sedem Christi et sedem EcLclesiaesuaitii.s.a<br />
et dabo ei, quando non credis, quantumcunque. Sis d[ivina ordLinatione<br />
constitutus Eex, sacerdos, EcLclesia et liaberis pro ea, sed subiecta sis<br />
10 huic versiii : 'Si custLodieriut', si meas promisLsiones servabunt, 'testaLmen-<br />
tum'. Sie muffen glauben et from fein. Si non coluerint idol^a, deflex^e-<br />
rint a fide et erexLerint meas promis[siones, 'testaLmentum', 'testimonia',<br />
legem, doctrinas. ^d) tüil 2)octor bleiben, 'galten testaLUientum', i. e.<br />
promis[sionem et praeeepta operum. Ego sum doctor, videte, quid ego<br />
15 doceam; non quid poncilia, Pap[a doceant, sed id) bin S)octor; si meas<br />
promisLsiones prebigen et f)alteu et opera. Ibi proprie pcclesia et regnum,<br />
si non abiiciam. Sed tarnen aliquot reservabo, qui custod^iunt, ut Esther,<br />
DauLiel, Ieehon[ia. Sed quod vultis breift buchen : Ego rex, sumus sacer- «aru* i, 3. j<br />
5 te ideo pro] ideo pro te, aber te mil Strich vor ideo gezoyen lOjlt testa[mentum<br />
mit Strich zu custodieriiit Z. 10 gezogen 14 praeeepta mit Strich zu 'testimonia* Z. 12<br />
gezogen 15 doceam] doceo doceant] doceam<br />
Dr] sentiebant se, cum fllii Abrahae essent, certo haeredes promissionis fu-<br />
20 turos esse. Haec fiducia inflabat eos, ut securi et sine timore Dei viyerent;<br />
dielt igitur loannes: certum est, fllii Abrahae erunt haeredes promissionum,<br />
quae Abrahae factae sunt, sed si vos vultis securi esse et non obedire<br />
mandato Dei, dico vobis: facile est Deo, vobis reiectis, Abrahae ex lapi-<br />
dibus producere posteritatem. Sic Papa non ideo est Papa, quia sedet<br />
ib in regno et dignitate ista. Nam si non vult verbo Dei obedire, facile in-<br />
veniet et excitabit Deus alibi Ecclesiam. Sic promissio haec tota pendet<br />
ex addita conditione contra praesumptionem.<br />
Testamentum est promissio misericordiae per Christum, testimonia<br />
sunt voluntas Dei revelata omnibus temporibus per Mosen et Prophetas.<br />
30 Itaque requirit fidem, deinde etiam obedientiam erga legem. Diserte<br />
autem dicit: testimonia, quae docebo, per [3?8 0] Sacerdotes scilicet.<br />
Hi enim etsi ministerium habebant, tarnen ipse Dominus vult esse<br />
doctor et se audiri, non vult audiri concilia, non Doctores docentes,<br />
quae ipse non docuerit. Hunc igitur ad modum de Ecclesia quoque dici-<br />
35 mus, quod, ubicunque creditur promissioni Dei et obeditur eins verbo,<br />
ibi est Ecclesia. Qui autem non credunt nee obediunt verbo, hi, etsi<br />
20 inflabat] instabat B<br />
:
430 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 12)<br />
Hsjdotes, prophetae, ergo est verum, q^uldquid dicimus, docemus et mandamiis,<br />
— Non!<br />
23. Scp^tembris DixLimus de solvendo isto argLumento max[imo et capitali<br />
SKQti4.s6,«odiab|^oli et cruento valde: EcLClesia non errat, Christus est 'usq[ue ad<br />
consu[mmationem', ergo debes credere et sequi, quae dicuntur a Pap[a, s<br />
'fonig', aut combureris etc. Et sub l)oc praetextu inducuntur omnes<br />
errores. Sic hodie s^editiosi Spiritus. Sub Iud[aico pop^ulo seniper falsi<br />
proi^phrtae, coniunxerunt se Eegib[us et per eorum autoritatem defendLcrunt<br />
et planta^verunt suos errores. Sic respondendum ad hoc<br />
argi^umentum : 'Si custodLierint'. Deus non sie promisit: 'Eex', ut faciat, lo<br />
quae vellet; [!8l.223''] addam conditionem: Eris Eex, Episcopus autori-<br />
fluMo, istate d[ivlna; 'qui te audit', 'contcmnit', quae feceris: Ego fecero, 'audit<br />
me'. Sed istae abso^lutae promis^sioni ad[dit conditionem: si meam pro-<br />
i.3)!oin7, i4f.;miS[sionem servaveris. Sic in DeutLeronomio : 'cum fuerit tempus, ut<br />
Dr]titulo8, vocationem et alia habent, tarnen vere a Deo abiecti sunt nee n<br />
habendi pro Ecclesia. Quis enim Pontiflci crederet ideo, quia est Pontifex<br />
t Atqui hoc uno nomine postulat sibi credi nee \Tilt disputari, utrum<br />
Vera sint et sana, quae praecipit, simpliciter vult credi, quod sacra sedes<br />
non possit errare. Qui contradicunt et exigunt eius decreta ad verbum<br />
et voluntatem Dei, subiiciuntur omnis gcneris suppliciis. Plane idem jo<br />
usnrpant phanatiei spiritus hodie, quicquid somniant, volunt esse Spiritum<br />
sanctum. Sed egregie Basilius dixit: ov näv evvjiviov ev&vg nqo-<br />
rohibuit<br />
•wottM. 16 audiri, cum dicit: 'Cavete a falsis Prophetis'. js<br />
s. «o|n7,iaf. Sic in Deutenmoniio praecipit Moses, ut 'librum legis nunquam<br />
deponat de manibus', ut 'perpetuo' se in eo 'legendo, discendo, faciendo'<br />
U Hof] Hoc B<br />
') Ep. II, 210, 6; Migtxe Oraec. 33, 777.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 132, 12) 431<br />
Hs] constitueris regem super te, habLcbit in manu DeutLcronomium et legit'.<br />
Ibi Regi praes^Tibit fnturo divinitus, qucd simpliciter semper se exer-<br />
cere debet in iLegedei. lactent patres, EcLclesiam; respondemus: EcLclesia<br />
dei babens autoritatem dLivinam est ea, quae habet et sequitur verbum<br />
» dei. Ego iudieabo, an sedes RoLmana vel alia: ille pastor doceat, regat<br />
secundum praescrip[tam iLegem divinitus. Si contra, sedet quidem in<br />
regno, sede dei, non deturbabo eam. Non ideo 'Achas' occidam, quiaa. flön. is.aft.<br />
idolatra, sed non sequar regis Imp[erium, non obedLiam pastO[ri Eo^mano<br />
in iis, quae contra scripi^turam, — quia deus dicit: 'pastorem ordLino',ff. 34, 23<br />
obedias tanquam mihi. Sed fieri potest, ut velit abuti ordinatione Dei<br />
contra verbum. Ibi tibi relinquo hoc praesidium, hoc remedium tibi<br />
subministro, ut dicas: 'Oportet Deo magis obedire quam hominibus'.apa. i.29<br />
3u Igitur etsi Reges sunt, etsi sunt Pontifices, eatenus audiendi et eis ob-<br />
temperandum est, quatenus incedunt iuxta regulam verbi.<br />
Porro usu discimas nihil esse crebrius nee vulgatius quam abuti<br />
potestate, tum in Politia tum Ecclesia. Itaque rarissimi sunt, qui legitime<br />
utuntur auctoritate, quam sive in Ecclesia sive Politia habent. Ratio<br />
35 est, quia maior pars hominum servit cupiditatibus et patitur se regi<br />
et gubernari a Satana. Hinc fit, quod videmus Pontificem et Episcopos<br />
de doctrina nihil esse sollicitos, omnem autem curam eo convertere,<br />
16 CoDsilia A
432 In XV Psalmo» graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 12)<br />
Hs] et secularis, rariSLSimi utriqLue sunt, qui legLitinie funguntiir etc., quia<br />
maior pars miindi (liab[ül(). Ergo Episcopi quaerunt suam gLloriam,<br />
ambitii)nem iniindi, pLiincipes suas volLuptates, glorias, tyrannides.<br />
Num insurgemus et occidLcmus ambos? Sinamus eos regere et sedere<br />
WütiD. 1.1.8 in loco, in quo divinitus constituti, tantum observemus os. Sic Matth. 23. :<br />
Sedem eorum non violetis, est 'catb[edra MoLsis', concede sessionem,<br />
cathedram, autoritatem, regLnum, ImpLcrium, sacerdotium, claves, sed<br />
hoc damnandum: Habentes potestatem docendi, claves, Ipsi non docetis<br />
vos, et alios seducitis. Ideo iste error excludendus, quem Canonißtae:<br />
Non praesumendum, quod tantae celsLitudLnis apex erret. MaxLinoa i"<br />
apud CanoLnistas: quia est apex celLsitudinis Papa, ergo non praesumendum,<br />
quod erret ^; hanc sequitur PapLa, RegLes. Ibi scrinium pectoris,<br />
quia non praesumendum, quod etc. Sic fecerunt idolum tale etc. Non<br />
') Vgl. Unsre Ausg. Tischreden 3, 40T, 11 f.<br />
i>r] ut augeant gloriam suam, dignitates, opes, voluptates. Hie quid faciendum<br />
est subditis ? Num per seditionem eos eiicient aut occident ? Non. is<br />
Sed sinant eos regere et tantum observent ac caveant os eorum, sicut<br />
sBotig. 23, » apud Mattbaeum Christus quoque dicit: 'Super cathedram Mosi sedent'<br />
(quanquam longe dispar ratio est nostrorum Pontiflcum). Hie relinquit<br />
eis sessionem et auctoritatem docendi nee \\x\t eam violari. Cuncedit<br />
quoque clavem scientiae. Hoc autem damnat, quod, dum clavem seien- •»<br />
tiae habent et sedent in officio, tarnen praeterquam, quod ipsi seipsos non<br />
docent, etiam alios seducunt. Quanquam hie etiam Ecclesia reliqua sui<br />
iuris meminisse debet. Quia enim nostri Episcopi neque docent ipsi, nee<br />
sanis Doctoribus relinquunt locum docendi et tamen fruuntur beneficiiß<br />
Ecclesiarum atque iis abutuntur ad foedisstmas voluptates suas, ele- ss<br />
ganter et vere multi disputant, non esse beneficium separandum ab<br />
officio. Ideo reliqua Ecclesia pro suo iure tantum potest Papistarum<br />
facultatibus detrahere, ut i)ii Doctores habeant, unde vivant. Hoc<br />
enim omnibus modis cavendum est, ne ministerium prorsus aboleatur.<br />
Explodendus itaque est error ille, quem impii Canonistae impuden- so<br />
tissime statuunt, cum dicere audent non esse praesumendum, quod apex<br />
tantae celsitudinis erret. Hoe est quasi primum prineipium 8t
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 12) 433<br />
Ilsjsic. Concedimus esse (l[ivmitus orcl[inatam voluntatem magistratus<br />
.'- Ipse<br />
et sacerdotii, Pastor est divinitiis, i)()nt[ifex divinitiis; Autürita.s, claves<br />
potestatis ibi etc. Sed distiague: Alia est res, alius.^ [Sl. 224»] Kern dei<br />
trahunt in abusum diab[oli. Omnis 'crea[tura dei est subiecta vanitLati.' i"»'"- * i"»<br />
sol, qLuamquam minime in mann nostra, tarnen abnsui servit.<br />
Corpus, anima, frumentuni, vinum subiectissima; ergo falsum: habeo rem,<br />
ergo nou habeo vanitateni, non possum errare. Non impugnamus rem<br />
Cesaris ut AnabLaptistae. 'Si quis dilexLerit PLatrem et matrem, non ^«attD. iu.37<br />
me*: concedit PLatrem et m^atrem tanqiiana rem; sed diligLere plus<br />
lu etc. Non negamus, quin Episcopi sedeant in sede Ec[clesiae, habent et<br />
reveremur autoritatem. Sed quia damnant verbum Euangelii, consti-<br />
tuunt nobis idola[triam iustLitiae proprie. Ideo discedimus ab iis, qui<br />
habent rem dLivinam in perverso usu. Eot^tenses sie non, qui perdere<br />
rem cum usu SacrLamenti; quia video sacLramentum PapListas vendere,<br />
15 ideo negamus SacLramentum, tantum nihil habent, 2 sed ex una faLCiunt<br />
10 idolatLrias. 'Saä 'fpar ad extLremumdLiem'. Ibi mutabit res et 'succen- a. spctri 3, 7. 10<br />
d^et c[oelum et terLram' et mutabit res in aliam formam. Ibi dLivina<br />
Creat[ura et vanitas sunt 2. lam propter vanitatem non debet tolli res;<br />
ultra arg[umentum EcLclesiae concedo ludLaicum reg[num, Sacer[dotium;<br />
20 Eex. Non potest fleri, quod isti omnes er[rent; qLuidquid dixLit, est<br />
verum! Solvitur: 'si custod[ieriiit creat[uram.' Sic respondeat mihi<br />
P^apa ex sac^ris l[iteri8, sinat me iustiflcari solo precio sangLuinis et non<br />
5 in minime 7 über vanitatem atelU abusum 12 über ab iis »tehl a vobis taDquam<br />
•) Erg. est usus. ^) Vgl. Unsre Ausg. Bd. 38, 189, 2; 193, 22 f.<br />
Dr]Pontifex, faciamus eum sane 'Angelum de coelo'. Quid possum de eo sen-<br />
tire praeclarum magis? Sed etiam si 'Angelus' sit, tarnen 'anathema' ®ai. i,s<br />
25 eum esse pronunciat Paulus, cum 'aliud Euangelion euangelisat'.<br />
Sic pastor est divinitus pastor, Eex est divinitus Eex. Haec sie<br />
largiamm' Pontiflci quoque, quasi vera auctoritate praesit. Sed conditio,<br />
de qua diximus, neeessitatem affert, ut distinguamus inter rem et usum.<br />
Eem voco auctoritatem divinam. Eam etsi concedam Pontificibus,<br />
30 tamen usum non concedo, quia rem divinam manifeste trahunt in ab-<br />
usum. Non utuntur auctoritate sua secundum voluntatem Dei pro gloria<br />
verbi, sed pro sua gloria. Non igitur obligat nos eorum auctoritas, etiam<br />
si Sit, ut dixi, auctoritas Angeli de coelis, sed cum bona conscientia<br />
discedimus ab eis, ne inobedientes flamus summae auctoritati et maiestati,<br />
3s quae est Deus. Quod si Pontifices non pugnarent contra doctrinam<br />
Christi, si nobiscum statuerent iustiflcari nos solo precio sanguinis Christi<br />
et non docerent negociari homines propriis meritis et operibus, tunc<br />
libenter agnoscerem auctoritatem eorum et conflterer eos re sancta sancte<br />
Sut^etl SBeifc. XL, 3 28
434 In XV Paalmos graduum. 1532/33. (1540.] (Ps. 132,12)<br />
Hs]doceät negotiari propriis opLeribus, tum dico: non sohim habes iustam<br />
rem, sed usum sancte rei, quia mihi agitur de usu S[ancto et salutifero<br />
rerum divinitus datarum. Rex, pLontifex, sacerdos alligatus verbo dei,<br />
qLUia deus dominus istorum omnium. Non facit regem, ut sit eius deus.<br />
Ista altis^sima propositio, quod PapLa sit supra ScripLturam SLanctam, s<br />
quod possit dispeiiLsare in l^ege divina et sit dominus positus; et valuit<br />
valde ista opinio, quod tjat Jollen macf)en cum EcLclesia, OLmnibus conLScientiis,<br />
qLuidquid vellet. Hoc non feremus, et propter hoc sumus excom-<br />
municati et sumus herLStici. Sed si tu, Pap^a, et succeS[Sores 'custod^ie-<br />
ritis'; aliqui custodiunt, quia EcLClesia non deseritux, q^noniam Eeg^num lo<br />
dLi%anum deserendo non desertum. Si papLa non facit, tf)ut« 301)10""<br />
^U§. Si Episcopus Mog^untinus, facit Episcopus ju ^vate.' [sbl. •
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 12) 435,<br />
Hb] veneramur illam EcLclesiam, quae nos certo verbo docet et consolatur.<br />
'Testimonia, quae ego doceo', et verum, i. e. ut verbum suum maneat<br />
magister. Ipse non docebit, sed inquit: 'habetis Mosen', qui illum ''audit'jßut. le. w<br />
et me. Ideo meum verbum reget Papam, Ecclesiam. lila disputatio<br />
5 non est obscura vel particularis, sed universalis, quia P[apa adhuc hodie<br />
vult cum suis Episcopis et principibus, quod sit supra scrip^turam S[anc-<br />
tam. Ideo oportet vos munitos scrip^tura. Credo Pa[pam, concilium,<br />
principes, Ecc[lesiam SLanctam, cath[oIicam, sed sie credo, quod EclcIb-<br />
sia sancta dei sit subiecta suo sponso, qui vocatur Christus. Si vis ex-<br />
10 PLectare, donec veniat Christus et dicat, quae sit EcLClesia, ubi invenias<br />
EcLClesiam. Sed die: Christus vult audiri suum verbum; PapLa, sis<br />
subiectus scrip[turae, verbo Pauli. In istum ordLinem redigendus Papa.<br />
Sed hoc maxLirae fugit; nuUum venenum in curia EoLmana atrocius<br />
11 verbum] nochmals vult [SchrellßUchtiyhek] 13 atrocius o<br />
Dr] sint. Qui non custodiunt, sunt Ecclesia Satanae nee sublevant eos mag-<br />
16 niflci tituli.<br />
Atque haec causa quoque est, cur diserte in textu ponitur: Testimonia,<br />
quae ego docebo eos. Sic enim vult Dens in Ecclesia uti ministerio<br />
Doctorum, ut tamen ipse sit summus Doctor et ministri omnes, etiam<br />
Papa, etiam ipsa Ecclesia, regantur et gubernentur verbo. Sic enim haec<br />
30 transferri debent ad praesentem usum. Neque enim haec particularis<br />
et certi temporis disputatio est, sed durat omnibus seculis. In populo<br />
Israel Eeges et Sacerdotes inflati vocatione putabant sibi omnia licere.<br />
Sic hodie Pontifices non putant se subiectos esse legibus verbi, sed audent<br />
sibi arrogare potestatem supra verbum et scripturam. Plane simiüs<br />
25 causa est. Oportet igitur nos hie munitos esse, ut possimus dicere: credo<br />
concUium, credo Papam, credo Principes et Eeges, credo Ecclesiam<br />
sanctam et catholicam, sed sie, ut illa sancta Ecclesia, nedum Episcopi<br />
et Pontifices, sit per omnia subiecta suo Deo et sponso Christo et eins<br />
verbo sine uUa exceptione. Atque hoc ita credo, ut non sit necesse Deum<br />
so mihi de coelo loqui et sensibiliter mihi revelare. Hoc verbum, quod Prophe-<br />
tae et Apostoli locuti sunt, est id verbum, quod debet credi, cui debet<br />
subiectus esse Papa cum omni Ecclesia sanctorum, nee quicquam debet<br />
sine hoc verbo, multo minus contra hoc verbum suscipere etc.<br />
Ad hunc modum in ordinem redigi debet Papa. Sed experimur<br />
35 niülum veneni genus eum sie formidare et odisse sicut Scripturam. Itaque<br />
totis viribus, etiam si aliud simulet, obnititux, ne fiat Synodus seu con-<br />
cilium, tantum ideo, quia hanc quaestionem metuit, ne quaeratur in<br />
Synodo, utrum Papa sit iudicandus per Scripturam, an Scriptura per<br />
concilium. Nam mala conscientia, quam Papa habet, hoc semper ei<br />
28*
436 In XV Psalmos graduum. 1532,'33. [1510.] (Ps. 132, 12)<br />
Hs] quam hoc, quod Pap^a siib scripLtura SLancta. Ideo non vult concilium,<br />
quia metuit hoc: An pap^a sit iiulicandue per scrip^turani S^aoictam,<br />
vel econtra. Mala consLciencia est malae fidel possessor. Istae bestiae<br />
concludent contra nos, quod nos simus sub scripLtura S^ancta; si hoc<br />
amisimus reg[num: Non sie debes facere, vivere, et tvixb rumpeln gtjen in<br />
decretal[ibus etc. Munienda coULScientia, quod deus suos reges dielt,<br />
qui autorltate dLivina, et magis, quia nominatur certa persona, — et<br />
tarnen suis legibus subücit.' Eex soli deo subiectus, i. e. verbo dei, si<br />
a. som. la. 13 etiam ein armer leut^, ut David erat dominus super Natan, tarnen aud[ivit,<br />
quia attulit non vocem suara, sed dei verbum. Ego doctor, ideo cum<br />
audis hoc verbum, sis discLipulus, q^uamquam dominus. Sive PapLa,<br />
si etiam altior, quia ad mel Si dix^i: debes iustif[icari flde, non operibus,<br />
— tum: audio te ut verbum dei sonantem, D^octor Mart^ine; si non,<br />
abutitur vocabulis EcLClesiae, Spiritus, sua sede. Non tacebo, ut vos<br />
8 tarnen o<br />
') Nämlich: Papa. ') Erg. flinb, nämlich der Prediger.<br />
Dr]acclamat, quod Scriptura sancta sit verbum Dei, futurum itaque, ut n<br />
verbum Dei vincat et concilium concludat, quod necesse sit Papam esse<br />
sub Scriptura sancta. Hoc si üat, de Papa actum erit. Nam quid in<br />
omnibus suis decretis, ceremoniis, doctrina tueri poterit Papa, si iudicium<br />
fiat ex sacris literisT Praevidet itaque animo reformationem intollerabilem<br />
atque ideo omnia eonatur, ne concilium cogatur, quanqiiam in- m<br />
terim, si quis verba spectet, simulat se nihil optare aliud quam Synodum.<br />
Sed dum haec iactat, regum animos sie implicat et involvit, ut<br />
ad omnia suscipienda plus ocii et auimi habeant quam ad concilium<br />
institucndum. O astutiam dignam aeternis flammis et odio omnium<br />
bonorum, quod cum tanto Eeclesiae incommodo Pontifices suam tjTanni- -n<br />
dem volunt stabilitam.<br />
Haec omnia diximus propter similitudincm negociorum in hoc<br />
Psalmo proposilam, quod Deus suos Eeges, (jui pollcbaut auctoritate<br />
divina, circumscripsit et vinxit legibus suis, ut, etsi potentia praepolle-<br />
rent omnibus, tamen Deo et verbo eins essent subiecti. Iluic verbo su<br />
^necesse fuit eos parere, etsi ab inferiore annunciaretur. Sicut Nathan<br />
II. uDavidem arguit, et David paret, non quia Nathan siipsum offerebat,<br />
sed verbum Dei. ITuius discipuli dcbenuis omnes esse. Qiiare cum ad<br />
Pontilicem dico, ut se submittat misericortliao Dei, qua sola necesse sit<br />
nos iustiflcari in oculis Dei, debet Pontifex se submittere verbo, non J^<br />
qui
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 132, 12. 13) 437<br />
Hs] Reges, Levite, S[acerdotes et Episcopi facialis, quod vultis. Sed 'habent<br />
M[OSen et prophetas'.<br />
''Usq[ne in eternum sed[ebiint': condicionalis promis[sio i)ropter<br />
impios ftf)et, Absoluta [i8l.225^] propter Christum, quia absolute pro-<br />
5 miss[um venturum MesLsiam ex DLavidis progenie. Sed etiam erat<br />
propter illum temporalis, idoo addita huc conditionalis : IrapLios reges<br />
amitti et occidi, tarnen mansurLum hoc regLnum, donec venit S[anctus<br />
sanctorum. Ideo ista contra boftüid)!, qui praesumebant de autoritate<br />
dLivina. DeuS: Ego ab8ol[ute meam promisLsionem servabo. Sed vos<br />
10 non iactetis vos autoritate divina constitutos; oportet secundum iLCgem<br />
meam regatis pLopuh)s ; alium post alium [tui^en, et in Eo[mana vasta[tione<br />
penitus extinxit. lam Amplificatio promissionis et exposita clarius,<br />
qLuasi d[icat: habetis promiSLsionem, videte, ut fvom jeib. Si hoc, manebunt<br />
EegLCS in sede.<br />
15 Et 2.: 'Hie habitabo': inil ^te ^aufuater fein, Ut EsaLias, volo Oeco- g^,*!,<br />
Lnomus in utroq[ue TLegno, spirituali etc. Dabo sacerdotes doctos, SLanc-<br />
7 occisi 8 qui c aus quae<br />
Dr] Haec conditionalis sententia ponitur propter impios, ne sibi sumant<br />
absolutam potestatem contra verbum. Nam absoluta promissio ea est,<br />
quae Christum complectitur. Hunc enim non promittit sub certa con-<br />
,<br />
siiM6,29<br />
30 ditione, sed simpliciter promittit venturum eum ex semine Abrahae. iSKofsä-iB<br />
Quia autem, dum haec de Christo promissio impleretur, regnum corporate<br />
duravit, est id sie firmatum verbo Dei, ut tamen haberet certam con-<br />
ditionem additam. Itaque multi impii Eeges cum tota familia funditus<br />
deleti sunt et alii suffecti, ut tamen regnum temporale aliquomodo<br />
25 perduraret, donec veniret sanctus sanctorum et Eex regum, qui regnum<br />
hoc continuavit usque huc et in aeternum. Pertinet itaque conditio<br />
addita contra praesumptionem, quasi dicat: veniet promissio mea de<br />
Christo et certo stabiliam thronum Davidi meo, sed vos, qui Interim in<br />
hoc throno sedetis et admtoistratis regnum hoc, nolite putare, quod non<br />
so possitis errare aut errata vestra probatiirus, et non potius damnaturus<br />
Sit DeuS. Itaque aut secundum verbum administrate regnum vestrum,<br />
aut praecipitabo vos et evertam. Hanc promissionem amplificat<br />
iam egregie:<br />
XIII. Quoniam elegit Dominus Sion, Elegit eam in habi-v.13<br />
3» tationem sibi.<br />
Haec est amplificatio promissionis, quasi dicat: Habetis promissionem,<br />
sed in hoc nunc incumbite, ut iusti sitis et custodiatis testamentum<br />
26 conditio itaque B
438 In XV Psalmos graduum. 153233. [1540.] (Ps. 132, 13i<br />
Hs] tos, et RegLes, pLrincipes pios, et qLuidquid gerendum in utroQLue, gubernabo,<br />
Si obeditis. Si, non volo bic ftab in tred werffen. Tum Christum<br />
sinam venire.<br />
j.Biofti«,» 'Elegit': Emph^asis. Sic MLOses: 'quemcunque elegerit'. Illo tempore<br />
tabLemaculum MLOsis non habLuit certum locum, migrabat iam in s<br />
EphLraim, ManasLse, Dan tribu. Ideo dieit: 'quem locum' etc. Et hoc<br />
verbo destruit et damnat omnes elecLtiones nostras proprias. ludei<br />
dixLerunt: S^ancti sacerdotes transf[erunt tabLernaculum, ubi vol^unt;<br />
i.sfä'ru'^slam in Sylo, Gibeon, Gilead; Si hoc S[anctis principibus licet, et mihi.<br />
3"- »• *» jj-Qjj gg^ simile fund[amentum, quia deus dixit tab[ernaculum certum: lo<br />
a.3Jiotfjo,24'MemorLiam'; roo ar(f)e tvax, ibi deus. Da^ War promisLsio. Ibi Sacer-<br />
i.tt^ton.6,6idotes d^ei poterant, Iam in tribu Eph[raim, Tiriathaim'^ ergo hie habi-<br />
tatio divina, quia deus aliigarat se huic propiLciatorio. Ergo volo in isto<br />
monte, arbore, valle, flumine facere aUiare, ut hodie SchLwermeri: Si<br />
licet, hie roil; quare non nobis ? Non vident nos habere verbum institu- m<br />
tionis pure. Pugnant prophete ubiqLue contra hoc verbum eligendi:<br />
3ff. ««. I Nostrum est eligendi. In lereLmia: 'Hec omnia elegLerunt in suis abo-<br />
3fc. 7, 15 minationibus' et: 'proiiciam' clecta eorum, [in. 225>>] Cum electis eorum<br />
non communicabo; contra elect^a reg[um, p^rincipum pugnant, ut<br />
«ou»,»o.»3PauLlus Col. 2.: 'Si finis' etc.; regLCS ut MonachLi BenedLictini: sie ieiuno; »o<br />
3 sinere veniam<br />
*) Ciriathaim ist eine Levitenstadt im Gebiet des Stammes yaphthali.<br />
Dr]meum, tum enim fiet, ut regnum hoc maneat, et ego habitabo vobiseum;<br />
t5ti.>i.9 8ieut apud Esaiam quoque dicit: 'Habebo focum in Sion', hoc est, ero<br />
oeconomus in utroque regno, spirituali et corporali, et dabo omnem bene-<br />
dictionem, sed ita, si obedieritis voci meae etc.<br />
Utitur autem singulari consilio eo verbo, quo Moses quoque usus %»<br />
».wolt.o^est Deut. 16. 26.: 'In loco, quem elegerit Dominus DeuS tuuS, ut habitet<br />
nomen eins ibi'. Neque enim initio certus tabernaculi locus erat, sed vagabatur<br />
non solum per loca divcrsa, sed etiam per tril)us diversas, Ephraim,<br />
Manasse, Dan, etc. Porro destruit hoc verbo omnes proprias electiones<br />
«Ol. Mshominum seu, ut Paulus vocat, 'i&£koi'>Q>]nxt']a;\ qu:\e apud Tudaeos so<br />
inünitao orant; sie enim cogitabant : si licet sacerdotibus transferre<br />
tabemaeulum ex uno loco in alium, cur nobis quoque non liceret, plus<br />
uno in loco sacrificare! Haec erat certa Idolatria. Quia enim Deus per<br />
verbum suum se propiciatorio alUgaverat, quod ibi esse et invcniri vellet,<br />
Idolatria erat cum alibi aut credere esse aut quaerere. Pugnant igitur n<br />
Prophetae summo conatu contra hoc, ne sibi homines aliud eligant<br />
quam Deus. Nihil enim Deus aeque execratur quam suscipi aut institui<br />
uliquid pro cultu Dei, quod ipse non iussit. Nostra igitur debet esse non
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. Vi2, 13) 439<br />
Hsjln soripLtura est mandatum et laudLatum leiunium. Sed quis mandavit,<br />
hocfacere? Ego elegi! Sa? btanf btr ber ^Ldifcl. Ideo iam volumtaria<br />
relig[io; baS' tt)iff(f)t bei" "^LCufel.^ Eligere locum dei cultum, ba5 tl)ue<br />
^in weg, non fort deus, quia dicit: 'Ego eligo Zion', vos non. Deinde<br />
i iam fit vestro merito iustitia ? Sed misericordia mea vol[ui sine re.S[pectu<br />
v[e8troruin meritorum, hoc placuit, elegi. 2)a tuirt er fetber roelen relig[ionem.<br />
Sic cum papListis pug[namiis, quia defendunt suas facticias religLiones,<br />
electa, i. e. diaboli. 0Jot geb, bu faft bid) ju tob! Si respondendum:<br />
quis mandavit? deus non. quisl est bLona intentio. Nulla bona, nisi<br />
10 quae dirigitur Bonitate verbi dei. AmbLrosius: intentio, i. e. causa<br />
finalis, iudicat opus. Bene intellexit. Non qiaae ex proprio corde. Sed<br />
debet habere fundamentum, formam verbi domini: Deus praecepit mihi<br />
hoc. Ideo intendo bene; quia verbum dei bii" gtüiö, intLcntio est bLOQa.<br />
") <strong>Luther</strong>s Sprichwörtersammlung Nr. 206, ünsre Ausg. Bd. 51, 694 ; Thiele S. 210.<br />
Dr] electio, sed obedientia. Alioqui continget nobis, quod Hieremias minatur:<br />
15 'Proiiciam' electa eorum. Haec pertinent ad refutandas electiones, quas 3«. v, n<br />
in Papatu vidimus. Kam quod alius huic ordini, aliuS alii Se addicit, quod<br />
certos dies ieiunii habet, quod certos sanctos, quos invocat, etc., hoc<br />
totum, si quaerag, quis iusserit, cogit eum conscientia, ut respondeat<br />
Se sie elegisse ista. At hoc est non Deo, sed Satanae servire. Neque<br />
20 enim Deo aliter servitur, quam cum fit, quod ipse iussit. Pertinet itaque<br />
electio non ad nos, sed ad Deum, obedientia autem ad nos pertinet, ut,<br />
quod Deus elegit, nos exequamur.<br />
Deinde verbum Eligendi pertinet etiam contra praesumptionem<br />
meriti; si enim diceret: Ego reddo vobis Sion aut remuneror vos, signi-<br />
25 flcaret id fleri nostro merito. Sed cum dicit: Eligo secundum meam volun-<br />
tatem, significat se id facere sine respectu ullorum meritorum, ut simul<br />
etreligionem, quae simulatur, et fiduciam meriti damnet: 'i&elo&Qt^axrjm aoi.i, 23<br />
igitur, seu, ut Anshelmus vocat, factitiae religiones pertinent ad theo-<br />
logiam Diaboli. Neque enim sublevat nos, quod bona intentione sus-<br />
30 ceptae sunt. Neque enim est bona intentio, quae non verbo, sed suo<br />
iudicio nititur. Itaque quod AmbrosiuS dicit, Intentionem iudicare<br />
opus^, recte quidem dictum est, si recte tntelligatur. Nam intentio<br />
finalis debet habere verbum Dei ceu fundamentum, cui innitatur. Is<br />
enim solus recte intendit, qui statuere potest se verbo Dei cogi ad hoc<br />
35 aut illud suscipiendum. Hoc verbum qui non habet, etiam si Angelica<br />
20 itaqae] igitur B<br />
') Wohl Augustin, In Ps. XXXI; Migne 36, 269.
440 In XV Psnlmos gradiium. 1532/33. [1540.] (Ps. 1.32. 13 U)<br />
HslOmnis electLicia religLio, sive BenedLictus, FLranciscus, Dominicus,<br />
®(ii.i, ta Si 'Petri', aUfrelica, tum dioite: Elejrit hoc dens? Non. quis? BenedLictus,<br />
AugLUStinuf?. Est volLuntaria rel[ifrio, assumpta sine verbo. Qä. ^eift:<br />
'Ego Elesri'. Ibi, inquit, fol mein roonung jein, ba Wil ic^ ^aue galten.<br />
V. 14 'Haec requies mea': Mag[na promis[sio et fortis: nullibi alias. Ideo s<br />
EsaLias et alii maxLimas proplietias gefpunnen, quod leruLsaleni dura-<br />
tura in eternum, et regLnum et locus iste deseri, nisi venerit iUe, qui<br />
perpetuam faciat ex temporali. lam iacet 150l0' sine prophetis. Ibi<br />
promis[Sio claris[sima, quod elegit, ut illic habLitet in eternum. Cum<br />
destruxit per BabLylonios, temporaliter destrux^it; manserunt RegLCS, lo<br />
sacerdotes, proLphetae et mansit semper praedicamentum Relationis.<br />
lam post dcstLructionem EoLmanorum nulla species, promisLsio, persona.<br />
Ideo venit is, qui leruSLalem continuat in eter[num. Ideo ista promisLsio<br />
d^ivina fuit magnifica, quod ista r[ivitas non pot[erit deleri. Ideo occi-<br />
dLerunt Christum, putarunt, Jic tunben fo gvculid) [öl. 226»] nidit tjnnbeln, is<br />
') Erg. annos. I/iither meint: hix auf seine Zeit.<br />
Dr]onmia sint, cave probes aut sequaris. Haec igitur tutissima regula est,<br />
quam cum sequimur, nunquam aberrabimuS, ut Semper quaeramus,<br />
Num Deus hoc elegerit; si rospondetur, quod Benedictus, Augustinus,<br />
Franciscus elegerit, qui etiam Beo oari fuerunt, fuge tancjuam pestem<br />
et venenum extreme noxium. Certum enim est Deum nihil probare, so<br />
nisi quod ipse elegit. Haec de verbo eligendi paucis admonere volui.<br />
t.mXIIII. Haec requies mea in seeulum seculi, hie habitabo,<br />
quoniam elegi eam.<br />
Haec est sane magnifica promissiu, qualem de nullo un(|uam alio<br />
3d.». sloco dedit. Hinc Esaias et caeteri Prophetae videntur cuncludere, tpiod -a<br />
Hierusalem duratura sit in aeternum, hoc est, donec veniat Messias,<br />
qui faciat ex temporali Hierusalem aeternain. .Sicut Angelus quo()ue<br />
siuM.iiif. ad Mariam dicit, quod sedebit Christus 'super thrtmum patris sui l>avid<br />
in secula.' Porro nota consequentiam, quam promissio haec evidenter<br />
ostendit. Hierusalem hodie iacet, et tarnen ])r(inussio haec manifeste ju<br />
dicit, quod sit haec futura Domino sedes in secuIum seculi; sequitur<br />
igitur certissime, quod ille venerit, qui Hierusalem hanc seu regnum hoc<br />
perpetuavil in aeternum. Nam quod etiam in captivitate Babilonica<br />
a""»».''!!<br />
'^"St'it'i fuit, tamen fier\'atae sunt reliquiae, deflnitum fuit tempus, i|U(><br />
^""''"duratura esset captivitas, manebant Keges et Prophetae. Huiusmodi »:,<br />
nunc nihil est, sicut etiam supra ostendimus.<br />
1« lUllt IS
In XV Psalraos graduum. 1532/33. [1540 ] (Ps. 132, 14) 441<br />
n
442 7n XV Tsalmos graduum. 1632/33. [15401 (Ps. 132, 14)<br />
Hs]fit bLonum, nisi extirpet; tolerat nos diu et promittit et minatur. De-<br />
structo illo rLegno mansit eternum. lani sequitur promisLSio de reg^no<br />
corporali. Sicut promisi, sie servabo v'Lobis. lam praedicat de temporali<br />
regno promisso nepotibLUS. 'Et delLegit habitare ibi'. Igft maxLima<br />
promisLsio pro illo tempore, quod D^eus elegLit hLunc loeuni et CLivitatem, &<br />
tarn pro TLegibus quam saeerdotibus ; et cepit illa electio sub David,<br />
antea sub tempore Saulis nondum metropLolis regLiii et SLacerdotii,<br />
3o(.i5,6S8ed sub lebusteis; sub B[^avnde regalis et sacerdotalis CLivitas, Illa sedLes<br />
regia et Ecclesiastica, templum, tab[ernaculum, arx regni. Ab isto<br />
1. «on. 3,<br />
5 tempore popLulus stabilitus in suo regLno, ÖLacerdotio, prius vagabatur<br />
3of. 18,<br />
'appa iam in Gibeon et Silo. Hie tandem firmatum et fundatum in certum<br />
lo<br />
locum per DLavidem. Ibi vigilantib^us et proprio assumptis verbis, quod<br />
'Dominus'. Non illi meruerunt regni et S[acerdotii locum certum, [S3l. 226'»]<br />
»t. 100,1 sed dLCi beneplLacito. 'Ipse elegit nos, non'. Divina bonitas, quae pro-<br />
misit DLavidi, illa elegit sua g[ratia hanc urbem. Ista verba posita propter u<br />
futLuram 8uperb[iam, praesumpLtionem pop[uli, quia semper gloriati<br />
de opLeribus et meritis, ut PapLa. Ideo deus praecurrit istis praesumptionibus,<br />
non putent aliquem l^ocum regni, taceo stabilem. 'A die, qua<br />
».swo(e3i,jTsuscepi, fuisti rebeljis, dure cervicis'. Non dicas etc., sed quia illi impie<br />
^erunt. Ideo deus non respexLit t^uam iustiLtiam, sed recordLatur m<br />
suorum promis^sionum. Ideo istam superbiR[Rimam cer\-icem populi<br />
praevenit. AdhucdeCir[Cumcisione: legegloriantur. SicPapLa: Ec^clesia<br />
3 promisi mit Strich zu 'Elegit dominus Sion' S. 441, 16jl7 gezogen<br />
^A idque ita, ut, sicut antea sacerdotum non vagae, sed certae personae, ita<br />
etiam porro Regum personae et suecessiones essent certae nee sie vagarentur,<br />
sicut antea ludices et Duees non in certa tribu consistebant. Ftitur k<br />
autem hie quoque verbo eligcndi ad redarguendam fiduciam meriti,<br />
quod fere semper adhaerescit aniniis, ut intelligant divina gratia et<br />
beneplacito Domini hanc urbein definitani esse, ut esset sedes religionis<br />
et politiae. Peculiariter enini laborabant ludaei hoc vitio Satanico,<br />
ut gloriarentur de operibus, merito et cultibus suis. Sicut Moses quoque so<br />
s.TOof»».sideo eos obiurgat ac praemonet, ne statuant 'propter iusticias suas' sibi<br />
beneflcia tam magnifica contigisse, sed quod et 'gentes istae meritae<br />
erant tales poenas' et Dominus benevolebat suo populo. Non propter<br />
tuas iusticias, inquit, introduxit te Dominus in torrani hanc. Sic quoque<br />
in Papatu diabolicam hanc liiluciam videmus, quantiuam longo deteriore js<br />
conditiono quam in populo Dei, qui di^^nitus mandato cultu utebatur.<br />
In Papatu nihil sunt nisi oloctioneshi manae, quae sunt idolorum servitus.<br />
Videtur aulcni nihil magni dici in eo, quod promittit Deus se habiturum<br />
in lUerusalem; sed oportet spectare magnitudinem habitantis,
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 14) 443<br />
llsjecclesiarum. Est 'electio', benep[lacitum dLivinum. Est il[ei gratuita<br />
misericordia et favor, praeterea nihil. Dens reservat hanc gLratiam.<br />
Si non servaveritis pactum, possiini hunc locum penitus delere. Non<br />
in vestro op[erc, sed mea donatione. Verba signata: Et del^ector, cum<br />
5 habita[bo; magnLa promis[Sio: 'habLitabo domum', non simplex: 'servo'.<br />
Locus quidem angustus. Quid Ieru[salem ad EegLis domum ? Cell<br />
celorum, Sei, totus mundus nihil ad eum! Magnifica promisLsio, scire<br />
certum locum, personam, ubi deus repLeritur, ne homiLnum CLor vagetur<br />
et unus[quisque eligat l[0cum et personam, quae placeat. lila vagatio<br />
10 cordum in omnibus gLentibus; Ierob[oam in Dan et BersaLba. Deusisön. u, aei.<br />
h[anc infinitam misericordiam fecit, ut certum iLOCum tarn rLegni quam<br />
SLacerdotii quam verbi quam cultus quam r[egni OLoelorum. Ideo Civi-<br />
tas SLancta non projiter popLulum, qui fuit pessimus, sed propter domini<br />
sanctitatem inhabitantem, qui sanctif [icat omnia. Non gloriati in miseri-<br />
15 cordia habitantis in leLrusalem, sed in sua iustLitia, qua placarent habitantem,<br />
qua mere[rent, ut hie hab[itet. Habere certum iLOCum, personam:<br />
magnum, ubi Sit deus tam regLno quam sace[rdotio, verbo quam pol^itia,<br />
ubi Ec[clesia et caput EcLclesiae, Ut nos habemus illam SLanctam gloriam,<br />
quod Christus, non Pap[a sit ecclesiae capLUt. Seimus adesse in b[aptismo,<br />
so Sac[rameato, verbo ; maxLima g[loria et superb[ia, quae non pendet ex<br />
b[onitate et iuStitia nostra, sed misericordia et b^onitate divina super<br />
4 meo 9 eligit<br />
Dl] tum locus quantumvis humilig et contemptus reddetur augustissimus.<br />
Quem enim coeli coelorum non comprehendunt, eum promittebat verbum<br />
in Hierusalem certo inventum iri. Ergo magnifica promissio est scire<br />
85 et habere certum locum, in quo Deus inveniri possit, ne corda dubia<br />
vagentur et unusquisque pro sua voluntate sibi Deum aut locum cultus<br />
Dei deligat. lila enim erratio vagabunda, cum animi sibi locum et cultum<br />
constituunt, sicut Hieroboam, nihil est qiiam idolatria. Quarei.sön. i2,28fl.<br />
infinita misericordia est, quod definivit Deus certum locum verbi et<br />
30 totius cultus divini. Hinc magniflcus illo titulus loco tributus est, ut<br />
appellaretur civitas sancta, non quidem propter populum sanctum<br />
inhabitantem, sed propter Dominum sanctum inhabitantem et sanctiflcantem<br />
per verbum omnia.<br />
Hanc gloriam habet quoque Ecclesia novi testamenti, quod scilicet<br />
35 caput eius est non Papa, sicut impii Papistae impie dicunt, sed Christus<br />
'sedens ad dextram' Dei, qui ad est verbo et Sacramentis suis. Haec ingens W- »w, i<br />
est magnificentia et Superbia, quae pendet non ex nostra iusticia, sed<br />
ex misericordia Dei accipientis, probantis et laudantis omnia propter<br />
filium suum, caput nostrum.
444 In XV Psalmos graduam. 1582/33. [1540.] (Ps. 182,14. 15)<br />
"".] no8. Hic habLcmus Civit[atem positam 'in medio hostium', diabLoli, tarnen<br />
''de\is PxerLcet omnia opLcra E|egni et saLcerdotii quam in salutem tem-<br />
poralem et eternam.<br />
'Hic est mea requiLes': Est tautOLlogia. Ex 1. promis[8ione facit<br />
proseqLuentiam. Sic dicit dominus, quod liec eius reqLuies et mansura. s<br />
[!8I. 227"] 2)a6 f)ex\t certos facere omnes popLulos, ubi sua polLitia, regnum,<br />
Consiliarii sui, subditi pop[uli, ubi cultus, salus. Verba 'electionis' et<br />
3os. 14. 16 gratiae ista omnia. SLalutem non meremini. 'Ego elegi vos, ergo vos non<br />
me.' Non VLestrum meritum; ut nos: Non est nostrum meritum hab^itatio,<br />
1. «ot. 1, 31 absolutio, consolLatio PLrivata et pubLlica, sed dona dei. 'Ne quis glorietur lo<br />
nisi in deo'. lam promisLit TLegnum et sacerdLotium, et exaud^it etc.<br />
Et iam promittit temporalia, quia dat etiam ju effen et t[rinfen.<br />
V. 15 'Viduam': Ex greco^ fecerunt, facilis lapsus translatoris etc. Gs fo<br />
Dr]<br />
f)etHen: 'praedam' vel 'venationem'. Nos: 'fpeis'. Qft jel^am gevebt<br />
quod quot[idianum panem et victum apLpellat 'praedam'. QuareT Chri- u<br />
ö proseq[Uentiani] prosep fSchreibfiüchtigIceU} zu 6 'Paupercs eins saturabo pani-<br />
bus' am oberen Rande der Seite 9 me c am mei 13 translatoris o<br />
') Hieronymits, Breviarium in Psalmos z. St.: Pro 'vidua', i. e. xrjea, et Hebraea<br />
Volumina et ipsi Septuaginta iHjgav babent; Migne 26, 1289 f.<br />
Sed civitas Hierusalem propter hanc causam quoque infensissimum<br />
habuit Satanam, quod esset tanquam officina Dei, in qua omnis generis<br />
beneficia et sancta opera Deus quotidie exeroeret. Sed tamen a Deo<br />
mirabiliter quoque servata est et defensa, ne incertum redderetur, ubi<br />
esset, ubi coli et audiri vellet Deus. Iterum autem hic monemur, quod w<br />
haec omnia doni, non meriti sint, misoricordiae, non operum. Siqiiidem<br />
ipse elegit hanc requiem et ipsi placuit habitare in hoc loco. Sic meriti<br />
nostri non est, quod habemus Euangelion, Baptismum, Absolutionem<br />
privatam et publicam. Omnia haec sunt dona misercntis et benevolentis<br />
Dei propter rhristtim. Iam transit ad politica seu temporalia. a*<br />
v.isXV. Victui eius benedicens bcnedicam, et pauperes eius<br />
saturabo panibus.<br />
Nostra translatio habet: Viduam eius, sed fortasse imperiti scrip-<br />
toris hoc erratum est. Vocabulum proprie 'praedam' seu 'venationem'<br />
signiflcat. Sed cur sie appellat scriptura cibum nostrum? Nimirum jo<br />
«
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 15) 445<br />
Hs] stiis recte exp[onit in 'pater noster' : 'quoLtidianum', ut nostra temp[oralia wottt«,!!<br />
accipiamus ut fera praedam, aves fovii. Non habent 'horrea' non 'nicf nint', swaim n ue.<br />
'seminant', HabLorant', sed, qLidquid acquirunt, per modum praede<br />
acquirunt. Est dictum contra curam infid[elium et curam, quae non<br />
5 praesentibus contenta. Promittit nos pasturos quotidie, etiamsi desit<br />
in specie. Ideo parvis verbis signiflcat, vocans cibum tanquam raptum<br />
quoddam, quod hiegen quasi im flug. Non curandum de Crastino, 'sua ajiattt. e. 34<br />
mal^itia'; laborate, servite, fit[cite, quae vestrae vocationis. 'Pulsate' etc.,iWatt^.T,7<br />
tantum ponite illani similitudLinem. Istis verbis vol[uit significa[re:<br />
10 DabLO victum, quia non est, ut satis messLis, avari super avaros. Tarnen<br />
vita V[estra non certa in crastLino, non potest 'quisquam staturam'.anattö.e,»?<br />
Vita est morsellus, praeda; timent, si in crastinum vis^erint. Quid<br />
furis insanus de futLuro cibo, saturitatet qui dat substantiam, vitam,<br />
et alimoniam etc. Non quod sit non laborandum, oportet omnia facere,<br />
15 quae ad victum, sed anxiam incredLuIitatem, et solicit[udinem damnat,<br />
quae nihil promovet, i. e. tantum dabo 511 t\\cn, quantum barff. Quid<br />
ampLÜus, 'habentes victum', muftu bod) t)intcr bir laffen. i.stnt.6,<br />
'Pauperibus' : ^fJenut fie pauperes; qui sunt paupLeres in Ier[usalem,<br />
i. e. Jollen effen, ttiinten, tleiber, \ä)ur]mediante tamen labore nostro, et eo content! simus, quod quotidie obvenit,<br />
tanquam bestia oblata praeda. Avaricia enim et incredulitas non<br />
est contenta praesentibus, quantumvis promittat Deus fldeliter se nos<br />
pasturum et daturum, unde vivamus. Ad liunc modum scriptura Victum<br />
35 proprie et signiflcanter praedam vocat, quae nobis non sollicitis obvenit,<br />
sed laborantibus et relinquentibus curam Deo nostro, sicut Christus<br />
fere hortatur Matth. VI. lubet laborare, facere, conari omnia, quaeswatt^. s.sj<br />
sunt vocationis nostrae. Hebraeis enim est labor, quem 'singuli diesmatts.«. s«<br />
habent' et secum afferunt. Sollicitudinem autem et curam iubet Deo<br />
30 relinqui ac promittit victum nobis tarn non defuturum quam avibus et<br />
caeteris animantibus. Neque enim hoc agitur, ut in hac vita simus inexple-<br />
biles. Etsi enim habeamus omnes totius mundi opes, tamen cum hac vita<br />
relinquendae sunt. Sicut autem vita non certa est, sed ceu raptus quidam<br />
aut praeda, qua fruimur, donec Domino visum est, Ita etiam est victus<br />
3b ceu raptus quidam, quo debemus contenti vivere, non de futuro solliciti<br />
esse. Sic damnat appellatio haec impiam sollicitudinem et anxiam<br />
incredulitatem, qua tamen nihil promovetur.<br />
Quod sequitur: Et pauperes eius saturabo panibus, nota phrasis est,<br />
quod panem vocant sicut nos victum, hoc est, quicquid ad alimoniam<br />
40 pertinet, zibum et potum. Haec promittit, sed: pauperibus. Sic autem<br />
«
446 In XV Psalmos gradaum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 15)<br />
H»le8t. In media opulentia illa sola sitit et esurit. Maior pars fidLelium pa-<br />
tiuntur inopiani. Le\nte, sacLerdotes bie recf)ten 33etler. Pap^a appre-<br />
hen[dit re>] Verus popLulus dei est in contemptu, despLeratione, irrisLU,<br />
derelictu, Ut hodie. (Sie liejfcn Dn§ iDoI f)ungev [terben et leuje.' Ideo s<br />
sequitur IdolLatria et docet placentia, quando veritas etc. Suos quidem<br />
VLietu pascet, sed ita, ut in fide expLectemus salutem et sint contenti,<br />
?oi). i8,s«si quandoque inopiam, quia ''reg[num nostrum non mundi est'. Non<br />
hab[et hoc regnum potestates etc., sed in ignominia, despectu, odio omnium<br />
hominum. Qui non, fiant. Qui vero diligLit Christum, sit pauper, lo<br />
despLCCtus, ignominiosus, sed tamen fol ni(J)t l^unget iLciben, quia nos<br />
Su(.6,s5. 21 speramus aliam v^itam, in qua edemus hilariter, ubi 'esuLritnt, qui iam<br />
saturi', Luc. 5.; vide: illi. Econtra 'beati, qui hie fletis'. Qui non expLCc-<br />
tant aliud rLegnum, nihil curant de Christo, Euangelio; nieltuenigev<br />
oupiunt ministri esse EcLclesiae, quia sunt pauperes. Si quaerere volLumus is<br />
regLnum, fiamus PapListae. Pap^a saturat se in hoc seLCulo, non solum<br />
pane, sed delitiis, sanctitate et gLloria. Non tamen sinam vos fame, vel<br />
JHaiii). H. i?'4 panes' etc. ExpLectamus aliud regLnum, ubi reg^emus. Ibi es serrus,<br />
3 officiis 4 in fehlt 5 leufe] Ia~fl [= (oufi] 6 sequetur 16 se fehlt<br />
') D. h. wohl, bo6 bie Säuft un8 frefjen \oit btn SSettlet; vgl. Thiele S. 282.<br />
ür] appellat populum suum, vidit enim suam Ecclesiam talem, qualis semper<br />
est, quod in media opulentia mundi sola esurit et sitit. Sic Levitarum so<br />
initio singularis fuit inopia, donec tandem ad regnum spectarunt, sicut<br />
nostri Pontifices quoque. Ita enim gubernat ista Satan, ministerium<br />
conatur fame opprimere et contemptu. Id quia multi recusant ferre,<br />
eo prolabuntur, ut potius, quam csuriant, doccant hominibus bcneplacentia<br />
et sie evehantur ad magnas opes et dignitatcs. w<br />
Retinenda itaque piis est haec promissio, quod Psalmus dicit Dominum<br />
daturum panes pauperi))us suis. T'trunquo enim fict : Habcbimt panes,<br />
3o». I«. j«et tamen erunt paui)erc.>*, ideo scilicet, quia 'regnum Christi non est de<br />
hoc mundo'. Itaque ii, qui in ministerio sunt et praecipua pars huius<br />
regni, ferant ignomiam, odium et contemptum, aut a ministerio desistant. jo<br />
Non enim huius mundi, sed futurae v-itae certa et aeterna haereditas<br />
naiui.i,apii8 promissa est. Itaque Christus 'beatos' pronunciat 'pauperes spiritu',<br />
quos necesse est simul sustinere calamitates plurimas. Contra, eos, qui<br />
aur.«,ai'abundant et saturi sunt', dicit infoelices, quia futurum est, ut 'plorent'.<br />
Instituamus igitur rationes nostras ad hunc modum: Si volumus esse u<br />
populus Dei, ut, contenti in hac vita victu et amictu, reliqua onmia<br />
«0« «, 18 aequo animo feramus et superemus spe eius 'gloriae, quao revelabitur'<br />
in fliios Dei.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132. 15. 16) 447<br />
Hs] oportet. Hie ut 1. Timo. 6.: roilt bu jo xdd) fein, ad blaspheraandum i.tim.6,»<br />
Christum et vexandiim sucs.<br />
'Sacerdotes' : ®as<br />
ift ein toftLÜdjcr tejt, ben nimb id)? pro pLane etv.is<br />
vino, bn^u Bniangelium, fLides, promissio. ^d) li'il mein pfLcirre regirn,<br />
5 ut puri et integri in verbo et omncs sanoti hab[eant gLratiam et pacem.<br />
Si iam adhuc M[onachus essem et in istis calLamitatibus, quas habLebam:<br />
angLustias, laqueog, captivitates, ba^ in ein PLCCcatum post aliud fiel,<br />
et getninben ad supersti[ticncm cibi, potus, vestium, horarum, rerum,<br />
Si quis dixisset : Qu'd dares, MartLine, ut ex Monast[erio venires et habLcres<br />
10 pacem cum Christo, etc.? — : Ego libLcnter ftuticn{)ei§et etc., et omnes<br />
nos fecisLsemus. Iam cum liabemus, obliti nostrarum divit[iarum, gloriarum,<br />
opulLcntiarum in Christo et spectamus sursum, non contenti paup[er-<br />
tate, inopia temporali, et non praeponderaLmus nostras gj^lorias et spiritLuales<br />
et eterna[S. Est pars ingrat[itudinis: desistimus comparare<br />
15 nostras opes cum paup[ertate nostra. SibLCV Mend[icantes et b[ett(er<br />
für bev t()ur quam CardLinales MogLuntini, privati r[emis»ione p^eccatorum,<br />
cogLnitionis Christiani et omnium rerum, quas abunde habemus.<br />
6 in fehlt 7 in fehlt 9 Quis 13 praeponderi[mu8<br />
Dl] XVI. Sacerdotes eins induam salutari, et sancti eius exul-v.i6<br />
tatione exultabunt.<br />
20 Haec promissio longe praestantior est ea, de quajam diximus, quod<br />
promittit Deus sie gubernaturum Sacerdotes, ut sint puri et sancti per<br />
verbura et habeant bonam eonscientiam. Haec si possemus eonferre<br />
cum iUo parvo defectu corporalium rerum, patientius eum tolleraremus.<br />
Ego fui Monachus et vixi in meris labyrinthis et laqueis conscientiarum,<br />
25 ubi per traditionum copiam peccatum pariebat peecatum. Eram alli-<br />
gatus contra naturam ad impurum coelibatum. Ibi si quis mihi dixisset,<br />
quanti redimere vellem pacem cum Christo et illas magniflcas glorias,<br />
quas hodie per verbum et Spiritum Dei habemus, humilis me prostravissem<br />
in terram ac vitam libenter profudissem ac petivissem tantum<br />
30 eonscientiam liberari. At nunc, cum vere induti sumus salutari propter<br />
amplissimas et manifestas promissiones remissionis peceatorum et \atae<br />
aeternae, obliviseimur harum opulentiarum spiritualium et querimur,<br />
quod non etiam simus Eeges in hac corporali vita. Non anteferimus<br />
nostras glorias aeternas et spirituales. Magna autem haec est ingratitudo,<br />
35 sie offendi illa externa paupertate et non potius laetari et gaudere in<br />
tantis opibus spiritus. Quis enim non mallet cum istis donis Spiritus<br />
etiam mendicare panem ostiatim, quam esse Episeopus Moguntinus<br />
vel etiam Pontifex, quos constat, cum hostes verbi sint, in illis opibus<br />
mundi extreme infoelices esse! siquidem carent remissione peceatorum,
448 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pi. 132,16)<br />
Ha] [SBl. 228«] Confer gLratiam et äeitltid) gut: gilt« njcd^fel, fav tjin jLum ' etc.<br />
PaiipLeres, tristes, afflicti, ignoniinin oppressi, nihil nocet; sitis contenti,<br />
habetis sacLcrdotes, qui doceb[unt punini VLerbuni, et eorum doctLrina<br />
erit Salus, qua salvabimini et qua vincetis PLortas inferi, habLebitis contra<br />
diabi^olum, pLcecatum, mortem victoriam. Miilti desperarunt. Si potuis- s<br />
[Sent acq^uirere consolLationem de Christo, omnia b^ona dediss^ent,<br />
quasi letantes 'ben[edicti', quod nuUum consilium cordis. Ibi tt>[eltli(^<br />
gut et gulben, frfilojfcr, fteb, 9Jomtid) et ^LUitifd) vcicf), tantum ut habj^eant<br />
cor. Illam g[ratiam habemus. Modo possemus magniücare nostrum do-<br />
i.xofff.s.Jsnum, quia PLaulus InvoLcat: 'Olokleron'.- S5 ift ale mit cinaiibcr bvin. lo<br />
Hie panem edo. In celo remisLsio, pLanis spirituLalis. Cui hoc vile, fiat<br />
MLonachus, sacerdLos, Card[inalis. Söil ev »ticdf)feln, meinctLrtjegen etc.<br />
Si mihi quis 1 psalraum dediSLset, ut recte intel[^ligerem, ego cüg^itarem<br />
4 et] sed 10 'Ülolokleron'<br />
') Erg. Seuftl, nämlich das weltliche Gut. ») = öXötcXtigoy.<br />
Dr] spe vitae aeternae, cognitione Christi et omnibus aliis, quae nos per<br />
verbuni abunde habemus. Si igitur sunuis coram mundo contempti, is<br />
afflicti, tristes, vexati, abhominabilcs, pauperes, consolemur nos eo,<br />
quod habemus dotes regni coelorum, quod per fidem in verbum evademus<br />
victores peccati, mortis et Satanae, quod toti sumus induti salute.<br />
Quam multos apprehendit ante hoc foelix seculum desperatio ! Quod si<br />
hanc Cognitionen! gratiae Del et consolationes has verbi habuissent, »o<br />
an non putas eos potius omnium opum mundi iacturam passuros fuisset<br />
Quamlo enim sentitur ira Dei et desperatio, tum etiam inflnitae opes<br />
vilescunt. Quid enim tum sunt arces, quid oppida, quid regna et principatus<br />
1 Omnia haec quis non libenter proiiceret, tantum ut cor pacatum<br />
esset t<br />
i.Htii.i,2s Merito igitur Paulus 'oloxXijQiav' vocat, quod omnia in hac cog-<br />
nitione sint posita. Nam etsi eraendicato pane hie vivamus, an non boc<br />
puhhre sarcitur in eo, quod pascimur pane cum Angelis et ^^ta aeterna,<br />
Christo et Öacramentist Ilaec cui non sapiunt, is sane seetetur Papam<br />
et quaerat cum fabris Satanae Cardinalicium galerum. Ego alias opes m<br />
sector, (|ua8 fortasse contcnmunt sapientes, qui aut Epicurei aut Aca-<br />
demici sunt, ego autem omnibus mundi gemmis et auro omni antepono.<br />
Ante annos triginta, si unius tantum Psalmi veram Cognitionen! habuisseni,<br />
Visus mihi fuissem Dens (iuis])iaui. Omnia enim tum plena craiit foedissima<br />
ignorantia, abhominalionibus et idolatria inlinita. At nunc, "<br />
cum quasi diluvium quoddam coelestis sapientiae et cognitionis nobis<br />
HS arcen] arlc« li<br />
»*
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 16) 449<br />
lls] me deum, angLelum. Mere idolLatria, abLominatio sine f [ine et raeiiLdacium.<br />
lam fie ümb fonft tvigt, et lib[euter voluLmns feifev, fonig. 'Lectus an-jcf.ae.so<br />
g[ustu8', Esa[ia8. Habere non damnatur; si obvenit, fruere; Si non,<br />
patere. 'Scio honorari', Phil. 4. ®{)rt man tnid), nimbö nn; si etc., quiawi. 4, la<br />
5 habemus aliud PLegnum et exp[ectamiis salnitem e celo, quam cepit<br />
largiri per VLCrbum et sac[ramentum. Purum v^erbum et syiic[eram<br />
rel[igionem dabo. QLuamquair ibi multi idol^atrae et temp[lum repletum<br />
ImagLinibus sub rege Achas, culturis propriis, tamen is Ilocus servatusä. röii. le, lof.<br />
usque ad Christum, quod erat reperibile verbum purum; q^uamquam<br />
10 tempore Christi inflrmum, tamen Zach[arias, ElizLabeth et alii multi, Cur. i, 6 ff.<br />
qui syncere doc[ebant interim SadLducaeis et PhLarisaeis triumphantibLUS.<br />
Consolatio hec: EcLclesia manebit in finem et verbum purum. Si PhaLri-<br />
saei et SLadducaei non, tamen Hanna, Simeon, quia 'ad finem', Matth. 28. awatn. 28,20<br />
Max^ima promisLSio: In lerusLalem est invenire certum et purum verbum.<br />
IS 'In Cathedra Mosi sedent' etc., 'quae dicunt, aud[iatis; quae taicmnt'.mam.is.iu<br />
'Induam': ornabo, 'et', i. e. salutari, victorioso v[erbo, vero et sancto<br />
cultu, ut audiatis ex ore ipsorum vestram salLUtem et victOLriam. Lo-<br />
quitur de vestitutu allegLOrico et spirituali. Non de MoLSis. Ut Pau^lus<br />
10 über tempore Christi steht Sad^ducaei, Phiarisaei<br />
Dr] Dominus aperuerit, etiam mundanas opes quaerimus ingrati et sie delicati<br />
20 sumus, ut nolimus eorum, quae mundus habet, aliquid nobis defieri; sed<br />
apud Bsaiam est 'lectum angustum esse', non itaque utrisque potest esse 3cf. 29,20<br />
locus; Quanquam res non damnamus, sunt enim dona Dei, quare, quibus<br />
obveniunt, fruantur iis cum gratiarum actione et sine querela proximi.<br />
Quibus autem non obveniunt, ii aequo animo ferant penuriam, Sicut<br />
25 Paulus dielt se omnia posse, abundare, egere, edere, esiirire, laudari, ip^ii.«,ia<br />
vituperari etc., ideo scilicet, quia habemus aliud regnum in eoelo et expectamus<br />
Salvatorem, qui nobis illa coepit largiri per verbum et Sacramenta.<br />
Is tantum verbum et sacerdotium nobis reUnquat purum et integrum,<br />
de rebquis non multum laborabimus.<br />
30 Est igitur haec insignis promissio et consolatio, quod scilicet Ecclesia<br />
et verbum manebunt 'usque ad finem mundi', Idque non humano con- ^0,,^. 23_ j^<br />
silio aut sapientia, sed Deo induente sacerdotes suo salutari. Itaque etsi<br />
sub Achas et aliig impiis regibus omnia plena erant Idolatria, tamen, j,(in,j,Qf<br />
erant certi Prophetae, per quos verbum retinebatur. Ac Christi tempore<br />
35 incredibilis fuit coecitas, cuiug similem non existimo fuisse in illo populo,<br />
et tamen erant tum Anna et Simeon agnoscentes et praedicantes recens gut. 2, 25 ff.<br />
natum salvatorem. Hoc vere Dei donum et opus est induentis hoc modo<br />
Salute, hoc est victorioso verbo, vero et sancto cultu sacerdotes suoß, ut<br />
audiatur ex ore hominum salus et gloria nostra. Hae sunt magniflcentiores<br />
ßut^exS SBette. XL, 3 29
s.tiBi. j, ij<br />
450 Jn XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 16)<br />
Hs]ad T[im. 2.: TimoLtheus, qui sit ornatus 'verbo' et doctirina 'veiitatis',<br />
qygg possit dOLcere in pietate subditos et hereLticos convincere bellantes<br />
contra veritatem. [81.228''] In bello contra hereLticos et terrores vincit<br />
et dat verbum victoriam. In pace salutis. Cum tales dat, max^ima<br />
gLratia. Dabo per verbum ministeriiim, cultum, ubi' me inveniatis. s<br />
'Omnes sancti': i. e. credLentes, qui credunt SaLcerdotibus et docen-<br />
tibLUS, qui sanctificantur per cultum, verbum, Sacramenta. Istos 'leti-<br />
ficabo', i. e. dabo per verbum salutis victoria^m, PLacem, g^audium in<br />
spiritu SLancto, ut bene de me sperent, cogLnoscant me misericordem,<br />
habLeant benigLnum dominum. 2!ü'5 tüil ic^ SacerLdotibus et principLibus. lo<br />
Hoc regLnum c^oelorum in ter^ra, quod pacem erga deum, quod non<br />
irascitur, sed placatum. ®a§ t[t thesaurus inenarLrabilis, cui comparata<br />
regna mundi sunt fex et stercora, nihil ad verbum audire et credere.<br />
Verbum dabo per SacerLdotes fide auditoribLUS. Sunt tamen VLerba<br />
spiritualia, quia secundum rationem nihil mendacius dictum: quia Ec- u<br />
[clesia, sac^erdotes habent verbum, ut videLamus ecclesiam succumbere;<br />
gentes, Impii sunt securisLSimi, leti&Loimi, gloriantur et ovantur supramodum;<br />
Christian! veri vexantur intus et foris a SatLana, hereticis,<br />
1 über ornatus steht armatus 4 victorie 5 nacli inveniatis nochmals me<br />
10 principi^ibus] peip^ 2U 11 KLegnum C'[uelorum r<br />
Dr] vestes quam illae Aaronicae MosiS, quod Doctores sunt instructi et<br />
ornati verbis salutis et doctrina veritatis, qua non solum suos in pace jo<br />
docere, sed etiam contradicentes refutare possint. Huc enim pertinet<br />
vestis salutis, hoc est victoriae, quae paratur per purum verbum et sa-<br />
lutare ministerium.<br />
Secundum est, quod promittif etiam fructum verbo, nempe, quod<br />
omnes, qui audiunt illos sacerdotes et credunt verbo, sanctificantur et »<br />
implentur corda eorum pace et gaudio, bene sperant de Deo, cui scivmt<br />
se placere, quem statuunt sibi favere. Haec pax cordis est nostrum<br />
regnum coelorum, quod habemus in hac vita. Est enim thesaurus inenar-<br />
rabilis, ad quem comparata regna et opes mundi sunt fcx et stercora;<br />
sie coniungit Psalmus haec duo, qiuul victoriosnm verbvm sit daturus jo<br />
per sacerdotes et fidem audientibus nos, ut sie omnes salventur ac in<br />
laeticia cordis praeeuiu tarn l)onefuMiiu.<br />
Si quis spcciem extcrnam scquatur, iudicabit liacc falsa esse, sunt<br />
enim verba spiritualia, quae secundum carnem non debent intelligi.<br />
Narii si quis speciem sequatur, de Papa potius et impii.s luinistris iudicabit, js<br />
quod «int induti salute; hi enim securissime triiimphant ctiani tum,<br />
cum sentiunt contra Christum et veram Ecclesiam; contra Christiani<br />
seu Vera Eccleaia vexantur intus et foris n Satana, üaereticis et perse-
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 16. 17) 451<br />
iis] odio Civiiim etc. ^eift baä stilus, vict[oria ? Sunt iste turbaLtiones in<br />
mundo, carne. Sed respice maiest[atem illam, quae propicia, habes<br />
deum, qui remitLtit p^eccata, a acedLia et blan[ditia etc.; per Christum,<br />
f[ilium tuum, nnlla ira, suspioio erga deum et te; tum absorbentur omnia<br />
5 mala in isto mari miserationis d^ivinae. Ideo cane cum apoLstolo deum:<br />
'Si Deus pro nobis, Quis?'; sit diabLOlus, mundiis, rustici iste 'Quis'.5»öni.8,3i<br />
Ipse places mihi. 'Confide, fli'; habeo in te etc. Ista verba vivifLicantmottö.9 2<br />
in eternum. 2)a§ jtnb let[itiae spirituales hominum pauperum, vex^atoruni<br />
in mundo.<br />
10 14. (imoii|ri8 I 'Illuc producam cornu David' : Perseverat in illa promis[8ione v. 17<br />
regni et SaLcerdotü, et quod non solum servabitur salus et letitia et<br />
Sac^erdotum et SanctLorum in pop[uIo ad[versus phaLnaticos et sedLitiosos<br />
Spiritus, quibus popLulns ille repl[etus, 2. Pet. 1. Sed servabo etiam hoc 2. suciri s, i<br />
reg[num adversus hostes, domi adversus sedLitiones, quoniam David Jj^A"". ^'"1'<br />
16 solus 3 seditiones pertulit. Ideo vid[emus regnum salutis, sed infirmum<br />
1 iste c aus istud 3 a c aus qui 4 absorbelur 14 adversus (2.)] per<br />
Dr] cutoribus. Haec sane nemo vel salutem vel laeticiam appellabit, sed<br />
potius calamitates et aerumnas perpetuas ; sed tu oculos tuos ab externa<br />
specie remove et intuere illam maiestatem, quam tibi in verbo loquitur<br />
et promittit, quod velit tibi esse propitia. Si igitux apud Deum es in<br />
2« gratia, si ille te non odit, sed amat, si fovet ac tuetur te, quid quaeso sunt<br />
omnes calamitates et odia omnia mundi? An non calamitates omnes<br />
quantumvis magnae absorbentur in illo profundo misericordiae Dei?<br />
sicut Paulus quoque ratiocinatur: 'Si Deus pro nobis, quis contra nos 1' ; gjäm. s, si<br />
Sit sane Satan cum omnibus f uriis mundi, quid nocebunt mihi, cum Deus<br />
25 foveat, cum me ut fllium complectatur et cumulet omni benedictione<br />
spirituali per verbum victoriae suae?<br />
XVII. Illlc producam cornu David, paravi lucernam v.17<br />
Christo meo.<br />
Perseverat in promissione regni et sacerdotii, quod non solum ser-<br />
30 vabitur Salus et laeticia sacerdotum et sanctorum in populo adversus<br />
phanaticos Spiritus, quibus ille populus nunquam caruit, sed etiam, quod<br />
servabitur hoc regnum foris adversus externos hostes et gentes et domi<br />
adversus sediciosos. Sicut enim inter Levitas multi fuerunt phanatici<br />
et haeretici, ita in reliquis ordinibus multi fuere sediciosi, sicut ostendunt<br />
35 historiae. Quam multos Saul habuit, qui eum pro Eege non agnos-i.sam.ii, 12<br />
cerent, sed criminarentur et contemnerent eum? Eo occiso, cum a tribu2.sam.!,nff.<br />
24 Sit] Sic B<br />
29*
452 1° XV Psalmos gradunm. 1532/33. 11540.] (Ps. 132, 17)<br />
Hb] et labile; Sicut inter SacLerdotes, LeviLtas erant hereLtici, phLanatici<br />
Spiritus, et tarnen servatum. [»1.229»] Sic semper in r^egno 6p[irituali<br />
et temporaLÜ, si sit divinitus institutum; semper seminat sectas et her^eti-<br />
cos, qui impufiLnant vei-bum r^egni spiritualis. Sic in TLCgno tempLorali<br />
vel polLitico semper suscitat DiabLolus membLra rebelLlia, sedLUcit cives etc.<br />
Sic tarnen neque pax integLra in regLno sacerdLOtali vel polLitico. Sic<br />
30*. »,!< semper cum diabLolo gevaufft, quia 'mendax' contra spLirituale repLnum<br />
et 'homicida' etc. Sicut nunc ab nob^ilibus, t^irbis, sedLitiosis in temporalLi<br />
regne etc. Ideo non oportet inspicere regLmim David, SolLomonis, sed<br />
secundum dei partem, quia omnes prophetiae falsae, plus scandalorum lo<br />
quam edifLicationis. Sic EcLclesia habet promis^sionem pacis, letLitiae,<br />
salutis. Sed sie tarnen, ut maior pars sit seditionis. Sed nos heremus in<br />
magnitudine promittentis et unica verbi maiestate vinoimus tentationes<br />
illas. Sic hie intellige. Ergo 1. hab[emus sal^utem et victOLriam inter nos,<br />
Sic tamen, quod semper manent heretici, scandalosLi et rebelies impug- n<br />
9 sed secundum] ßn [d. h. eed ist in der er$len Hälfte der Abkürzung für secnndom<br />
enthalten] 14 nos] se<br />
ür] luda David Eex salutatus esset, per sedicionem discesserimt ab eo omnes<br />
reliquae tribus et secutae sunt superstitem Saulis filium. Ea dissensio<br />
j. e«m. j, u vere fuit seditio et duravit ad annos soptem et nienses sex, sicut clare<br />
ostenditur ij. Samuelis ij. Quis autem nescit, quae ineommoda seditionum<br />
i.B8n.ii,soet bellorum David postea in regno sustinuerit! Post Salomonis autem kc<br />
obitum res iterum ad infinitam seditionem per Hieroboam deducta est.<br />
Contra haec mala confirmat populum Psalmus et promittit, cornu David<br />
istic mansurum tanquam a Domino productum. Haec fortuna huius<br />
regni fuit. Sacerdotium sanctum et purum contaminabat Satan per<br />
sectas, qiiae puram doctrinam impugnarcnt. In Politia cxcitabat rebelle« w<br />
et inobedientes cives. Ad hunc moduni Satan mendacio contra regnum<br />
spirituale et caedibus contra Politiam furit, ne seilicet usquam desint<br />
Bcandala mendacii et caedium.<br />
Ergo sicut inspiciendum hoc regnum et iudicandum est non secundum<br />
speciem extemam (Ita enim apparet esse regnum infirmum, soditiosuin, jo<br />
debile), Ita Ecclesia quoque habet (luidein proniissiones pacis, Sed sie,<br />
ut pro maiori parte turbetur scandalis, pcrsecutione et afflictionibus aliis.<br />
Haerendum itaque est in magnitudine promissionis, in maiestate verbi<br />
et auctoritate promissoris, qui salutoin sie promittit, ut tarnen maneant<br />
in Politia rebelies et in Ecclesia scandalosi Haeretici. Ilic forti animo jj<br />
3oii. it, 1» opus est, ut statuamus nos, si 'de mundo' essemus, a mundo diligi; si<br />
enim Papae adulari et, quae ipse probat, docere vellemus, amaret nos,<br />
31132 lic, ut] licut Ji<br />
s
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 132, 17) 453<br />
Hs] nantes, quia 'homicida et pater men[daciae' f)at mit ön§ aud) jU jd)affen.<br />
'Si de mundo' etc., 'Sed quia elegi'. Si dLOceremus mendacia, PapLa 30^15,19<br />
esset propLicius dLominus. Si singnilis hereticis obseq[ueremur, essent<br />
amici. Sic in temporalibus: si permittitur jr mutrt)ilLle Civibus, rusticis,<br />
6 tum sunt princip[es from. Tarnen consolatur, quod non solum faventem<br />
deum, sed etiam, quod non subvertent S[acerdotium et regnum. Quomodocunque<br />
conculceLnt scandala, tarnen manebit EcLclesia. Sic PolLitia.<br />
'Ibi germinare faciam cornu David'. 'Zemmach'^; hie videntur etiam hl<br />
2 versus occulte de Christo prophetare. Sed maneamus in literali sen-<br />
10 tentia, quod promittit posteritatem Davidi in loco leruLsalem. In Zach[a-<br />
ria: 'Vir, cuius nomen crescens', i. e. hoc reg[num semper crescet. Sic Sa«. 6,1a<br />
nostrum CesLarem: Aug[ustum, i. e. ml}ever be§ 9{[etd)ö; nisi cresceret,<br />
tum periret. Ipsa conservatio est crescentia; nisi quotidie aleretur Ec-<br />
Lclesia et pol[itia; [331.229''] reliquie crescunt. 'Ibi faciam germinare vel$ei.».si<br />
15 crescere cornu David'. Ebraice regnum vel potentiam, foiLtitudinem<br />
regendi: 'Ibi |ot gun^emen et wadlLJen r[egnum David.' Iterum notanda<br />
misericordia d[ivuia, quae certos reddit SLanctos istius temporis de domo,<br />
persona, loci, Ut certi, quod deus gubernaturus, foturus. Max[ima<br />
1) = nas; im Text verbal: nipsx.<br />
J^"^] non persequeretur, non feriret sententia anathematis. Sic haeretiei et<br />
20 gectae, si, quae ipsis placent, probaremus, non sie acerbe odissent nos.<br />
Hie igitur perpetuus est cursus mundi, ut, qui in Ecclesia volunt esse,<br />
se comp^rent ad ista scandala magno animo, fiducia promissionum Dei,<br />
sustinenda et superanda. Promissio autem in hoc tota est, ut consolemur<br />
nos eo, quod habemus Deum faventem et quod hostes verbi Eeclesiam<br />
2b non evertent, utcunque contra eam furiant. Ideo scilicet, quia Dominus<br />
producet, seu, ut in Hebraeo est: germinare ibi faciet cornu David.<br />
Notus est locus in Zacharia de 'Zemach' seu germine. Itaque quidamsa*. e, is<br />
iudicant hie obscure per vocabulum germinandi signiflcari Christum, in<br />
quo regnum David vere confirmatum est. Neque ego valde repugno, et<br />
30 tamen malo in simplicitate literae consistere, quod simpliciter promittat<br />
Davidi et locum et posteritatem certam. Ideo autem utitur germinandi<br />
vocabulo, ut signiflcet incrementum, sicut nostris moribus Imperatorem<br />
Augustum vocamus ab augendo. Nisi enim regna conservarentur, perirent,<br />
et crescere est conservari. Sic Ecclesia germinat, etsi propter persecu-<br />
36 tiones videtur diminui, quia conservat eam Dominus et quotidie äuget<br />
per verbum et spiritum Suum . Sententia itaque est, quod Dominus cornu<br />
David, hoc est regnum, potentiam et fortitudinem benedicet, quod<br />
gubernabit et servabit. Personam enim praecipue notare voluit, ut certi<br />
essent posteri de domo, persona et loco regni.
454 In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.] (Ps. 132, 17)<br />
Hs] consolatio, quoddeus cum 8uo cultii etpolLitia nobiscum Inveniendus; i. e.<br />
instruxi 'LucLernam' : EbLiaismus, apud nos nihil valet. lam de magnis<br />
i.wn.ii.sif. viris: Est lumen, ItalLice, gerLmanice, grece. In KegLiim lib^ro 2., quando<br />
deus per prophetam Ahiam comminatiir SolLomoni, quod ablaturus<br />
'10 tribLUs', et 'tantum unam tribum dabo fllio', filio David, 'Ut sit lu- ••<br />
CLerna domiii ÜLavid' et fLÜiiis eius 'cunctis diebiis'; '10 tibi', ^eroLboam,<br />
dat, unam David^i, 'ut maneat' etc. Ibi signiflcatio istius vcLritatis,<br />
i. e. tamen stirps, posteritas non def^iciet, sed semper aliquis sedLebit<br />
j. «n. 8. 1». 2s ; jji lopo DLavidis. Sub tempore loram repetitur 'iLurerna', qui ult[imu8<br />
de stirpe SalLomonis; in eo defecit sang^uis SolLomonis, sed tamen con- lo<br />
servav-it 'luc[ernam Davidis' usque ad Christum. Ubi heroLdes tarn,<br />
i. WaR. 8, 17 tuar* nm enb, et MachLabaei fetten fdnv gcmad)t, qnnd 'Lu[cerna' cxtincta.<br />
Contra sub C[aptivitate BabLylonica videtur esse extincta 'LuLcerna'.<br />
Non; quia adhuc in leruLsalem non fuit rex, sed desolata, videtur ista<br />
promi8[sio corruisse. Cum iam HieLrusalem in cinere et E[ex et p^rin- n<br />
cipes in Bab^ylone et pop^ulus. Respondet: Non erat adhuc deleta<br />
HieruLsalem, sed hereb^at in promis^sione : redigam eam in favillam, sed<br />
3ct.35,ii revocabLO vospost'TO', iLOCum reliquit redLitus, non mutavit, sed ser-<br />
vavit, et personam, quia mansit lechonia captus, mansit Ec^olesia, erec-<br />
tus etc. Ibi scribitur, quod appellatus 'Neri'^ propter istas promis^siones so<br />
LucLernae, quia esset servata [iBI. 230»] LucerLna et parata ad regLnum.<br />
Idee nondum gar au§. Sic sub Christi tempore, cum Machi^abaei et<br />
4 minatur e aus lo|quitur 6 über sit iteht maneat 8 aliquid 18 reediitus<br />
«) = ->:..<br />
Dr] Quod sequitur: Paravi lucernam Christo meo, Hebraismus est, qui<br />
convenit fere cum eo, quod nos dicimus: Joannes Huss est lumen Eccle-<br />
siae Bohemicae, Leonhardus Keser' propter insignem confessionem fidei sj<br />
et constantiam est lumen Bavariae etc. Idem fere lucernam vooat Tle-<br />
».6«m.»i,nbraeu8, usiirpatur autem haec figura 2. Reg. 21.: 'Xe extinguatur lucerna<br />
j.«4ton. 21.7 Israel', et 2. Paral. 21. de loram: 'Noluit Dominus disperdere domum<br />
David propter pactum, quod inicrat cum co, et quia promiserat, ut daret<br />
ei lucernam [5*9. q] et filiis eius in omni tempore', loram cnim ultimus jo<br />
fuit ex posteritate Salomonis. Qui post eum regnarunt, fuerunt ex<br />
».eam. 5.14 posteritate Nathan. Ea sub captivitatcm BabiUinicam vidobatur proxima<br />
esse exitiü, cum urbs deleta esset et Rex tenerctur in vincidis. 8ed Dominus<br />
tum locum tum personam castigavit, non mutavit neque abiecit.<br />
Sub nativitatem Christi imperinm a Davidis stirpc ad Madiabaeos sj<br />
i.WQti.».!-. et üomanos devenerat. Quod igitur ad rem attiuebal, pene inlerciderat<br />
') Vgl Uture Aiuy. Ikl. -JH, 44Hff.
In XV Psalmos gradiiuni. 1632/33. [1540.] (Ps. 132, 17) 455<br />
Hs] EoLmani regnabant, tarnen de Davide erant principes et luda et SLacerdotium<br />
et Eeg^num; postea unicum Christum premunt, maxi \(i)ix gar<br />
QU§. LucLerna i. e. conservatio regni in Christo promisLSO, spe et fide.<br />
Alioqui non potest defendi, quia pop[idus nondLum confid[it in istas<br />
i prcinis[sicnes et effudit sangLuinem. Ideo tollitur in Bab[ylonem, sed<br />
non: vos relinquam illic. Sed post Christum gieng^ Hier[usalem et<br />
persona. Successit Christus, meus Eex verLus, qui manet in eterLnum.<br />
In CLaptivitate BabLylonica erant certi se restituendos, erant tum quasi<br />
restituti, quod iam non. lam pater Da%äd, sicut quisq[uam pericÜLtatur<br />
10 scintillam. Ut de muliere, 2. Eeg. : 'volunt ext[inguere scintillam', i. e. 2-2
i «ot is'i]<br />
456 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 17. 18)<br />
In XV Psalmos graduuni. 1532/33. fl540.] (Ps. 132, 18) 457<br />
Hs] 'Sed super ipsum': 'Nezer'^, 'Corona', i. e. regLnum. ®§ jolL^en itn<br />
fein C[oronam ftefin^ follen im ba^ {rontIid)en nid)t atireijfen. KuLm. 6.'4. mo|e«.«f.<br />
Erat singLularis cultiis, qiialem nos MLonachi imitati electiciiim. Mona-<br />
chus erat, qui abstinebat vmo,rasuro,potu forti; f(^Ied^t* relig[io, (etd^t(id)<br />
5 Sit f)nlten 4 tooc^L^n ®t^-» '^®1 semper. Erat proprius cultus dei. ®er ömb<br />
©[OttC'o loillen ettua§ tüolt Iajje[n: 'preciosum cap[ut'. Non erat electitius<br />
cultus, sed approbatus Status a deo. Sicut illi erant, mihi servierunt<br />
addicti. Sic David erit 'Fazareolus'. Alia reg^na etiam distribuit. Sed<br />
mea 'corona', regnulum parvulum, fol mein ^etlt^um, 'sanctitas' fein<br />
10 et servabo illud; significat imperium, maiestatem, comparatum ceteris<br />
r[egms; tarnen manebit, et non solum, sed ""florere', quasi corona in<br />
capLite stet florens. Erit quasi quoddam sacerrimum et florentiSLSimum,<br />
quod deo sacrum et mundo utiliS[simum. [931.231»] Sunt promis^siones<br />
contra hostes. (£r jiljet fd)el auff bie reges, qui hab[ent pro perditiS[simo<br />
15 pop[ulo; Ap[ostoli, episcopi, il)a maled[icta Civitas, Ec[clesia! Sed ego<br />
apupello hoc regLnuIum, popellum 'Meam coronulam' et 'florentem'<br />
et fructificantem, quam in sp[irituali quam temp[orali regno. ©oI mein<br />
9lajavenid)en, ©imfonidjen fein. ®a§ ift de r^egno David. Per allegLoriam 31141.13,5<br />
2 nach Cioronam nochmals joUen zu 2 Nume. 6. 8 Nazareolus (inter ceter^a)<br />
>) = -ly. ») Erg. laffen. ') „Nasiräer" -Gesetz. *) = schlicht.<br />
Dr] conatu hoc egit, ut populum hunc eradicaret. Sed sicut Psalmus hie<br />
20 promittit: Quia inimicus fuit sancti populi, confusione indutus est.<br />
Quod Latinus vertit: Sanctiflcatio mea, verti debet: Corona eius.<br />
Sic enim vocat regnum. Ab hoc vocabulo Fazarei dicti sunt, de quibus<br />
est Num. VI. Horum erat singularis cultus, non dissimilis monastico. 4.TOo!e6,2f.<br />
Abstinebant a vino et omni forti potu, non radebantur, idque aut ad<br />
25 certum tempus aut per omnem aetatem. Etsi autem in arbitrio hominum<br />
positus erat hie cultus, tarnen non erat electicius, sicut monachorum,<br />
sed a Deo praescriptus. Hinc sumit similitudinem Psalmus et, sicut<br />
tales erant Nazarei, ita dicit Davidem quoque seu regnum eiuS fore, ut<br />
sie dicam, Nasareolum seu coronulam, quam conservaturus sit et ita<br />
30 stabiliturus, ut floreat tanquam Deo gratissimum et mundo utilissimum<br />
regnum. Eespicit enim eo, quod in mundo contemnitur tanquam exiguum<br />
et tnfirmum regnum. Sed inquit: ISTe vos hoc offendat; Mihi enim est<br />
coronula florentissima et fructiflcans, tarn in spirituali quam corporali<br />
administratione. Ad hunc modum intelligo^simpliciter de regno Davidis<br />
S5 usque ad Christum.<br />
^ Qui mahmt Allegoriam sequi et ista omnia transferre ad Christum,<br />
sine negocio id possunt. Nam alioqui in Prophetis usitatum est, ut in<br />
32 vosl nos B
458 In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 18)<br />
•ä*] ad Christi regLnum, quia benden, quod in fine de Christo proLPheta eum<br />
Sdci). «i 12 vocat 'NazLareum', Ut MatthLaeus. Et ZachLarias vocat 'Zemmach'.<br />
Significat, quod paraturus deus 'LucLernam' perpetuam, quod sit con-<br />
servaturus Nazareum, quem non possint subvertere OLinnes inimici et<br />
ajiatto 16, le'portae'. Quia non dubium, quod hoc SLacerdotium et regLnum fuerint »<br />
figura Christi regLni. GLratias a^gamus deo pro conservando verbo et<br />
pace polLitica, et quod non offendamur, si turbemur scandalis et erro-<br />
ribLus in EcLclesia; et si inobe^dientia vulgi et iniqnitate mag[istratuum,<br />
tarnen oportet maneant; praesertim ubi verbum est, diabLolus odit<br />
Ec[clesiam, Mag[istratum, ideo o^mnibus modis perturbat pacem et »*<br />
I. *tirt 5, 8 veritatem et docLtrinam Ecclesiae. Ideo non 'dormitandum', quia 'ipse<br />
•<br />
3tf. II. I<br />
non' etc. Ideo si pericula, bella, inobed^ientia, tyrannides etc., sunt<br />
i'l. 2, 9 percussure 'virge',non damnatio, ideo non desperandum. Melius, ut deus<br />
nos argLuat iniquitate magListratus et inobLedientia vulgi et heresibus<br />
ecclesiae, quam damnatione. SBir ^aben tnol uerbient, ideo patienter »<br />
ferendum hoc malum.<br />
4 quam 5 portas 12 8i(c) t/ranndies 14 nos] non<br />
« ^® attexant prophetias de Christo, qui est verus 'surculus' seu 'germen'<br />
s3.<br />
verus 'Nasareus', aDeo in hoc paratiis,<br />
''«"ol"'«®*<br />
ut sit lucema perpetua, quam<br />
4.moit6,aff non possit extinguere Satan. Nam absque hoc constat totum illud regnum<br />
1 Mam o 1<br />
».2J<br />
fuisse figuram Christi et regni eius. Hie enim est, cuius perpetuus thronus »<br />
firmatus est in domo David, cuius Imperium durat, dum sol et luna cursum<br />
suum retinent etc.<br />
Complectitur itaque Psalmus precationem pro verbo et pace con-<br />
servanda. Hoc enim, nisi ingrati esse volumus, praecipue in oratione<br />
nostra a Deo rogandum est. Ita autem animi sunt instituendi, ne offen- «<br />
dantur seu scandalisentur, cum vexatur aut Politia inobedientia vulgi<br />
ac Magistratuura iniquitate, aut Ecclesia falsis fratribus et haeresibus.<br />
Non enimaliter fiet, ubi cunque est verbum et pax, ibi Satan, 'mendax<br />
ai)i).8,44et homicida' spiritus, utrunque perturl)are conabitur. Haec est causa<br />
se
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 133, 1) 45JI<br />
Hs] 20. octoi^ns Psalmus CXXXlll.<br />
[SI. 2311^] 'Ecce, quam bonum': PsalmuS iste est satis apertus et clarus, v. i<br />
quo ad rem vel sententiam, tarnen habet figuras 2 barb[ara8 vel potius<br />
ebraiLcas vel sanctas, quae snmpte sunt de reb[us apud gentes incog-<br />
6 nitis; ideo sonant ut barbarae et absurdae. Econtra gentium verba sunt<br />
etiam barbara apud SLpiritum sanctum et S[piritus S[anctus barbarus<br />
apud g^entes. Sed ic^ f)oIt§ cum s[piritu sancto, qui Aeg[yptios vocavit<br />
'barb[arum popuhim'. Commendat charitatem vel concordiam, et in ««Jig.''<br />
utroque regno, principaliter in spirituali. Ergo gLratias aLgit coram deo<br />
10 de illo dono, quod sacriflcium Concors, regnum Concors. Est obedientia<br />
minorum ad Seniores, pax, tranq[uillitas civium et lusticLia erga regem<br />
et gubernantes. Hoc stante, fo ftfjets tooL Quis dixit David^i, quod<br />
excellens res concordia Ecclesiae et polit[iae'? Absal^om, praefectus^ ^Jel'ä^' '<br />
Siba et alii. Item f)offf(i)ran^[en et centauri^, qui in aula Saulis, multisi.sam. as, äff.<br />
15 vexaLtionibus et tentaLtionibuS hanc sapientiam^ et dLidicit, quod con-<br />
3 über barb^aras sieht inerudifis [für ineruditas/ 13 über Absal(om steht psieudo-<br />
fratres, de quibus ubiq[ue qneritur<br />
>) Vgl. U. A. Tischr. 5, 5375 v. *) Erg. ei docuerunt.<br />
Dr] Psalmus CXXXIII.<br />
Ecce, quam bonum.<br />
Hie Psalmus, etsi brevis est, tamen, quod ad rem et sententiam<br />
attinet, satis etiam apertus et clarus est, exceptis duabus barbaris, imo<br />
20 potius sanctis et Hebraicis figuris de rebus apud Gentes simpliciter in-<br />
cognitis. Neque enim decet barbara vocare, quibus Spiritus sanctus uti<br />
volnit, quin potiuS barbariem vocemus elegantiam Graecorum, siquidem<br />
cum impietate et ignorantia Dei coniuncta est. Quod igitur ad argumentum<br />
attinet, commendat concordiam seu charitatem in utroque regno,<br />
25 spirituali et corporali, principaliter tamen in spirituali, proque hac agit<br />
Deo gratias. Non solum enim pulcherrimum hoc donum est, esse concordem<br />
Ecclesiam et tranquillam Eempublicam, sed etiam maximorum<br />
bonorum fons et origo.<br />
Hie forte quaeras, ubi David didicerit tam esse magna et utilia?<br />
30 Sed intuentibus historiam eius facile apparet, magistros huius cogni-<br />
tionis fuisse Saulem, Doeg et alios Centauros in aula Saulis, praece-i Scim.j9,9if.<br />
dentis Regis, Item Absalona, Ahitophel. Hoc est, David multis tentatio- 2. sam. is, uff.<br />
29 Hie] Haec B
460 Jn XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (P». 133, 1)<br />
Hs] cordia esset Summum bonum. ®a§ ift apud omnes gentes verum: Dulce<br />
bellum inexperLtis S mundus et iuvenes, principLes fervent, Iuvenil!<br />
sangfLuine nihil pulchrius ducunt quam frloriam belli et armorum. 9?emb<br />
bu ein ftnb et recedat victor; carLnales motus, qui putant victoriis et<br />
bellis rndarescere; postea jie juftoc^en, d^icunt: fjet irf) frib. Mundus s<br />
et CLaro, impossibile, ut hunc psalmum aud[iant. Mundus non sapit<br />
nisi flagitatus et caesus, calamitatibus vexatus, ut sciat, quae commoda<br />
pacis et incommoda belli, ©unb bleibte, amareeoneordLiam! sumus ignavi,<br />
stertentes ocio, SJiujjen On§ beiDLÖ^ren! Sae ift CLaro et sangLuis, odit<br />
dei dona neces[saria et opLtima et persequitur ea, contra diabolica damna, >o<br />
spt. jo,i4 calamitate^. (Je ringt nad) tingltücf. 'Malum, malum dielt'. 3Senn pax<br />
nod) jo jcf)on tner, fo ift blut jo gar üergifft, ut non frui possit dono pacis<br />
et omnium, quae pacis. Quis potest mundum regLnare pace? non potest<br />
ferre-, bellum minus. Quando pax, Qudt gladLium, si bellum, o^ptant<br />
frib.<br />
[931- 232»] Quamquam illa sap^ientia per gentes celebrata, quod pax «»<br />
aurea', concordLia res parvae crescunt*, tamen non credunt nee sequun-<br />
7 seit 8 iUibi 16 über aurea steht !ojiI[idö, gutben parvae rh<br />
') Vegeiius, Res mtl. III, 12. *) Erg. pacem. ') Oyprianus GaU., Genetis<br />
Vers 860; Corp. Vind. Bd. 23, 32. *) Sallust, Bellum lug., cap. X. U.A. lischr. 5, 442, 30.<br />
Dt] nibus et longa experientia didicit, concordia et tranquillitate nihil ease<br />
melius. Verum enim est, quod proverbio dicitur: Dulce bellum inexpertis.<br />
Iuvenes enim, qui adhuc iuvenili sanguine fervent, nihil ducunt pulchrius<br />
gloria belli et victoria, qua inclarescant. Hi camales motus facile »<br />
postea extinguuntur, cum experiuntur tales suam et suorum calamitatem.<br />
Sed ante calamitates commoda pacis ignorantur a mundo et vere bellum<br />
inexpertis dulce est. Sicut historiae ostendunt, in quibus saepe seditiosa<br />
ingenia accusant pacem, quod in ocio fere homines stertant et ignavi<br />
flant, Optant bellum ceu segetem gloriae et occasionem ostentandae »<br />
virtutis.'<br />
Hie affectus nobis per peccatum insitus est, ut divina necessaria<br />
et optima dona Bei simpliciter fastidiamus ac fuiriamus et persequamur<br />
ultro diaholi damna et calamitates, sicut Germanico proverbio dicitur,<br />
E»t JO, uluctari saepe homines, ut sibi concilient malum.* Et in Proverbiis: 'Ma- »<br />
lum, malum dielt omnis omptor'. Nam optimas res fastidiunt animi<br />
propter copiam praesentem. Itaque etsi pax vcro sit praestantissiuium<br />
omnium bonorum, tamen natura sie corrupta est, ut saepe bellum malit.<br />
Sicut autem mundus pacem non potest ferre, ita vicissim multo minus<br />
potest ferre bellum. In pace queritur de ignavia, in bello iterum pacem 31<br />
') Vgl. Sallust, CkU. XX, 9 f. ') Wunder 4, 1456: Unglück 423; 486.
In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 133, 1) 461<br />
Hs] tur etiam dictantem, sed propriam literam contemnunt. quid in spiritu-<br />
alibus reb[us ? sensati et spirituak-s intelLÜgunt magnitudinem et multitudinem<br />
bonorum in pace, econtra quae sunt in bello discordiae. Que illa<br />
damna, quae sentiunt, non etc., et bona, quibus vivunt, non sent[iunt.<br />
6 Ideo mundus toi et torid)t, neq[uo suum iudicium sequitur nee mala<br />
sentit. Non donum dei, habere paLcem, concord[iam, pulchLram polit[iam,<br />
sacerdotium, sed hoeipsum donum, hoc pos.se intelligLcre; quia phires<br />
pulcher[rimam pacem et obedientiam, et tarnen non fruuntur, Ut §[et3og<br />
©Lcovg habet, non intel^ligit hoc donum. Ita aliis est inquietudo in media<br />
10 quiete, multa convel[lit animus in media tranquilLÜtate. "^a^ ift natura.<br />
Sic nos fac[imu8. Donum est, habere hanc pacem, donum intelligere.<br />
Si ratio intelLÜgeret, quod pax sit; vocab[ulum audLit. Non intel[ligit,<br />
quod bona res, multominus, quod dei donum. Ideo non solum invitat<br />
psalmug ad cognitionem concordLiae, sed dei, qui dat, Ut sciamus, quanta<br />
IS donatio in utroqLue regLno. Mundus in ipsa re excaecatur, ut oblivisLcatur<br />
dei, et est inquietus, donec perturbet pacem. S)a§ leben non taugtt, det<br />
5 mala o 6 nach Non nochmals non 9 habet o 12 nach pax nochmal»<br />
pax 13114 invitat psalmns o 16 inquietus c aus inquieta<br />
Dr] expetit. Quod igitur vocant gentes Pacem auream, quod dicunt Con-<br />
cordia parvas res crescere, discordia etiam maximas dilabi, Hoc ipsum,<br />
etsi experientia didicerunt, tamen non credunt verum esse nee sequuntur,<br />
20 alioqui non quaererent oceasiones bellorum et turbandae pacis. Quid<br />
facerent in spiritualibus, quae plane non intelligunt? cum visibilia sua,<br />
tum bona, quae pax affert, tum mala, quae bellum affert, quaeque sen-<br />
tiunt, non tamen intelligant, si quidem pacis pertesi sunt et occasionibus<br />
motuum et bellorum gaudent, idque contra iudic'.um suum ?<br />
35 Habere itaque pacem tum in Politia tum Ecclesia summum donum<br />
est, sed hoc postea etiam donum est, agnoscere, quod sit donum. Multos<br />
enim videas, qui pacem habent et obedientes subditob, sed tamen hoc<br />
dono non fruuntur. Sic dux nobis vicinus, persecutor et hostis Euangelii<br />
insignis, habet pacem et bene constitutam Politiam, sed in media hac<br />
30 tranquillitate irrequieto est animo, cum odio verbi semper novas oceasiones<br />
quaerit reprehendendae et dissipandae religionis nostrae. Quanto<br />
eum decebat magis agnoscere donum pacis et ea uti cum gratiarum<br />
actione ?<br />
Exhortamur itaque ad gratitudinem non solum huius doni, sed Dei<br />
35 etiam, qui tum pacem tum alia donat, ut discamus, quam magna res<br />
sit pax et concordia, et eam referamus acceptam Deo auctori, ne mundo<br />
27 iutelligunt B
462 In XV Psalmos gradunm. lf.32/33. [1540.] (Ps. 133, 1)<br />
H8]deu8 aliam. Non solum non intelLligimus res opt[imas, piilchLras, sed<br />
deum ridemus. Utinam possit tantum sapLcre mundus, quanta res<br />
pax et qiiod bellum et seditiones; diabolLum altenim ei donareni, quod<br />
non intel[li.£rit donnm dei! Non est rex, sacerdos; deus guberLnet et<br />
erhalt pacem; mundus facit, quod VLult. Non est regnum hominis, angeli, '<br />
Bed dei. PolitLia et EcLclesia sunt opera dei conserv^antis et restituentis<br />
pacem. Ideo disce resistere furiosis leuten, qui excitant bellum et sedLitio-<br />
nes, phanatici Spiritus, quia non vident, quantum bonum in Eoclesia<br />
et doctLrina pura. Nos rogemus, ut conservet et phaLnaticos spiritus et<br />
errores tollat; oportet manus dei faciat gratiam, quod inteljigamus, >o<br />
quantum donum, et GLtatias aLgamus deo et erudire nos cum gLiatiarnm<br />
a^ctione, quid pax, bellum, p^ura doctLrina et erroreLS, Et quod maxLimum<br />
opus dei, alterum diab^oli perniciosiSLsimum. [S*(. 232=>] Hoc ^ndemu8<br />
'siauti 13,14 et non vid^emus, Hoc est: 'Oculos habent'. Sv ift expertus ista mala<br />
seditionum, Impiorum dogLmatum; ift firLmum gain.^ Et accendente i»<br />
SLpiritu SLancto illuminatus non solum intelLÜgit bona pacis, doct[rinae<br />
pure et mala, sed dicit, quod deus det, gubernet et bened^icat illa; ift<br />
') = Netz, das ihn, David, umschlingt.<br />
Dt] flamus similes, qui donum hoc non intelligit, sed in ipso usu doni Dei<br />
obUviscitur et est inquietus, donec perturbet aliquid. Donet igitur<br />
Dominus nobis meliorem vitam. Nam, Deum iuro, haec vita prorsus so<br />
nihil valet, in qua non solum res optimas non servamus nee studemus<br />
retinere, sed ne intelligimus ([uoqre, quod sint dona. Hoc non Magistratus<br />
politicus, non Ecclesiasticus efficere potest, ut retineatur hoc<br />
ipsum donum, quod habetur, sed tanquam oculis et auribus capti homines<br />
faciunt, non quod probant, sed quod tum peccatum in natura tum ji<br />
Satan suadet.<br />
Ergo non hominis, imo nee Angeli, quae melior creatura est, sed<br />
Boliiis Dei est servare imperia, ne prorsus coUabantur bellis et tumultibus.<br />
Is pacem non solum constituit et restituit, sed s(dus scrvat, etiam tum,<br />
cum nos in Tdlitia seilitiosis, in Ecdesia autem Dei fanaticis nos oppo- >o<br />
nimus. Hoc donum iubet Psalmus agnoscere et hortatur ad gratiarum<br />
actionem pro hoc dono, siquidom manus divina est, quod saltom aliqua<br />
pax existit. Ac Deo gratia sit, (juod cognitioneni hanc habemus et scimus<br />
pacem esse donum Dei, etiamsi gubernare et retinere eam viribi's nostris<br />
non possumiis. Hoc enim eo valere debet, non ut desperemiis in ista ss<br />
cupiditate et malitia lioininum, sed ut tauto diligontius incumbamus<br />
in orationem, ut, quod Dominus dedit, id etiam servet, defendat contm<br />
äatuoam et improbos humines; sed veniamus ad Psalmum.
In XV Psalmos graduum. 1532'33. [1540.] (Ps. 133, 1.2) 463<br />
Hs] Ijoljcx geift ; i. e. 'manere' • ; i. e. in sacerd [Otibns et mundani.s. Pax PolLitiae<br />
est pax EeLclesiae et econtra, ift bocf) an einanbcr bunben. 'Fratres':<br />
sive Cives vel 8acerd[otes, ut sacerdotes una doctLrina pascant popLulum,<br />
Non pugnent sibi, sed idem consentLiant, popLuhim regant et credant,<br />
5 ita serviant deo secundum ipsorum beneLdictionem. ^a? mag foftI[tcf)<br />
hing, non solum bonnm delectabile, sed utile, honestum et divinum.<br />
Nos adhortatur ad intelligentiam pacis et ad gratitudinem pro dono pacis.<br />
"Sicut ungLuentum': vel balsamum optimum. S)as ift barbarie8V.2<br />
SLpiritus S[ancti, sie loquitur ille. Barbarus est nobis et nos illi. lUa res<br />
10 non fuit in usu gentium. Ideo vocabula et similitudo non mollig. Commen-<br />
datur in Ex. 15. illud ung[uentum, ubi praecepit Mosi, ut componereta. !mofc3o,22ff.<br />
singLulare ungLuentum, adiecta prohibitione illa, ut non prophanaretur<br />
in aliud corpus. Nullus fllius Is[rael praesumat facere hoc ung[uentum<br />
in suum corpus. Ideo comraendavit ung[uentum. Est jonberIi(f) bing.<br />
15 Non solum pax res lucunda et bona, sed sacra, divina, quae nullis viribLUS<br />
4 credit 5 servit<br />
') Für das Textwort 'habitare'.<br />
Dr] I. Ecce quam bonum et quam iucundum, habitare fratresv.i<br />
in unum.<br />
Fuit in periculis et uSu didicit in seditione et alüs turbis non solum,<br />
quantum malum in discordia et doctrina erroris sit, Sed etiam, quantum<br />
20 boni sit in concorclia et sana doctrina. Itaque statiüt, qucd Deus ista<br />
conservet, gubernet ac benedicat. Intelligo enim Psalmum de utroque<br />
genere, hoc est de pace Politiae et Ecclesiae, sicut etiam natura coniunctae<br />
sunt. Nam pax Politiae est etiam Ecclesiae pax, propterea, quod in pace<br />
verbum propagari potest. Fratres autem vocat tum cives inter se, tum<br />
26 Sacerdotes. Hi tum sunt concordes, cum una et eadem doctrina pascunt<br />
populum, cum non pugnant inter se et uno ore sanam doctrinam propagant<br />
et populus credit verbc. Haec pax in Ecclesia est singulare donum<br />
et bonum non delectabile solum, sed etiam utile et honestum; sie<br />
in Politia, cum legum auctoritas consistit et ilagistratus subditorum<br />
30 diligentem curam gerit, contra subditi Magistratus suos tanquam liberi<br />
parentes cclunt, venerantur et eorum auctoritati parent. Haec dona,<br />
hortatur Psalmus, ut intelligere discamus et pro üs agamus gratias.<br />
n. Sicut unguentum in capite, quod descendit in barbamv.2<br />
Aaron, quod descendit in oram vestimenti eius.<br />
35 Haec est barbaries Spiritus sancti, qui si nobis est barbarus, nos<br />
vicissim sumus illi barbari. Porro notuS est locus Exodi XXX., in quoa.siHofeso.siff.<br />
praecipitur Mosi de singulari unguento conflciendo, Adiecta hae prohibi-
464 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1540.] (Ps. 133,2)<br />
Hb] humanis potest parari, conservari; qniamquam donetur impiis et pentibus,<br />
tarnen pax est divinum donum et sacerLrimum. 'üJfan joltö fjalten rote<br />
ba6 foftlLicI)[te ^eiltl)um, tanquam sacerLrimas reliq^iiias et proprie deo<br />
dicatas et gratis[simas. Si SchwerLmeris persuaderi posset, ut unitatem<br />
Sequierentur, quod esset sacer[rimnm balsLamum, deo gratis^simum et s<br />
Segregatum ab OLnmibus prophanis usibus. Sed unitatem EcLclesiae<br />
quilibet fllius Israel facere istud ung^uen-<br />
fol man I)alten pro re vanisLsima ;<br />
tum non pro corpore, [^l. 233»] sed calceis et porcis etc. ! Quare debeo<br />
sequi illumt Num non habeo s^piritum S[anctum? Et alius: cur istum<br />
sequeLrer? et ducere pro ignominia, retinere concor[diam; habere p[a- lo<br />
cem pro stercore! absit, ut pro ungLuento capLitis, potius calcei! SLpiritus<br />
SLanetus vellet libLenter pacem adorari et habLeri pro reliquiLis sanctis[simis.<br />
Ipsi non. Sinb mit guten rootten geben istae simili[tudLnes. 'Quod<br />
est in capLite': Ducit nos figLura vocum ad concordLiam. 'Aaron' sie<br />
ungitur 1. 'capLite', postea 'barba', 'or^a vestiLmenti' ; ümb ben ring, >*<br />
gljet Don oben. ConcordLia non, ubi quisqLue suum caput; ubi pes, ba<br />
2 divinum c au$ dirina 4 possent 12 pacem o<br />
Dr] tione, ne a quoquam alio fiat neve in alios usus flat quam ad ungendum<br />
sacerdotem summum. Cum hoc ungento comparat Psalmus pacem,<br />
quod Sit singularis quaedam sacra et divina res, quae nullis viribus humanis<br />
nee parari nee conservari potest. Nam etsi impiis quoque donatur, so<br />
sicut ostendunt regna, quae extra Ecclesiam sunt, tarnen revera est<br />
donum Dei et sacerrimum, quod praecipue servire debet sacris usibus<br />
ad propagationem religionis, ad matrimoniorum fidem, ad educationem<br />
liberorum et curam omnis honestatis retinendae.<br />
Hoc si persuaderi posset phanaticis hominibus, qui novis et absurdis »s<br />
dogmatibus de Sacramentis et aliis articulis perturbant Ecclesiae pacem,<br />
quod scilicet pax Ecclesiarum sit sacrum et Deo gratissimum balsamum,<br />
segregatum omnino a prophanis usibus, an non existimas cautius eos<br />
acturos esset Sed quia hoc non cretlunt nee sibi persuaderi sinunt,<br />
nihil pensi habent temere cogitata, temere effundunt et sacro hoc balsamo »o<br />
utuntur ad prophanos usus, ut sibi gloriam et nonien magnum conparent.<br />
Imo concordiam, sanctissimam rem, pro ignominia habent et tanquam<br />
stercus conculcant pedibus, non utimtur ea prt) capitis unguento. Sed<br />
quam longe alia Spiritus sancti sentontia est, qui vellet pacem exosculari<br />
a nobis et haberi pro sacerrimmis reliquiis, sicut similitudine optimis ver- jj<br />
bis exposita ostendit.<br />
Diserte autem dicit: a capite, ut ostendat veram et arctissimam<br />
concordiam. Nam si similitudinem respicias, Aaron primo ungitur in<br />
capite, inde ungentum promanat in barbam, tandem fertur ad oram
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 133,2) 465<br />
Hs] I)tn au§.^ Sed in Christo, — unum caput — , manemus, tum 'oleum' i. e.<br />
concordia etpax venitex'unitate spiritus', unica doctLrina, concordLia. 1. (Spo. 4,3<br />
ex Christo in'Barb[am', i. e. viriles personas, qui docent, ut sacerdLOtes.<br />
Os est org[anum doctrinao, per os auditur verbum dei. Postea in reliquam<br />
5 Bcclesiam, quae indumentum Christi, quae adheret verbo. Et hoc unguentum<br />
valde suave, ut concordia Ec^clesiae [tf}e, adoretur. Sed non<br />
facimus, non credimus bLonam rem, sacram. Ideo pha[natici spiritus<br />
S[ummam gloriam discindere unitatem: Bcce, quam bonum disturbare<br />
fratres! Hoc pulch[errimum: stercus! Sinei' f)ie ij'xn au§, quia nihil con-<br />
10 temptius 'balSLamo' i.e. sacra concordia. Putant se non posse paroch[Os'':<br />
Ego non cogor istis ! quod discindis unitatem, baä jol bid) glorivn et ^eilig<br />
mad)en. Interim nos studLeamus intelLÜgere concordLiam D[ei donum,<br />
quod 'in' uno ''capit[e', 'in barb[am', postea etc., i. e. ad Ec[clesiam<br />
concorLdia, si pastores sint concordes, unius sensus, mentis sentiendo,<br />
1» gubernando, docendo. Pap [a et diabLolus Concors cum apostolis? ludLas<br />
') Zum Sinn vgl. Z. 9. *) Erg. ferre.<br />
Dr] vestimenti eius. Cur itaque capitis mentionem facit ? Nempe ut ostendat,<br />
quod, ubi concordia non est, ibi perinde ac cum regnum sine capite<br />
est, alius huc, alius istuc fertur. Ecclesia autem habet caput Christum.<br />
Debet itaque balsamum hoc, id est Concors doctrina ceu unguentum pre-<br />
20 ciosum fluere per 'unitatem spiritus' in barbam, hoc est in viriles personas, gpn 4,3<br />
quae administrant officium docendi. Hoc enim barba signiflcat, quae<br />
OS vest't, Organum doctrinae. Inde fluere debet in oram vestimenti, hoc<br />
est in reliquam Ecclesiam, quae est indumentum Christi.<br />
Ad hunc modum optat Spiritus sanctus concordiam pro sacra et<br />
25 nobilissima re haberi, sed quam pauci sint, qui hoc sibi persuaderi sinant,<br />
notum est. Quis enim non videt phanaticos spii'itus, quos Basilius ele-<br />
ganter T/7 yXcbaoij ßop.ßaiveiv dicit^ hanc unicam gloriam ducere, ut<br />
concordiam discindant"? Hi Psalmum invertunt et canunt in cordibiis<br />
Suis: Ecce quam bonum et iucundum e.st, disturbare fratres, ut non habi-<br />
30 tent in unum, sed alius huc, alius illuc proruat. Neque enim habent<br />
pacem et concordiam pro balsamo, ideo semper nova quaerunt nee<br />
putant se aut Doctores aut pastores Ecclesiarum esse posse, nisi a nobis<br />
dissentiant et quiddam novum sibi excogitent. Hos fugere debemus et<br />
cavere, ne eorum simus similes, sed discere, quod Ecclesiarum concordia<br />
35 Sit donum Dei, quam fovere, augere, custodire debemus omnibus viri-<br />
bus. Nihil enim est pulchrius in oculis Dei et Angelorum quam videre,<br />
22 oram] ora AB 25 sinuut B<br />
') Ep. II, 701, 1; Migne, Graec. 32, 760.<br />
Sut^ct? SBerte. XL, 3 30
466 In XV Psalmos graduom. 1532/33. [1540.] (P». 133, 2. 8)<br />
Hsjcum PhaLrisaeis! sed oportet hoc verbum purum. Ideo hie sacerdos<br />
unctus, Sanctus, habens divinum mandatLum. Hie gerit similitudinem<br />
'BarLbam' tntreminat.* Sft and) bar[barus Ilocus, sed S[piritus SLancti;<br />
[331. 233>>] i. e. 'totara' barbam 'auff b[etben ieiten', i. e. per totam EcLcle-<br />
siam est concordia, ut omnes conspirent et conspiLrent in totum. 'Oleum' :<br />
non tonsonim illud, fuit balsa[mus, fuit ein f[oftItd), liblid^ hing, ^at<br />
jeubevlid^ gef(oLJjen, specie, quam rusae aqua, ein subtÜLis, jd)on, {[oftlid)<br />
»oajfev, rool gerochen, gejunb gemeft. Pax est; quod conimunioat, manat<br />
per membLra sLnsLula, totum corpus recreat, bene olere facit, mad}t<br />
2 «ot. i, 15 'gut gevud) coram deo' et mundo, sed apud pios. Sed Sch^wermeri : stercus ! i«<br />
Hec pro EcLClesia.<br />
V. 3 2. 'Sicut ros Hermon, qui descendit supra montes sion': Qft aud)<br />
feläam. 'ner^mon' est mons ille, qui contij,aius LibLano et aliis multis,<br />
iPf. «, 7 quia terra cuncta montibLUS. 'Terra hermonim' in psalmo. Dicitur<br />
'terra'. Est terribiLÜs, ligt im gebtvg Ilermon, magna silva ut 2;uvingLen.* is<br />
Quomodo ros Hermon venit in montes Sion! quacritur. Eos, qui heret<br />
korrigiert<br />
10 gerud^t mundus apud o 11 Hac 14 mi utib^us o 16 quaeritur stark<br />
') Die Verdoppelung des Texttoortes 'barba' nach Urtext und VuJgata; vgl. ünsre<br />
Ausg. Bd. 4, 423f.; ehen»o Onsre Ausg. Bibel 1, 547. Dietrich geht nach der späteren<br />
Luthtrbibel. ') Thüringen.<br />
Dr] quod Doctores et Magistri Eeclesiarum sint concordes et unanimes, qui<br />
idem docendo sequantur et sentiant.<br />
Papa quidem cum suis pulchre concordat.Est enim etiam furum<br />
et latronum inter se concordia, sicut ludao cum Pharisaeis. Sed haec so<br />
non est concordia, quam Psalmus hie praedicat. Psalmus enim eam concordiam<br />
praedicat, quae inter eos est, qui habent verbum purum. Ideo<br />
utitur non simpliciter quavis similitudine, sed ea, quae pertinet ad<br />
Aaron, divina voce nominatum sacerdotem. Ac diserte de barba dicit,<br />
quae cum ore coniuncta est, ut signiflcet concordiam a Üoctoribus per a»<br />
totum corpus Ecclesiae diffundi, ut non solum ipsum corpus recreetur,<br />
sed odor diffimdatur passim et fama Ecclesiae celebretur coram Deo et<br />
hominibus, qui hoc donum intelligunt.<br />
v.alll. Sicut ros Hermon, qui descendit in montem Sion. Quoniam<br />
illic mandavit Dominus benedictioncm et vitam so<br />
iisqiio in seculum.<br />
»1.41.1 Hernidn est mons contiguus Libano. llinc alio in loco 'terram<br />
lIcriiHiniiii' vocul lutlaoam, (jiiae montibus istis cingitur. Quiul ad<br />
Hiiiiibludini-ni lianc aMind. cxistimo Prophetam vulgari modo loqui.<br />
:<br />
^
In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 133, 3) 467<br />
Us] in nubibus, videtur tangere montes etc., sed etc. Est poetLica figLura.<br />
SBic ein fd)oner taw, qui tnn ber (ufft fd)lt»el)t et feit er ab quasi ex monte.<br />
'HermoLiiim': sunt commendationes pacis; laetis[simus et gratis[8imu8<br />
humor, quando colludunt iste gutta in herb[i8 et graminibus, i. e. a<br />
5 maioribus, Eeg[ibug, Principibus in alios mag[i8tratu8 et inferiores<br />
offiLciales et permanat in ipsum privatum Civem et rust[icos, qui omnes<br />
refrigerantur, crescunt, aluntur generali, veniunt fruges, vinum; quia<br />
pax politica est germinatrix omnium terLre reg[norum, quia Concordia<br />
parvae res.^ Quando f^taut, gra§, bäum fiaben einen fuletn tau, valde<br />
10 refrigLcrantuT, recreantLur, ba tüerf)ft, ba§i e§ retcf)t, g'^et fein ju; quando<br />
non ros, sed gtffttg sales, kaumata, oerbivbt in contrarium, ut belLla,<br />
seditiones. Sic sub pulch[ra figLura describLit commoda pacis. [S3l. 234«]<br />
Econtra sub ardOLre solis. Quam mag^na et iitilis res ros in vere, tarn<br />
pulchLia pax pol[itica. Hoc non curant. Illum rorem et PLacem ffaiten<br />
15 pro max[imo gravamine. Ut iam in nostro principatu. SBiffen einten<br />
I^Lunbe trecf, tnie jtd) regen follen. SBtr mugen beten et prebigen, ipsi non<br />
faciunt. Ibi fd)Ieuft er ein 'fegen' bruber. §ie mufe ®ott toonen, ubi con-<br />
cordia, pax et Episcopi, ibi glud et {)et{.<br />
2 talD über laui 9 tau] taut 11 kausmata<br />
') Siehe oben S. 460 Anm. 4.<br />
Dr] Quia enim montes procul intuentibus videntur coelum contingere, ros,<br />
20 qui de coelo seu ex nubibus defertur, videtur ex montibus altioribus<br />
ferri in subiectos coUes. Itaque dicit rorem descendere ex Hermonim<br />
in montem Sion, quia sie videtur procul aspicientibus. Pertinet autem<br />
meo iudicio haee particula ad concordiam politicam, sicut superior similitudo<br />
ad Ecclesiam, quod per pacem Dei;s imperia et regna recreat. Sicut<br />
25 sata et herbae recreantur matutino rore, initium autem pacis est ab ipsis<br />
principibus tanquam a monte Hermon, inde in privates cives et totam<br />
Eempublicam manat, quae ceu rore refrigeratur, ut omnia floreant.<br />
Sicut enim rore omnia terra nascentia revirescunt et incrementa trahunt,<br />
ita concordia quantumvis [S?g. r] parvae res crescunt. Contra in magnis<br />
30 aestibus et xavfiaai sicut exarescunt et pereunt omnia, sie bella, sedi-<br />
tiones et turbae evertunt Eespublicas. Hoc experientia etiam Gentes<br />
docuit et adliuc docet, et tamen experimur etiam in nostris hominibus,<br />
quod diuturnam pacem fastidiunt et ea gravantur nee videntur eam ferre<br />
posse, perinde ac si quoddam intollerabile onus esset. Itaque opus est<br />
35 non solum diligentibus exhortationibus pro concione, sed etiam cratione<br />
assidua, sicut Propheta iam addit:<br />
30*
468 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 133, 3)<br />
lU] 'Illic vitam' : 2)a f)at üLofcr ^loxx @LOtt ju tf)un. Hoc EncoLiuium debet<br />
permonere, quod in pace. Sanctus locus, i. e. apud consentientes doctLrina<br />
et fid[e; principes pacis, qui non bellant, nisi coguntur scLrvare viLtam.<br />
Econtra ubi spixitus, qui pacem funbLCn l)ai\en et non quiescunt, ibi<br />
deserit eos deus. ^[Cräog ©teorg et nostri centauri bcifjcn, PLacem possint s<br />
habere, sed nolunt. Ibi deus 'mandavit' maledLictum, mortem et pemiciem.<br />
Sed ubi pax, ibi deus. Ibi servatio 'vitarum'; in phirali numero',<br />
W.6s.«ut ps. 62.: 'super %ntas' etc., i. e. luic man m[ag leben, omnia jrLenera<br />
vivendi, omnes ordines vivendi, sacerdotum, principum, singulorum<br />
civium ordines benedicuntur. %a5 jinb commoda pacis; breviter de- lo<br />
scPLibuntur, sed optimis et electissLimis verbis; sed 1. pugnamus conti-a<br />
verbum, facimus dissensiones, inobLcdientes, rebelLles, ut non maneat<br />
EcLclesiae pax. In polLitia quisq[ue fac[it, quod viiU, nc maneat ])ene-<br />
dictio et vita. Quando venit 'ungLuentum', fo mögen luiii? nid)t iil}emcn,<br />
i.nde».»« qLuamquam ullis flageUis emendatur, nisi tob jd)Iagen. Sod[om, GoLmor- is<br />
2 perinoneret 7 über Ibi steht ubi is 8 Itliag am beachnittenen BttUirande<br />
14 ni(i^t felilt<br />
') Hier nicht in der VuJgata ; aber im Urtext n'i^n.<br />
Ur] Illic mandavit Dominus benedictionem et vitas Ulis. Sic enini in<br />
Hebraeo est. Hoc est: Illic Deus liabitabit, ubi concordia est. Hoc pro-<br />
fecto magnificum encomium est, quo ornat pacem, ac debebant animi<br />
excitari Lac praedicatione ad Studium pacis, siquidem audiunt Deum<br />
habitare velle cum talibus Principibus et Doctoribus, qui pacem amant •«)<br />
et adiuvant. Sequitur igitur, quod, ubi sunt inimici pacis et qui bellis<br />
non necessariis delectantur, sicut sunt Centauri aulici et seditiosi rustici,<br />
ibi habitet diabolus cum angelis suis, et quod Deus ibi mandavit male-<br />
dictionem, mortes et perniciem.<br />
W. ca, 4 Emphasis est in nomine Vitae, est enim plurale, sicut Psalm. IXII. sj<br />
Significat enim in genere omne, quod vivit, seu omnes ordines vitae,<br />
Sacerdotes, Levitas, fldeles, Magistratum, artiflces, cives, rusticos etc.,<br />
quasi dicat: Omnia genera vitae, omnes Status et ordines omnes locu-<br />
pletabuntur in pace. Uaec sane magniflca promissio est. Sed an non nos<br />
Humus, qui magnifice quoque eam contemnimust Multi de industria so<br />
quaerunt occasiones turljundarum Ecclesiarum. In IJopiiblica ox])erimur,<br />
i|ii:intus sit Legum ((•ntiMuptu.s. llis omnibus quasi cogimus ])i'um,<br />
no beno
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 133, 3; 131, Ij 4(39<br />
Irha ludeos nirf)t from madjen, nisi vastatis et excisis; sie nobis; verbum,<br />
minas, promisLsiones üiulLimiis, piagas etc. UnnsqLuisque discat siiiim<br />
officium paci et habLeat in R[unimi et sacri loco et vel[it omnia amittere,<br />
quam dissolvere unitatem; t()un jd)abeii am gut, tantum, ut servi s p^acem,<br />
quae omnia damna pote.st reftaurievn, quae pateris propter eani; [3*1. 234*']<br />
si non vind[icas, dat Ijunbevtfeltig; est inestimabilis theLsaurus et donum<br />
pax. 3(nein, ut discamus aKLUoseere et gLiatias aLgere deo pro ea.<br />
27. octowris I Psalinus<br />
CXXXIin.<br />
'Ecce, nunc bened[icite': Iste est ult[imu8 de psalmis, qui vocanturv. i<br />
10 'graduum'. Et cum liact[enus audiveritis per istos 15 multas graves doc-<br />
3 officium fehlt 4 servas<br />
Dr]toties exerceri ludaeos omnis generig malis? Itaque ad extremum fun-<br />
ditus eos delere necesse fuit, sie Sodomis frustra concionabatur Loth.<br />
Primo mundo frustra concionabatur Noah. Idem periculum nos Germanos<br />
quoque manet, pestibus, bello, fame non emendamur n£c meliores<br />
IS reddimur. Itaque sequetur interitus. Est igitur Psalmus commen-<br />
datio pacis, ut habeamus eam loco summi et Sanctissimi doni et potius<br />
omnia reliqua in discrimen patiamur abduci, quam ut adiuvemus homines<br />
seditiosos et profanes. Kam etiam si ferendum aliquid est, aequo animo<br />
ferri debet, si quidem pace omnia restaurantur, sicut quidam eleganter<br />
20 dixit: Nihil minoris emi quam pacem, si quidem emptori amplissimos<br />
frucljs parit.i Saepe in privatis negocüs experimur, si quis iacturam<br />
decem aut \äginti aureorum aequo animo fert, ut pacem retineat, eum<br />
rectissime consulere suae rei familiari, ubi alius, prodita pace, dum per<br />
contentiones et Utes decem aureos seetatur, saepe centum aut amplius<br />
Vi amittit. Haec si in privatis sie fiunt, quid putas in administratione Ee-<br />
rumpublicarum et magnorum imperiorum fieri? Discamus itaqiie<br />
pacem magno aestimare et Deo pro tanto dono tum in Eepublica tum<br />
Ecclesia grati esse. Tunc fiet, ut nos quoque sentiamus mandatum de<br />
benedictione et vitis, sicut Spiritus sanctus promittit, Amen.<br />
Psalmus CXXXmi.<br />
Ecce, nunc benedicite.<br />
Hie est ultimus Psalmus inter eos, qui habent titulum a gradibus.<br />
In quibus cum hactenus audiveritis multas graves et utiles doctrinas<br />
26 magnorum] Magistrorum A<br />
') Vgl. etwa Wander 1, 1210: Friede 98.<br />
i- wo'eis.e'^.
470 In XV Psalmos graduam. 1532/'33. [1540] (Ps. 134, 1)<br />
HsltLrinas et summas fere de 0[miiibus artLiculis totius Christianae relLigio-<br />
nis, de praedicatione, rLemissione pLeccatonim, de cruce, charitate,<br />
coiiiug[io, mapListratu, ut vidLeatur SLumma earum renim, quae doceri,<br />
Videtur iam concludere breviusculo psalmo, quod liLodie maxLime con-<br />
cludimus in omnibiis doct[rinis et concionibus . ut perseveret et perduret s<br />
verbum; eo conservato, tum conservabuntur OLmnia, utcunque furant<br />
woitt. i«,i8'pLortae inferi' et t^otus mundus. SangLuinem fundemus, iacturam<br />
patiemur, sed animae fiunt salvae; salvis istis et potLcrimus conservare<br />
polLitiam, oecoLnomiam et cetera g^enera vite, quanquLam diffLiculter,<br />
quia solLum verbum, quod conservat omnia. Extincto sole et ablLata lo<br />
luce mundi, quicunqLue amb[ulamus, in tenebLris amb[ulamus. Ideo<br />
polLiticus hOLmo, servuß, ancilla nescit, quid faciant, Älinister, quid;<br />
omnia in erLrore et teneb^ris. S^umma ÖLummarum: ift ber ULltimus<br />
psalmus. @ott Ijelpf bn§, ut verbum retineamus, eo reservato non not,<br />
quantumcunque cadant, patiantur. ߧ lüerben fi^L^f, mutluil, btauern, n<br />
burger, Dnge^orLJame discipuli, quin relinquantur multi boni. Ideo est<br />
Epiph[onema iste psalmus, conclusio b[ona istorum psalmorum. @ot<br />
geb öns gtnab et betLcn, ut conservemus verbum, tum invenire est ali-<br />
12 über pol^iticus tteht neq^ae faciuDt 13 bei] baS<br />
Dr] ferme de omnibus articulis totius religionis Christianae, de iustifleatione<br />
seu remissione peccatorum, de cruce, de charitate, de coniugio, Magistratu 2n<br />
etc. (perinde ac si hoc studuerit Propheta, ut in hisce breviusculis Psalmis<br />
summam eorum comprehenderet, quae in populo docenda sunt), videtur<br />
iam concludere hoc Psalmo institutum argumentum. Sicut nos quoque<br />
solemus, cum in fine concionum rogamus, ut Deus nobis conservet verbum<br />
suum et donet nobis, ut in eo persevereinus. Quia, cum verbum 25<br />
«atn. 16, 1» est purum, tum omnia sunt salva, sancta et pura, utcunque furiant 'portae<br />
inferorum' et nos non solum rerum, sed quoque vitae et corporis iacturam<br />
faciamus. Quid enim in eo incommodi est, modo animae salvcnturT<br />
Verbum itaque est, ut sie dicam, genus generalissimum omniiim bonorum,<br />
siquidem omnia bona conservat. Hoc autem amisso aut depravato ro<br />
omnia bona simul sunt amissa. Sicut enim sublato sole et luce mundi,<br />
qui ambulat, in tenebris ambulat, ita obscurat« verbo sequitur etiam<br />
politiae periculum. Ibi non Magistratue, non subditus, non anoilla, non<br />
8er\'U8 seit, quid faciat, sed sunt omnia in errore et donsissiiuis tenebris.<br />
Ergo hie Psalmus hortatur, ut oremus pro verbo conscrvando et a<br />
Btudeamus singuli hoc officio adiuvaro Ecclesiam. Nam etsi nunquam<br />
Ecclesia est sine liaereficis, sicut quoque Politia nunquam est sine homini-<br />
buB seditiosis, tarnen verbo adhuc incolumi non potest üeri, quin multa<br />
86 et fehU B
In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 134, 1) 471<br />
Hs] quot pastores, rusticos, feminas, qui synceriter et pie etc. Extincto<br />
verbo nihil.<br />
'Ecce' : Iib[enter velit, omnes facerent etc. 'Benedicere' : non privatim<br />
gLratias a[gere erga doiim, sed g[ratias a[gere, ut Christus: 'hoc facite'<br />
>-'i"- 22. 's<br />
i-<br />
5 etc., ''Mortem C[ommemorate', Cor. 11. Non solum privatim laudare, **" n- 2«<br />
sed pubiLice, quod est de deo praedicare. Quando praedicamus pubLÜce,<br />
aliud nihil facimus, quam celLcbramus, laudamus, gLratias a[gimus deo<br />
pro sua misericordia, eum creatorem, conservatOLrem, redemptLorem,<br />
qui miserit fLilium suuni pro [S?!. 235»] eter[na vita. Tio? ift pubLÜca laus,<br />
10 benedictio, g^ratiarum actio. Ibi proprio de pub[lica laudatione, i. e.<br />
bef)alt nur verbum dei, qui estis servi; et utinam omnes! Exhortationes<br />
pertinent ad omnes, sed non omnes faLCiunt. 'Benedicere dLeo' est proprie<br />
praedicare Christum vel pLraedicare deum in Christo ; i. e. sit hoc Studium<br />
vestrum, qui estis in ministerio, et omnes Christiani: privatim agat<br />
15 gLratias, confiteatur domi et foris, Ijalt über bem bing; hoc commendo,<br />
ut über bem verbo i)alt, pubLÜce et privatim, DoctLores, auditores, tnie<br />
ir f)eift. ®a§ f)etfft 'benedicere' : praedicare verbum de Christo, de PLatre<br />
deo mittente Christum, ut sequitur:<br />
13 Christo] Christum<br />
rir] bona et multi boni quoque simul relicti sint. Accipio igitur Psalmum,<br />
20 quod sit tanquam epiphonema superiorum, in quo precatur et hortatur,<br />
nt Domino agantur gratiae pro dono verbi sui, ut id porro q oque con-<br />
servetur, propterea, quod conservato verbo semper est invenire aliquot<br />
bonos, qui sancte et pure vivant. Ideo dicit<br />
I. Ecce, nimc benedicite Domino, omnes servi Domini, v.i<br />
25 qui statis in domo Domini per noctes.<br />
Benedicere significat non solum privatim agere gratias Deo, sed<br />
publice quoque laudare Deum et praedicare verbum Dei; hoc enim non<br />
potest fleri, quin simul celebretur misericordia Dei, qui Creator, conservator<br />
et simul redemptor noster est, qui omnia fert et tentavit, quae pertinent<br />
30 ad vitam nostram, non solum hanc corporalem, sed futuram etiam et<br />
aeternam. Etsi autem vocabiüum servorum Dei proprie pertinet ad<br />
ministros Ecclesiae, tamen complectitur in genere omnes, qui veram<br />
doctrinam proütentur et sequuntur. Nam etiam istorum, qui in mini-<br />
sterio non sunt, officium est, confiteri verbum et beneflcia Dei agnoscere<br />
35 ac celebrare. Omnes igitur vos, inquit, simul conferte operas, perseverate<br />
in verbo, confitemini, praedicate, docete, magnifacite illud, ut, cum reli-<br />
quus totus mundus Deum blasphemet et contumelia afficiat, vos saltem<br />
sitis, qui eum benedicatis, quod sit misericors; tunc flet, ut, etsi numero<br />
et viribus sitis inferiores, tamen vincatis omnes hostes vestros.<br />
:
472 la XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 134, 1.2)<br />
ile] 'Oranes servi': 2)a§ jinb principaliter ministri, postea omnes, qui<br />
privatim confiten^tur, vel occasLio et neces^sitas, ut publLice confiteamur.<br />
'3)q§ f)eift ce]eb[rare.. QS- muncn postea perinila, tentaLtiones; hoc imum:<br />
perseverate in verbo; legt fid} nnmdiis, C[aro, diabLolus bii tribbcr, taiuen<br />
vos laudLate deum et dLicite, quod deus beneLdieatur, — eritis victores. i<br />
'Qui statis in domo nocte': Est EbLraismiiS. Nos: f[rüf) Pnb \pat;<br />
uoi.'s. 'i« supra : 'A custodia' etc., i. e. assidue. Sic PLaulus loquitur: 'Yerbuiu dei<br />
' abundet in vobis canentes omni tempore' ; Christus : 'oportet semper<br />
orare' etc. 'Nox' tempus dormicndi, et tarnen pro^pheta pro tempore<br />
orandi arripit etc. Si nocte, multo minus. Ipsi orarunt horas caLnonieas, lo<br />
sed ttjie, novit deus.<br />
'Stantes': qui estis vocati ad doccndiim 'in domo d[omini'. Sunt<br />
proprio ministri, sed \[XÜi) et \pat bereit ad praedicandiim. Non solum<br />
spectat, ut canat L[e\äta in templo, sed quod leo;itis in tempLlo pulch[rum<br />
psalmum; hoc facite ad laudandum, magnifaciendum dominum. Hoc is<br />
debLent facere ministri; got ^elff, ut faciant.<br />
V.2 'Levate': repetitio. Sic lege: 'Levate manus vestras pure et sancte'.<br />
Sed non sum EbLraeus. In sacrario orare est pure orare. Ut PLaulus:<br />
4 in o 6 nocte o 12 'Stantes' o 16 faciat<br />
Dr) Sed quid est, quod diserte addit: Qui statis noctu in domo Domini t<br />
num Papistarum more in templo certas horas observarunt t Hebraismus »<br />
est. Signiflcat enim idem, quod nos Germanice dicimus: Manc et vesperi',<br />
*l. 130, 6 hoc est, assiduo. Sicut etiam supra: 'A custodia matutina usque ad noc-<br />
soi s. letem'. Paulus hanc sententiam aliis verbis effert: 'Abundet verbum in<br />
Joiiii.sG, 41 vobis omni tempore'. Et Christus: 'Oportet semper orare'. Nam cum<br />
noctis tempus somno destinatimi sit, qui noctu benedicit, etiam interdiu ji<br />
idem faciet et sie semper benedicet.<br />
Hebraismus quoque est in verbo: Statis. Neqne enim significat<br />
positum corporis, sicut Carthuhiani orantes stabant, sed vocationem.<br />
Erpo idem est, cum dicit: Qui statis, ac si dicat: Qui ordinati et vocati<br />
estis ad domum Bomini, ut ibi laudetis ot praedicetis Dominum, non jo<br />
cantando solum, sed enarrando verbum Bei, exhortando fldcle.'! ad fidcm,<br />
patientiam, charitatem etc.<br />
V 'i II. Extollite mauiiK vestras in sancio et benedicit e Domino.<br />
Non invituB verterem: Levate manus pure et sancte, sed Graiimiatica<br />
Tcpiif;nat, quanquam sententia codem retlit. Nam qui in sanctuario orat, »<br />
'l VqI. hier oben JC i! utut i:i.
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 134, 2) 473<br />
"sl'manus piinis et 8[aiictas in onmi loco'. [ai. 235b] Pure manus i. e. iimo-i.Tim a.s<br />
centes a sangLuine, rapina. üt Esa. : 'Lavamini, mundi', manus vestrae3ci. 1. 1»<br />
a rap[ina et avaPLitia. Principaliter gfjete ad sangLuinem, ut sint manus<br />
SLanctae, pure, ut impolLlutas a sang[uine; i. e. sie orare, praedicare,<br />
5 benedicere domino, ut simuS innocentes. Ibi distingLuit David oratores<br />
vel praedicatores. Aliquot hyp^ocritae, aliq[uot innocen[tes; 1. est:<br />
laudant et maioribLUS verbLs, sed manus non purae nee levatLae in sancto,<br />
sed in prostibulo et sterquilinio. Si vultis sacrificium laudis off[erre,<br />
cog[itate 1., ut sitis puri, ne aliquis, ut PLaulus, 'cum heS[itatione et qjwi 2,14<br />
10 murLmuratione' oret, i. e. ut Christus dicit: 'Si habes, reconciliare fLratriwattii. 5,23f.<br />
tuo'. '2)0?' i[t distinctio verorum praedicatorum a falsis, qui, ubi omnia<br />
g[enera iniuriarum fecerint, digenmt os et dLicunt: Non peccavi; 'Non sut. is, u<br />
OLmnes ut ego' etc.! Et orant et iactant Euangelicas voces plus quam<br />
veri Euangelici. %a^ t^ut rtic^t. Sed sie benedicendus dominus, ut sis<br />
15 purus, SLanctus invocans, quia talem personam vult habere, qui confitea-<br />
tur Christum et praedicet misericordiam. Si plLenus invidia, rapina<br />
et iacture ELuangeUi: 'Quare tu assumis testaLmentum etc., Et enarras tij-so, leff.<br />
iuSticias meas? Currebas cum adulteris simul et estimasti, quod tui<br />
similis.' 'Benedicere dLCo' est duplex: hy[pocritarum et publicanorum. aue. is.gff.<br />
20 Qui vere et sincere praedicat, 'extolLlit manus suas in SLancto', qui tan-<br />
3 a fehlt 10 reconciliari 12 fecerit<br />
Dr]debet pure orare, hoc est 'puras et sanctas manus tollere', sicut Paulus i.jim. 2,<br />
loquitnr, alioqui frustra orabit. Signiflcant autem purae manus innocentiam<br />
a sanguine et rapina praecipue. Ostendit autem Propheta duo<br />
genera esse hominum venientium ad templum et orantium; quidam<br />
25 veniunt et orant in tnnocentia et sanctitate; Quidam orant in hypocrisi<br />
et habent manus pollutas sanguine, siquidem incensi sunt odio verae<br />
doctrinae et totius mtnisterü. Horum 'oratio peccatum est', sicut Psalmus ui. loj, 7<br />
dicit. Ad hunc modum praeeipit de oratione Paulus quoque: 'Orate iatii. 2, h<br />
sine murmure et sine haesitatione'. Haesitatio est dubitatio, ubi non est<br />
30 Vera flducia misericordiae Dei. Murmur est impatientia, quam mora<br />
seu dilatio exauditionis affert. Haec fere cum studio vindictae coniuncta<br />
est. Item Christus: 'Si vis ofEerre munus tuum ad altare et tibi in meutern «lottb. 5,231.<br />
venit fratrem tuum habere aliquid contra te, abi et reconciliare fratri<br />
tuo et tum ofEer munus tuum'. Hoc enim usitatum est, quod hypocritae,<br />
35 postquam omni genere iniuriarum oneranint fratres, non solum sibi non<br />
sunt male conscii et excusant factum suum, sed etiam Simulant singulare<br />
Studium reUgionis et sanctitatis ac iactant EuangeUon plusquam veri<br />
Christiani, securi de eo, quod odio et invidia contra proximum accensi<br />
sunt.<br />
s
474 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 134, 2.3)<br />
Hs]tum iactant verba, sunt hyLpocritae; et tarnen valde usitata pestis in<br />
orbLC terraLrum, quod mundiSLsimos iactent se viciosLissimi, alii non<br />
«(. »o.icaeres, ferventes, pii; ut iUi. Scrip^tiira S[ancta et verbum dei: 'assumentes'<br />
nomen dei; lioc videt, quod praetlicandum verbum, sed manibus<br />
impolLlutis; i. e. corde et vita impia nihil magis de pietate habent, nisi *<br />
quod verbum et voces iactant.<br />
'Et sie beneLdicite' : ®o gefeit es got. OcLCurrit ergo istis impiis<br />
praesumptoribus, [S8l. 236»] qui putant se in sanctuario posse orare et<br />
deum non videre eorum imp[ietatem. 1. deus det verbum et eonservetur<br />
etc.; ad conservandam puritatem verbi ista 2 orat: ut deus servet, ut lo<br />
EotLtenses non nfiemen, ut nomen dei; 2. prae[dicatores.<br />
V. 8 3. versus: 'BenedLicat': ber öLev§ gcf)ort ledit brauff: primi 2 versus<br />
videntur signilicare, quod de deo praedicari possit, quando omnia vaga<br />
et incerta. Non, sed iussi, ut 'bened [icant domino in nocte'. Et tamen<br />
Dr]<br />
illud d[icit: quem ibi adoratis in istis teneb^ris, est d^ominus CLoeli et is<br />
terrae. Quia non permittendum, quod nova devotio, cultus dei, sit eri-<br />
genda, statum locum, personam, tempus, ritum fol f)alten, quem ipse<br />
1 iactat 5 magis] minus 9 conservatur 13 nach possit nochmali de deo<br />
Contra hos monet Psalmus, ut in sancto loco oraturi puri et sancti<br />
sint. Nam qui orat et est aut avaritia, aut libidine, aut ira, aut alio<br />
m 10, i.:ff. Diabolo obsessus et captus, huic dicit Dominus: 'quare enarras iustitias m<br />
meas et assumis testamentum meum per os tuum t Tu odisti disciplinam<br />
et proiecisti sermones meos retrorsum. Cum ^^deres furem, currebas<br />
cum eo, cum adulteris erat portio tua', etc., Psal. 50. Talis erat oratio<br />
2iir. 18, 14 Pharisaei, qui Mescendit" iniiistus ex tcmplo. Nam haec usitatissima<br />
Pestis est, quod, qui impurissimi sunt, de Deo et verbo eins magis et «<br />
pertinacius gloriantur quam vere pii. Itaque Scriptura diserte nominat,<br />
quod quidam nomen Dei in vanum assumunt, qui corde et vita tamen<br />
polluti et impii sunt. Et Propheta hoc in loco llypocritis insultat, qui,<br />
cum orant, putant Deum non videre impuritatem cordis ipsorum. Necessarium<br />
igitur votum est, ut primum Deus verbum daret et id servet so<br />
contra phanaticos Spiritus et haereses, deinde etiara, ut nos servet in<br />
innocentia et custodiat ab hypocrisi.<br />
v.alll. Benedicat tibi dominus ex Ziou, (jui fecit coelum et<br />
terram.<br />
Do Zion aliquotios in bis loctionibus adnionnimus, vohiit enim Dous s5<br />
non Boluin ritum et personas, sed locum quoque cultus certum esse,<br />
ne animi incerti vagarentnr et sibi ipsis certa loca cultuum deligerent.<br />
Quia autem non carebat res scandalo, quid enim absurdius potest fingi,<br />
quam Deum coeli et terrae condudi in illas tenehrasT, ideo a«l confir-
In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 134, 3) 475<br />
iisldefinivit; extra hanc deflnitionem dLei qLuidquid fit, est idolatria. ^d)<br />
Jt)il euä) fjeifjen anbeten deum, 'qui creavit CLoelum et tLerram'. Scilicet<br />
ex 'Sion'; supra: 'In domo d[omini'.<br />
'^<br />
Ibi invenietis creatLorem et f Lac- |J-,'^^'<br />
torem celi et terre. Sic apud nos: In Christo et non extra inveniemus<br />
' PLatrem. Si volo invocare PLatrem, in eo. Extra eum non exauditio,<br />
cxiltus, sed idolatria et damnata. S[umma S[nmmariim: vobis Sacer-<br />
dotibus et ministris praecipio : adherLCte, ut curctis VLestrum officium<br />
facite, quod commissum; servato ministerio verbi non necesLsitas, pugnent<br />
infernus, diab[olus. Apud nos dLCus, 'qui fecit CLoelum et ter[ram',<br />
10 maior morte, diabLolo, inierno et Omnibus. Ideo principalis cura, ut,<br />
ministri ecclesiae, curetis de puro conservando verbo, ut vestre manus<br />
pure et syncere doceatis. Quam neces[saria ista adhLortatio, %adetis.<br />
Sub Pap[a impollutae manus. Deus conservet verbum, non auferat<br />
propter ingraLtitudinem nostram. Nos tantum docemus: 'Benedicite',». 2<br />
15 'tollite'. Ibi invenietis deum, 'creatLorem CLoeli et ter[rae'.<br />
11 (ut)curetis<br />
Dr] mandos animos dicit, quod Dominus, qui in Zion habitat, sit creator<br />
coeli et terrae.<br />
Haec sepe diximus et utile est saepe inculcari, ne deUgamus nobis<br />
peculiares cultus. Sicut enim in veteri Testamento erat certus locus,<br />
20 persona et tempora certa, quibus Deus cultum suum quasi affixerat,<br />
ita apud nos in solo Christo invenimus Patrem. In Christo adoratur Pater<br />
et invenitur, extra Christum nee adorari nee inveniri potest, sed damnatum<br />
est, quicquid extra Christum pro cultu Dei instituitur.<br />
Summa igitur est, vobis sacerdotibus dico, vos moneo, ut verbum<br />
25 sequamini et pure administretis officium vestrum. Nam verbo et ministerio<br />
salvo nihil est, quod possit nocere. Etsi enim Satan et mundus<br />
oppiignat nos, quid tum? 'Si enim Deus pro nobis, quis contra nosTsöm. s.ai<br />
Prima itaque cura sit, ut vos Doctores curetis de iraro verbo conservan-<br />
do, in eo adiuvet vos Deus. Haec enim vera et praecipua est Dei bene-<br />
30 dictio, id, quod posset diei pluribus, sed satis sit ostendisse. Nostrum<br />
hodie est, in hac luce verbi, eadem studere et conari ac omnibus modis<br />
cavere, ne per ingratitudinem nostram verbum iterum amittamus; id<br />
flet, si nos quoque Bcclesiis precabimur, ut benedicat eos Deus per filium<br />
suum redemptorem, Dominum ac Deum nostrum lESUM CHEISTUM,<br />
35 cui sit laus et gloria in secula seculorum, Amen.<br />
20 personae B et fehlt B 35 Aach Amen folgt noch : Finiit Lutbenis Psalmos<br />
Graduum Vittenbergae anno Üoniiui 1533, die Octobris 27. Descripti autem sunt Noribergae<br />
et finiti anno 154C, die lanuarii 26.<br />
;
Enairatio Psalmi XC. 1534/35 [1541.] 477<br />
®icfe Überarbeitung gefcfjaT; auf Scronlaffung ^iüxiä)i, ber bie Sjorlcfutig<br />
greid} bcn früljeren t)crauSgegcbeii '^at. 3Iuä ber Norihtrgae ex parochia Seballiina<br />
iilibus Iiinii 1541 batierten SBibmung an Sofiann ^eg feien folgenbc Sö^e<br />
ertüäl^nt: 53on ber Verausgabe bon 3]orIefungen fiut^erl saepe detei-ruere me .<br />
iiuJicia aliorum . . ; Ilaqiie constitupram mecum, ab hoc instituto discedere et<br />
hos labores relinqiiere aliis, . . Praesertim cum ipse <strong>Luther</strong>us aequo animo<br />
patiatur haec non vulgär!. Ecce autem, cum haec ita animo fixa sunt, Amici,<br />
qnos Vitebergae habeo, novas operas mihi imponunt, nämtic^ bie ^erouSgobe ber<br />
©enefigtiortefung. Cum autem D. <strong>Luther</strong>us, priusquam Gonesin susciperet trac-<br />
tandam, orationem Mosi . . explicarit ', Existimavi ab ea faciendura exordium.<br />
Sietrid^ fptelt l^icr auf bai OTiBfallen an, bai feine Sluägabe be§ 51. 5pfalm§ in<br />
Wittenberg erregt fiattc.^ ginfolgebeffen ^at er bei $fa(m 90 offenbar Sörer ber-<br />
anlaBt, in einer bor'^cr nid)t ju beobadjtcnben 3Iu§fü^rlid^feit ben SBortlaut ber<br />
»orrefung ouä^uarbeiten. ©0 ift 3törer§ ^ollegfieft mit über-- unb beigefi^riebenen<br />
eintragen gerabe^u übertaftet. ajJan fann faft fagen, 9Jörer ^obe ba§ Äonaept aum<br />
S)ructereimanuftript geliefert. 3n ber SJeinfdjrift jum 31. mai tritt ba§ augen-<br />
faaig autage: b.ier, aber auc^ überaQ fonft folgt S)ictrid)§ SrucE mit öerpttniä»<br />
mägig fleinen Stnberungen bem bon SRörer feftgeftellten SBorttaut.<br />
©0 bilbet gerabe bie borliegenbe C>anbfc§rift ein überaus beutlic^eg SDotument<br />
3ur Beurteilung be§ „titerarifc^en gförer".^<br />
©eine Überarbeitung ber eigenen ^lac^fd^rift, burc^ bunücre Sinte überall bon<br />
biefcr genau unterfc^eibbar, bietet ber Sariantenapparat bar. 51ur Wo urfprüngtid^e<br />
Söorte gänjlic^ geftric^en ober einjetne ©teilen fo abrupt loiebergegeben pnb, bog i^r<br />
©inn ni($t o^ne toeiterei beulli(^ toirb, ift bag gjadigetragene in ben eigentlichen<br />
2cjt aufgenommen, bann aber ^ugleic^ a(§ fotc^ei im 3tpparat berjeic^net ttjorben.<br />
Siefe Strbeit ÖJörerg gefd^al^ md) feiner 3{ücf!et)r bon ber ermäfinten «Rürnbergcr<br />
Dieife - am 6. Sjuni fc^rieb er toieber unter Cuf^ers ^an,]ü mä)* — bis jum<br />
3. 5tobember, bem ©d)lu§batum l^inter bem 9lac^trag ber testen Sßorlefung aui<br />
Sietrid^i ^t^\ gg l^anbelt fid^ im toefenttic^en um SJerboHftänbigung ber un=<br />
mittelbaren 5«ad&fc&rift au berftänblic^en ©a^gefii^en u. bgt.<br />
5Dabei aog er nun auc& bie 9Jad)fc^riften Sietric^g unb grucigerS l^eran.<br />
6ä lol^nt, bie Einfügungen au§ beiben einmol genauer ju betrachten. Sietrid^ er=<br />
tbäfint Mörer innerl^alb bcg bon i:^m felbft 9^ac^gefc^riebenen nur an jlDei ©teüen<br />
unten ©. 510 au 3. 3 unb ©. 550 au 3- 5/6, unb fditie^t bie le^e, bon i§m ja<br />
berfäumte 5ßorIefung in feiner Bearbeitung an beffen 5loc^fc^rift an, ©. 580 ff.<br />
3{n jener erften ©tette fügt er aug Sietri^g ^eft nur ein .tanquam' ein, unb<br />
a»ar fe^t er eg über ben SIugbrucE ,creata', ben Sut^er alg erftäruug an bie<br />
SjotiannegfteHe anfd)IieBt: ,quod 'per filium omnia fiant'« (^of). 1, 3). gütiger<br />
) Sliid^ 3of). gicfcr, Sut^er aU !Ptofeffot, in ^attifc^e Uniüerfitfitlrebcn, 9Jr. .34 (1928),<br />
S. 30 9lnm. ju ®. 6 3. 1 ü. u. toeift auf biefcn ÜbetgangÄdöataftet bct Sortefung übet<br />
Wim 90 äu bei gtofeeit föettefiäootlefmig Don 1535-45, bei legten Sut^cr^, (,in '-) Unfie<br />
9tuäg. Sb.40S 189; ?l. gfteitag, Seit Sietricfi-S «ntcit an ber Sutfietübetliefetung, in 8utf)«=<br />
ftubien . . bet Sffieitnater Sulfjerau^gabe", 1917, ©. 193ff. ') Sgl. 31. Freitag, ©et litc=<br />
rotifd^e OJorer", in Itieol. Stubien unb Äiititen, 98./99. ^a^rQ. a926, 2. ,g>eft) "befonbetä<br />
© 275 ff. *) Unfte 9Iu§g. «b. 41, SXIV. ') Oben ©. 476 unb unten © 591
478 Enarratio Psalmi XC. 1534/35 [1541.]<br />
betonte offenbar gleid^fam bie ßcid^tigfcit bcr ©ci^öpfung; Wörer f)atte boä fc^on<br />
fcftgcl^alten (6. 510 3- 1): ,quara ex niliilo; Verius vidcntur nasci quam for-<br />
mari', . . unb nac^^er miebcr (3. 3): „floinpt er qu§ (= l^erauS) velut nascens,<br />
desunl omnia instrumenta". So ftang ,crcata' ein tocnig rcid)(id^ molftt); ober<br />
Suf^cr tjQtte e§ tt)of)l in ber %ai ol^nc äbfc^wäc^ung gefagt, jur 5Pcrbeutlic^ung<br />
bcr onberen, met)r fcf)iDebenben Segriffe: , omnia, quae sunt creata', b. i. eben<br />
„olleg, tooä ba ift'. ^itttiä), im Sann ber ganzen übrigen ^luefütjrung, fügte<br />
too^l audE) l^ier baS f^iKcrnbe .tanquam' pon fic^ aus ein. £er geftiiffcnl^afte<br />
9lörer trägt eS au§ beffen ^t\l x\ad), fiebert ben 9luibrudE ausbrüctlic^ burd^ 3"fa^<br />
bon ,M. V.' (= Magister Vilus) — öicüeid^t, toeil nad) feiner SJleinung Sut{)er<br />
.tanqiiam" l^icr eben nic^t gebrandet l^attc, fd^iebt er SJietric^ bie Serantroortung<br />
für baifelbe ^u. Unb too§ tut S)ictric^ bann im Sirucf ? Qx lägt unten S. 510 3 18<br />
ben ganacn ©a^ fnmt bem Stnttang an bo§ SlofJonncSeüangelium, alfo fic^er ci$tc§<br />
Cutl^ergut, fort! — 3tn ber jtoeitcn ©tcHe liegt e§ ebenfo arg. 9ißrer fdfjrieb,<br />
unten ©.550 3.5/6: .Siruten non tielffen, 3ut'er ftongen, fc^toebcl, bonner, bli^,<br />
l^eÜLif^ feur.« S)a§ i^ ärticifettog e(^t 2utt)crfd)e ^crb^eit unb günc. 2Im SRanbc<br />
aber fügt er lieber Qu|erft geroiffcnl^aft mit bem Siglum ,M.V.' Ijinju: ,Iteni, trenn<br />
corporales poenae nid)t l^elffcn, mu§ man", unb jietjt baS mit einem ©trid^ ju<br />
„^eUtifd^ feur". S). f). SJietrid^ f)atte in feiner 5Ja^fd)rift jene nac^brüctlic^eren<br />
SBorte gar nic^t aufgejeid^net! Unb bann fc^möc^t ber Srutf meiter ab. S)a<br />
l^ei^t ei ^unöc^ft, unten ©. 550 3- 17: 'Sicut igitur pueri, qui virga non possunt<br />
corrigi, fuslibus (b. i. mit ©tödten) corrigendi sunt', unb aU Ükd^fa^ nimmt<br />
S)ictric^ feine, öon SWörer {"^m am 3lanbe notierte eigene ffür^ung bei Sut^erfc^cn<br />
SDortlaut^ auf: 'ita quos corporales poenae non emendant . ., lii igni infernali . .<br />
frangendi sunt'. — örtDÖ^nt fei nod^ unten ©. 518 ju 3-6: tia fe^t JRörer über<br />
bie eigene 9IufjeidE)nung „effectum' offenbar au8 einem anberen ÄoIIegtjeft, too'^I<br />
bem 2)ictric^fd)en, ,affectum', fügt aber in klammer bei: „legendum puto: elTec-<br />
lum'. S)er 2)ru(f folgt bicfcm ^ingcrjeig. SBa§ bie Bearbeitung bcr testen 9}or=<br />
lefung gutf)erä burc^ 9{örer auf ©runb i^rer 3^ictrid)fcf)en 9lac^fd)rift anbelangt<br />
(unten S. 580 ff.), fo mag man in S)ietric^§ S)rudE ein geglattctereä ßatein finbcn,<br />
auc^ baä SRörerfc^e ift aber smcifcUoS gut. GS loar jcbcnfiillS fein geringer<br />
iJreunbeBbienft, ben iHörcr 2:ietric^ leiftete, bafe er ibm ein fojufagen auSgearbei-<br />
teteä S;rudEereimanuffript lieferte — mürbig her großen 9lrbeit8leiftung, bie er<br />
fd^on tjorl^er an feiner eigenen 5]Qd)fdf)rift für jDietrid) tiotlbrac^t ^atte, toürbig<br />
aud) ber ©elbfllofigfeit, mit bcr er bicfcm fonft feine floUegl^efte jur Verfügung<br />
ju fteücn pflegte. S^ietrid) »ou^te aud) nidhtä SeffercS ^u tun, alS fid) bicfer<br />
9lu^arbcitung bcr legten 93orlefung burd) 9iörer fo gut Iric toortgctrcu anjufc^liefecn.<br />
©insi fallt aud) t)ier, toie fonft im 9.!crt)ältni8 bcr .£iaiibfd)rift 3um<br />
ürurf auf: SRorerd SBortlaut ift mud)tigcr, i.'utl)cr8 ge|prod)cnem SBorte nül)er.<br />
6^arafteriftifd)c Sßenbungen, mie bcr ©a^ unten ©.581 3- 3f.: ,. . quid esset<br />
petitio, diccre: Tu (nömlid) Dens) es iratus in aelernimi, — gib mir ein ftud<br />
fcmeH', fmb nic^t öon S)ictrid) miebcrgegeben, fonbern ber Ie|)tc Slußbrudf ift<br />
j. SB. abgcfdjmäc^t ju bem gor nic^t öon iilutber gefprodjenen :<br />
exiguuin lieneliciuin paurorum annorutii". Unb bcrglcid)cn.<br />
.aliquod<br />
leve et<br />
SBebeutfam tuicber für 5RDrcrd Wemiffentjaftigfeit ift in bitfcr Bearbeitung nun<br />
umgete^rt bit .^»injufüflunfl feineä eigenen ^Jlamenö an einer ©teile: Unten ©. 585
Enanatio Psalmi XC. 1534/35 [1541.] 470<br />
8U S. 9/10 fc^reibt er ,M. Georg.« (= Magister Georgius, b. ^ eben er felbfti<br />
SBarum bog? er tuoEte bamit tuoTif bie Seronttrortmig für bie bcutfcfien 9Iu§-<br />
brüdEe „bag man el fü(e önb erfore" übernehmen, mit benen er ba§ Icjtroort<br />
,ut 'ostendatur'« umfc^rieb, ötelleid^t im SlufrfiUig an ein ,etc." in Sietridiä<br />
^onbfc^rift. dnblic^ ©. 588 ju 3. 2 fc^reibt Mörer aui ^ietxidß ^eft ein Sejt.<br />
toort /enu'« nieber, ju bem er bemertt: ,ila scriptum repperi«. SDamit moUte<br />
er offenbar ben literafcn SQdjbcrljalt fiebern, beffen ©inn unbeutlic^ war 6g<br />
Ijonbelt fic§ um bag ^ebräifde SSort «x, bag 2)ietricf)g Srud burcb 'Naim'<br />
erfe^t.<br />
©ein eigencg ÄoHegTjeft — bag fei auibrücflidifl feftgefteHt — ^at iebenfaKg<br />
2)tetrid^ fem etn^igeg Mal für bie .^erftellung feines Srucfcg eingefe^en- eg teirtte<br />
nur burd) dtoxex barauf ein, babet Pet bag eine Sitat aug i^m nodj baau gauA<br />
^ a<br />
unter ben Zi\ä).<br />
„ ^'' f*5* '^ """ •"'* ßrucigcrg $eft? SRörer jitiert eg neunmal. Sie<br />
erfte ©teOe ift unten S. 504 ju 3. 8: ,Vide Exemplar C. G." (= Gasparis Gru-<br />
eigen). 9iörer fc^retbt biefen |>intoeig o^ne irgenbtoefc^en anberen Xejt febigliA<br />
ju fetner eigenen «ufaeic^nung alg eine 9trt Sicherung i^reg 3BortIautg ^in^u<br />
Stetric^g 3)rud läBt ben gongen ©a^ ber in 9törer§ Raffung ec^teftcg ßut^ergut<br />
tft fogar oug! - ©. 506 au 3- 1 fte^t rcieber au einem etmag unebenen 9ieben=<br />
aKlTl<br />
C- exemplar." ©oHte mxn tvirlUd) Sietric^ bamit eine eigene<br />
einrtjtna^me tn Srucigerg ^eft ^aben onraten »oHen - eg ift nic^t teaMcfietn-<br />
1-. 1 f la *>effen STufaeic^nungen fonft felbft ^inauaufügen pflegt -, fo W<br />
Sietrt(^ ben Söinf jebenfaag nicf)t befolgt: im 3)rucf bleibt bie ©teHe fort —<br />
©. 507 au 3. 3 ff. mifd}t S)ietric^ bie SRörerfc^en 3lugbrüde mit ben aug Sru-<br />
ctger betgefc^riebenen. - ©. 582 au 3- 6. Üiörer ^atte gefc^rieben: ,Si totum<br />
f^"'Z<br />
J""^=in"m apprehenLdimus sub Toeno', quod primo 'mane mutatur'-<br />
{Ham^} ex Embrione fit pulcher adolLescens etc." gr ergönat burcb Über- unb<br />
Unterfcljreiben ben ©a^ au folgenber Raffung: ,Si totum genus humanum appre-<br />
lieiiLdimus sub nomine 'foeni', quod primo mane mutalur' ex Embrione in formam<br />
hommis, ibi est 'foenum'. Über feine 9Xufaeic^nung ,fit pulcher adolie-<br />
scens fcireibt er aur ©ic^erung ber Stnberungen: ,Vide G. G « (= Ga
480 Enarratio Psalmi XC. 1534/35 [1541.]<br />
^lemplor. Sic bleibt im S)rucl fort. — ©. 529 ju 3. 9 ergönat SRörer boä<br />
2ejtiDort bf§ tjorliegenbcn 93erfe8 'soninum' ju bem einem fpäteien 9?erfe an«<br />
gebörigen 'erbcif, boä er gcfc^ricben unb Cutter jweifellos Qucf) fc^on an bicfer<br />
Stelle gefagt l^attc. 93ielleicf)t tpor jeneS bon ßruciger ali ba§ äutreffcnbe ein»<br />
gefegt tuorben. —
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] 481<br />
unb ©Üben aud^ inner'^alb ber aQ8orte lieg ftdE) ein reidieS ©l)ftem ftenograp^ie«<br />
artiger 3e'
482 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.]<br />
3lu§gaBe:<br />
!<br />
; I<br />
,ENAR.'! RATIO PSALMI 1| XC. PER D. DOCTO- rem Marlinum Luthe» l|<br />
rum, In Schola Vite» bergenfi, Anno. 1534. publice abfoluta. [j<br />
!|<br />
VITEBERGAE. M.D.XLI. |!' «Kit liteleinfoffung. litelrücffeite teer.<br />
j]<br />
80 unbeaiffcrte Slättcr in Cftaü (= Sogen A-K), bie le^te Seite<br />
(= Statt K 8b) leer, «m dnbe («latt K » 3. 1): .VVITTEMHERGAE,<br />
PER II<br />
VITVM<br />
GREVZER. ||<br />
Anno<br />
&c. 1541. j,"<br />
SOot'^anben: Setiin (Luth. 7482, oiiä bct fiü^er flnaale|(^en ©ommlung, unb<br />
«löolfcnbüttel. -<br />
an Br 3264), 3ena U., ÜKünc^eti U., SaliWebtl flat^i. = » ,<br />
erlangen ^gfronffuttet ausgäbe: Exeg. opp. lat. XVIII (1847), ©.261 9lr. 1;<br />
aSJolc^ » ;>, 732 Slnm.<br />
i 1. „35er 5leün^=<br />
man bem ,,<br />
igft<br />
S)eutf(]^e ü.fierfe|ungen:<br />
^pfolni. j<br />
(Sin<br />
@epet ^Ulofi wo« jj<br />
flerben fe^, önb loie<br />
tobt entpflie^e, aujigelegt burd) 2). Wart. iiut()er. ®e=<br />
brütft jü iUürnberg bei) ß^riftoff @uttned^t. " 5)tit üteleinfafyung<br />
(3. Cutter, iiteleinfaftungen: Xafel 124:i, 1; ligi^^i; 124a, 2).<br />
Xitetrücffeite bebrutft. 32 unbeaifferte Slättcr in Quart (= Sogen<br />
21-^), bie te^te Seite (= Statt ^4*') teer.<br />
Sot^anbcn: Setiin (Luth. 7486 unb 7486 1-'», leitete? ou« bct ftüt)et StnaaU--<br />
(c^en ©ominlung), SCBcrnigetobc, SBittenbetg, fflolfenbüttel; Sionbon. — Sinbfeil,<br />
ffletjcit^ni§ bet Otiginal = ausgaben bet ßutl). Übetfefung (1841^ S. 14 ^h. 14<br />
(unjutteffenb bci(^iteben): 6tlangen=5tflnffuitci ?luögabe; Exeg. opp. lat. XVIII<br />
(1847), ©. 261 9tt. 2; aSBal^' 5, 732 anm.<br />
2. „S)a§ @ebet 3Jlofe, || beS «Dlang ©otteS. |! S)er XC. 5ßfalm. || S)urd^, |1<br />
S). 5Jtart. Cutter || jnn Satinifd^er fprad) auSge= tcgt, onb j^t Der«<br />
beubf(^t, il 35urd^, || 5)1. Qol^ann Spangenberg, ber .fieifertit^en Stab<br />
9lott. II<br />
l^aufen ijjrcbiger. |1 15<br />
t^unbbilb iiut^erg] 46 ||". 2itetrücf=<br />
feite teer. 92 unbeaifferte Stätter in Quart (= Sogen 31—3), ba«<br />
le^te Statt (= 3 4) teer. 9tin gnbe (Statt 3 3'' 3- 9): „®ebru(ft p<br />
SBittemberg, burd^ @eorgen mt)m, W.S). IJ<br />
im<br />
XLVl. jar. || ^v'' ||"<br />
Sottjanben: Sctlin (Luth.74.S9 unb 7489 bi», leitete« an? ber ftübct .ffiiaole^<br />
fc^cn Sammlung), Iteäben, 5tö"'f'"' "• ^- ®*' ®otl)a, .^lambutg, .Jitibelbetg,<br />
Seipjig U., ÜJiünt^cn 11., 5Jütnbctg St., ifflittcnbetg, aBolfcnbüttcl; i'oiibon. -<br />
(StlQiigen = gtanlfiittet »umgäbe: Exeg. opp. lat. XVIII (1847), S. 261 9lt. 3;<br />
aOald)* 5,732 anm.<br />
3. Spätere 9Iu8gabe ber Spangcnbcrgifc^en Übertragung:<br />
„15tr XC. ^^Jfnlm: j<br />
ba«<br />
(Bebet «Dlofc, burd) j,<br />
2). Wart, l'ntljfr in<br />
)L'atinifd)er (prad) ausgelegt, önb Oerbeubfc^t, 3)urd) W. 3»')
Enarratio Psalmi XC. 1534 35. [1541.]<br />
483<br />
Slätter in Cuart (= Sogen 9t -3), Statt 18 4b unb bai tebtc Statt<br />
(= 3 4) teer. 3tm (Snbe (Statt 3 3" 3- 9): „Sebrurft 3U Söittem»<br />
lierg, burd^ i,<br />
©eorgen<br />
yt^ato. '[ m.<br />
3). XLVIII. ||"<br />
Söottionben: S>reäben, flönigibetg U., 2Bernigetobe.<br />
K^nb^^ i>en ©efamtauigoben: Satetnifc^: SBittenberg III (1549), 550"-<br />
nMr.^ZV\iT'' i'' r'''"' ß^'°"9^"=5-"fM: Exeg.^pp.^at. XVll,<br />
2imia 6<br />
\ltl' ^^^-334. - 3)eutfcf,: 1. nac^ ber gtütnberger Stuägab •<br />
i. ^' f '; 'if' "^."^^^ ' ^'''''' 1074-1171; 2. na^ L Übe2 Sn<br />
©pangenbergi: 2B,ttenberg 3 (1550;, II, 143^-176- Stttenburg 8 (1662)<br />
165-20.; fietpäig 6 (1730), 313-356; 3. neue übetfe^ung mä) manj:<br />
iJrantfurt unter Sergletc^ung bon SBittenberg unb 3cna: SBalc^^ 5^ 732 _ 799.<br />
31*
484 Enarratio Psalmi XC. 1534/36. [1541.] (Ps. 90)<br />
Hb] [»1.231'] Praelectio Miartini Liutlieri in orationem Mosi,<br />
caepta 26. octobtris 1 534.<br />
Post mortem nostram, etiam viventib[U8 nobis multi sunt, qui con-<br />
temnent omnia studia, non solum Theolog[ica, pauci Deum laudant.<br />
Psalmus habet titulum: 'Oratio Mosi* etc. Antequam tract[emu8<br />
Titu[lum vel textum, videbimus de argumento huius psalmi vel orationis.<br />
Nostis Universum genus huma[num ita lapsum et excaecatum orig^inali<br />
peccato, ut non modo seipsum ignoret et deum, sed etiam suas ipsas<br />
zu 1 am oberen Bande der Seite tteht Pap^istae, quo longius verbum illastrat Christi<br />
gloriam, hoc magis indurantur. Ideo nos oportet etc. Ipsi malam con|8cieDtiain, nos scrip-<br />
t^urae intel[lectum; Paul|U8 nihil ad lud^aeos, quid nos? et nos parvi in oculis ipsorum<br />
3 vor Post eingewieten, tteht über der ersten Textzeile Volo Mosen tractare, donec vivimus,<br />
qnia über etiam iteht hodie nobis o unter multi »teht satis sunt mit Strich zu ririmus<br />
»n der Variante zu Z. 3 gezogen 5 tract).emu8 ergänzt zu tractab[imus eu 5<br />
Iste psalmus est inscriptus rh 7 über ita steht tieff, horrib[iliter zu 7 Peccati ori-<br />
ginis maxima vis, quod ne mala quidem inteUigamus nostra r<br />
Dr] [«9 AI ENARRATIO PSALMI XC.<br />
Per D. Doctorem Martinum <strong>Luther</strong>um in Schola Vitebergenai lo<br />
Anno 1534. publice absoluta.<br />
PRAEFATIUNCULA.<br />
DE OFFCIO NOstro, quos Deus ad docendas Ecclesias vocavit, saepe<br />
dixi, quod, cum post mortem nostram satis multi futuri sint, imo hodie satis<br />
multi vivant, qui Theologiam et omnia studia contemnant, necesse est esse ü<br />
aliquos, qui Deum laudent et verbum eins longo lateque propagare co-<br />
nentur. In hoc curriculo siquidem nobis decurrendum est, donec absolvamus<br />
cursum nostrum et constitutam metam salutis nostrae attingamus,<br />
Certo consilio post multos Psalmos explicatos nunc hunc Mosi Psalmum<br />
decrevi enarrare et ita reliquum vitae, quod Dominus mihi dabit, in Mose m<br />
explicando consumam Quia enim Moses fons est, ex quo Prophetae<br />
sancti et Apostoli quoquc sapientiam divinam Spiritus sancti beneficio<br />
hauserunt, Non possumus operam nostram melius aut rcctius coUocare,<br />
quam si nos quoqne ad hunc fontem deducanius Discipulos et pro virili<br />
nostra ac modo doni nostri ostendamus semina divinae sapientiae. quae »<br />
per MoBcn Spiritus sanctus sie sparsit, ut nulla ratio, nulla vis humani<br />
ingcnii spiritu nancto destituta vidcre aut intoUigcre ca possit Sed priusquam<br />
vel ad titulum vel ipsum Psalmum perveniaraus, paulo copiosius de<br />
Argumento praefandum est.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90) 485<br />
Hs] calai mitates, quas sentit et patitur, non intelligit, neque unde eint, veniant,<br />
nee quo vadant, quid sint et hab[eant. Tanta est miseria orig[inalis pec-<br />
cati. Nam illa gravissiraa et hoiTib[ilis8iina res, quae vocatur mors, quae<br />
tantis calamitatibus inundat univer^sum genus humaLnum, non solum stul-<br />
5 ti8[sime, sed etiain impie tractata est a sapientis[8imi8 viris etc. Volue-<br />
runt medei'i generi huraano et lapsi in hori^ribilem sententiam, aliis sua-<br />
dentibLUs, ut simpliciter contemnatur, abiiciant. Sic consultum putabant<br />
1 über quas steht in quibus viirit 3 nee quo o est o 3 illam grarissimam<br />
et horriblilissimam rem über vocatur ateht est über quae (2.) steht on allen fflibbetftanb<br />
^inteifft Bnb aufftifft ' o 4 inundat über in^ humaLnum o non bis Z. 5 est über<br />
(tarn impie) unter viris steht hominibus 5/6 Voluerunt über (Volebant) 7 con-<br />
temnatur c aus contemnantur (Hor^atius, ut) abiiciant über (Horatius) steht dii superii<br />
fvgl. das Zitat am Rande] putabant o zu 7 Sicut Mar[tialis : Summum nee metuas<br />
diem nee optes.* Et Hora^tius: Quis seit, an hodiernae crastina tempora vitae ' r mit Strich zu<br />
superi ' yezogen<br />
IV, 7, 17 f.<br />
') Vielleicht aus Orucigers KoUegJieft. ') Epigr. II, 47, 13. ') Horctz, Carmina<br />
Dr] ARGUMENTUM PSALHI.<br />
Universum genus humanuni ita lapsum et excaecatum est peccato<br />
10 Originis, ut homo non solum se et Deum ignoret, Sed ne calamitates suas,<br />
quas sentit et patitur, Has nee, unde sint, intelligit nee videt, quo redeant.<br />
Tanta est miseria illa, quam ex peccato contraxerunt nostri primi Parentes<br />
et in Posteros propagarunt. Nam vide illam gravissimam et horribilem<br />
poenam, quae est mors et tantis calamitatibus inundat in totum genus<br />
15 humanum, quam stulte de ea sapientissimi homines disputarunt. Dum alii<br />
suadent, ut contemnatur, Sicut ille dixit: Summum nee metuas diem nee<br />
optes, Alii, dum sentiunt nimis esse gravem rem, eo inducunt homines, ut<br />
praesentibus voluptatibus ad leniendum malum hoc indulgeant liberius,<br />
Sicut extat notus sed depravatus versiculus ex Sardanapali Epitaphio<br />
20 sumptus: Ede, bibe, lüde, post mortem nulla voluptas.^ Sic sapientes<br />
mundi, dum poenae peccati mederi volunt, in maiora peccata involvuntur.<br />
Neque enim mors contemnendo vincitur, Sicut latrunculi et milites putant<br />
fortitudinis specimen se edere, cum etiam per iocum pestem, pustulas gal-<br />
licas et similes calamitates aliis imprecantur. Aha arte, aliis remediis<br />
25 opus est.<br />
Fere idem recentiores Theologi faciunt. cum exemplo gentilium dis-<br />
putant in funebribus orationibus, non esse dolendum tanquam in re mala,<br />
Mortem esse portum ^ quendam, in quem conclusi tuti simus a laboribus et<br />
») ünsre Aitsg. Bd. 43, 373, 36. «) Cicero, Tusc. Bisp. I, 49.
486 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90)<br />
Hs]generi humano, si redderent mortem humano geneLri contemptibilem. Sic<br />
centauri^ nostri, milites putant se in hoc fortes, si possint maledicere: J)eftt=<br />
len^! fran^oä*! etc. Sic quaesitum estremedium ad[ versus hor[ribile malum,<br />
scilicet mortem, et omnes calaLmitatea totius vitae nostrae. Ibi extenuata<br />
est mors etiam a recentioribus doctorib|U8, ut Itali faciunt mortem con-<br />
temptibilem ex hac causa, quod mors finis raalorum , mors ultima linea<br />
rerum.' lata est caecitas et superaddita miseria orig[inali peccato,<br />
quod ipsum peccatum, mortem et calamitates humani generia extenuamus<br />
et pugnamus contra sensum. Ex cordib[u.s hominum volumus excutere<br />
hoc, quod experimur et sentimus. Tste non est modus loquendi de morte<br />
et calamitatibus ge[neri8 huma|ni, aed caecitates, fructus origina[lis peccati,<br />
qui sua mala extenuant. Moses tLOtum aliter exaggerat et amplif[icat<br />
mortem et calamitates huius vitae et proprio Moses, vir legalis, minister<br />
mortis, irae, peccati. Hoc etiam crescit in hoc psalmo, egregie suo officio<br />
1 über contemptibilem steht Sed eS t^utS nid^t 2 über milites tteht bie tTiegSgutgetin *<br />
über abgekürztem possint nochmali possint 4 scilicet o 6 doctoribus o cor<br />
mortem eingefügt et zu 5 In italia receperunt funebres orationes r 6 mors (].) r über<br />
malürum steht laborum 9 volumus o 10 hoc o über sentimus steht quasi sint cogi-<br />
taitiones variae über loquendi steht dii^putaudi de niorte 11 über caecitates ttehl gen-<br />
tiles et über fructus steht 1 über origina^lix steht 3 [d. h. peccati soll dazicischen ai<br />
stehen kommen] zu lljvi Peccatum orlg[inale lacit , ut nosira mala nobis pcrsuadeamu<br />
DOD esse mala r 12 über extenuant steht et voluut non esee mala 13 pruprie e aus<br />
proprius über proprie steht MosisslmuB über legalis steht in proprio officio 14 egregie<br />
über (et gre) [verschrieben]<br />
') Vgl. oben S. 459 Anm. 1. ') = Morbtis Gallicus, Sanders 1,485; U.A.<br />
Tischt. 6, 6554. •) Horaz, Ep. I, 16, 79. *) 0. A. Tischr. 5, 238, 17; 6, 289, 13.<br />
Dr] calamitatibus, quibua haec communis vita subiecta est. Porro haec extrema i»<br />
est caecitaa et miseria alia, superaddita peccato Originis, quod ipsum pec-<br />
catum et mortem cum reliquis calamitatibus generis humani sie extenuamus<br />
et pugnamus contra communem sensum, contra ipsam expericntiam<br />
Ac nobis blandimur levisaimis et vanissimia cogitationibus. Non enim iste<br />
est modus disputandi de morte, sed sunt, ut sie vocem, gentiles caecitates »o<br />
et fructus peccati Originis, quod sua mala defendit non esse mala, cum<br />
tarnen diversum senciat et experiatur.<br />
AT Moses noster longo aliter in hoc Psalmo de morte disputat. Hoc<br />
enim primum agit, ut mortem et reliquas huius vitao calamitates, quam<br />
potest, maxime exaggeret. In ea re secundum officium suum legale est js<br />
MosissimuH Moses, hoc est severus minister mortis, irae Di'i et peccati.<br />
Egregie igitur fungitur officio Legis et pingit mortem horribilissimis colo-<br />
ribuH. quod ira Dci wit, qua occidimur, Imo ostendit nos iam ante occisos<br />
et ingcntibus calamitatibus uppressos.
Enarratio Psalroi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90) 487<br />
Hs] fungitur et pingit mortem horribilisisime, ut ostendat nos iam occisos et<br />
plenos calamitiitibus; Et non verbis humanis, sed loquitiir nova rhetorica,<br />
vocans mortem iram divinam additLque causam Efficientem principalem,<br />
finalem et tractat mortem perfecte ; Et exponit iratum deum: 'In ira tua'.ä!.<br />
i [931-23 *>] Opponit maieatatem illam intolerabLÜem et divinam iracundiam<br />
contra nos et dicit eam per iram intulisse mortem. Non de temporali<br />
morte, — Summum nee raetuas diem nee optes', — sed ponit aeternam<br />
mortem, quia obiicit iram dei. Atrocissime tractat mortem et cala[mitate8<br />
huma[na8 univer8[as, et per omnes causas. Et hoc ad legislat[orem per-<br />
10 tinet, i. e. pertinet contra induratos et insensatos, quia dicit: 'Da nobis, ut<br />
intellig[amus numerum etc., ut erudiamur corde."'' Sic David imitatus ss. la<br />
Mosen: 'Numer[um, ut sciam, quid desit.'<br />
1 über ut steht ita über ostendat steht occidat, imo 213 sed bis mortem über (re-<br />
th^oricis, sed vocat) 3 iram divinam (mortem) 4 mortem o über deum stefU dicens<br />
über 'In ira tua' steht: 'Quis novit potestatem irae tuae' [V. 11] 5 illam o divinam o<br />
6 dicit eam o zu 6j7 Et per consequens non de temporali morte loquitur, alioqui dice-<br />
remus cum gentibus rh 8 quia über (illam) über dei steht divinam über Atro-<br />
cissime steht Sic 9 unter causam steht modos über causas steht maii^tS f^lvei 10 über<br />
i. e. steht psalmus über pertinet steht vel agit 12 quid o<br />
') Vgl. S. 485 obere Ämn. 3. ^) Vidgata : Dexteram tuam sie notam fac et eru-<br />
ditos corde in sapientia. Der obige Text ist die lateinische Rückübersetzung <strong>Luther</strong>s<br />
des in der ersten Niederschrift (Dnsre Ausg. Bibel 1, 516, 12ff.) erarbeiteten und bis im<br />
,5letD beubjc^ SßjoUet" <strong>von</strong> 1528 beibehaltenen deutschen Wortlauts.<br />
Dr] -*c utitur hie nova Rhetorica, vocans mortem 'iram Dei'. Addit exs. ?<br />
sua Dialectica causam efficientem et finalem mortis et omnium calamita-<br />
,5 tum huius vitae, opponit nobis Deum iratum. 'Quis', inquit, 'norat tan-s. ii<br />
tam esse potestatem irae tuae?' Nam quod morimur, accidit ex intole-<br />
rabili ira Dei adversus peccatum.<br />
Porro, si respicias ad consequentia, facile intelliges eum non simpli-<br />
citer loqui de motte corporali. Si enim ea sola expectanda esset, dice-<br />
20 remus cum Poeta: Summum nee metuas diem nee optes.^ At nos sustinemus<br />
aeternam mortem, siquidem iram Dei, quae a nobis vlnci nequit,<br />
sustinemus.<br />
Ad hunc modum de morte disputat Moses tanquam Legislator<br />
contra induratos et insensatos peccatores. Qui autem conspectu peccato-<br />
3b rum suorum et mortis territi sunt, hos suo exemplo docet orare, ut Dens sg. 12<br />
:<br />
vliig!''<br />
'ostendat illis numerum Dierum esse brevem' etc. W.39,<br />
Valg.<br />
Argumentum itaque Psalmi est, quod Moses in hoc psalmo vult per-<br />
terrefacere induratos et securos Epicureos, qui sibi hoc negocii dari putant<br />
') Vgl. hier oben Ämn. 1.<br />
5
488 Enarratio Psalmi XC. 1634/35. [1541.] (P». 90)<br />
Hg] Prior pars argumenti pertinet ad conterendos induratos et securos<br />
Epicuros, sadduceos, qui putant scientiara, si contemnant mortem et vivant<br />
ut bruta; sed facit mortem crudelem et atrocem Tyran[num, ut perterre-<br />
faciat istos induratos et durae cervicis hyLpocritas, qui nee deum nee<br />
homines metuunt nee suas calaLmitates curant. Uli sunt conterren^di. »<br />
«8m. 1, 18 Istis exhibendum est legis officium, sie ostendenda peccata et ira, Ro. 1.<br />
Istis non dulcia praedicanda. Non, utperdantur; altera pars psalmi: Cum<br />
sie fuerint perterriti, ut tarnen non desperent, sed sit etiam locus respi-<br />
randi. 2)a§ ift ein 2)octot, quamquam hoc facit obscurius. quia Moses<br />
debet esse Moses. 1 . partem<br />
urget, 2. significat obscure, et tarnen tractat. lo<br />
Kottt. 17, 5 quia reservat meliori Doctori, de quo pater 'Ipsum audite\ Tamen non<br />
«jm. 1 17 patitur perterritos Moses in officio legis, Ut PauLlus: "lustitia fidei est<br />
revelata', sed prius per prophetas. Haec est Summa psalmi vel orationis.<br />
ExagLgerat et amplifLicat tjrannidem mortis et ire divinae. Hoc est<br />
2 über scientiam iteht hoc negocii sibi dari über mortem iteht iram dei et 3 über<br />
ut $Uht sicat über bruta steht quib|^us nuUa spes post mortem 4 über induratos sieht<br />
obstinatos 5 metuunt o über conteireni^di steht percellendi et couterrendi 6 of6-<br />
cinm o sie o zu 6 "Revelatur ira Dei' r " über Non steht tamen ad hoc über<br />
Cum sieht Sed 8 über locus steht consolatio, tin o zu 8 Consolatio r 10 urget<br />
c aus urgere urget (pertinet ad) über urget steht fortius, alteram minus tamen c aus<br />
tantum 11 reservat c aus (locum) servat über Doctori steht praeceptori, qui erat eum<br />
secuturus über 'Ipsum" steht Et Deute. 18. [5. Mose 18, 15] über Tamen steht (Moses)<br />
13 patitur über (sinit) über perterritos steht con[territos est (nunc) 13 über Haec steht<br />
Haec duo sunt in toto psalmo über orationis steht Mosi<br />
Dr]in hac vita, ut iram Dei et mortem contemnant et vivant sicut bruta, u<br />
quibus nulla post hanc vitam spes est reliqua.<br />
His ostendit Moses, quod mors sit aeternus Tyrannus, Ut hoc modo<br />
perterrefacti discant calamitates suas intelligere Et etiam accendantur<br />
desiderio medicinae, quae in bis extremis difficultatibus adhibenda est.<br />
Terret igitur primo, non ut perdat aut in desperatione relinquat, Sed ut so<br />
territis et non amplius securis ostendat consolationem et dct locum<br />
respirandi.<br />
Ita coniungit Euangelii doctrinam cum Lege. Quanquam P'uangelium<br />
tractat paulo obscurius. Nam haec praedicatio rescrvandii erat Domino<br />
nostro Christo lesu et tempori novi Testamenti, Mosen autem oportuit «<br />
esse Mosen. Itaque Euangelium parcius attingit, ut ea gloria maneret<br />
«Ott». i7.»integra meliori Magistro, De quo Pater dicit: Hunc audite.'<br />
Haec duo sunt in hoc Psalmo praecipue observanda, Primum. Quod<br />
amplificat Tyrannidem mortis et irae Dei, cum ostendit aoternae morti<br />
esse Hubiectam naturam humanam, ut scilicet duros et incredulos contemj)- »<br />
tores Üoi terroat, Socundum, quod orat pro remedio contra desperatioucm,
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Pb. 90, 1) 489<br />
Hs] docere vel docere de aeterna morto, ira dei, loq[uitur contra incredul[08<br />
contemptores dei, ut perterrefiant et humilientur. Ubi hoc, est pars 2.:<br />
petere remedium contra istam deaperationem, ne hominee relinquantur ita<br />
desperare. Ideo est utili8-[93I. 232''j8imu8 psalmus, erit lucidus. Hactenus<br />
i argumentum.<br />
Audi^ivistis Mosen in officio suo proprio agentem, i. e. terrentem pec-<br />
cat[ore8 et obscure significantem Redemptorem, ut humiliet superbos et<br />
humiliatos mittat ad redemptorem.<br />
TitLulus: 'Oratio M[08i'. HieroLnymus est interpretatus hunc psalmum v. i<br />
w et inter caetera dicit morem scriptLurae Sanctae, ut, cuius titulus habeatur<br />
in praesente, is sit author et sequentis. Ideo asscribit hunc psalmum et<br />
10 sequentes Mosi.' Sed quod hoc habeat scriptura Sancta, non puto<br />
nee credo verum. Non puto alium esse Mosi quam hunc. Est traditio<br />
Rabinica et pharisaica. Nam ad Eb^raeos clare habetur, Ubi dicitur<br />
15 super: 'Hodie' etc. Ibi appel^lat Davidis psalmum.'* Ideo est figmentum^eit.s,?<br />
ludaeorum, qui putant esse Mosi istum psalmum 3. ab isto.' Et M[08e8 W-95,7ff.<br />
1 über ira steht damuatione et iudicio dei c aus dirina über increduloa steht duros<br />
3 relinquantur ita o 4 desperare c aus desperentur desperare (tantum) über erit<br />
steht et ex his 8 über mittat steht consoletur et 9 über Titiulus steht qui facilis est<br />
zu 9 titulus psalmi r 11 praesens (eius) is sit sequens über et (2.) steht 10<br />
sequentium 13 alium c in aliam über aliam steht orationem vel psalmum über<br />
quam sieht praeter über traditio steht fortassius 14 über ad steht in Epistola über<br />
habetur steht est «6er dicitur steht dicit 15 über super steht istum versum über Ibi<br />
steht quod Deus per David et über figmentum steht recens 16 3 mit Strich zu 'Hodie'<br />
Z. 15 gezogen Mooses c aus S[3mue!<br />
'^ Conlra Rufintim I, 13: Octogesimum . . nonum<br />
psalmum, qui scribitur 'Oratio<br />
Mosis, hominis üei', et reliquos undecim, qui non habent titulos (<strong>Luther</strong> meint die zehn<br />
Ps. 91 — 100 nach Urtext und Lulherbifiel, ivährend die Vul(/ata sie <strong>von</strong> Ps. 93 [XCIl]<br />
an David zuschreibt), . . eiusdem Moysi (Origines) putat ; Migne 23, 426. *) <strong>Luther</strong><br />
schließ das offenbar aus der Erwähnung der „Väter" (Hebr. 3, 9 = Ps. 95, 9), zu denen<br />
ja Moses und auch der S. 490 Z. 1 genannte Samuel gehören. ») B. i. Ps. 93, den Lutlier<br />
irrtümlich in Hebr. 3 zitiert glaubt.<br />
Dr] ne homines relinquerentur in desperatione. Est igitur utilissimus Psalmus,<br />
in quo audimus Mosen in suo proprio officio terrentem peccatores et tarnen<br />
obscure significantem redemptionem, ut scilicet humiliet superbos et humi-<br />
ao liatos consoletur.<br />
DE TITULO PSALMI.<br />
lam facilis est Titulus: Oratio Mosi. Hieronymus inter cetera inT.<br />
hoc Psalmo annotat, Quod hie perpetuus mos sit Psalmorum, ut, semper<br />
decem sequentes Psalmi pertineant ad eum Autorem, cuius mani- [58g. B]<br />
js festum nomen in praecedenti Psalmo positum est. Hoc fortasse ex Rab-<br />
binorum traditione dixit.<br />
i
490 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1511.] (P8.90, 1)<br />
Ug] et Samuel, tarnen Moa^es fuit longo ante Samuel[ein. Calumniae ludaicae<br />
etc. Moses est auctor huius orationis, convenit res, theologia, dictio in per-<br />
sona Mosi. Est vir dei' vocatus, ut legem doceret: qualis est in docenda<br />
et scribenda lege, talis est hie in psalmo. Est enim minister legis, pec-<br />
»jm. 3, io cati, ut Pau[lus*, ut ostendat eis sua mala, non extenuare et occultare. s<br />
Appel[lat 'orationem'. Item virum Dei' vel 'hominem': idem. Sic Pau[lus<br />
i.ttm.s.ii'hominem Dei' vocat Timoth[eum. Sed tamen ^ significat 'isch'' EbLraice<br />
non proprio hominem; non est negligenda vobis, qui futuri doctores Eccle-<br />
siarum, proprietas et significantia ; sine Ebi^raeo reddi non potest. 'Isch'<br />
quandoque 'virum', quandoq|ue magistratum', qui est publicus homo.* lo<br />
'afaänü'.loSic Elias, 4. Reg. propheta et Elizeus. Sic est Moses, i. e. pub[lica per-<br />
2 über theoIogi&, dictio ittht tota theologica dictio (&f[osis), ut prius babuit 3 dei o<br />
zu 3 'Vir Dei' r 4 talis o in (lege) üher psalmo stefit in orando seu faciendo [näm-<br />
lich psalmumy über legis »(e/tt mortis, damnationis zu 4 Klinisterium Mosi r<br />
zu 5 i. e. qui debet terrere superbog et vivaces in peccatis r 6 über idem stellt enim est<br />
Sic o 7 significat isch 8 über negligenda iteht Ebraea lingua zu 8 Kbreae<br />
linguae neccssaria cognitio Tbeologo r 9 proprietär c in proprietates über sine steht<br />
noticia Eb^ iit ergänzt in Ebreae über Ebreae steht linguae non potest o 10 über<br />
quandoque atelä significat quandoqLue o zu 10 'Isch' r 7i (1.) 4., darüber et in<br />
über 4. Keg. steht vide illic über Moses steht 'vir dei' zu 11 'Ilomo Dei' r<br />
'1 Erg. dicit. ') Zeichen der deutschen Kollegsprache <strong>Luther</strong>s: ,?lbet bo^" ; ebenso<br />
die Reihenfolge: significat isch, die Hörer dann in die lateinische ändert. *) tl^tf..<br />
*) So schon Dict. super Psalt.' 1513, Unsre Atisg. Bd. 3, 273, 24 f.<br />
Dr] Mihi autem non est dubium, hunc unicum Psalmum esse Mosi et non<br />
*tbr. 3, 7 sequentes, qui caront titulis. Nam Epistola ad Ebraeos apertc dicit de<br />
VI 9s,7Psalmi 95. versu: 'Hodie, si vocem eius audieritis' etc., quod per Davidera<br />
Deus haec locutus sit. Quare sentiamus Hieronymum ludaeorum figmen- u<br />
tum esse secutum. Praesentcm autem Psalmum Mosi esse, non titulus<br />
tantum, sed ipsa dictio, res ipsae et tota Theologia eius arguit.<br />
Vocatur autem Moses vir Dei, quod peculiariter a Deo sit missus ad<br />
docendam legem in populo. Qualis autem est Moses alias in docenda lege,<br />
talis hie est in orando. Est minister mortis, peccati et damnatiiinis, ut m<br />
terreat superbos et in peccatis securos eisque clare ob oculos ponat sua<br />
mala, nihil dissimulet nee occultet, Sicut in bac Orationc videbimus cum<br />
facere.<br />
I. tim.«, II Paulus appellat Timotheum quoque hominem Dei, sed huius appellationi»<br />
pauio alia ratio est. Nam voeabuhim (lacli) non simitlicitcr virum «<br />
significat, sed saepe usurpatur pro magislratu, qui publice vir est, hoc est,<br />
».iwn 4. 40 qui est in publico officio, sicut in Rcgum libro: Mors in oUa, vir Dei\<br />
hoc est, (.Im es constitutus publice in officio, quod Dei est, Qui es Organum<br />
Dei, (--'uius dicta et facta accipiuiitur tanquam per ipsum Deum edita.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1511.] (Ps. 90, 1) 491<br />
Us] sona dei, Organum dei, cuiua verba et facta accipiantur tanquam divinitus<br />
a Deo gesta. Est nomen personale. Mo8[e8 vir authoritatis et officii, ut<br />
credamus Mosi, ac deus loqueretur. [
492 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Pg. 90, 1)<br />
H»]integra, illaesa; quicunque contempserit Mo8[en, — Deum. Non obstante,<br />
quod sit lapsua. Moses, David manserunt 'viri Dei'. mansit ei vocatio<br />
integra. Sic nos: si labimur, puniat nos Deus. Est legatus divinus,<br />
minister Dei, cuius gesta et verba sunt iudicanda divina et non humana.<br />
Sic ista oratio commendatur AuthoLritate divina, ut habeatur pro divina, s<br />
quae melius loquitur quam nos. Gentes non inteliigunt ne sua mala, quid<br />
de sua sciunt creatione, creatore ? In quibLUs vivunt, moriuntur. Ideo<br />
SLpiritus sanctus ipse docet et exagge^rat nostras calamitates. @t ma6)t<br />
nid^t einen gebreften brau§, sicut Cinglius et Sophistae. qui in peceato ori-<br />
g|inis iudunt, facientes fomitem ' et qualitatem, quae sit aliquid leviculum etc. lo<br />
Moses melius: persona, authoritas, opus oratio. Regula et certus Canon:<br />
In quocunque loco scripturae agitur de t. praecep[to, quod applicandus<br />
1 über integra «te/U vocatio et über illaesa »teht et Organum divinum et über Ueum<br />
Mielit coiitemnit zu 1 Sic David mansit 'vir Dei' hinter Deum rh 2 ei c aut eius<br />
über vocatio itelu sua 3 über nos (1.) steht nobis potest fieri zu 3 Sed nostra vocatio<br />
nihil ad istorum. Moses ergo vor Est rA 5 Labeatur c in habeantur, darüber eius<br />
dicta pro dictis sipiritus sancti melius intelligentis nostra mala quam nos ipsi, aber unter<br />
habeatur »teht auch vel oratio zu 6 zu mala Ut in quibus vivunt, quae patiuntur rh<br />
7 über Creatore »teht intelligerent In bia moriuntur mit Strich zu mala Z. 6 gezogen<br />
8,9 Sx ma(i^t niitt über (Non) » btauä (mad^en) sicuf bis Sophistae o 10 facientes<br />
über Et Sopb^istae sit o 11 über melius steht novit per S[piritum sanctum über per-<br />
sona steht Sic est 'vir dei' über authoritas sieht authoritas personae zu 11 Canon r<br />
12 über 1. praecepito steht de praecep[tis 1. tab^ulae iiher quod steht ibi<br />
') Vgl. üngre Ausg. Bd. 39 \ 64 f.<br />
Df] Sic David mansit vir Dei seu Rex non obstante peceato eius seu<br />
».eam.ii.sif. lapsu, Etsi enim peccavit, tarnen mansit ei sua vocatio integra. Sic nos<br />
quotidie possuinus labi, sed ministerio seu verbo nibil derogatur per pec- u<br />
catum nostrum. Quanquam nostra vocatio nescio an cum illorum vocatione<br />
possit conferri.<br />
Sic huius Mosis facta et dicta sunt divina iudicanda et habenda pro<br />
dictis Spiritus sancti, melius intelligentis nostra mala, quam nos ipsi.<br />
Gentes quoniam ea non inteliigunt, in quibus vivunt et moriuntur, quae »<br />
experiuntur et sentiunt, Quomodo intelligerent, quae ad Deum pertinent?<br />
Sentiamua igitur hune Psalmum ab ipso Spiritu aancto factum ot nobin<br />
propositum esse. In quo docet nos de nostria calamitatibu». (luaa non<br />
i.zim. i.eappellat infirmitatem aut morbum Sicut quidam Mathaeologi* ' nee dis-<br />
putat mcut Sophistae de fomite, Sed docet sicut vir Dei, cui tanquam >»<br />
i[i«i Den concionanti credendum est.<br />
')<br />
Hamen fort.<br />
' naiaioXiyot , Ersatt für Cinglius oben in H*. X. 9. AUo Dietrich läßt *h
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 1) 493<br />
HS] est Christus, qui dicit Matth. 22: 'Non est Deus mortuorum'. übicunque ««tu,. ,2, m<br />
agitur de 1. praecep^to, intelligLas subobscure et certe indicari vitam aeternam<br />
et resur[rectionem mortuorum. Sic in illo psalmo aliqui loci, ut docet<br />
legislator obscure, et tamen [«I. 233"] certis verbis indicat remedium contra<br />
5 mortem. Sic superat incomparabiliter omnes modos et speculat^iones hommum.<br />
Aristoteles etiam dixit meditationem mortis esse remedium.' 8ed<br />
praestat esse Epicureum quam in meditatione mortis esse, si non adsit<br />
altera pars psalmi, scilicet post iram horribLÜem spes illa et respiraculum.<br />
2Benn bai ni(^t fol fein, satius est, ut seeundum ludiaicum dictum 'Edamusi.aoru.sä<br />
>o et bibamus-. Quid enim est, quod homo maceret se in hac vita sine<br />
spe? Qui metuit mortem.^ 2ßenn§ nt(|t anberS tan fein, accipiamus prae-<br />
1 über 'mortuorum' steht 'sed riventium" zu 1 Ubicuuque agitur de I. praecepto,<br />
mcluditur resurrectio mortuorum r zu 3 Nota canonem zu loci vom unteren Bande<br />
der Seüe hrngewiesen 4 indicat c aus indicant zu 4 Scholion: Sic igitur Moses rerbo<br />
orationis spem focit contra remedium' et meUug consolatur quam Aristo^teles, quod sit<br />
mors med.tanda assidue am oberen Bande der Seite 5 über mortem steht pro rita über<br />
snperat steht Moses 5i6 über hominum steht gentium scripta ß/9 Aristoteles bis est<br />
anstatt Aristoteles. (Si tautum meditatio et nuUa altera pars psalmi, ut Mosel» post iram<br />
hor^ribilem et spem indicat, meUus) rh 11 über Qui bis mortem st^ht Nam verum est,<br />
quod Cato dixit hinter mortem (Cato), da,-über perdit id ipsum, quod yirit [Fortsetzung des<br />
') Vgl. Cicero, lusc. Disp. 1,4 ff. '] Bisticha I, 22. ünsre Ausg. Bd. 36, 539, 30.<br />
Dr] ADmonet autem nos etiam titulus Psalmi, quod Oratio inscribitur<br />
Regulpe, quae in Theologia necessaria et plena consolationis est, Nempe<br />
quod, ubicunque agitur de praeceptis seu operibus primae tabulae, Ibi<br />
15 obscure significatur Resurrectio mortuorum, Seeundum Christi pulcherrimam<br />
et eruditissimam sententiam: 'Deus non est Deus mortuorum, seda»a.t6M32<br />
vivorum."<br />
Etsi igitur Moses ministerio suo oecidit, dum peccatum et eius poenas<br />
ostendit, Tamen, quia hunc Psalmum nominat Orationem, obscure, quanquam<br />
» certis verbis ostendit etiam remedium contra mortem Sicque superat duplici<br />
nomine omnium gentium Scripta.<br />
Aristoteles sentit, sicut Monachi, meditationem mortis esse remedium<br />
quod mortem tolerabiliorem faciat. Sed si rem reete aestimaverimus^<br />
praestat plane Epicureum esse quam mortem meditari, si desit altera<br />
86 pars, scilicet post iram spes illa vitae et misericordiae. Hac sublata<br />
praestat edere, bibere et curare cuticulam quam se frustra macerare euris<br />
eius mali, quod vitari non potest, praesertim cum cogitationes illae. si sint<br />
sine spe remedii, concitent animos ad iram erga Deum. ad blasphemiam<br />
et impatientiam. Terum enim est, quod Cato dixit: Qui metuit mortem,<br />
30 etiam id, quod vivit, perdit.<br />
'
494 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 1)<br />
Hsjsentem vitam. Scd illa non digna doct^rina humano genere. Ideo postquam<br />
M[08es acriter suum officium implet Decidendi, semper subindicat<br />
esse spem salutis, vitae et remedii contra mortem, ne ad despierationem<br />
ducat conterritos. Illa sapientia et cogita[tio non est in corde humano<br />
nee fingitur in capite et cerebro humano, Bed 'isch', homo, mu§ bo fein. »<br />
6^e luit ön§ Dmbfe^en. adest mors et rapit. Ideo et e coelo revelandum<br />
quid mors, quomodo consolandi moribundi.. In ipso Tit[ulo subindicat esse<br />
spem vitae, quia orare deum contra mortem hoc est iam sperare vitam.<br />
Impossibile hoc est nisi ex fide et spe vitae, qui enim desperat de vita,<br />
non orat Ubicunque ergo agitur de usu 1. praecepti. inclusum habetis lo<br />
fidem et spem resurrectionis mortuorum. Hoc docuit Christus elicere et<br />
1. prae-<br />
wotts M,3s lungere ex locis: 'Ego deus' etc., 'Ergo AbrLaham virit . Ex<br />
1 über uoa steht est sapientia et doctrina doctrina gettrichen zu 1 tS muS etloaS<br />
^o^LttS l§[a6en hinter genere rh 2 über Decidendi stelu conterrendi et 3 über salutis<br />
steht solidae über mortem steht desperationem 4 über conterritos steht et bumi-<br />
liatos über cogila^tio steht cognitio S über fingitur steht nascitur über 'iscb' steht<br />
'Vir dei* homo geändert in hominis über fein steht fonp 6 über timb{e6en steht geloat<br />
nrtben über rapit steht vorat über Ideo ste/it mu§ ein anbet tied^t bo leud^ten unter<br />
revelandum steht aperienduni 7 über In steht Sic ergo utUer Tit^nlo steht et vocabulo<br />
orationis zu 7 Sie mögen loot rbetores fein, sed remedium non possunt dare zu In rh<br />
9 über Impossibile steht est über boc stellt facere est gestrichen nisi (est) 10 über<br />
orat steht curat de oratione über ergo steht sicut dixi 11 über elicere steht ex h^c<br />
loco 12 über Ego steht sum zu 12 Mattb. 2.. r<br />
Dr] Indigna igitur est sapientia haec humano generi, praesertim cum<br />
tantum calamitatum afferat. Altius nobis adscendendum est et dirigendi<br />
oculi ad divinam sapientiam, quam hie Moses tradit, Qui sie mortem ampli- is<br />
ficat sicque terret, ut tamen subindicet quoque spem esse reliquam, ne, qui<br />
territi et humiliati sunt, in desperationem inducantur.<br />
Ad hunc modum Gentes docere non possunt, sed solus Spiritus<br />
sanctus, Nee nascitur haec noticia domi nostrae, Sed a 'viro Dei* eam<br />
oportet accipi. Mortis tanta vis est, ut nos, priusquam sentimus, devoret. »<br />
Quare oportet accedere aliam lucem. De coelo revelari oportet, quomodo<br />
in hoc periculo animi sint erigendi.<br />
Gentes quidcm rhetoricaiitur, Sicut Cicero in Tusculanis suis', Sed<br />
verum et certuni remedium ostendere non potest. Nam etiam inter disputandum<br />
apparet, quam non ipse sibi hoc persuadeat, quod aliis persua- »<br />
dere conatur.<br />
Quod igitur Moses titulum Psalmo fccit esse Orationcm, hoc ipso<br />
nomine subindicat esse spem vitae reliquam. Quid enim est orare?<br />
An non est quaererc opcm? Quid est porro ad Deum orare in periculo<br />
'J'J sunt im Original<br />
') 'AMC. l)uip. 1,4 ff.
Enarratio Psalmi XC. 15H4/35. [1541.] (Ps. 90, 1) 495<br />
ii9]cep[to fluit argumentum: Deus non est mortuorum. Ergo quicunq|ue co-<br />
lunt Daum, crcdunt, orant, aud[iunt deura, etiam si mortui fuorint, etc.,<br />
quia non creditur, oratur, auditur deus mortu[orum, eed etc. Summa, quod<br />
fides, oratio, auditio verbi includunt articulum resurrectionis mortuLorum<br />
5 et vitae aeter[nae. Hoc etiam non huma[ni cereb[ri, sie intel[ligere 1. ta-<br />
bLulam, sed Christi doctoris, i. e.: 1. tabula non est tradita brutis, hominibus<br />
in eter[num mortui», sed hominibus ' ; ergo sunt in eternum victuri. Sic<br />
1. Tabula dat simpliciter vitam et resurrLectionem mortLUorum. Sic simpli-<br />
citer oratio, si fit sine Deo, non est oratio, sed fol§ ein oratio fein, fo tiui|§<br />
10 fein ad Deum. et is, qui orat, — oratur, est^; [391. 233''] quia, si est oratio,<br />
est ad Deum, Deus non est mortuorum Deus, ergo vivus et aeternus. Sic<br />
in ipso Tit[ulo statim remedium indicat contra horribLÜem declamationem<br />
2 «6er etc. steht in morte vivunt; quare? 3 über etc. steht vivorum, et is creditur,<br />
auditur, oratur. ©0 ft§lcuft§. 4 über verbi steht cultus dei zu 5 ffiQ§ ^at nemo<br />
ex 1. praecep^to gsfoflen, sed est inventum nostri doctoris e coelo venientis, is docet, quod<br />
hinter aeterLnae eingeioiesen, der Schluß mit Strich zu l. Z. 6 gezogen 7 über ergo steht<br />
liomiues über victuri steht quia 'Ueus non est mortuorum' etc. i2 über declamationem<br />
steht doctrinam<br />
') Zum Sinn vgl. hier unten Z. idf. ^) Im Sinne <strong>von</strong> vivit.<br />
Dr]peccati et mortis? An non est sentire, quod apud Deum sit locus veniae<br />
et certum auxilium contra ista exicialia mala? An non orare contra mortem<br />
n est sperare vitam? Qui enim de vita desperat, plane nihil orat, tanquam<br />
in deplorato negocio.<br />
Ita Vera est Regula, quod, ubicunque agitur de praeeepto primae<br />
tabulae seu de operibus primae tabulae (sicut Oratio est opus primae tabulae),<br />
Ibi necessario includitur fides et spes resurrectionis mortuorum.<br />
20 Hanc Theologiam docuit nos Christus elicere ex simplicissimis scrip-<br />
turae verbis, cum dicit: 'Ego sum Dens Abraham, Isaac, lacob. Deus autem 351011^.22,32<br />
non est Deus mortuorum, sed vivorum.' Quieunque igitur hunc Deum<br />
colunt, qui in eum credunt et orant ad eum, hi etiam in morte vivent.<br />
Quare? Quia scilicet non colitur, non creditur, non adoratur Deus mortuorum,<br />
25 sed vivorum. Ideo cultus Dei, fides et Oratio vere includit articulum<br />
resurrectionis et vitae aeternae.<br />
Haec nemo in primo praeeepto suspicatus esset ostendi, nisi Doctor<br />
noster de coelo veniens nos admonuisset. Neque enim prima tabula est<br />
tradita brutis nee hominibus in aeternum mortuis, sed hominibus habentibus<br />
30 Deum, qui ipsi quoque cum Deo in aeternum sunt victuri, 'Dens enim non<br />
est Deus mortuorum sed vivorum.' Oratio est opus seeundi praecepti,<br />
ea si fit sine Deo, nou est vocanda Oratio. Cum autem Moses hunc Psalmum<br />
inscribat, quod sit Oratio, sequitur, quod et ad Deum oret et oret<br />
in spe et fiducia remissionis peccatorum et vitae aeternae.
496 Enarratio psalmi XC. 1534/8.0. [1541.] (Ps. 90, 1)<br />
Hb] de Deo. Sicqiue temperat utrumque, ne desperent, qui contemti, — et<br />
qui insensati sunt. lUos v^ult terrere — et horrentes, paventes facere<br />
securos. Pavefacti orent ac invocent, ut sequitur. Sic media morte in<br />
vita sumus', ut canitur. £)a§ ift vox legis: 5Jlitten^: Vox Euangelii:<br />
Media' etc., quia remi8[8ionem pec[catorum habemus. Argumentum ergo<br />
huius psalmi Tit^ulum habetis: Quis sit autor, quae autoritas, opus. Nunc<br />
incipit orationem suam.<br />
'Domine, refug[ium': Hoc exordium est etiam vitale et pertinet ad<br />
re8ur[rectionem mortuorum et vitam aeternam, quia valde vigilantibus et<br />
in singulis verbis loquitur.<br />
1 aber Deo steht morte über qui ttelit sunt über et tteht oe indurentur 2 über<br />
Illos tteht ftä mu§ it^bel fein, ut pavefacti erigantur 3 über media steht in Tita zu 3<br />
Media vita in morte etc. r 4 über vita steht et econtra über Sa8 steht Primum 6 über<br />
etc. steht morte 6 über habetis steht habemus, de qua re agat quae e aus quod über<br />
opus stellt quod 2u 6 et quod baec omnia sint autorilate divina hinter opus rh<br />
8 et (vel) 9 über vigilautibus steht verbis utitur 10 über loquitur steht conso-<br />
latorie<br />
') Vmkehrung der bekannten .5f. Gallener Hymne, Unsre Ausg. Bd. 35, 126. ') Näm-<br />
lich: im 8eben. •) Nämlich: morte.<br />
ür] Sic in ipso titulo ostendit remedium contra horribilem doctrinam de<br />
morte et sie utrunque temperat, ut neque isti desperent, qui hac doctrina<br />
sunt territi, nee alii indurentur et securi fiant. Coniungenda eniin haec<br />
sunt, ut securi terreantur et pavefacti erigantur et animentur, dum iubentur<br />
exemplo Mosi credere et orare.<br />
Legis vox terret, cum occinit securis: Media vita in morte sumua.<br />
At Euangelii vox iterum erigit et canit: Media morte in \-ita sumus.<br />
Haec de Argumento et Titulo Psalmi, ut admoneatur Auditor, de qua<br />
re agatur, quis et qualis Autor sit et quod sit eins opus. Oratio scilicet.<br />
Nunc ad Psalmum veniamus.<br />
PUIMITS VERSL8.<br />
DOMINE, HAÜITACülum tu es nobis a generatione<br />
in generationem.<br />
HOc exordium etiam spirat vitam et pertinet ad certam spem resur-<br />
recrinnis et vitae aeternae, Siquideni Dcum. qui aetcrnus est, vocat nostrum »i<br />
habitaculuni hpu, ut clariu« dicam, loeum refugii. ad quem confugientes<br />
in tuto simuB. 8i enim Deus est nostrum habitaculum et Deus est vita,<br />
no8 autcm liabitatort'H, Necessario 8e(|uitur nos esse in vita et in aetcrnum<br />
vioturoB OHHe. Haec umnia virtutc primi praecepti scimuB consequi optima
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. |1540.] (Ps. 90, 1.) 497<br />
Hs] 'Tu, domine': qui es aeternus Deus ; ut sequitur. Ergo aeteqna VLita<br />
statim in hoc vocabulo, quia, ai Dous est vita et nos 'habitatores'', tunc<br />
sumus in vita et vivimus in eo in eternum ex 1. praecepti virtute: 'Egoa ^"offäo.a<br />
sum dominus' etc.; ex expoaitione Magistri nostri Christi, quod 'Deus non wiotiti «.ss<br />
5 est mortuorum', ergo est Deus 'habitaculum'' vivorum, non mortuorum.<br />
Non habebit suam vitam eternam pro sepulchro, pro Cruce. Si est 'habi-<br />
taculuin' hominum, ergo 'homines' oportet 'vivere'. Antequam fulgureta.awofci.e<br />
horribiliter, satis praemunit pavidas conscientias, ut sciant habitaculum<br />
vivum et viventium. Et mirum, quod Deus appelletur 'habitaculum'.<br />
10 Scriptura contrarie invo[Cat: 'Templum Dei'. 'Ego habitabo in medio' etc., ^i(_ ,°Ji",4<br />
Ero in pop[ulo. Ipsi vocantur domus. Moses invertit et dicit nos do-<br />
minos et habitatores et deum habitaculum. 'Maon'.^ Eb[raeus dat multum,<br />
quod non potest reddi per ullum Interpretern : 'habitare' proprio. 'Et<br />
/ über sequitur steht 'es nostrum habitaculum'<br />
'<br />
zu 1 Schoilion : Si deus est habi-<br />
taculum nostrum, ergo vivimus, quia deus non erit sepulchrum nostrum r 2 über üeus<br />
steht est habitaculum nostrum über est sieht et Dens unter vita steht et vivit et (est)<br />
habitatores c aus habitaculum 2/3 tunc bis in eo über (et ipse nostrum habitaculum,<br />
ergo vivimu.s) 3 virtute o 4 sum o nostri Christi o 6 habebit ergänzt aus<br />
habieret über vitam steht se ipsum pro Cruce c aus X ret [= cruciaret] T über vi-<br />
vere steht Exo. 3. über fulguret steht tonat 8 (pt) ut über habitaculum steht deum<br />
esse 9 über mirum steht est mirabilis locutio, quae non est in sacris literis über<br />
appelletur steht sit 10 über contrarie steht diversum potius dicit in aliis locis über<br />
Templum steht Paulus zu 10 'Templum Dei', 'Deus habiitaculum nostrum' r 11 in<br />
fehlt über domus steht dei Ujli über dominos steht im ^oufc zu 12 ''Deus habitaculum<br />
nostrum' r 13 Iiabitaru mit Strich zu Maou Z. 12 gezogen Et c aus (Est)<br />
') Text der ersten Niederschrift der Bibelübersetzung, Unsre Ausg. Bibel 1, 516,<br />
nach Hieronymus, Migne 28, 12, 62. ^) 5150.<br />
ßrl et certissima consequentia. Quis enim Deum vocabit habitaculum mortuo-<br />
15 rum? Quis eum pro sepulchro aestimabit aut pro cruce? Vita est, Itaque<br />
quibus est habitaculum, hi quoque vivent.<br />
Ad hunc modum Moses in ipso statim exordio, priu8qua:m horribiliter<br />
tonare et fulminare incipiat, praemunit pavidos, ut statuant Deum esse<br />
vivum habitaculum viventium, orantium ad eum et confitentium in eo.<br />
30 Est autem mirabilis locutio, cuius simile nusquam est in sacris literis,<br />
quod Deus sit 'habitaculum'. Quin scriptura in aliis locis diversum dicit.<br />
Vocat homines 'templa Dei', in quibus Deus habitet. 'Templum Dei', isor. e.ia<br />
inquit Paulus, 'intra vos est'. Hoc invertit Moses et dicit Nos esse habi-<br />
tatores et Dominos in hac domo. Nam Ebraea vox (Mäon) significat proprie<br />
25 habitaculum, ut cum scriptura dicit: "In Zion est habitatio eius.' Ibi vertitur<br />
hoc vocabulo (Maon i. Quia autem domus propter tutelam est, fit, ut<br />
vocabulum hoc exponatur pro refugio aut loco refugii.<br />
Sut^etä SBette. XL, 3 32
498 Enairatio Psalmi XC. 1534/36. [1541.1 (Ps. 90, 1)<br />
oif ,?"J8anctu8 est fSl. 234»1 in Salem et habitatio', i. p. habet habitationem in<br />
Sion. Hie invertit: 'Dens nostrum' etc., Domus est nostra, tutela, ideo<br />
recte verauni. Si data opera ita ioquitur s^piritus sanctus, ut sit spes vitae<br />
aeternae, ut omnes, qui debent orare, sciant ae non frustra mori, pati,<br />
vivere, sed esse certi8S[imuin habitaculum, ubi vivemus. Non corporale s<br />
»Ol 3, 3 creaturae, sed d[ivina maiestas, Creator. Sic I'au[lus Colos : 'abscondita<br />
est Deo\ Nos vivimus in deo, ipse est habitaculum nostrum, quo signi-<br />
ficatur certius vita aeterna et remis[8io pec(catorum quam contraria significatione.<br />
Habitavit in Sion, sed cessavit. Sed ubi Deus habitat, Dens<br />
nostra est domus, ret'ugium', receptaculum, Ibi certissime habemus, quod lu<br />
sit etema vita, ergo et mortuis nobis erit vita. 'Tu', Non coelum, paradisus.<br />
Et hoc 'a generatione' : i. e. 'fur'S<br />
i. e. a principio usque in finem<br />
1 est eingefügt 3 über versum sUht 'Kefugium nostrum' über Si steht (Moses)<br />
über Ioquitur eteht voluit loqui 5 über esse steht Ueuin et ipsam Maiestatem 6 Cre-<br />
ator c cuit g [VerichreibungJ über 'abscoudita' ateht 'vita vestra' 7 über Deo steht<br />
'cum Christo in* zu 6/7 Col. 3.: 'Vita vestra abscondita est in Uoo' r 8 über certius<br />
steht multo clarius über remis^sio peccatorum steht resuri^rectio murt^uoruni 819 über<br />
contraria signilicatione steht in diversa sententia 9 über Habitavit steht quia Ueus über<br />
Sion steht quoque corporuliter über cessavit steht mutavit über ubi steht baec sententia<br />
est certior über Ueus (i.) steht ubi 10 über domus steht habitatio über babemiis<br />
ste/it dicere possumus zu 10 quicuuqi^ue habitat in Deo, ibi non potost perire liabilatio r<br />
U über mortuis steht mortuos oportet Bürgere über 'Tu' steht d^icit: 'Tu' 12 über<br />
'generatione' steht 'in genera^tionem' über 'für' steht 'onb fut' ' über principio steht mundi<br />
') = für.<br />
DrJ Yoluit autem Moses data opera sie loqui, ut ostenderet omnem spcm<br />
nobis in Deo certissime esse positam et oraturi ad hunc üeum statuerent<br />
se non frustra in mundo affligi nee mori, Siquidem Deum habcant locum u<br />
refugii et divinum maiestatem tanquam habitaculum. in quo tuti acquies-<br />
cant in aeternum.<br />
»Ol. «,3 Ad hunc modum fere Paulus Ioquitur, cum in Coloss. dicit: 'Vita<br />
vestra cum Christo abscondita est in Deo.' Multo enim clarior et lucu-<br />
lentior sententia est, cum dico credentes in Deo habitare, quam quud Deus :»<br />
in ipsis habitet Habitavit quoque corporaliter in Zinn. Sed locus mutatus<br />
est. At quod in Deo est, manifestum est, quod non mutetur nee possit<br />
transterri, Deus enim eiusmodi habitatio est, quac perire nequeat. Voluit<br />
itaque Moses certissimam vitam ostendere, cum di\it Deum esse habita-<br />
culum nostrum, non terram, non coelum, non paradjsum, sed simpliciter ai<br />
deum ipsum, Idque<br />
?l generatione in gcneratiuiicm.<br />
llo(' est. A principio muiidius quo ad Ktiein niuiuli niinqiiain deseruit<br />
DeUH »uoM. .\dain, Eva, Patriarchae, l'rnphelae, Kcgi-s pii dormiunt in
Enarratio Psalmi XC 1534/35. [1541.] (Ps.90, 1) 499<br />
ils]mundi. Non sie deseruisti mundum, quin habitaculum Adae, Patriarcharum,<br />
Prophetarum; qui dormiunt in illo 'habitaculo': Corpora sunt in sepulchris,<br />
vita 'abscondita in Deo'. Cum autem venit, tum manifeste videbimua,<br />
quomodo vixerint. Sic Moses, si non manifestis verbis, tamen certis verbia<br />
5 indicat vitam et re3ur[rectionem mortuorum, quia hoc reservandum fuit<br />
huie unico doctori Christo, ut doceret. Tamen in veteri Testa^mento prae-<br />
signatum in involuchris tarn figurarum quam verborum Hactenus pro<br />
exordio satis.<br />
2. Novembiris 1534<br />
Dixi de argumento et titulo huius psalmi seu orationia,<br />
10 quod Moses studeat efficere hac oratione, ut homines metuant deum, terre-<br />
antur ira et morte et humilientur, quia impossibile est homines permoveri<br />
ad timorem Dei nisi ostensa ira dei; sed illa non ostenditur nisi ostenso<br />
peccato, quod operatur iram dei. Sic in Syna populus coepit metuere ab<br />
1 über deseruisti steht destituisti über mundum steht genus humanum über habitacu-<br />
lum steht l'ecisti zu 2 si tamen nou resurrexerunt cum Cbiisto hinter habitaculo r/t<br />
2 sunt 3 über vita steht eorum über abscondita steht cum Christo über venit<br />
steht in nltinio die revelabitur 4 si non über certis steht potenfibuB 5 quia o<br />
fuit o 6 über ut steht ille palam über doceret steht resurjrectiouem mortniorum<br />
6/r über praesignatum steht apertum fuit 7 tarn über quam figiiram über verborum<br />
steht sicut nunc palam 10 über quod steht videlicet (hoc) studeat 11 über ira steht<br />
ab über et (2.) steht sie über humilientur steht et praeparentur ad gratiam zu 11<br />
Moses agit contra duros, alioqui periculum esset, si illa accomodarentur antea afflictis r<br />
12 sed c aus hoc illa e aus non ostenditur c aus fit 13 über operatur steht meretur<br />
metuere über (terrerc)<br />
Ur] isto habitaculo. Si enim cum Christo nondum (ut puto) resurrexerunt,<br />
15 quiescunt quidem corpora eorum in sepulchris, At vita eorum cum Christo<br />
in Deo abscondita est et revelabitur cum gloria in ultimo die.<br />
Ad hunc modum Moses, si non clare satis, tamen significantibus verbis<br />
ostendit resurrectiouem mortuorum et spem vitae contra mortem. Christo<br />
enim proprio reservari debuit, ut palam in novo Testamento remissionem<br />
ao peccatorum et resurrectionem mortuorum praedicaret, quae in veteri Testa-<br />
mento quibusdam ceu involucris proposita fuerunt.<br />
Moses quidem attingit ista et ceu digito monstrat, Sed postea in in-<br />
culcanda ira est copiosior et apertior ; hoc enim praecipue studet efficere,<br />
ut discant homines Deum timere et territi ira Dei et morte humilientur<br />
ab coram Deo et praeparentur ad gratiam. Impossibile enim est hominem<br />
permoveri ad timorem Dei nisi ostensa prius ira Dei. Haec autem quomodo<br />
potest ostendi, nisi peccatum ostendatur, quod 'postea', ut Paulus 3it 1,15<br />
dicit, 'operatur iram'?<br />
Sic ad montem Sinai populus coepit metuere ab illis tonitruia et hor-3.Moiei9,i«<br />
30 ribili tempestate, quae admonebant eos peccatorum et faciebant eis maie-<br />
24 humilieuter (Druckfehler) Vrdiuck<br />
32*
500 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 1)<br />
Hslillis tonitruis [931- 234*'] et peccatum mordebat, ut non possent ferre terri-<br />
ficam praesentiam dei. Et placuit Deo: ütinam semper raetuerenti Ideo,<br />
ffn.
fclnarratio Psalmi XC. 1634/35. [1541.] (Ps. 90, 1) 501<br />
Hs] cogit[atione8 mortis et irae Dei. Quibus !rig ji^eti bcffer quam ista cogi-<br />
ta[tio. Si iinus, corrumpit totum exeri^citum et omnes, tantum cogitandum<br />
de contemptu. Sic multi contemptores opLerum Dei etc. Nos iion possLumus<br />
deducere ad timorem Dei, nisi amplific^einus iram dei. Sic Moses optimus<br />
5 Doctoi" est, qui vehe[menter amplifLicat iram dei contra istos praesumpt[u-<br />
10<br />
osos, praefractos, qui pollicentur optima omnia apud Deum: ^ot ni(i§t not-<br />
Radix', 5. Mos[is; vocat p8[eudopropheta8, rotten, incedunt sine timure5.5i«o!ca9,n<br />
dei. Qui sentit se moveri terroribLus irae, non desperat, sed gaudeat,<br />
tantum sensum apud se, ut ista tonitrua montis Sina etc. et quod non sit<br />
ex numero, qui rident ista. Sed qui sie metuunt ab ira et morte, illi<br />
doceri possunt et parati sunt ad con8olat[ionem dei, cum aliis nihil. Idee<br />
ne putent contra se istum psalmum dici, qui prostrati, ut saepe accidit,<br />
non potui auflegen ^, ut aliis de diluvio ^ ; ubi mors, nullum etc. Ubi non<br />
1 Quibus c atis Qui 2 über uiius sieht pestilens miles über corrumpit stellt<br />
hac opinioiie 3 über contemptores steht verbi, cultus possLumus ergänzt zu possemus<br />
i über deducere steht aliter über dei steht divinam Sic optimus Moses, über Moses<br />
steht 2, d. h. es soll an zweiter Stelle im Satze stehen 6 über praefractos steht duros<br />
über qui steht secum über pollicentur steht sibi über nid^t steht not, öi^njet ^[txx ®|ott<br />
tft nid^t fo JotniB zu 6j7 Deute. 29. r 7 über 'Kadix' steht 'germinaus fei et amari-<br />
tudinem' 8 über Qui steht Sed nos sciamus, quod 9 über sensum [an tantum an-<br />
schließend] steht esse in se vitae et seiisus, quod sentiat se terreri mit Strich zu et quod ge-<br />
zogen 10 über numero steht eorum 11 über consolationem steht accipiendam über<br />
nihil steht Jon nton nid^t aujtomen zu 11 zu Ideo ist Haec dico rh 12 über contra<br />
se steht accipiaiit über accidit steht mihi: ubi hunc psalmum legi, coactus sum deponere<br />
liberum ' IS über ubi steht iam est pusillauimitas über nullum steht non opus est per-<br />
terrefacere<br />
') Beachtenswerte Selbstaussage lAUhers. '') Erg. accidit, d. h. sie erschrecken.<br />
Drjreduci, nisi amplifices eis iram Dei, ut hoc modo 'radicem germinantem<br />
15 fei et amaritudinem' Sicut Deut. 29. scriptum est) praecidas. s.aKojc 29.17<br />
Contra illa suavissima, quae initio hie commemorat, ad eos proprio<br />
pertinent, qui timent mortem, ut discant fidere bonitate Dei et gaudeant<br />
tantum in se vitae et sensus esse, quod agnoscunt peccata sua nee sunt<br />
de eorum numero, qui aut secure negligunt aut rident illa. Hi enim<br />
20 possunt doceri et praebent se volentes ad accipiendam consolationem.<br />
Ad hunc modum si Psalmum hunc accipias, dulcescet et in omnes<br />
partes videbitur utilissimus esse. Mihi quidem saepe accidit in Monachatu,<br />
ut, cum hunc Psalmum legerem, cogerer librum deponere de mauibus, Sed<br />
nesciebam territae menti haec terriculamenta non esse proposita, Nescie-<br />
S5 bam Mosen potissimum induratae et superbae turbae concionari, quae Dei<br />
iram, mortem et omnes suas calamitates non curat nee intelligit.
502 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 1)<br />
Hb] terrores, MosLes audiendus, quod dirigat eum contra mundum et superbos,<br />
qui contemnunt iras Dei, mortem et calamitates, nee infernum, poenas in-<br />
feriii et %e\i\itl. IstoB mu§ man ftraffen.<br />
'Dominus Maon': significat 'habitaculum' potius quam 'refugium',<br />
optima consolatione. late psalmus quia vocatur 'oratio', spcctandae vir- i<br />
tutes orationis; in oo 1. virtus est fides. Quia Moses, ut eins verba dicunt,<br />
fSBl. 285 *) approhendit cum fiducia Deum faventeni et propiciuni, quia<br />
vocabulo 'habitaculi', quae verba perfectisLsimac vitae suae et max^imao<br />
fiduciae. Nee in hoc dubitat, sed certa praesumptione loquitur.<br />
'Domine' etc., q[uamquam sie iratus toti generi humano, praesertim lo<br />
duris, tamen semper reservasti tibi Ecclesiam. Tu nostra fiducia et re-<br />
fugium, habitaculum. Haec 1. virtus orationis, qua apprehenditur deus<br />
favens et qui velit nos exaudire. !E)a§ ^eifft benevolum facere ludicem.<br />
Captat 1. benevolentiam per fiduciam in misericordiam divinam. Sine hac<br />
vir[tute orationis oratio est nihil, Corpus sine anima, membrum sine capitc. ib<br />
1 über eum tteht pgalmum iiher superbos $tehl induratos, ubi non recte secatur verbum<br />
Dei 2 ira(s) über mortem steht suam ipsius über calamitates »lehi non cutant<br />
6 über eo ileht psaimo über fides lieht spes salutis zu 6 Orationis 1. virtas hie cer-<br />
nitur fides, scilicet quae apprehendit deum pmpicium ;<br />
sine hac fide oratio non est oratio<br />
8 über vocabulo steht appellat eum nostrum habitaculum' vitae o suae] sui mit Strich<br />
zu Ueum /!, 7 gezogen 9 persumsione über loquitur tteht erumpit et zu 11 nunquam<br />
deseruisti horoinum genus, quin tibi semper reservaveris Kcciesiam hinter tamen rh<br />
12 über Haec iteht est über qua tteht vult iram dei osteodere propter peccatum 13 über<br />
favens tteht misericors 14 über Sine tteht qua oratio non est oratio J,5 viritute ge-<br />
ändert in vis<br />
ür] Sed respiciamus hie iterum ad [99fl. C] Titulum. Inecripsit Moses Psalmum<br />
hunc, quod sit Oratio. Apparct autem hie primam verae et seriae<br />
orationis esse virtutem, quod apprehendit spem salutis et statuit Deum<br />
esse propicium ideoque confidit in eo esse praesidiura contra mortem. Cur<br />
enim, nisi hoc ita esset, appellaret eum habitaculum nostrum? »^<br />
Sunt igitur haec verba maximao fiduciae et perfectissimae spei de vita<br />
consequenda, siquidem in ipso sensu irae et peccati dicere audet: Do-<br />
mine, quanquam merito irasceris nobis propter pcccata nostra, Tamen nun<br />
quam ita deseruisti genus humanum, quin semper tibi reservaveris Eccle-<br />
siam, quin eorum fucris habitaculum et portus, qui spem salutis in te a<br />
habuerunt positam. Haec prima Orationis est virtus, approhendero Deum,<br />
quod sit misericors et faveat et iuvare velit.<br />
Qui» iiim noget Spiritum sanctum in suis esse Optimum Oratorem?<br />
Siquidem Moses in difficillima causa, qua se et totum mundum coram Deo<br />
roum agit, tarn aptc benevolentiam captat et Itidicem causac conoiliat per so<br />
fidom in misericordiam Dei, quam omnibus fiopulis Ecclesiae oxhibuit.
Enarratio PBalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 1) 503<br />
Hs) Nisi fides praecesserit, non orat. Quoraodo oraret, qui vel contemnit, vcl<br />
!> 'Nemo'<br />
desperat de Deo, ut sunt orationes Monachorum, sunt 'battailogentes'*, '-"'""tf,!<br />
deblate[rantes tantum syllab^as. Nemo, ut cum fidLUcia petat, quia dubi-<br />
tant de dei favore. Cum ista docemus, ipsi irrident nos. Claris verbis:<br />
dieit ad deum nisi in s[piritu sancto', i. e. in fide cordis. 'Tu esi.jtot. n. 3<br />
habitaculum', "^erllLic^e jujlud^t, ia f)er6erg. S)a§ t^ut donum sipiritus sancti<br />
in cordib[us nostris. Ergo 1. pars psalmi docet fidem oportere esse in<br />
oratione, quae triumph[at usq[ue in finem et facit, ut omnia accepta. Et<br />
Bleut credimus, ita habemus. Si habitaculum esse credo, 'ita est'. Si de- *i '« 26<br />
lu spero, ita habeo. Qui hanc fidem non habet, non oret, quia Tit[ulu8 ut<br />
in psalmo. Oratio eins in peccatum. Magis irritant deum suis irritantibus<br />
bla8ph[emii8, quam aliquid impetrent.<br />
1 über non steht homo über Quomodo steht ille über qui steht bet [lä) nid^tä gut§<br />
JU tJinjcrm §ierrn ®LOtt »erfi^ct 3 über deblateirantes sieht sine fide über Nemo steht<br />
hoc agit 4 über Cum steht et tarnen über Claris sieht Hie autem est exeniplum<br />
5 nisi bis in (2.) über (nisi et) zu 6 Saä Jnu§ fides, donum 8|piiitus sancti t^un, fonfi btetblS<br />
in Corde tool fingcteb r 8 in finem über (orationem) über accepta steht anflcncmc 9 esse o<br />
über ita est steht psalmus 18. 9\10 über despero steht esse hab[itaculum JO über<br />
babeo steht est über hanc steht talem 11 über deum steht cum mit Strich zu suis ge-<br />
zogen über irritantibus am Ende der Zeile ist schon einmal das folgende blasphemils ge-<br />
geachrieben zu 12 Sott taffe mi(^ ir§ getietl nid^t gcnteücn r<br />
') Von dem griechischen Textworl 'fir; ßazxaXoyriorjxe'<br />
Dr] Sine hac fide Oratio non potest esse Oratio. Quomodo enim orabit<br />
ille, qui non putat in Deo tantum bonitatis esse, ut orantes audiat, sed vel<br />
15 contemnit Deum vel de Deo desperat? Cuius generis sunt omnes orationes<br />
Papatus. Non solum enim in fide orare non possunt, siquidem fidem non<br />
intelligunt, sed etiam postea in eo viciant orationem. quod sanctorum me-<br />
ritis et intercessionibus nituntur.<br />
Quare nos hunc Doctorem sequamur, qui in Spiritu sancto, hoc est<br />
20 in Vera fide cordis orat et dicit:<br />
TU ES HABITACULUM nostrum. Hoc sine fide, sine dono Spiritus<br />
sancti nemo ex corde potest dicere.<br />
Necessaria autem doctrina est, quae in exemplo hoc proponitur, quod<br />
videmus in Oratione vera necessariam esse fidem. Haec si adest. trium-<br />
25 phamus. Nam propter fidem in Christum Oratio accepta est et placet et<br />
impetrat omnia. Si credis Deum esse habitaculum tuum, est tibi vere<br />
habitaculum. Si non credis, non est.<br />
Quare qui sine fide sunt, non solum sine omni fructu orant, Sed etiam<br />
vertitur eorum oratio in peccatum et magis irritant Deum. Blasphemia<br />
30 enim est, venire per Orationem in conspectum Dei, et tarnen statuere,<br />
quod frustra ores, quod non sit te auditurus Dens.<br />
.
5U4 Knarratio Psalmi XC. 1534/:». [1541.] (Pb. 90, 1)<br />
Hl] Tactus": i. e. 'Tu es' nostrum habitaculum\ i. e. non scimus aliud<br />
refug[inm, Ebiraeus.'<br />
'Domine': 6r fuflct auff ben verum Deum. Non accipimus alinni deum,<br />
sed in illo aeterno, ut eum postea describet Hoc etiam fidei est: conser-<br />
vat et tuetur contra omnes impias doctrinas 1. (possidere) acquirere et<br />
tucri contra raptorcs. Si habuero fidem et wim sanctus et pljaceant deo mea<br />
op5.«.'a facta, tarnen Diabolus vivit cum suis 'nequicüs', 8upplant[at, i. e. homines<br />
in paradiso et fere omnes Sanctos et Mosj^en aliquando. Sic mutavit a<br />
principio opt[imam doctrLinam fidei. Ideo dicit: 'Es' verus, alt, 'eluig' @ott,<br />
a quo non toeid^cn.<br />
'A generaLtione': Ibi Ecclesiam manifeste confitetur a principio mundi<br />
U8q[ue ad finem duraturam 'Dor' ^ : 'aetas", 'ab aetate in aetatem*, semper<br />
1 über i. e. steht lege<br />
'<br />
lj4 'Tu' bi» est uiUerttrieheti<br />
'<br />
3 htn o (quod) Non<br />
4 über in tteht manemus über aeterno steht deo 4/5 über couservat steht conciliat nobis<br />
deum 5 tuentur tuetur (dtoctrinam) über 1. steh! Quia sunt duae virtutes über et steht<br />
seu quaerere zu 5 Fides quaerit et credit verum deum r 6 über Si steht Ktiamsi über<br />
sim sanctus steht Deus faveat pli ergänzt zu pl^aceat über mea steht oratio ac 7 über<br />
'nequiciis' steht Eph. 6. 8 über Mos[en steht fidem Mosi etiam tentavit Ö/9 a(b) principio<br />
(mutavit) zu 8 Vide Exemplar Ciasparis C\ruclgeri * zu mutavit vom unteren Bande<br />
der Seite hingewiesen zu 9 hinter fidei ist patrib^us bene positam rh 9 über 'Es' steht<br />
'Tu' n über 'generaLtione' steht vide priori folio' manifeste c aiu manifestum über<br />
a steht (durantem) zu lljli Ecciesia semper l'uit, licet aliquando fuerit infirmissima, ut<br />
tempore Eliae et sub l'apatu r 12 ad o über 'Dor' steht 2., davor 1. quia a quo die<br />
coepit aetas, semper 'tu es refugium nostrum' vom unteren Bande der Seite hingewiesen<br />
zu 12 'Dor' r<br />
') <strong>Luther</strong> uxist auf den Urtext hin n"'';n, den er bis zum "ittta beub(d) ^(oltei' ron<br />
1528 mit der Vtügata ,bu bifl toorben',<br />
. .<br />
seit der ersten Gesamtbibel w" lö34 aber mit<br />
,bu bi|l' iiberseizt. *) = Hebräischer Test in- ') Die Unierntrekhung kennzeichnet<br />
die Wiedtraufnähme des Grundgedankens. *) Venoeisung auf Crucigers Heft; tx/l.<br />
Einleitung oben S. 479. ') Oben S. 498 Z. 12.<br />
Dr] Secunda virtus verae Orationis est, quod se vertit ad Deum, non ad<br />
alia praesidia carnalia. Atque hoc etiam fidei opus est, quae non solum<br />
nos conciliat Deo, sed simul etiam tuetur contra omnes impias doctrinas n<br />
et praesidia humana. Nam hae duae sunt virtutes. Habere Deum et reti-<br />
nere Deum. Qui fidem habet, habet Deum faventem, Ideo placent et<br />
oratio eius et omnia reliqua vocationis opera. Sed magna diligentia et<br />
cura, imo magno Dei boneficio opus est, ut Deum sie retineamus et non<br />
supplantemur a Satana varie solicitante nos, si quomodo a vcro Deo ad »o<br />
fiduciam humanorum praesidiorum nos possit abducere. Ideo Moses discrte<br />
hie dicit: TU, DOMINE, os refugium nostrum.<br />
Sed cur addit: A GENERATIONE IN OENERATionem? Nimirum,<br />
ut significet unam Ecclosiam durantem a principio conditi hominis u«
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 9U, 1) 505<br />
Hb] 'es refugium', i. e. semper fuisti. Ecclesia, populus dei a 1, hora usqj^ue<br />
ad novissimara, |33l. 235''1 "'^^^ quandoque infirmissima, ut Eliae tempore,<br />
qui amiserat Ecclesiam ex oculis, dicit: 'prophetas tuos?' Cultum Dei i. «011.19,10<br />
Video vastatum, gub[ernationem, pop[ulum, i. e. prophetas occisos. Ibi<br />
5 abscondita Ecclesia et valde dispersa, ut nihil appaLreret nisi in oculis<br />
Dei, qui dixit: 'Reliqui mihi' etc. Sic sub Papatu 'dispersa', et tarnen a'iatti)!9,36<br />
•i. -i.- < ii . . r, T-, , . a.Ilni.2,19<br />
reservavit sibi, quos noverat , ut non cesset. Semper ergo est Ecclesia,<br />
qui confitebuntur et docebunt de Deo vero, etsi paucissimi. Observandum<br />
etiam, ne erremus cum Papistis et Sch[wermeris, qui imaginantur Ecclesiam<br />
10 sine scandalis, ruga et maculis. Ideo ofFenduntur et non intelli[gunt Ec-<br />
clesiam esse, nisi dederis EcLclesiam, quae sit sine maculis. Ideo errores<br />
et haeresLes sine fine.<br />
1 über hora steht vel homine zu 1 dei semper fuit ab ipso 1. homiue U8q[ue ad<br />
novis[simum r 2 über quandoque steht aliquaudo fuerit über infirmissima steht et<br />
sie dispersa, ut nusquam videretur zu Eliae tempore steht Abrahae tempore am oberen<br />
Bande 3 über 'proplietas* steht altaria tua 5 über uibil appaLreret steht nusquam<br />
esset nisi 6 über 'dispersa' steht Matth. 9. 7 über reservavit steht non cessavit<br />
illo tempore Ecclesia über cesset steht Ecclesia über Ecclesia steht quod bene notandum<br />
est zu 7 Duo tenenda de Ecclesia : quod semper maneat et quod non sit iu perfecta<br />
sanctitate r S über qui sieht semper erunt über etsi steht siut 9 über Ecclesiam<br />
sieht in sanctitate perfecta 10 über maculis steht ba tottb nid^t auä über non steht<br />
possunt 11 über Ec-clesiam steht popolum sine scandalis<br />
Ur]ad fin^m mundi. Hoc enim est, quod dicit: A quo die generatio seu<br />
aetas coepit, Tu es habitaculum nostrum, Quasi dicat : Semper fuit Ecclesia,<br />
15 semper fuit aliquis Dei populus, a primo homine Adam usque ad novissimum,<br />
Licet aliquando Ecclesia fuerit infirmissima et sie 'dispersa', ut nus- 'Wattfi. 9, 36<br />
quam appareret.<br />
Sicut sub Elia, ubi impius Rex Ahab veris cultibus interdixerat et i.Äon. 19,10<br />
Prophetas magno numero crudeliter occiderat, Ita ut Elias quaereretur se<br />
20 solum esse reliquum servum veri Dei. Fuit igitur Ecclesia tum sie abs- i.sön. 19,18<br />
condita, ut nusquam esset nisi in oculis Dei, qui dicebat 'Se sibi servasse<br />
Septem millia, qui non adorarant Baal'.<br />
Sic in Papatu fuit et mansit Ecclesia, sed vere abscondita fuit, ita<br />
ut iudicanti ex specie, quae apparebat, videretur nusquam esse.<br />
ii Atque hoc bene et diligenter notandum est, Primum, Quod semper<br />
fuerunt, sunt et erunt, qui confitentur Deum, qui sane docent de Deo,<br />
etiam si sint paucissimi.<br />
Secundum, Quod Ecclesia non est in sanctitate perfecta, sine omnibus<br />
scandalis et maculis, sicut Papistae somniant. Hi cum Ecclesiam audiunt<br />
30 in Symbole sanctam dici, cogitant de tali populo, qui sit sine omnibus
506 Euarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. Hü, 1)<br />
He] Donatistac: ubi vivunt in he[re8i Ep^iscopi, non sunt Sancti, ergo<br />
segrcgemus nos et faciamus Ecclesias, quac sunt puiacl Sic Manichei<br />
voleb[ant Eccicsiam separare, ut esset sine macula et ruga, quasi esset in<br />
aetcrna vita, non in carne et corruptibili vita. Oportet in oratione dicat:<br />
'ji"'i'.''3,Vf'. 'Re[niitte', credat Re[missioneni peccatO[ram. 'Exuimus veterem homineni,<br />
induimus' etc. Non gor rein gebot \ sumus in exuendo et promovendo.<br />
Quod est reliquum peccati, offendit istos Sch[wermero8. Ideo oportet Ec-<br />
clesiam credi, ubi sunt Sacra[menta, verbum etc. et homines amantes, con-<br />
1 über vivunt in heiresi aleht vide C^asparis C^rucigeri exemplar* zu 1 qui eiicie-<br />
bant ex licclesia non Sanctos, ergo faciebant turbam piiram zu Donatistac rli 2 über<br />
Manichei sieht et alii 3 über separare ilelit sie über esset (J.) ateht ut baberent eain in<br />
conspectu zu 4 Sed hec non est Eccieaia, quia debet mauere sub oratione do^minica et<br />
dicere: 'Dimitte' etc. r zu 5 Ecclesia peccatrix r Am oberen Uande der Seite ttehl eben-<br />
falls Kcciesia peccatrix zu 6 Proficinius de die iu dieim r 7 über istos slelU spiritu-<br />
OBUS servos dei<br />
S. 479.<br />
') = gebadet; nadi Tit. 3, 5. ») Verweisung auf Orucigers Nachschrift; oben<br />
Vr] peccatis et scandalis omnibus. Cum igitur postea suum coetum inspiciunt,<br />
dubitare coguntur, sit ne Ecclesia? Cum ad nos respiciunt et scandala, lo<br />
quibus Satan nostras Ecclesias deformat, vident, etiam negant nos esse<br />
Eccleaiam nee possunt ex hoc scandalo se evolvere.<br />
Idera Donatistarum fuit iudicium, lapsos excommunicabant nee dabant<br />
eis reditum in suas Ecclesias. volebant enim Ecclesiam esse talem. quae<br />
esset sine omnibus vitiis. Necessario igitur redigebantur ipsorum Ecdesiae is<br />
in exiguum nunierum. Idem Manichei et alii secuti sunt, quasi vero<br />
Ecclesia esset in vita aeterna et non in carne.<br />
Ad hunc modum de Ecclesia non disputandum est. Nam Ecclesia<br />
waiM) 6,13 Vera est, quae orat et ex fide ac serio orat: 'Dimitte nobis debita nostra,<br />
sicut nos dimittimus debitoribus nostris.' Ecclesia est, quae de die in ^<br />
Stil. 3, »I. diem proficit, quae de die in diem induitur novum homincm et cxuit<br />
Koni. (I.V3 veterem'. Ecclesia est, quae 'primicias spiritus'. non decimas, multo minus<br />
plenitudinem in hac vita accipit. Nondum sumus plane exuti carne et<br />
nudi, sed sumus in exuendo et promovendo scu proficiondo. Quod igitur<br />
peccati reliquum est, offendit quidom spirituosos Hoiiatistas, Maniclieos, '"'<br />
Papistas, Dcum autem non offendit, quia propter fidem in Christum id<br />
condonat et remittit.<br />
Quare cum de Ecclesia iudicare voles, nos rospiciendum simplicitor<br />
00 e»t, ubi nulla vitia et scandala nuUa sint, Sed ubi est verbum purum,<br />
tibi out administratio Sacrnmentorum pura, ubi sunt homines amantes i«<br />
verbi et confitento« verbum coram mundo. Haec ubi inveiiis. il>i statuo
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (I's. 90, 1) 507<br />
Hsjfitentcs verbum. Si non omnes Deum rident, est Ecclesia. Alio tempore<br />
sunt pauci, plures, i. e. per omnes etates mundi wtabit. Ecclesia invicta<br />
contra omnes 'portaa inferi'.^ Anshelmus coUigit alibi, quod Adam et Eva wott^. le.is<br />
fuerint Christiani et quod post lapsum statim revocari ad vitam ^ ; percussi<br />
» lege lapsi. Ibi reparati sunt a peccato, quia, cum fugerent a Deo, non<br />
displiLcebant deo, sed quod lapsi, ^at§ Itibber get|olet. Dicit ' ergo oportere<br />
iustif[icari, ut staret Ecclesia, — bonus.' Syllog[i8mus: Ubi est Ecclesia,<br />
oportet 'esse 2 vel 3'. Ibi tantum duo, ergo fuit Ecclesia. Sic Ecclesia »iauD. 19,20<br />
semper manet, non humana conservationo sed divina. Sic habemus fidem<br />
'" Mosi, qua est aptus ad orandum et impetrandum.<br />
1 über non omnes steht toeil no(ä5 fol(i§e »ot'^anben finb, ftnbet man Ecclesiam 2 über plures<br />
steht alio über i. e. steht et tarnen ^eifjt 'a geiieratioiie' etc. .3 über Anslielmus steht<br />
Sic über alibi steht inirabili syllogismo zu, 3ff'. Anshelmi ratio, qua cuUigit necesse<br />
fuisse, ut Adam et Eva mox a peccato iustificarentur Z)asit Vide t'iasparum C'[rucigeruiii* r<br />
4 über Christiani steht et iusti über vitam steht oportuit redire, ue si^ ullum sit tempiiB,<br />
quo non sit Ecclesia (Mox) percussi 5 über lege steht mox fuit timor Dei in corde<br />
über lapsi steht btt gienflS toiber on cum (iam) unter a Deo steht deura 6 über<br />
^otB steht ba luff er in nad^ et revocabat über Dicit steht Sic oportuit Adam et Evam<br />
statim iustificari T über staret steht esset scilicet über bouus steht bona ratio 8 über<br />
duo steht Adam et Eva 9 über conservatioue steht iudicio habemus c a,us habetis<br />
über fidem steht et orationem<br />
') Auf die häufige, in so ganz anderem Sinne erfolgende Verwertung dieser Kardinalstelle<br />
des Papsttums bei <strong>Luther</strong> sei einmal hingewiesen. ») Cur deus homo XVI;<br />
Migne 168, 418. ') Nämlich Anshelmus. •) Verweisung auf Crucigers Kollegheft;<br />
oben S, 479. ') Anklingendes deutsclies cttoo (gekürzt aus si forte^ ; doch rgl. unten Z. 17.<br />
Dr] Ecclesiam esse, sive pauci numero sint, qui ista habent et faciunt, sive<br />
multi. Certum est semper fore aliquos, Alioqui enim quomodo fuisset<br />
Deus habitaculum nostrum ab aeterno?<br />
Ad hunc modum recte disputat alicubi Anshelmus et coUigit mirabili,<br />
15 sed tarnen bono et vero Syllogismo, Adam et Evam fuisse Chrisäanos et<br />
iustos Et quod oportuerit statim a lapsu eos redire per fidem in viam, ne<br />
scilicet ullum esset tempus, quo non esset Ecclesia. Et sane Moses in<br />
historia de lapsu ostendit Adam et Evam statim a peccato poenitentia<br />
ductos sibi metuisse.<br />
20 Cum autem postea accederet promissio de 'Semine mulieris', revera 1 . ükoIc 3, 15<br />
fide in Christum iustificati sunt. Fugiebant quidem Deum, metu irae Dei<br />
et futurae poenae, sed Deus eos nitro quaerebat et revocabat. Haec fuit<br />
prima Ecclesia per verbum regenerata et fide in Christum iustificata.<br />
Erudite sane disputantur haec ab Anshelmo et vere. Oportet enim<br />
25 Ecclesiam semper manere et esse, Sicut etiam Moses hie indicat, cum Deum<br />
dicit esse habitaculum hominum a generatione in generationem.
508 Knairatio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, a)<br />
Hb] |
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 2) 509<br />
Hs] quia aliunde nihil accepit, non est, 'qui prior sibi', solus est sibi etc. ResWäm. u, 36<br />
est maior, quam verbis consequi etc. Indicat tarnen illam Maiestatem, ut<br />
iram discamus gto§ mad^en. Nos talem Deum habemus, qui tunc erat,<br />
habebat. Tu fuisti tibi sufficiens, si etiam non creares coelum et terram.<br />
s Non adoramus Deum novum vel simplicem ligneum etc., sed eum, qui<br />
ante conditum mundum, qui aeternus et verus in seipso, permanens beatus,<br />
solus sibi sufficiens. lUa verba Mosaica, quae describunt Maiestatem ante,<br />
supra et extra omnem creaturam. Dicit montes 'natos' et terram et omnia<br />
etc., significat quasi proprietatem et conditionem creationis. Non utitur<br />
10 vocabulo 'creavit', 'fecit'. Scilicet significat ipsum egressum Creaturae ex<br />
nihilo in aliquid. Sicut ex homine, bestia aliud corpus, sie montes etc.<br />
IncredibLilis est iste eg[re88us omnium creaturarum Non ibi faber, materia,<br />
quae paretur, ubi resecetur. Sed terra ex aqua et mari, Arbores ex terra,<br />
1 über 'sibi' steht 'dederit ei' unter solus steht sufficiens über etc. steht et quae-<br />
cunqiue possunt diei «6er Res steht sed 2 über consequi steht dici 2/.? Indicat bis<br />
mai^m unterstrichen ' 2 über ut steht ut ira etiam, nochmals etiam, fiat magna zu 213<br />
Amplificat deum, ut ira eo maior fiat 4 über sufficiens steht getieft nid§t§ fiebotffen [c in<br />
iebotffety, ut crea^res c^oelum, terram 5 Non bis novum unterstrichen über etc. steht<br />
non aureum über qui steht fuit 6 über qui steht est über verus steht Deus 7 über<br />
verba steht sunt Mosaica über Maiestatem steht illam 8 omnia c aus omnibLUS zu 8<br />
Cur dicat 'nascerentur' r zu 9 Necessario significat proprietatem creaturarum, quod non<br />
vult dicere 'creavit' aut 'fecit' r 11 über aliud steht nascitur über montes steht sed ex<br />
nihilo 12 über eg^ressus steht ortus über faber steht substantia 13 resecetur (alibi)<br />
über terra steht nascitur<br />
') TXe Unterstreichung kennzeichnet die WiederaufnaJime des Grundqedankens.<br />
Dr] quae possunt colligi. Quia enim aeternus est, Sequitur esse immortalem,<br />
15 omnipotentem, beatum, sapientem, qui nihil a quoquam accepit, Sicut Scrip-<br />
tura dicit: 'Non est, qui prior ei aliquid dederit", solus sibi sufficit etc. »tum. 11,35<br />
Verbum (ijladu) '<br />
significantius est, quam si dixisaet: priusquam crearentur<br />
aut fierent montes. Significat enim proprio ipsum egressum Creaturae ex<br />
nihilo in aliquid, Sicut ex homine nascitur aliud corpus mirabili ortu, non<br />
20 sicut faber ex materia aliquid facit, dum materiam parat, aliquid vel resecat<br />
vel addit, dum materiam format etc., Sed sicut arbores nascuntur ex terra<br />
tanquam ex nihilo, ut videantur omnia nasci verius quam formari aut<br />
creari. Dicit enim montes natos, tanquam gignente Deo, ut significet id,<br />
quod in Psalmo ex Genesi est: 'Ipse dixit et facta sunt'. Per verbum J!'.miei,<br />
«5 enim ita sunt omnia facta, ut verius nasci quam creari aut formari vide-<br />
rentur, quia ibi defuerunt omnia instrumenta.<br />
Verbum (holel) '^ proprie significat formari, sicut embrio formatur in<br />
utero nullo adhibito instrumento, Vult autem Moses ista verborum pro-<br />
') rk\ ») bWn.<br />
3
510 Enarratio Psalmi XC. 1534/.«. [1541.] (Ps. 90, 2)<br />
Hs] prietate quam' ex riihilo. [©l. 236''] Verius videntur nasci quam formari.<br />
Videtur mihi '^^'Jjj'}-^<br />
significare, quod in Genesi: 'Dixit et facta sunt', quod 'per<br />
filium oninia fiant\ omnia, quae sunt creata. Äotnpt er QUä^ velut nas-<br />
cens, desunt omnia instrumenta et artifices. Est quaedam nativitas. Sic<br />
terra ex aquis, montes ex terris. s<br />
'Parturiretur'^: est formari, quemad[modum foetus vel embryo in utero.<br />
Ibi nihil additur; crescit, nascitur, et nemo seit, quomodo. Est formatio<br />
Passiva in utero. Sic Deo gan^ tüelt, ^imel, erben, orbis habitabLÜis,<br />
quaedam nativitas iubente Deo. Simul indicat ista vox, quam facile sit<br />
Deo creare etc., sine labore, sudore, tantum iubet, et res quasi ex se lo<br />
nascitur, ad eins verbum procedit natui-a, gar fein erbeit. Non videtur,<br />
quod arbor laboret, non videtur, quomodo crescat, sed ex terra etc. £)q§<br />
ift facilitas et omnipotentia divina. Ipsa maiestas, bo[nitas divina est descripta<br />
per creationis opus. Ilium Deum timemus et credimus, habemus<br />
te refug[ium. Si hunc habemus, quis vult nobis nocere. Dominus noster u<br />
est, quo iubente nascuntur universae creaturae. Si ipse favet, si omnia<br />
jUtnen etc.; si ipse est habitaculum nostrum, non obruet nos terra, sol<br />
/ über videntur steht omnia zu fonnari gezogen tu 1 Verbo nascendi sigiiificat<br />
creaturam ex nihilo ortam [geschrieben ortatam/ am oberen Rande der Seite 2 über<br />
Qeiiesi stelu dicit 3 über omnia (2.) sieht nascantur über creata steht lauquam creata,<br />
M^agibter V^itus* 4 über nativitas steht Si tot^ft Don [xä) tet6§ 5 über ex aquis<br />
steht nata zu 5 Sic sunt montes tauquam Ueu gignente r 6 über est sieht signiticat<br />
über queniad|modum steht sicut über utero steht nullo instrumeuto adhibito zu 6<br />
'Parturire' eignificat ambob^us verbis facllitatem creandi r 7 über formatio steht partu-<br />
ritio quaedam 8 über Sic steht @o ift D[n|ertn ftiertn (S^ott bie gan^ luelt attoefl loett<br />
über (erben) 9 über quaedam steht ift all über sit sieht fuerit ]0 über etc. steht<br />
celum, terram über quasi steht tanquam 13 ift (a) über omnipotentia steht bo-<br />
nitas Ipsa über (est) 13114 descripta (et annun^ciata) 14 über Illum sieht £a8 btftu<br />
L)eum (qui) zu 14 lila niagnitudo et potentia divina iios consolari debebnl in nostris<br />
periculis r 15 über Si steht igitur über hunc steht talem Denni 16 über .si steht<br />
quid obest nobis universae creaturae ira<br />
') Anklingendes denisdie» toie. ') er ouS = heraus. •) LuUiers erste Nieder-<br />
schriß: 'gebotn tDaien'; Vulf/. fierent. ') Uieirichs Kolleglie/t ; oben S. 477 f.<br />
prietate OBtendere, Quod Creatio totius mundi fuerit Deo ceu parturitio<br />
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.]. (Ps. 90, 2) 511<br />
llslexuret; si 100, - maior; non aque absorb|ebunt, quia habemus, quod maius<br />
interpiretatur toti mundo, cum omnia ipso iubente producta. Et tamen<br />
ita obliiviscimur ipsum habit^aculum, taiitum Deum. Si tantura prineeps<br />
irascitur, etc. Ibi etiam 100 papae et 2euf[el, tamen leves stipuliae et<br />
'- pulveres, ut revera, sunt bullae aquae. Si Apprehend[imus noatrum habi-<br />
t^aculum esse ante, supra, extra creat[uras et omnia in tanta subiectione,<br />
ut omnia ad eius verbum etc , Quid possunt f droben etc.?<br />
Sicut magnitudo fiduciae crescit ex magnitudine, Sic econtra progre-<br />
ditur ineffabilis ira. Manasse dicit in oratione : 'Ineffabilis' etc. Quando Betet swnn. «. s<br />
1" incidit alicui, [iPl. 237"] quod divina Maie-stas, cuius potentia est infinita,<br />
— : Quo ibit a spiritu eius? Si in extreLmum mare; manum; ab tenebLris;*i. is», 7tt.<br />
1 über exuret steht etsi niat coelurn über habemus steht babiuiculum et doiuum re-<br />
fugii maius tuto mundo 2 omnia (fiaiit) über iubente steht dicente über tamen steht<br />
U08 3 über ipsum steht ita metuimns, ita desperamus de Deo, baj t)n§ bundEet, toenit mit<br />
ein mit Strich zu princeps gezogen 4 unter irascitur steht (o (e^ eä Qu§ lOd o über<br />
Xeufiet steht ipse stipul[ae ergänzt zu stipulas zu 4 si statuere certo possemus uustrum<br />
dominum esse super omnia et omnia crescere ad eius nutum et verbum, iudicaremus zu<br />
jeves rh 5 über Si steht fide 7 über possnnt steht ipsi über {(^aben steht tijun,<br />
quando ipse etc.? 8 C Sicut ' über magnitudine steht et Maiestate Dei econtra<br />
über (etiam) 8j9 über progreditur steht hinc zu 8 C'ognoscitur etiam inde magni-<br />
tudo irae divinae am unteren Bande der Seite 9 über Manasse steht Sicut über ora-<br />
tione steht sua Quando (iterum) über (iterum) steht einem ba§ einfett 10 über divina<br />
steht lila über Maiestas steht irascitur cuius c atu et 11 über Quo steht lugiet homo,<br />
quo hinter eius ist ut est in psalmo rh<br />
Z. 27.<br />
') Markierung eines Absatzes für das Druckmanuskript, befolgt unten im Druck<br />
ijrj An non tuti erimus, etiamsi coelum ruat?^ Habemus enim Dominum maiorem<br />
toto mundo, Habemus Dominum sie potentem, quo dicente omnia<br />
nascuntur.<br />
»5 Et tamen ita sumus pusillanimes. ut, si unius Principis aut Regis, Imo<br />
unius vicini ira sustinenda sit, trepidemus et despondeamus animum, Cum<br />
tamen consideratione huius Regis omnia alia in toto mundo sint ceu levis-<br />
simi pulveres, quos levis aura loco movet nee patitur consistere.<br />
Ad hunc modum haec descriptio Dei consolatur ac animi pavidi ad<br />
so haue consolationem debent respicere in tentationibus et periculis.<br />
E contra hinc etiam coUigitur, quanta sit magnitudo irae Dei, Sicut<br />
Manasse in oratione sua commemorat merito 'pavere et tremere omnes a sebet man. «s. 4<br />
vultu virtutis Dei', cuius ira super Peccatores sustineri non possit. Nam<br />
animus cum intelligit Deum sie potentem et magnum irasci ac intentare<br />
') ÄJmlich Horaz, Carmina III, 3, 7.
512 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [IMl.] (Ps. 90, 2)<br />
HsJSi descendero ad infemum' etc. Si ergo ille irascitur, nulluni est effugium.<br />
HaecqLue erit etiam infernalis poena, quod volent effugere' et 'non pot-<br />
i.iM.s.serunf. Thes. 5. Praeniisit istum versum ad conterrendos superbps, quia<br />
s.woiiotai über superb^OB steht ntint)t<br />
ein QToffen bonnei 4 über duri steht ^att über monte steht contra istos debet mons .Sinai<br />
contreniiseere radicib^^us 5 über pavidos steht ge^ct baS öjd pavidos bis duIci8S[inii8<br />
unterstrichen' 7 über ifl steht f)ti^l praedicare (qui) superbis c aus superbi über<br />
et stellt aliter et (qui) zu 7 2. Timo. 2. r 8 perterritis c aus perterriti über Ulis<br />
steht Contra 9 nulluni o babitaculum (trib[ait) 10 über omnes steht omnia über<br />
nullus steht uumq^ue ponit iratum 11 über recens^ebit steht enarrabit<br />
•) Wieder der Text der Vulgata- Revision <strong>Luther</strong>s <strong>von</strong> 1629 toie oben S. 500 Anm. 3.<br />
') Wieder Rückkehr zum Thema.<br />
Dr]poena8, quo fugiet? Vere enim cum Davide dicet: 'Quo ibo a Spiritu tuo.<br />
Et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in coelum, illic es, Si Stratum<br />
fecero in Inferno, etiam illic ades' etc.' Quod enim potest esse refugium,<br />
si ille irascitur, cuius manu omnia facta sunt et qui potest omnia? '*<br />
Recte igitur dicunt, qui existimant hanc infernalem poenam fore. quod<br />
optabunt impii manum Dei effugere et non poterunt, Sicut etiam Paulus<br />
I tiifn. i.sostendit 1. Thess. 5.<br />
Talibus cogitationibus exercendi et bis quasi malleis contundendi sunt<br />
«Dil. 4.19 '&ji}]Xyrjx6TE'; illi et insensati peccatores, qui in summis peccatis tarnen secure w<br />
vivunt. Hi audiant, qualis et quantus sit, quem peccatis suis ad iniiigen-<br />
•i.woi(i».io. isdam poenam irritant, videant hi fulmina et audiant tonitrua in monte Syna,<br />
videant eontremiscere terram, omnia praesentem mortem minari. Qui<br />
autem peccata agnoscunt et iam antea trepidant, hi doceantur de habita-<br />
culo et erigantur. >»<br />
».xiiii.Mi Hoc est 'recte secare verbum', ut aliter doceas suporbos et securos,<br />
aliter cos, qui iam antea territi pavent et etiam tuta omnia timent. Hi<br />
(iJHcaiit cogitare de habitaculo infinito. aeterno, omnipotente. Illi seiant se<br />
uon habere iratum Daemonem, sed üeum ipsum, qui est super omnia.<br />
') Latrnitierir lAitherühenetmng. Viilg.: ni JcHcenüero in infernuni, ade«.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 2) 513<br />
Hs] 3. Noveiiiinris[ M[oses, amplificatuFus calamitates et mortem humaLni generis,<br />
1. descripsit personam irascentem et eius magnitudinem , scilicet deum<br />
ipsum, qui est eternus, omnipotens, immensus et infinitus ; itaq[ue secundum<br />
hoc erit habita|culum immensum et econtra furor immensus et infi-<br />
i nitus, quia efFectus sequitur personae magnitudinem vel causae efficientis.<br />
Ideo hoc ipso versu ostendit calamitatem humani generis infinitis modis<br />
esse maiorem quam omnium aliorum animalium , quae etsi moriuntur,<br />
tamen non irascente deo. Eorum calamitas corp[orali8. Sed humana mi-<br />
seria, mors, ira est infinita et aeterna, quia creatura ad hoc creata, ut<br />
10 esset 'similis ^ deo' et habLeret eternam vitam et viveret Deo, quia, i.smo|ei.26<br />
quando Adam creatus: 'Non comedes' etc., 'quacunque die' etc., 'mortei.roofes, n<br />
mor[ieris'. Ibi videtis mortem in hu^mano genere non temporalem, simi-<br />
3 über itaq^ue steht Ideo 4 über habitaculum steht eius über et (1.) steht favor<br />
[geschrieben payor/ infinitus et econtra 6 hoc o humani c aus humanam modis o<br />
7 maiorem quam o über animalium [sehr flüchtig geschrieben: a— al—)/ steht animantium<br />
zu 7 Mors hominura calamitosior morte aliarum creaturarum, quae moriuntur ordinatione<br />
natural!, homo simpliciter moritur ex ira divina nee habet concreatam mortem, sed impositam<br />
per iram dei r 8 über Eorum steht sed über calamitas steht est temporalis, sie ordi-<br />
nata 9 über quia steht homo est creata c aus creatura 10 über Deo steht verbo<br />
11 über quando bis creatus steht dictum est ei 12 über non steht esse über temporalem<br />
steht quae casu Tenerit<br />
') Text der Vulgata - Revision <strong>von</strong> 1529, U. A. Bibel 6, 14; sonst Vulg.: similitudinem.<br />
Dr] Er^j-o ex descriptione hac Dei, quod sit aeternus et omnipotens, immensus<br />
et infinitus, Sequitur utrumque, quod et habitaculum eius seu favor<br />
15 super timentes eum sit infinitus, et quod furor seu ira eius super securos<br />
etiam sit immensus Et infinitus. Nam effectus semper sequitur magnitu-<br />
dinem causae efficientis.<br />
Pertinet itaque versus hie praecipue eo, quod mors in homine sit in-<br />
finitis modis maior calamitas quam aliorum animantium mors. Nam etsi<br />
20 equi, vaccae et omnia bruta moriantur, tamen non moriuntur irascente<br />
Deo, sed est eis mors quaedam calamitas temporalis, a Deo sie ordinata,<br />
non in poenam, sed quia alioqui Deo sie videretur bonum.<br />
Hominum autera mors est miseria et ira vere infinita et aetema,<br />
Propterea quod homo sit talis creatura, quae ad hoc creata est, ut viveret<br />
25 in obedientia verbi et esset similis Deo, Non est creata ad moriendum,<br />
Sed mors peccati poena constituta est, Sicut Deus dixit ad Adam: 'Quo-i.SKotes, i?<br />
cunque die comederis de ligno hoc, morte morieris.'<br />
Non igitur hominum mors est similis morti bestiarum, quae naturali<br />
lege moriuntur, nee est mors, quae casu acciderit aut temporalis esset,<br />
jo Sed est mors, ut sie dicam, minata et profeeta ab irato et alienato Deo.<br />
ßut^etä äBette. XL, 3 33
514 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 2. 3)<br />
HsUem mortibLUs beatiarum. Antea fuisset immortalis, si non comedisset;<br />
animalibus caeteris est concreata mors, quae Bubiecta humanae naturae.<br />
i.woiri.isibi habet sententiam<br />
: 'Dominamini', ut secundum arbLitrium huLinanum<br />
debet etc. Mors non fuit praeacripta homini, ut animalib^us. Idee longe<br />
horribilius et miserius est audire de morte humana, quam; Imo nihil est s<br />
occidere bestias. Sed audire istam creaturam morti destinatam, quae<br />
creata est ad vitam aeter|nam! Sic ex nihilo facta, etc., — S)a§ ifl<br />
maxLimus lapsus. Idee ostendit personam irascentem ad conterendos Epii-<br />
curaeos. Nunc oatensa persona irascentis ipsam iram vel efFectum irati<br />
dei describere. w<br />
1 über mortibLUS sieht tß [d. h. es soll gelesen werden morte] über Antea steht Nam<br />
Adam zu 1 Est minata mors, ergo non concreata sicut mit Slriclt zu animalibus (Z. 2) rh<br />
2 über caeteris steht aliis über subiecta steht sunt über humanae steht homini 3 "Do-<br />
minamini' o 4 homini c aus hominis animalibi c in animantib^us über animalihlus<br />
steht sed peccatum mernit eam longo über (valde) 5 morte humana in langgezogenes<br />
—rte [= morte] hineinqeschrieben, darüber quam Imo c aus et 6 über occidere steht<br />
mori über bestias steht fliegen tob fcfltogen -u 7 et quae debebat habere habilaculum<br />
in deo, ba§ ift er§ [= erft] ein mors hinler aeter^nam rh 8 über ostendit steht pingit<br />
conter(r)endos 5,9 über Epticuraeos steht praefractos 9 über ipsam steht incipit<br />
effectnm c in affectum irati c aus irasc^entis<br />
Dr]Ni8i enim Adam comedisset de ligno prohibito, fuisset immor[%. ü]talis.<br />
Nunc postquam per inobedientiam peccavit, mulctatur morte non concreata,<br />
sicut est brutorum mors, quae sunt subiecta homini, sed per iram irrogata<br />
et inflicta et per peccatum seu inobedientiam debita.<br />
Multo igitur miserrimum est audire, quod Homo morti sit destinatus, ,j<br />
qui tarnen ad vitam bonus et integer est conditus, ut haberet habitaculum<br />
in Deo. Ab hac felicitate por peccatum excidit, Id quod Moses omnibus<br />
nobis conatur ostendere, dum Personam irascentem sie diligentcr pingit ad<br />
terrendos securos et praefractos.<br />
TERTIUS YEKSrS. «.<br />
V.3 QUI FACI8 HOMINES mori Et dicis: Revcrtimini. filii<br />
hominum.'<br />
QUod in Ebraeo est: Facia hominom reverti ad contritionom, rcvora<br />
aliud nihil eat, quam quod nos vortimus: Facis hoinines mori, Itaque, oiiin<br />
hoc clarius esset, malui eo uti.<br />
Porro quod ad aentontiam attinct, habcnt hie Patres suum intfllectuin<br />
de pcccato concupisccntiae, Fortaaae quod non liabut-riint alias tentationea<br />
') LalinttUrU Luthttübtrsetzung. Viily.: No nvirtn».<br />
'^
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90. 3) 515<br />
Hs] [331.237''] 'Avertis': est obscurus versus. Patres habent suas senten-v. s<br />
das. Isti boni ho[Tnines Aug[U8tinus' et Hierojnymus*, si hab[uerunt, tantum<br />
tenta[tiones animales. Ideo omnea libri pleni de libidine. luventus<br />
fervet ca[rne et sangiuine; de ira, Immunditia, libidfine, — istas pa8[8ionea<br />
i scripserunt. Qui originis peccatum describunt, vocant concupiscentiam.<br />
Pueritia ante Adol[escentiam nihil seit de concupiscentia, nee senes. Ideo<br />
aliud orig[inale peccatum. Ideo, quia non experti spirituali tentat[ione,<br />
Ideo manserunt in cogit|^ationibus de corpiore. Ideo nee potuerunt expo-<br />
nere 8crip[turani recte. Si autem hab[uerunt, non videtur in libris eorum.<br />
10 Quae de fide, consolatione, consc[ientia et terrorib^us mortis et ire divi-<br />
nae, nihil etc. Sinamus eos regnare in suo sensu. Nos trahimus ^o^et.<br />
Haec est ira divina super crea[turam humanam, quae parata ad vitam<br />
aeteri^nam. lUe favor mutatus est et inflieta poena.<br />
1 über 'Avertis' sieht 'hominem' etc. Ij2 über sententias steht de peccato concupi-<br />
scentiae zu Iff. (Quae supra ' de peccato dicta sunt, huc referenda sunt) am oberen<br />
Bande der Seite 3 tenta(tionein) über animales steht quia non habuerunt tentationes<br />
alias nisi unter animales sieht carnis, de aliis tenta^tionibus fere nihil sciunt aut zu 3<br />
saltem non significarunt in suis scriptis hinter aut rh 4 Imudia 5 über vocant<br />
steht fie bie |Jfoffen ^E'ffEt ö über concupiscentia steht Incipit 1. sentiri a pubescentibLUs<br />
ergo muS pi^eccatum orig^inis bo für Jein 8 Ideo (se^nserunt) über cogit[ationibus steht<br />
sophisticis 9 über scrip^turam steht sacram ad illum profundum sensum zu 9<br />
man fi^et bie tentatio 3nn iien 6uc§crn nid^t, tractant negligenter summos locos hinter recte rh<br />
11 über Nos stellt SBii; muffen e§ über ^o^er steht ji^en 1'2 super bis humanam o<br />
13 über favor steht gratia<br />
'1 Enarr. in ps. z. St.; Migne 37, 1143. *) Comment. in Ezech. c. 47; Migne 25,<br />
470. ') Oben S. 499, 10 ff., aber der Druck gibt der Anregwng Hörers nicht Folge.<br />
Dr] praeter illas animales et carnis, Nam aliarum in suis scriptis raram fece-<br />
15 runt mentionem. Inde fit, ut Papistae nostri, cum de peccato Originis<br />
disputant, etiam nihil intelligant quam concupiscentiam carnis.<br />
At cum ea primum sentiri incipiat a pubescentibus, sequitur peccatum<br />
Originis longo esse gravius quidpiam, quod etiam in iis est et vivit, qui<br />
aetate inferiores sunt, in infantibus, imo etiam in foetu adhuc vivente in<br />
80 utero, Sicut Psal. 51. ostendit. suf. si, 7<br />
Sed quia Doctores fere restiterunt in Psychicis cogitationibus nee potuerunt<br />
scripturam ad illa occultiora et spiritualia Naturae vitia accommodare,<br />
fit, ut negligentius etiam in summis scripturae locis versentur. Quare<br />
sinamus eos regnare et abundare in suo sensu, Nos autem sequamur veram<br />
25 et germanam sententiam.<br />
Sententia igitur huius loci haec est, Quod Moses vult nos docere per<br />
peccatum esse factum, quod homo gratia excidit et poenam mortis sustinet.<br />
Tu vertis, inquit. hominem in contritionem et redigis eum in nihilum. Haec<br />
33*
516 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 3)<br />
Hs] 'Verfcis hominem in conflictionem': annihilationem. Nonne horrib[ili8<br />
sententia? 31^, hominem, — Ia§ bQ§ eth)Q§ fein, illam crea[turam, quae<br />
alia quam pecudes, quia horao non subiechis daemonib[U8, angelis, sed<br />
reservatus subiectioni solius divinae Maicstatis, illius verbo vivere; sie<br />
creatua: ba§ ift alius lapsus et iatner, quam ganS etc., est longe Alia res. »<br />
'Tu vertis hominem', huma^num genus, in contritionem'.* Uno verbo haurit<br />
huma[num genus totum. Et campus, ubi etc.^ 1 verbo, litera', — hie alius<br />
$(. 103,15 japsus et maior etc., quod erat vitale creatum; Ier|t§ bmb: ex immortali<br />
1. TOo|e»,i7 homine factua est mortalis irascente Deo, quia: 'Quo die', — pec[caverunt.<br />
Nonne horrib[ile 8pecta[culum : totum<br />
genus humanum lapsum de aeterLna lo<br />
beati[tudine in mortem miseram et aeternam. £)a§ ^eift hominem in con-<br />
tritionem verti, quod iam contritus, qui prius dives.<br />
Prudenter loquitur Mos[e8, quod hane iram refert in creatorem, Ne<br />
veniat Manichaeus* et faeiat duos deos, 1., qui sit habitLaculum et propi-<br />
1 über 'conflictionem' steht 'contritionem' ' 2 (ira) sententia 3 vor alia i»t lange rh<br />
über pecudes steht nempe maior bestlis zu 3 Imo dominium ei creditum in omnes<br />
creat^uras r 4 über illius steht huius über vivere sieht debebat 5 über creatus<br />
steht est über baS ift steht illius similitudiue esse beatus über quam «teht quando vacca<br />
moritur 6 über hominem steht i. e. 7 über totum steht tantam multitudinem a prin-<br />
cipio usq[ue finem cum omnibus raenibris 6 lapsus o über fetft8 steht tu vertis et<br />
mutas etc. 9 über factus steht snb mati^tä nid^tS btoul 10 über aeter^na steht immor-<br />
talitate 11 miseram et aeternam o 12 über verti steht vertere ex vita 13 C Prudenter<br />
' über refert steht simpliciter zu 13 Kefert hanc iram simpliciter in Deum,<br />
contra Hanichaeos scribit, ut ostendat ab eodem deo petendum remedium r<br />
') So Hieronymus ; auch 1513 <strong>von</strong> Ltäher zitiert, Unsre Ausg. Bd. 4, 55, 8/. ') Vgl.<br />
hier unten Z. 19120. ') Vgl. hier unten Z. 21122. ) U. A. Tischr. 1, 602 Nr. 992,<br />
•) Markierung eines Absatzes; vgl. unten im Druck Z. 25.<br />
Dr] an non horribilis sententia et gravissima ira est Hominem per iram Dei a<br />
mori, tarn nobilem Creaturam, quae omnibus animantibus praestat Et non<br />
AnjeÜR, non Daemonibus subiccta fuit, Sed soli Maiestuti divinae, Imo quae<br />
ad similitudinem Dei condita fuit, ut viveret et dominaretur?<br />
Haec profecto gravior mors et tristior casus est, quam cum vacca<br />
mactatiir, pracscrtim si respicias propagationcm mali. HOMINEM (inquit) »<br />
VERTIS IN CONTRITIONEM, Hoc est, totum humanum genus. Haurit<br />
enim uno verbo omnem posteritatcm primorum parentum. Ergo quod ad<br />
vitam creatum erat, morti iam destinatur, idque Deo irascente. et est<br />
totum humanum genus prola|)Hum ex immortalitate in mortem aeternam.<br />
Vidc autem. quam prudenter Moses loquiitur, cum hanc iram .simpli- vi<br />
citer rofort in Creatorem, No veniat Manicheus cum insana sua turba et<br />
faeiat duoH Denn. Unum propicium ot bonuni. .Mtcrnni malum. Non enim
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Pb. 90, 3) 517<br />
Hs]ciu8, 2 iratus. Non dicit: Tu habitLaculum et diabolus vertit etc. Manich|aeus<br />
delirat et multi hodie, quod imaginantur omnia bona venire, omnia<br />
mala a Deo malo. Sic 2 principia: tenebr^arum et lucis. August^inus 9<br />
annos studuit.' Sic non cogitandum de Deo, ut tantum reservemus miseri-<br />
5 cordiam etc. ; hoc<br />
est declinare et velle efFugere, effugere iram divinam.<br />
Poetae docue[rünt, sicut milites mortem contemnere et calamitates. Hora-<br />
tius: Pulvis et umbra sumus.^ Summum nee metuas diem nee optes.' Si<br />
mors contempta esset conttnta, sed Quid prodest eam contemnere, si non<br />
datur vincere, quam debefmus [SI. 238»] in aeternum ferre? Ideo non de<br />
10 Epicui'ismo disputandum etc. Sicut Manichaeus : consulere Deus non facit,<br />
nisi-mihi bona etc. Sed referendum utrumque ad unum et eundem Deum<br />
et docere, quomodo vincantur. Non Mose jut^utt ömb contemnere, sed<br />
superare. Ideo prudenter loquitur: 'Tu', i. e. tua ira est, quod prius<br />
1 über 2. steht alterum malum über dicit steht sie über vertit steht hominem in<br />
contritionem, sed tu ipse hinter etc. eingefügt quia i/2 hinter Manichaeus eingefügt<br />
sie 2 über venire steht a bono Deo 3 über malo steht oriri über principia steht<br />
posuit über Äugust[inus steht Sal ift secta, in qua 4 annos (brtn) studuit c aus<br />
flubitt ' über üeo steht Sed nos non oportet sie adh^aerere über ut steht ut fingamus<br />
novum Deum 5 über declinare steht iram divinam (iram) [weil es soeben vorweggenommen,<br />
nun eingeklammert] zu 5 ®a mit tom))t man ttitiöt bauen hinler divinam<br />
rh 6 über Poetae steht Hor[atius: Pulvis et umbra sumus 7 sumus unten<br />
9 über vincere sieht etiam über de steht isto 10 über Epicurismo sieht contemnere<br />
mortem, \o mu§ man nld^t t^un 11 nisi referenda über utrumque steht bona et<br />
mala 11112 ad bis docere anstatt (Sed cogitandum) rh 12 über vincantur steht illa mala<br />
«6er Non bis tjmS steht 3)0 ift§ Mosi timB juf^un 13 über loquitur steht dicit über<br />
tua ira steht opus tuum ISjölS, 1 über prius eter^num steht Universum<br />
») Ckmfess. Hb. III; IV, 1. ^) Horaz, Carm. IV, 7, 16. ») Oben S. 485 Anm. 2.<br />
•) Einen Unterschied zwischen lateinischen und deutschen BucMtaben macht Rarer nicht.<br />
Dr] dicit: Diabolus redigit homines in nihilum, Sed: tu ipse, qui ftiisti, ante-<br />
15 quam coelum et terra essent. Hoc enim Manichei deliramentum fuit Et<br />
non dubium est multos nunc in eodem errore esse positos, qui imaginantur<br />
omnia bona a bono Deo, mala autem a malo deo oriri. In hoc errore<br />
vixit Augustinus annis fere novem.<br />
Sed impietas est fingere novum Deum et hoc modo effugere ac decli-<br />
20 nare velle iram Dei iure nobis propter peccatum irrogatam, Sicut milites,<br />
qui palam contemnunt mortem. Sed quid profecisti, etiamsi mortem extreme<br />
contemnas? Num ideo etiam mortem vicisti?<br />
Quare merainerimus, hie non disputari de Epicuri cogitationibus, quomodo<br />
mitigentur mala, quae non possunt caveri, Sed doceri nos, ut bona<br />
25 et mala referamus ad unum Deum et discamus, quomodo illa mala vinci<br />
possint. Hoc enim est, quod Moses praecipue instituit facere.
518 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [Iö41.] (Ps. 90, 3)<br />
H8]eterLnum genus humaLnum absorbetur. Non temere ista fiunt, nascimur,<br />
«»attt.io,s9patimur, morirnur; tarnen • pecudes non moriuntur temere, Matth. 10., sed<br />
in dominio iiostro ipsarum calLamitates. Multominus nostra mors sine con-<br />
i.TOo|ei,»«8ilio et ratione. Sicut in Gen^esi describit: sicut vita certo et divino con-<br />
silio, Sic codem deo et consilio fit: vertit illani creaturam optime conditam, s<br />
protrudit in mortem. Ipsi deo aäcribere illum horLribilem effectum, quem<br />
omnes homines praeter Epicu^reos *, quod ille efFectus mortis venit ab ipso<br />
«lot. 6,ideo. Ideo 'qui percussit, sanat", ibi ergo requirit consilium. Ego 'occidam<br />
i.6ain.2,6f. et faciam vivere' etc., 'PaupLcrem facit' etc., 'dedueit ad" etc. Est eins<br />
Tit(ulu3. Non 2 deos; qui nos iratus proiecit, ita suscipit, ut eius potentia lo<br />
vincamus mortem.<br />
1 über absorbetur steht in conspi^ectu nostro totum über nascimar itehi non 2 über<br />
morimar iteht temere Mattb. 10. o 3 über in sieht nostro arbitrio sunt enim ipsarum<br />
calLamitates unier dominio steht hominum Multominus] Multomagis über nostra<br />
steht bominis über mors ste?U et finis non fit 4 über ratione sielä dei über sicut<br />
steht Ergo 4l5 hinter consilio tIe/U (vita), darüber conceditur 6 über Sic steht etiam<br />
mors et ira über conditam «teht [abhängig <strong>von</strong> vertil/ in contritionem et nihilum et<br />
6 über Ipsi deo ascribere steht Sol l^eiflt deo ascribero illum affectum, dazu (legendum puto:<br />
effectum '), quod veniat ab ipso met deo, bnb {öden fonft {ein anbei ^ülffe (ud^en, quia ipse,<br />
qui 'percussit, sanat' ; fo ^eift \t\n teim: 'Ego occidam et vivere faciam' rh 8 percusit<br />
ibi bis consilium unterstrichen* 9 faciam o über facit steht Haunae canticum<br />
lOlll über proiecit bis mortem steht Sicut per ipsum accepimus vitam, ita vincamus etiam<br />
mortem<br />
') Anklang eines detitschen affirmativen ,doch' [= Ja'] : „sterben doch' ; vgl. Z. 15:<br />
Nam. Vgl. Jes. 63, 16 u. ö. ^) Erg. sentinnt. ') Das <strong>von</strong> Röter abgelehnte affectum<br />
stand wohl in Dietrichs Kollegheft; vgl. oben S. 478. ') Rückkehr zum Ihema.<br />
Dr] Prudenter itaque tLxit: TU FACIS IIOMINES MORI, Hoc est, Tuum<br />
opus, Imo ira tua est, quod Universum genus humanum per mortem absor-<br />
betur. Non temere fiunt homines, non temere nascuntur, non temere patiuntur,<br />
non moriuntur temere. Nam no pceudes quidcm temere moriuntur, u<br />
i.Koiti.jssed no.stro arbitrio. Sunt enim ipsorum calamitates in dominio hominum,<br />
quanto minus mors «t finis hominum sine certa ratione est. Sicut igitur<br />
vita divino et certo consilio conceditur, Sic etiam mors est opus irae Dei,<br />
quo vertit creaturam hanc in contritionem et protrudit ex vita in mortem.<br />
Ita proprio refert hunc effectum ad ipsum Dcum, ut admoniti non ao<br />
toi.e. laliunde accersamus auxilium, quam ab eo, qui inflixit maiuni. Qui enim<br />
i.eam.i,« percussit, idem et sanabit". Hoc enim est titulus Dei nostri, IJuod 'occidit<br />
et viviflcat, Quod ducit ad inferos et reducif, Quod (sicut hie dicit) vertit<br />
homines in contritionem Et iubot roverti filios lioniinum, Ut, sicut per ipsum<br />
initio accepimus vitam, Ita per ipsum quoque tandcm vincamus mortem, «<br />
quao mors non simplicitor cuncupiscentiau, sed totius poccati causa est.
Enarratio Psalmi XC, 1534/35. [1541.] (Ps. f)0, 3) 519<br />
Hs] 'Et (licis tarnen: revert[imini'. Non hie de concupiscentia loquitur,<br />
ut Doctores. Tu occidis omnem hominom ut unum hominem, sicut et<br />
viven^tem ', a principio mundi usque ad finem. Diab(olus non posset nisi<br />
Deo; consil[ium eius est ira. Sumus oves occisionis', subiecti morti propterMom. 8,36<br />
6 p[eccatum ex ira divina. Sed sie non perdis, ut non recrees alios. Ideo<br />
'revertiLinini", Id est: lubes alios nasci.* Ante dilu[vium seculum est versum<br />
in nihilum. Et tarnen ad Noe : 'fac arcam'. 'Crescite et muItipLÜ- 1<br />
swoic e, i«<br />
camini'. 'Morte morieris'; In sudore", calLamitatea vitae; 'Donec rever- '•'j/nJ's'js)<br />
taLris' etc. S)q fte|t: 'avertis homiaem in contritionem', is locus haurit<br />
10 totum genus humanuni. Terra' etc., et quamdiu vives, habebis calamitosam<br />
vitam, quam Mos[es indicavit, ratio et philosophia non. Wan fuc^t<br />
gute tag auff etben, nemo sudorem; sed non. Postea Puniunt homines<br />
1 concupisceutia über (potentia') 2 Doctores c aus pLapistae über Doctores steht<br />
Sed de peccato et ira peccati über ut (2.) steht sicut 3 a bis fiuem unterstrichen* 4 über<br />
Deo steht licet Deus utitur diabolo über 'Sumus' steht igitur über propter steht iram<br />
3<br />
Dei ob peccatum 5 über sie steht Nihilominus tarnen alios iubes uasci 6 Ante<br />
4 1 2<br />
dilu^vium seculum über seculum steht illud 6/7 über est versum steht periit zu 6<br />
Alii moriuntur et alii nascuntur r 7 über Et steht Dictum est: 'Delebo omne animal<br />
vivum unter Noe steht dictum est unter fac steht tibi über 'Crescite' steht In GenLesi<br />
8 sudorem, darüber 'vultus tui' über Donec steht 'Terra es, et in terram' 10 über humanum<br />
steht et implet oaliamiatibus über vires steht 'In sudore 11 quam bis non<br />
unterstrichen über indicavit steht aperuit nobis über non steht potuit su 11 Ea. est<br />
sententia divina zu quam rh 12 über Puniunt steht inde zu 12 Monachi etiam<br />
docuerunt contemnendam mortem, sed male hinter non rh<br />
') Erg. facis. '') <strong>Luther</strong> faßt das „Wiederkommen" hier als neue Gehurten des<br />
Menschengeschlechts. ^) Erg. peccati. ) Rückkehr zu Text und Thema.<br />
Dr] Utitur quidem Deus diabolo ad affligendos nos et occidendos, sed<br />
Diabolus id non potest, nisi Deus hoc modo vellet puniri peccatum. Sumus<br />
15 igitur 'Oves occisionis', subiecti morti propter iram Dei, ob peccatum. SR6m. 8,36<br />
Secunda pars versiculi: ET DICIS: REVERTIMINI, FILII HOMI-<br />
NUM, eo pertinet, Quod sicut moriuntur homines quotidie propter pecca-<br />
tum, Ita quoque Interim nascuntur alii, sed eadem conditione qua illi, qui<br />
defuncti sunt. Sic seculum illud ante Diluvium periit, Dixerat enim Do-<br />
20 minus: ''Delebo omne Animal vivum', Et tarnen ad Noah dicit Dominus:<br />
Tac tibi arcam et ingredere tu et filii tui et eorum uxores.' uswoiee.?.»<br />
Sic ad Adam dixit: 'Morte morieris, quacunque die comederis de<br />
ligno hoc'. Et postea: 'Terra es, Et in teri-am reverteris'. Hie enim locus i.TOofeä.w.is<br />
est, qui haurit Universum genus humanum. Et tarnen semper alii in hanc<br />
25 vitam nascuntur, eisdem calamitatibus obnoxii.<br />
24 Et] E [Druckfehler] Vrdruck
520 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 3)<br />
Hslmaligni et iudicant Deum, quod sie Universum genus in nihilum redigat<br />
ut pecudes, tum mur^murant, quare sie faciaf.' Ideo audiendum est vcr-<br />
«ragcLs. ti bum Dei, lere^^mias: 'Non abiecit ex corde, sed miserebitur'. Ratio humana<br />
non intellig^it iram Dei et calamitatem humanam, multominus, ubi<br />
sensit, novit remedium contra iram. [931. 238 *•] Verbum docet peccatum<br />
mereri iram et mortem, deinde iterum remedium; hoc "2.* tantum scrip-<br />
tLura! 'Vertis ho[mines in humilitatem et dicis: revertimini' etc. 'In do-<br />
1. Wolfes, u;io[^re' etc., 'multiplicabo' etc. Ibi confirmat benedictionem: 'Crescite'.<br />
1 über maligni sUht blasphemi, ut disputent, WaS im bton ZtUitn [e^, quod Um severe<br />
2 über inurimurant steht jutnen mit Bjn(erm |)|crtn (S^ott, cur sie agat 3 über 'abiecit'<br />
tteht 'filios' 6 über remedium atcht postea zu 6 hinter iram steht noch hinzu-<br />
geschrieben quod est eundem Deum Sectere, vincere, ut revocet nos in ritam aeternam ; bo8<br />
l^eift: 'vertis liominem in humilitatem et dpcis' zu revocet steht ista aliter scripsi, ut vides<br />
statim ' am unteren liande der Seite zu 5 Est 'sicut custodia in nocte' am oberen Bande<br />
der Seite, vyieder verlöscht; zu Bl. 239^ unten S. 626 Z. 5 gehörig 8 über confirmat steM<br />
Dens in Gen[esi multiplicationem et involvit eam calai^mitatibus zu 8 ^eift 'revertimini'<br />
et moriemini hinter 'Crescite* rh<br />
*) Als duplex zu fassen. ') Eörer gibt Dietrich einen Hinweis auf seinen <strong>von</strong><br />
diesem NaclUrag, wohl aus Onicigers Heß, abiveichenden Ausdruck revertis S. 621 Z.6;<br />
vgl. oben S. 479.<br />
Dr] Haec est sententia divina, quam aperuit nobis Moses, Ratio per sc<br />
vidcre haec non potuit. Itaque non Gentes solum, sed ilonachi quoque lo<br />
multa disputarunt de contemnenda morte, sed male. Nam homines hoc<br />
modo aut securi fiunt aut blasphemi, dum exuunt timorem Dei ac commo-<br />
ventur adversus Deum, quasi Dens TjTannum agat et sine ratione morti<br />
exponat hanc miseram Creaturam.<br />
Longe melius Moses docet, Quod, etsi abiecerit Dens honiinem propter u<br />
peccatum. Tarnen non sie abiecerit, quin etiam misereri et iuvare eum velit.<br />
Ratio utrunque nescit, Primum Quod mors propter peccatum per iram<br />
Dei homini arrogata sit, Deinde Quod contra iram hanc sit remedium in<br />
misericordia Dei, Quod ille iratus Daus sinat se flecti precibus et vinci,<br />
ut renovet nos per verbum gratiae et spiritum suum in vitam aeternam. »<br />
Sicut autem Moses hie dicit: Facis homines mori et dicis: Revertimini<br />
filii hominum, Ita in Genesi Dens simul promittit multiplicationem seu<br />
benedictionem et involvit simul homineni calamitatibus infinitis.<br />
i.WoiM,»«! Quod in Genesi dicit: 'Crescite et multiplicamini', Hie dicit: Facis<br />
filios hominum redire. Quod istic dicit: 'Pulvis es et in pulverem roverteris', n<br />
Hie dicit: Facis hominem mori. Sic una brevi sententia simul constituit<br />
et haurit totum genus humanum, Quod alii vertuntur in contritionom et<br />
perount, Alii nascuntur in similes calamitates.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 3) 521<br />
Hs] Quamquam ira, tarnen non abstulit crescentiam ge[neri8 huma[iii, tarnen<br />
calaj^mitates acldidit. Una sententia haurit et econtra constituit genus<br />
humanuni, ut diluvio perdidit totum genus humanum, per Noe iterum.<br />
Sic vastat Civitatem hodie, oBet iar etc. Sic totum mundum 'in conten-<br />
5 tionem' ponit et 'revertis' in generationem et vitam, sed calamitosam. Et<br />
qui novi, iterum ponuntur in contritionom, — donec venerit ille dies. In<br />
illa calaLmitate non sustulit procreationem ; q^uarnquam sit calamitas magna,<br />
tamen creantur filii et filiae, ut sequitur; lefti toeg fterfien, et tarnen mua-<br />
dus plenus; ba^ ^eift vertere, revertere, morte et cala^mitatibus perdere<br />
10 et benedictioiie tamen augere. Ira ergo divina, quod vertimur. Et tamen<br />
pulchre \ quod semper mors praecedit et vita sequitur. 2)o§ le^t tft Optimum:<br />
'pauperem facere et locupletare', ut 1. Reg. 1,, esurientem relinquere i.eam.2,7<br />
et tamen saturare. Quod hie spes vitae aeternae, quod homo non occum-<br />
bat ut alia bestia; ut max[ima sit ira, tamen vult propiciari, qui iram<br />
1 über crescentiam sieht multip^Iicationem 2 über Una sieht Sic über genus sieht<br />
Universum 3 über diluvio steht in zu 3 ©0 ift jein opus; flnb grandia opera, nam<br />
et Operator magnus est hinter iterum rh 4 »ber c aus sed 5 über ponit sieht<br />
vertit 6 dies c aus diem über dies steht tum vere vivemus 6/8 über In bis<br />
creantur steht Generatio mansit sub calamitate. 'filii hominum*, inquit, etc. 3d^ tDiI§ dil^u-<br />
vium taffcn t)Ber fie fl^en et tamen bol lonb »olmod^en 7 calaLmitate geändert in<br />
calamitas si(n)t 10 über benedictione steht generatione über Et steht Quanquam est<br />
calamitosa vita 11 tcfet c aus teft§ zu 11 Observandum, quod in talib^us locis fere<br />
semper mors praecedit, vita sequitur r 12 (red[igere) pauperem facere et locupletare<br />
13 über Quod sieht @o maa^t et§, quod über spes steht fe^ 13lli über occumbat steht<br />
(ot bntetgl^en 14 über bestia steht animantia, sed ut humilietur tantum ira c aus iram<br />
über qui steht bis<br />
') Erg. fit.<br />
Dr] 15 Donec veniat expectata illa dies redemptionis nostrae, in qua vere<br />
vivemus. Tum enim non solum istae miserae carnis calamitates omnes<br />
auferentur, sed etiam revelabitur gloria Dei in filios eins. Interim haec<br />
duo opera Dei manent, ut et perdat calamitatibus genus humanum et<br />
generatione etiam augeat.<br />
jo Quanquam autem calamitosa est vita haec, Hoc tamen plenissimum<br />
consolationis est, quod mors praecedit et vita sequitur, Sicut studiose Moses<br />
hoc ostendit, cum dicit: Facis homines mori (hoc primum est) Et dicis:<br />
Revertimini, filii hominum (hoc secundum seu posterius est et Optimum).<br />
Sic calamitosum est esse 'pauperem', sed huius calamitatis quem poeniteat, i.som.a, 7<br />
SS si tandem 'locupletetur'? Miserum est esurire, Sed maiore cum voluptate<br />
postea cibis fruimur.<br />
Haue igitur spem occulte ostendit hie Moses quoque, quod post mortem<br />
secutura sit vita nee futurum, ut homines pereant sicut reliqua animalia,
522 Enarratio Psalmi XC. IbUßb. [1541.) (Ps. 90, 3. 4)<br />
Hs) agLnoscant et humiliantur, alii g{)en I)in cum pecud|ibu8; qui vero timemus<br />
deum, datur haec doctrina, ut istam mortem, cala[mitate8 vincere et fiamus<br />
domini super omnes raiserias et iras d^ivinas, quae nobis inflicta. Quod<br />
»••äff. Mo8[e8 dicit in fine psalmi, Hoc necesLsarium, ut non in ira submergamur;<br />
i. e destruis hoLmines ira tua per mortem, Et tamen con8ervas tuam bene- s<br />
.OToici.sdictionera: revertis etc., et hoc levisaimo verbo. 'Dixit, et facta'. Dicit<br />
matri meae: concipe, mihi: nascere, comede, bibe et 8aturare! Est mag-<br />
nitudo personae, quae 1 verbo haurit totum orbLem et I verbo replet non<br />
solura pecudes, sed nobiliss[imam creatLuram, hominem, et ad vitam aeternam.<br />
V. 4 Mille anni': Ibi transfert a conspectu humano in conspectum divinum, lo<br />
1 über alii eteht experientur iram aeternam et mortem über qui sieht Nobis vero<br />
über timemus steht sentimus iram 2 datur bis doctrina unterstrichen<br />
' über haec steht<br />
ea über ut steht discamus über calamitates steht illas 3 über miserias stelu cala^mi-<br />
tates inflicta c au.i inilicti über Quod steht Ut 4 über dicit steht iufra über psalmi<br />
steht ba§ ift ein§: 'Vertls liuman[um geuus in contritlonem* viit Strich zu destruis Z. 5 ge-<br />
zogen 5 über mortem steht calamitatcm totius vite 6 über levissimo verbo steht 'reverti<br />
facis' über facta steht 'sunt' 7 über nascere steht nascor «4er Est steht Q8 tfl im<br />
Omfi 1 tDOrt jut^un 8 über replet steht iterum 10 über transfert steht nos über in stellt<br />
ad zu 10 Non solum magna est ira mori, sed est et festinata ira r*<br />
') Rückkehr zum Thema. *) Inhaltsangabe des fciqenden Abschnitts; Dietrich<br />
verwendet sie nicht.<br />
Dr]Sed, quod moriuntur, fieri, ut humilientur, non ut in morte maneant. Hanc<br />
spem ostendit iis, quorum corda consideratione peccati sui et irae Dei<br />
B. Ulf. perterrefacta sunt. Ac sub finem Orationis hanc doctrinam de vincenda<br />
morte et ira Dei clarius tradet.<br />
Sed admonendus quoque lector est de Phrasi. Singulari enim consilio is<br />
retinet Moses usitatam loquenJi formam, Cum sie dicit: Tu dicis: Hever-<br />
'• ""'[y' *,' timini, filii hominum. Respicit enim ad id in Genesi: 'Dixit Deus: Fiat<br />
Firmamentum, Sol, Luna' etc , Item: 'Faciamus hominem', Quod omnia<br />
verbo creata sunt et conservantur.<br />
Facit autem hoc quoque ad ostendendani magnitudincm ])or9oiiac, quae »o<br />
uno verbo haurit et constituit omnia. Quid Icvius potest videri verbo? At<br />
cum DeuH dicit verbum, statim fit, quod dititur Sic dicit matri meae:<br />
Concipe, et concipit, Dicit mihi: Nascere, et nascor.<br />
(lUARTrS VERSl S.<br />
V4QUONIAM MILLE ANni sunt coram te sicut dies hestorna, is<br />
quae praeteriit, Et sicut vigilia nocturna.<br />
IIIC truiisfert nos a conspectu rerum humanarum in divinitatom ot ex<br />
tempore in talem vitam, in qua nullum est tempus. Pertinet autem hoo
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 4) 523<br />
Hs] Et hoc etiam pertinet ad magnitudinem personae irascentis. Si aliquis<br />
tamdiu viverot ut Adam, Mathusalem ' : Illum tarnen Deus^ — diceret ali-i-!B!o(f5, s. 37<br />
quis, — dedit eis tantam vitam, ergo non proieeit; nonne satis longi isti<br />
dies? Ipse Moses dicit: Non solum est ira divina contritio geLneris hu-<br />
5 mani, [231. 239»] sed etiam festinata ira. äötr fterben 6alb, Dens non feutnet.<br />
Non l^aBen spatium differendae mortis, Sed ift auffm ^qI§. Vivimus brevissimam<br />
vitam et calamito8[am et morimur, postea vita aeterna. Sed<br />
Mathusalem diu vixit. Sed coram deo nihil etc. Magna ira, intolerabilis<br />
cala[mitas et brevi8[sima vita etc. Coram deo ut nihil, non est cursus sed<br />
10 iactus impetuosus ad mortem. Aliud nihil est vita: cursus ad mortem,<br />
non iter, ambulatio. Moses atrotius: sed raptus et impetus ad mortem.<br />
Sic coram Deo, sed homo non videt, qui putat se eternum vivere'; contra<br />
2 über tamdiu steht \ijon über Ulumjtamen* Deu8 steht posset dici: Dens hunc non<br />
sie abiecit, sunt dies satis longi 5 üh(r fterficn steht ju mat über non (eumct steht et<br />
e^let 6 über spatium steht solatium * über differendae steht vel tardantis tmter<br />
mortis steht aut calamitatis über ift steht e§ zwischen ift und Quffm steht »n§ 7 über<br />
morimur steht morte aeterna 8 über coram deo steht est etiam brevis 9 über ut<br />
nihil steht tft§ al§ gat nid^t§ 10 über ad mortem steht est quasi quidam impetus et raptus<br />
ad mortem hinter vita ist quam eingefüyt 11 impetus mit Strich zu impetus über ad<br />
mortem in Z. 10 gezogen 12 über Sic steht est über coram Deo steht in oculis De'<br />
puta(n)t<br />
') Auch <strong>von</strong> Hieronymris envähnt, Breviar. in Psalm, z. St.; Migne 26, 1158.<br />
') Zum Verständnis des Akoluths rgl. das Übergeschriebene. ') Die deutsche Rede-<br />
wendung scheint durch den unvoUhomvienen lateinischen Ausdruclc hindurch: statt in<br />
eternum vivere Iwrte Hörer: „eloig leben". *) Wieder wie das deutsche „ioä)" oben<br />
S. 518 Z. 2. ') Rovers Nachschrift spatium differendae mortis gibt <strong>Luther</strong>s Aus-<br />
spruch sicher wieder; die Änderung solatium tardantis mortis — wohl axcs Crucigers<br />
Heft — ist wohl eine zweite Formulierung <strong>Luther</strong>s; oben S. 479.<br />
ür] quoque sicut superiora ad ostendendam magnitudinem personae irascentis<br />
Dei. Nam si quis viveret annos Methusalah, qui fere decem saecula implevit, i.SD!o[c5,25. 27<br />
li cogitaremus talem hominem in meliere conditione esse quam reliquos nee<br />
per iram abiectum esse.<br />
Sed Moses diversum dicit, quod non solum ira Dei premat homines,<br />
sed etiam festinata ira, quod nimium cito morimur nee habemus solatium<br />
differendae vel tardantis mortis aut calamitatis, quod vivimus brevissimam<br />
so et tamen calamitosam vitam, postea morimur aeterna morte. Nam etiam<br />
Methusalae vitam si consideres, non vixit mille annis. Mille anni autem<br />
quid sunt, si sunt coram Deo sicut dies hestema?<br />
Hanc vitae brevitatem quis homo unquam ita depinxit? Significat<br />
enim non cursum, sed ceu impetuosum iactum esse, quo ad mortem<br />
as rapimur.
524 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 4)<br />
Hs] illas Epi[curaea8 cogit^ariones loquitur; fingit se 30 iar. Cice[ro: Nemo<br />
tarn senex, qui non speret se victurum.' Spes longioris vitae in omnibus<br />
et somniat quisq^ue abesse mortem, et non aliter vivunt, quam sint^ vic-<br />
turi eternum.*<br />
Securi faciunt et sua opLcra, quasi mors longi8[8ime abesset. Si etiam 5<br />
'lOüO', tarnen ouffm ^al§, huma[num genus prae sua caecitate non aestimat<br />
miseram calamitatem, brevitatem, non sentit, et tamen ob oculos.<br />
Videmus, et alius cog[itat se 40 iar etc. Hoc vident spirituales oculi et<br />
illuminati per verbum, illam calaLmitatem et brevitatem. Ideo si quis<br />
habe|ret 100 iar §h3 leben et inspiceret, tamen diceret: quid est? quid mei lo<br />
anui? Ego 54, ift quasi l^eut fru geborn. Philosophi: Praeteritum abiit.<br />
1 über 80 iteht 100, 20 über CiceLro steht Sicut dicit zu 1 Cicero r 2 qui<br />
c atu quae über Ticturam steht 1 annum über Spes steht iUa über iu steht ßedt<br />
zu 2 zu Omnibus ist cordib^us rh 3 et (I.) ist ergänzt zu ideo über abesse steht longe<br />
über quam steht velint semper vivere 5 über faciunt steht ex sua rita opinione quasi<br />
aeternam vitam, cum tamen mors sit valde viciua zu 5 Media Tita* r 6 über humanum<br />
genas steht ratio hinter genus eingeschoben quae [auf ratio bezüglich] caecitate<br />
c aus cecitate 7 über calamitatem steht iram 8 über Videmus steht enim, quod<br />
ille heri est mortuus vor cogi^itat steht qui r über cog^^itat steht credidit über etc.<br />
steht victurum, quos si etiam vixisset, tamen nihil Hoc c in Uaec 10 über inspiceret<br />
steht oculis spiritualibus über quid est? steJit nihil est 11 über 54 sieht sum natus<br />
annos über ift steht ]^in gangen über Philosophi steht Sicut hinter Philosophi steht<br />
dixerunt r über abiit steht beitoien<br />
') Ettca De senectute c. 19. ») Anklingendes Deutsch: ,aU tsürben fie', statt<br />
richtigem ac ei sint. ») Vgl S. 523 Anm. 3. *) Oben S. 4i)6 Anm. 1 und 2.<br />
0r] No8 fingimus nobis longum tempus esse septuaginta annos, Et semper<br />
accidit, quod Cicero dicit, Neminem ita esse senem, quin speret se unum<br />
annum adhuc victurum esse. Haec spes longioris vitae natura omnibus<br />
indita est. Inde fit, ut studia et rationes omnes ita instituant homincs, u<br />
quasi semper sint victuri, faciunt enim ex sua vita opinione aeternam<br />
vitam, cum tamen mors ubique insistat nostris vestigiis et nobis nunquam<br />
non sit vicinissima.<br />
Sic ostendit Moses hanc calamitatem maximam, (juod liomines euas<br />
calamitates, nempe iram Dei et brevitatem vitae non sentiunt, quam tamen »o<br />
oculis vident et experiuntur. Ilodie moritur, qui heri speraverat se (juadraginta<br />
annos aut amplius victurum esse, et si hos annos vixisset, nondum tamen<br />
abiecisset spem longioris vitae.<br />
Monet igitur Moses, ut transfcramus nos extra tempus et Dei oculis<br />
inspiciamuH noKtram vitam. Tum dioturos nos esse, Quod tota hominis vita, >j<br />
utiaiu cum loiigissima est, vix sit una horula. Ego iam sum natus annos
Enairatio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 4) 525<br />
Hs] futurum non venit, quam bo§ Nunc.^ Igitur illa cogitatio seria non est<br />
cordis humani, agnitio brevitatis etc. Ideo Mose facit maximam iram,<br />
Intensive, quod est mors, calamitas et peior quam ferarum; nulla com-<br />
paratio extensionis, quia bvevis[8ima vita. 8i quid bonae vitae, transit<br />
5 raptim. JRed^en a principio mundi, — quando Adam excitabitur, erit ut<br />
1 hora. Et nobis baB leben, quae praeterita, quasi nihil etc. Ideo si quis<br />
ap[erto ocul^o, quo Dominus, tum nulla longitudo dierum, eitel brevitas.<br />
Inter se comparata cum oculis beluinis alius alio diutius vivit. Sed coram<br />
Deo 1000 iar etc. Imo si 6000, idem. Econtra, quando ÖLnfer ^[etl<br />
w ©[Ott iDtl fein t^un lang mad^en, tum 1 dies ut lOOii anni. AmplifLicat<br />
calamitatem huma[nam. Et: 'b[revi tempore', lob.; fugit velut d[ies; *iobn.i<br />
mein, e§ fe^ befcriebitt '' vita humana; s[piritus 8[anctu8 seit; gentes: vitam<br />
1 über quam steht ergo nihil habemus de tempore 3 über ferarum steht animaliam<br />
4 über brevis^siina vita steht quae brevis^sime transit 5 a(b) über a steht an ' über<br />
ut steht ac 6 hora c in horam, darunter dormisset quae c aus quod * praeterita c am<br />
practeritum '<br />
9 über etc. steht ut nihilum 10 über ut sieht est zu 11 'Homo<br />
natus de muliere' etc. r 12 über mein steht ^äj über bcfctietitt steht aai) über seit<br />
steht hoc facit Spiritus zu 12 Vitam, quae faciunt r<br />
'J Vgl. etwa Cicero, De senectute c. 19. ') Eingedeutschter Aiisdruck. ') Andeutung<br />
der detitschen Redewendung : „öon Slnfang bet SBclt an". *) Die ursprüngliche<br />
Niederschrift verrät noch im lateinisclien ßeniis quod praeteritum die deutschen Worte<br />
iMthers: ,bQ§ leben, boä . .", während die Korrektur das Genus der lateinischen Trans-<br />
formation vita anpaßt.<br />
Dr]51i. hoc -totum tempus, cum recte considero, sie abiit, ac si hoc die essem<br />
natus, verum enim est, quod Philosophi dicunt: Praeteritum abiit, futu-<br />
X5 rum non venit, Igitur de omni tempore nihil habemus, quam quod NUNC<br />
est, Reliqua non sunt, quia aut abierunt aut nondum venerunt.<br />
Ad hunc modum Moses iram Dei äuget praeter omnium hominum<br />
opinionem et iudicium, Primo (ut usitatum verbum retineam) intensive,<br />
cum mortem hominum facit peiorem et graviorem omnium animantium<br />
20 morte, quod per iram Dei irrogata est;<br />
Deinde extensive, quod vita brevissime abit. Hoc totum tempus,<br />
quod est ab initio conditi hominis, videbitur Adamo resurgenti tanquam<br />
somnus unius horae. Carnis oculi beluini sunt, hi iudicant multum esse,<br />
si quis centum annos impleat, Atque coram Deo mille an- [SBg. E] ni sunt ceu<br />
85 hestema dies, de qua nihil restat.<br />
Huc Hiob quoque respexit, cum dixit: 'Homo de muliere natus, brevi ^tot, u. i<br />
vivens tempore, multis repletur miseriis.' Est enim non solum, ut dixi.<br />
') Dietrich beirechnet <strong>Luther</strong>s Alter genau; er seUist gibt es oben S. 524 Z. 11 in der<br />
Eile des Vortrags ungefähr an.
526 Knarratio Psalmi XC. 1534'35. [1541.] (Ps. 90, 4)<br />
Hs) quae faciunt ' ; ia, fer§ bmi : persona irascens et brevitas infini[ta. mors<br />
quoq[ue, patiens et brevitas infinita. Maxi^ima et miserLrima miseria.<br />
[331. 239''| SDenn einet f(f)on lang le6t, sunt dies, i. e. vita, quae iam<br />
praeteriit, optima abiit, pessima scquitur. 2 nimilitudines : prima<br />
praete-<br />
ritae diei, 2.: 4.* partem noctis. Est ut ^Joc^tbnd^.' Est una portio noctis ; »<br />
sumus in tempore diei et noctis, sunt nostra spatia: fd^ibti* Jtt) famen. Si<br />
de vita loquor: 'Dies'; est 'una praeterita nox'. Si noete, est: quando<br />
dormimus, nihil numeramus; est impossibile, quando aliquis. Si surgit,<br />
vix putat 1 horam. Ideo nihil brevius quam nox. Si dies numero, tunc<br />
est 'dies praeterita'. Si eine noctem numeres, est 4. divisio. 2)a§ ift fon- lo<br />
temptim de brevitate vitae Non solum maledictionem et iram amplifLicat;<br />
Sed quod reliquium, i. e. reversionem filiorum ad vitam, extenuat, dicit<br />
. wiofcs, isbrevis^simam et oppressam cala^mitatibus et 'sudore vultus'. Non est vita<br />
zu 1 A'itam, quae faciunt r brevitas iii6nita o 'J über iniser[rima lieht extrenia<br />
zu 2 'Mille anni corani te sicut dies, quae praeteriit', Imo inquit: 'unus dies coram deo<br />
1000 anni' nur fitrich zu dies S. 625 Z. 10 rh 3 iam (non) zu 3 'Est sicut custodia<br />
in nocte', vigilia exirema am oberen Bande der Seile, zu Z. 5 gehörig zu 3 Non solum<br />
amplificat calamitatem, sed praesens vitae bonum extenuat, vitam scilicet r zu 5 non<br />
quae incipit, media, — transiit zu diei rh 6 diei (d[iei) über {d^ibtS Jto {amen<br />
»teht Utrumque igitur complectitur 7 (vita), darüber (nocte) die über 'Dies' tleht fo iftS<br />
praeterita (est (1.) bis nox), darüber si de nocte, tum est tantum una vigilia r/9 über<br />
quandj bis horam eteht Somnum non possumus observare, bj nton tnifft. >i>ie tang man gc<br />
(d^Iaffen l^ab 10 (eine) noctes tVter est steht tunc über 4 steht quartale noctis<br />
11 über vitae steht flcteb, baS bj oUerbeft ift über iram stellt calamitaitem 12 über Sed<br />
steht etiam über reliquium steht fecit<br />
') Martial, Epigr. X, 47, 1. Dasselbe Epigramm zitiert <strong>Luther</strong> schon oben Ü. 4li5<br />
zu Z. 7; Dietrich allein führt es oben S. 280, 32 an. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 35, 603; U. A.<br />
Tischr. 5, 35i) Nr. 5795^. •) .47so; quartam. ') Nachficache. *)— schiebt es,<br />
Dr]ra, sed festinata ira ac calamitas, Et sicut Persona est infinita, sie ista<br />
brevitas est finitissima. ii<br />
».«»irii.s Quod scriptura alibi dicit: 'Dies una est coram co sicut miiie anni',<br />
Id pertinet ad spirituaiem et aeternam vitam.<br />
Quod de vigilia in nocte addit. Notura est veteri consuctudine in qua-<br />
tuor vigilia« noctem distributam esse. Sicut igitur mille annos comparavit<br />
ad hoHturnam diem, Sic totam vitam comparat cum particula noctis, quam so<br />
somno transigimuB, Quasi dicat: Si huius vitae dies numeras, sunt dies<br />
praeteriti, Si noctes, est quasi quartnle noctis. Ad lumc inodum non solum<br />
amplificat culamitatem, sed etiam id, quod optimum fuit, iiompe rever-<br />
sionem ad vitam extenuat. Est quidem vita bona creatura Dei, Sed quia<br />
tarn brcvis est et a morto excipitur, merito dcpioramus calamitatem j»<br />
nostrani.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 4. 5) 527<br />
Hs]dicenda propter suam mirabiilem brevitatem. 'Sicut dies praeterita et cu-<br />
stodia noctis.' Si nostram vitam. si dies numeres, est ut 'dies praeterita'.<br />
Si ein nQ(|t für mid^ nimb, est quasi 3 noctes dormire. Est dies prae-<br />
terita et 3 noctes.<br />
5 Dat similitudinem Tluctuasti' auff 'diem', et 'somnum' auff bin 'noctem': v. s<br />
'Fluctuasti ' eos'; 'somnus sunt". Sunt raaximae figurae, quibus haurit totum<br />
genus huma[num: tu hauris, fluctuas eos. Mjoses significat non cursum<br />
vitam nostram, sed impetum. 'Scberem''': gurges, bie f(^eujli(^ ^in fd^ieffen,<br />
ut quando fd^ne g^et et pla|[re9en, ein rauffi^enb hjaffer, ut pfeil. Homines<br />
10 sunt in conspectu tue aquae, quae für ober raufest et fd^euft, utpfeil; sicut<br />
1 über brevitatem steht tarnen et bona creatura 2 si c aus d( [d. h. schon Ansatz<br />
des folgenden Wortes diesy zu 2 ©oHett ttiii finjci dies et noctes nic^t anbct§ tcd^en bcnn<br />
fo, |o ift§ Ein fd^Ied^t bing. SJlein .50 lot finb Qt§ geftetn.' ®o§ 5o6en mit bauen: 'diem et<br />
custodiam noctis' r 6 über Dat steht lani addit über sirailitndinem steht bie ftl^ auff bie<br />
Jtoe^ tempora reimet über auff (1.) steht seu 6 'eos' eingefügt 7 über non steht esse<br />
7j8 non bis nostram durch übergeschriebene Zahlen umgestellt in vitam nostram non esse<br />
cursum 8 über impetum steht raptum et iactum über 'Scberem' steht vocabLulum signi-<br />
ficat gurgitem, torrentem proprio 10 hinter tuo nochmals sunt, darüber sicut hinter<br />
f$cuft steht ba 5ln » 101528, 1 über sicut bis tag steht fo finb toit be§ tafl§<br />
') Dies ist der Text des Paul <strong>von</strong> Burgos, den <strong>Luther</strong> schon 1513 hesorzugt, ünsre<br />
Ausg. Bd. 4, 54, 23; in der ersten Niederschrift seiner Bibelübersetzung: '2;u (fc^toelgcft [=<br />
schlingst]) re^ffefl fie bal)5n', Unsre Ausg. Bibel 1, 516; im lateinischen Kunlieimpsalter <strong>von</strong><br />
1529 wieder 'fluctuas', vgl. Unsre Ausg. Bibel 4, 560. ') Textwort: oriTa^t; Reuch-<br />
lin: Impetus, fluctus, tempestas, gurges. ') Biese abermalige Enoahnung seines<br />
Alters durch <strong>Luther</strong>, rgl. oben S. 524 Z. 11, scluiplt Hörer wohl a%is Crucigers Heft.<br />
^A Non^ autem inepta est sententia, quam alii sequuntur, qui similitudinem<br />
de Vigilia nocturna eo accommodant, quod, sicut vices sunt vigili-<br />
arum, Ita quoque vices sunt in hac vita. Qui hodie vixit et tanquam in<br />
statione sua vigilavit, per mortem quasi evocatur et succedit alius. Non<br />
15 enim excubiae semper per eosdem milites aguntur, Qui hac hora vigilavit,<br />
discedit et succedit alius.<br />
Ita, inquit, alii moriuntur, alii in vitam nascuntur et quasi succedunt,<br />
sed eadem conditione qua priores, ut completo vigiliae tempore discedant<br />
ipsi quoque. Nunc sequuntur aliae Similitudines.<br />
QUINTÜS VERSUS.<br />
INUNDATIONEM IN EOS immittis^ Et sunt somnus, Sicutv.5<br />
foenum, quod subito exarescit,<br />
') Das Folgende ist freier Einschub Dietrichs. ') Dietrich bildet diesen Text<br />
nach den Ausdrücken <strong>von</strong> Hs hier oben Z. S/9.
528 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 5. 6)<br />
f's] ber tog i^in btet tauffd^t, sie vita nostra. Sic est genus humanuni. Adam<br />
nascitur et rauffd^t ba i)in, et sua proles, qU§, h)a§ für 100, — gar ^in<br />
geraufc^t ut troffer, dies praeterita et nox. Iste reliqui[ae benedictionis,<br />
generationis feer eftemiiret. 2Bq§ bödmen luit benn, quid non timemus deum?<br />
qLuamquam est benedictio in generatione, tarnen sie oppressa calamitatibus,<br />
ut vix sentiatur. Est stilla benedictionis ad mare maledictionis.<br />
[Sl. 240*] 'Somnus': Vita; 'nocturna' est 4. pars noctis. Sicut transit<br />
illa 'vig^ilia', sie nostra vita. Sic comparat vitam somno, qui abierit, G^e<br />
td§§ gettar tncrb, antequam aufftoad^Lt 6in, etc. ; @^e fid^ einer üerfi^et, tfl ein=<br />
zu 1 fecisti dos raptam, flumen r 3 über aUS bit 100 steht sie seculum pogt<br />
secalum Hier gar ttefU ift 3 Istae reliquiae geändert in Istas reliquias zu 3 %i<br />
^etfft vitam illam benedictam vel reliquias bened^iclae vitae hinter nox rA 4 über gene-<br />
rationis steht scilicet über ejtenuiiet steht illa brevilate über iDti stehtet sumus Epicurei<br />
etc. über deum siefu et discimus irara eius agiios[cere2U 4 Vitam, g^enerationem zu toit rh<br />
5 generatione c aus generatiouem zu 6 fe^et bod^, tDa§ fuc ein letien 1)aitn vor Est rh<br />
7 über Sicut steht Sicut transit vigilia, sie est vita, sicut somnus, qui praeteriit, e^e nixi oB»<br />
fetöttn am oberen Rande der Seite S über abierit steht praeteriit, antequam observamus<br />
9 über antequam steht bai iä) gejci^Iaffen, tft ber fdjtoff bo^in; non potest observari, loU man<br />
einfd^Iefft, dazu tmb oufltoodjet; sie est vita somnus rh<br />
Dr] SEXTÜS VERSUS.<br />
v.«QUOD MANE FLORET et mutatur vesperi, Succiditur et<br />
arescit.<br />
EBraeum verbum (zaram) ^ significat proprie inundare et cum impetu,<br />
sicut fluetus solent, invadere. Est igitur plcnissima similitudo, quae signi-<br />
ficat totum genus hunianum ceu liuctu abripi. Sic saeeulum post saeculum n<br />
ceu concitatum flumen rapitui.<br />
Hoc an non est egregie extenuare illam vitam benedictam seu potius<br />
reliquias benedictae vitae? Quid igitur superbimus? Cur attollimur in<br />
tantum fastum et Epicuri more contemnimus Deum voluptatum nostrarum<br />
causa? Cur non discimus potius iram Dei recte aestimarc et cognoscere »<br />
vitam nostram, qualis sit et quam celeri cursu feratur ad interitum, hoc<br />
est, ex guttula benedictionis ad mare maledictionis?<br />
An neseimus. quid somnus sit, qui prius dcsinit, quam a nobis possit<br />
observari? Nam priusquani intelligimus nos dormiisse, somnus iam abiit.<br />
Vere itaque somnus et somnium est vita nostra. Prius enim, quam nos u<br />
vivere scimus, vivere dcsinimus.<br />
Similitudo do foeno crebra est in sacris literis. Quare manifestum<br />
est ex hoc Psalmo multa hausisse et didicisse sanctus Prophetas.<br />
') — 0^'.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 6) 629<br />
Hb] gefd^Jofen; econtra: öiel tn^er excitatur. Vita ergo humana est 'in nocte<br />
vigiiia' et in die 'ein raufdjcub loaffet'. 3(ft figurate describere vitam<br />
hu[manam.<br />
'Serem'^ est in Ezech[iele, sed paulo inverecundius.* Sed de calami- *
530 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 6)<br />
H8]floret': quando pucri sunt, Huet e§. S)a§ tft flos vitae nostrae; quando<br />
ado[le8centes, hierbcn Wetter geil et hJeld. Quando in pueritia et ventre,<br />
ift bai befte leben; quando tncbtein im "• S., habet florem, et Adolescena<br />
inquinaii ineipit et mundana sapere. Si marituB et viriiis actas: labores,<br />
irae. Senectus: bei tob felb. Est ergo ein blümlein et Rosa, optimus s<br />
omniuni flos quandiu durat? si 1 tag, nihil; post nihil aU ix !rafft, rud^<br />
et 3JlQieftet ; habet 1 diem, et tarnen pulcher|rinius flos et liblid) xuä). Sic<br />
nos. 'Mane\ i. e. pueritia floremus. Sed mox 'mutatur'. 6§ l^cbt bereit<br />
an in ipso 'mane': quando ad rationem, ineipit dolere; quantum procedit<br />
cognitio et pruden^tia, tantum augetur dolor. £)a§ bletlin, quod vix incepit "o<br />
!Wattri.«,30 3u bluen, fit tndd, et 'ouff ben abenb' etc. Sicut Christus etc.: 'in fornacem'<br />
etc. 3)a§ grim rodltn, i. e. florem amittimus, e^e luirB getoar; postea ba§<br />
geel; ift pulch^errima similitudo haec: benedictio, illa procreatio aliquando<br />
laudatur, quod ista humaLna na^tura profert aliquantulum flosculum, sed<br />
1 über 'äoret' steht 'luatatur' üier quando iteht '3u morgend' sunt c in sumus<br />
vor 6luet eingefügt \o 2 über adojlescentes steht adolescentia venit über Blettet steht<br />
bie über Quando steht adliuc sumus über in bis ventre sieht in gremio materno mit der<br />
Zahl 2 über pueritia sieht 3 über venire steht 1 zu 2 Opt[inia quaeq^ue fugit,<br />
subeunt seniumqiue pallorqtue' r 3 über befte tebcn «/eAt am Beften vor tnrtlein sieht 1<br />
über 8 steht iax 4 über inquinari steht inquinatur über labores steht fiuut curae<br />
5 über bet steht ift über tob steht leuftl gar über Est steht carmen Virgilii ö über<br />
durat steht ein tag " über diem steht W^etet ftue, uiOTatn iftÄ nld^' ^"16 (o gut, ift mise-<br />
rabilo 8 Gi mit Strich zu florem Z. 3 gezogen 11 über etc. steht felft ba ^in vel<br />
^auft§ auff ben obenb gar ob 12 über geWot steht toeibcn 13 haec] buc, darüber ae<br />
über procreatio steht benedictio procreationis, procreatio zu 13 Hec nostra vita est r<br />
13114 aliquando laudatnr unterstrichen 14 über natiura steht morti subiecta et calamita-<br />
tibas zu 14 hinter flosculum ist sed ift fd^enblid^, iai \[t {o balb foUen fteiben ; tan bag<br />
fetbtein Dnb baä Tud^Iin niii^t bebotten, boä ba? befte ifl rh<br />
') <strong>Luther</strong> hat, nach dieser Notis toohl aus Crucigers Heß, das Vergilzitat in eine<br />
Zeile frei zusammengezogen; Dietrich bietet es unteti Z. 15 ff. volhtändig.<br />
Dr] Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi it<br />
Prima fugit, Subeunt morbi tristisque senectus<br />
Et labor, Et duiae rapit inclcmcntia mortis.'<br />
Recte igitur comparatur vita haec flori, qui, cum oritur, et colore et<br />
odore praestat, Sed, priusquam Sol occidat, utrunque amittit.*<br />
Sic laudat quidem similitudo haec benodictionom Creationis, quod in lo<br />
illa calamitatc tamen enascitur pulcher floseulus, Sed miserabilo est, tarn<br />
cito defiuere folia et mutari nee posse retinero colorem et odorem<br />
nativum.<br />
') Vergit, Georg. 3,n6ß. «) Die Atufiilurungen Hs oben Z. 1—14 tieht Dietrich<br />
in diesen einen Satz tusaminen.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 6) 531<br />
HB]non diu retinet in miseria miseriarum. Postea naä) betn geelen ein 6rQune§,<br />
bnb ge^eti ha l^in. Ps. CI.*: 'Sicut vestimentura mutabis et mutabuntur.' W. loa, a?<br />
Hinc 'vestes mutatoriae.' h)enn man naä) bem grünen ein grauen rotf.^ Mu- a. «sn. 5, »a<br />
ta^tio ift ba, quando incipit florere. Sic erit cum terra ' et celo, quae non-<br />
j dum habent veram tunicam. a3[nfer ^terr @Lott ^ot im ein fad ongegogen:<br />
Nubes nigras et ceruleae. 5/Ju§ im bie 5JiunLic^§ tappen aufaie^etn, (»t. 24(j^]<br />
niu§ giilben ftucf et loeifen fammat; erit serenissimum. i)a§ ^eift Coelum<br />
immutari, non perire, sed feriali, ein 'fetjer rod'. '7'*, ut EsaLias; Ut terra 3ff. so, 2«<br />
aurea, geramea, Alpes bemant, fluvii eitel balsami. Sic et nos, ubi induti<br />
10 immortalitate. 'floret' vel 'mutatLur": i. e ipso virore esse flavorem, et<br />
tristis eolor mortis: pallorem.<br />
9. NovembtriJ] 'Mane sicut foenum mutatur', 'mane floret et mutatur vesperi'^ |;|<br />
'mutatur et arescit' : Diximus hac figura pingi nostram miseriam et brevi-<br />
1 über in miseria etekt quam habet 2 äier gel^etä ba l^in steht verbum« significat<br />
"mutari", sicut "vestes mutantur' 3 über grünen steht vel geelen Qxaütn mit Strich zu<br />
itauneg Z. l gezogen 4 über iucipit steht in ipso flore über celo steht 'mutabuntur'<br />
zu 4 fuLturum : 'mutabis creatur[am' [beschnitten] r 5 über angejogen steht ein§ fiatfuiferS<br />
3Kunid§i ta^^tn 6 bie] ben 7 über muS steht nod^ 1 über fammat steht onjie'^en<br />
vor erit steht (sed), darüber i. e. über serenissimum steht pulcher^rimum, iucundisLsimum<br />
8 über '7.' steht '7.' pulchrius, et terra zu 8 iam palustris, ruinosa zu terra rh 9 über<br />
aarea steht argentea über bemant steht abamantcn 10 über 'floret' steht 'foenum' über<br />
virore steht flore 12 mane] manet [Verschreibung]<br />
') Gewohnheitsmäßige Zählung nach der Vulgata. ') Vergleich mit einer Franziskanerkutte<br />
uie zu Z. 5 und Z. 6. ') Die deutsche Bedewendung schimmert in dem cum<br />
hindrrch. *) Vulgata : 'septempliciter'. ') So auch in der ersten Niederschrift <strong>von</strong><br />
<strong>Luther</strong>s Bibelübersetzung, TJnsre Ausg. Bibel 1, 516: 'Berttanbelt ft^ ftue Wie Ijem, gtuc<br />
bluct (er) bnb öettoanbelt fi^'. •) Nämlich C|bn. Die Wahl der Obersetzung 'mutari'<br />
belegt <strong>Luther</strong>s Benutzung des Urtextes; Vulg.: transeat.<br />
Dr] Verbum (halaph) i significat mutari, Sicut vestes mutantur. Hinc vocant s. aön. 5. ja<br />
15 'heliphos' "^^ 'vestes mutatorias'. Vult igitur Foenum seu florem mutari tum,<br />
cum iam incipit flos esse.<br />
Hoc verbo utitur Scriptura, cum dicit 'Coelum et Terram mutatum iri', ^f. 10», 87<br />
üt significet neque coelum nee terram suo vero ornatu vestitam esse in<br />
hac vita, Sed nunc esse quasi cilicio induta, Tum autem, cum renovabuntur,<br />
30 induenda esse alia splendidiore veste. Nunc terra palustris et ruinosa est,<br />
Sed in illo die erit, ac si esset gemmea et argentea. Montes erunt Ada-<br />
mantini, Fiumina erunt ceu optimum Balsamum etc. Nam verbum (halaph)<br />
dupliciter significat mutari, sive de esse ad non esse, sive de non esse<br />
ad esse.<br />
') C|^n. 2) mB,i||^_. <strong>Luther</strong>bibel: 'gfeterftetber'.- vgl. auch hier oben Z. 8.<br />
34*
532 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 6)<br />
Hsjtatem vitae; — sed quia Mos[e8 bis ponit hoc verbum mutandi, 1. in fine<br />
ss.svereus 'Somnus sunt, mane sicut foenum mutabile". Mansimus apud verbum<br />
mutandi nuper, quod significat mutationem (in Eb[raeo). Potest illa<br />
mutatio intelligi dupliciter: vel de non esse ad esse, vel de esse ad non<br />
6886. Sic bona sententia, Si totum genus humanum apprehen[dimu8 sub<br />
'foeno', quod primo 'mane mutattir': ex Embrione fit pulcher adol[68C6n8'<br />
etc. ; — sie totum genus humanum tanquam ex hyeme et mortuo semine<br />
6t fit vivum gramen, Sed ista mutatur for[ma pulch[ra. Sic Salo[mon:<br />
«.' 3 ^0^ oritur et occidit.' Sic huma[num genus nihil aliud est quam : 'avertis<br />
homines et revertis', ut ^ax loanbelt fid^ ex hyeme in estatcm, Econtra.<br />
Et dies in noctem. Sic verbum hoc mutandi de vicissitudine generis<br />
3af. 1, 17 humani intelligi potest. Iacob[U8 1.: Non est transmutatio nee vicissitu-<br />
dinis obumbratio.' Alludit vel potius loquitur de ipsa die et nocte, quae<br />
2 über Mansimas steht (nuper) 4j5 über de esse ad non esse steht Don bem, bai fein<br />
toefen, dazu l^at bnb ju nid^t to'nh, ober Bon bem, baS nod^ nid^i^ ift onb fo( etlsaS toerben r<br />
zu 4 Verbum 'niutare' quid signi6cet r 5 über bona steht pulcbra 6 fiieno c in<br />
foeni, darüber nomine 'mutatur' über (fi^oenum) u/i/er Embrione steht in forniam hominis,<br />
darüber die Ziffer 1 über Embrione steht ibi mit der Ziffer 2, dazu über adol^escens noch<br />
ibi est foenum über fit pulcher adolescens steht Vide C\a8parum C\rucigerum '<br />
7 über<br />
tanquam steht nascitur über ex steht tenebris et S (g}gramen ista später (ista)<br />
über mutatur steht iternm de ista forma in hyemem et noctem suam zu 8 Salo^mon r<br />
9 über nihil steht 3 über aliud steht 2 über est stellt 1 10 vor 3at eingeschoben<br />
baä 11 Et bis noctem über (Dies, tempns ex die) über (ex) noch et econtra, etc.<br />
über vicissitudine steht 'oerenberune' 12 über potest steht 1 zu 12 quia bis ponitur*,<br />
darüber 2, r üJer 'Non' steht 'Apud quem' zu 12 Jacobi^i 1. r<br />
') So auch Hieronymus, Breviar. in Psalm, z. St.; Migne 26, 1169. ') Ver-<br />
weisung auf Orucigers Heß; oben S.479. *) Vgl. oben Z. 1.<br />
Dr] Porro pulcherrima sententia est, Si totum genus humanum sub appel-<br />
latione foeni intelligas, quod primo mane mutatur ex embryone in forniam is<br />
hominis, ibi est foenum.^ Nascitur enim totum genus humunum ex tenebris<br />
et hieme et quasi ex mortuo semine in vivum gramen, Ac statini, cum<br />
ita natum est. mutatur iterum de ista forma in hiomem et noctem suam.<br />
¥«6. i, 6 Sicut Salomon quocjue dicit 'Solem' perpetuis vicibus 'diiri et occidere'. Hanc<br />
mutationem proprio verbum significat, Sicut annus mutatur ex aestate in :o<br />
hiemem. tcmpus ex dit' in noctem.<br />
3oM.i7 Sic lacob. 1.: Apud Deum non est transniutatiu nee vicissitudinis<br />
obumbratio.'' Nox quidem transmutatur in diem et dies per vices obum-<br />
bratur, Sed tale nihil, inquit, in Deo est. Porro hae mutationes differunt<br />
') Die Auj'furderttmj Hörern an Dietrich oben zu Z. u, Orucigers ließ selbst einm-<br />
sehen, zeigt im Drtick keine Wirkung; vgl. oben S. 479. ') Vtilgataiporllaul.<br />
10
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 6) 533<br />
Hs] transmutatur in diem, et dies per vice» cum noctc obscuratur et umbratur.<br />
2)a§ geborn ift, toitb tob. eitel vicissitas. Rcliquao vicissLitudiiics et<br />
tran8mu[tationes non sunt irae dei. Ideo isto versu alio ordine tractat<br />
istas transmutaLtiones. Supra: 'et dicis: revertiraini.' Ibi subiunj^it 'mortem' a. 3<br />
5 in vitam et facit spem, quod post mortem resuscitabimur in vitam aeternam.<br />
Ego contero vos; tarnen retinet suum verbum, ut hoLraines iterum revivi-<br />
scant. Hie invertit huiic ordinem et pingit hunianum genus 1. in vita,<br />
postea in morte. Supra diverso loquitur primum de perditione generis<br />
humani, postea de roparatione. S)q§ laut ad vitam. Hoc de vita ad<br />
w mortem: In mane floret quidem, et tamen rursum rautat sie, ut ad ves-<br />
perem deficiat et arescat. [81.241»] Quare mutat hunc ordinem? forte<br />
ratio: proponit nobis miseriam, ut est in conspectu nostro. Supra locutus<br />
1 umbratur ergänzt zu oburabratur 2 ätboxn c aus gcporn üOer tob steht Sic<br />
geuus humanuni est vicissitudo quaedam über Reliquae steht Sed zu U aBo§ tob ift,<br />
toitb aepotn vor S)a§ rh 3 über isto versu steht ('Avertis hoLmines in humilitLatera*)<br />
zu 4 In primo versu tolerabile erat, quod dixit: 'Avertis hominein in humiUtatem', ubi<br />
hinter Supra rh, der Schluß zu significat gezogen 6 über Ego contero vos sieht (Sed<br />
hie invertit ordinem) 7 vor Hie steht Sed pingit über fingit 8 morte vier<br />
mortem «6er diverso steht ordtine 9 über ad sieht de morte lOjll vesperam<br />
11 zwischen Quare und mutat eingeschoben ergo sie über hunc steht istum 12 (ratio),<br />
darüber ideo, quod bic zu 12 Hie primo nominal vitam, post mortem, quia loquitur,<br />
sicut nos iudieamus r<br />
Dr]ab ea, de qua Psalmus bic loquitur. Nam hae sunt naturae mutationes,<br />
Sed illa, de qua Psalmus loquitur, est mutatio non naturae, sed quae pre-<br />
is ficiscitur ab ira Dei.<br />
Porro dixi supra plenum esse consolationis, quod in tertio versu primo ss. 3<br />
loco mortem ponit et deinde subiungit de vita, ut spem occultam ostendat,<br />
quod post mortem resuscitabimur et mors illa corporalis<br />
nam vitam terminabitur.<br />
in veram et aeter-<br />
ao Sed hoc in loco Propheta diversum facit et ordinem invertit, Siquidem<br />
totum humanum genus describit, Primum quäle sit in vita, Deinde quäle<br />
Sit in morte. Mane, inquit, Sicut flos floret, Sed vesperi mutatur, excidi-<br />
tur, arescit.<br />
Quid haec ordinis immutatio significat? Num arguit sententiam prius<br />
•^5 a nobis recitatam incertam aut falsam esse? Non, Sed simpliciter proponit<br />
nobis miseriam nostram, qualis est in oculis nostris, non qualis est in oculis<br />
Dei. Cum supra diceret: Tu dicis: Revertimini, filii bominum, Statim sub- is. 3<br />
iungit: Quoniam coram te mille anni sunt sicut dies hesterna.<br />
At alia ratio est, si sequaris nostrum iudicium et rationem nostram.<br />
30 Sicut enim aliud est, videre sigillum, quomodo in gemma aut auro sculp-<br />
tum est, Et aliud, quomodo in cera exprimitur (Deus, ut utar similitudine
534 Enarratio Psalmi XC. 153i35. [1541.] (Ps. 90, 6)<br />
Hslest, ut est in consipectu Dei, rever8[0 et avers^o, quia addit: 'Mille anni<br />
0.9 sunt' etc. Econtra apud nos anni ein anbet anfe^en, Ut infra: 'Consumpsi-<br />
mus'' etc. Ipse inspicit sigillum, ut geft^nitten; alia facies dext[era et<br />
sinistra sigilli. Quod apud nos nox, apud ipsum dies, apud nos temporale,<br />
apud ipsum eternum. Ideo utrumque ordinem tractat, hie de humanis »<br />
miseriis, morte. maledicto, sicut est in oculis nostris. Hie sie ; 2)Q» c» ba<br />
^tn ftitbt; plus observamus mortem et brevitatem quam vitam, quae sunt<br />
calamitatis; haec natura nostra, quae ingrata est in bonis et impatiens in<br />
malis, ilalorum semper tenacissiraa, bonorum obliviosissima; fingit nos:<br />
1. g^et, iDcd^ft graä, post hyemem folia ex nudo ligno in arboribius, quasi lo<br />
1 über addit tteht dicit, quod 'coram Deo' 2 über nos stehx IfiS Oiet ein anber an-<br />
fe^en quam coram Deo 3 über gefi^nitten steht ift über alia steht toii ft^cn eS alltin<br />
ouff bem Xoaiß 4 über Quod sieht 2Ba8 über nox steht raors über dies sieht vita<br />
temporale «6er (eterLnum) 5 über apud steht non temporale apud eum zu 6'6 Sic igitur<br />
dicit de miserüs humanis, sicut est in oculis nostris. Sa g^et ti \o jU viit Strich zu £al<br />
Z. 6 rh 6 miseriis o 7 über brevitatem steht miseriam zu 8 Natura humaua<br />
ingrata in bonis, impatiens in malis r 9 über tingit steht Sic ergo 10 über gl^et steht<br />
nie ti if)tt in cre^atura: ba über gtai steht bai, dazu aui ber bäiTen erben, ibi ex nihilo<br />
fit aliquid rh<br />
') Nach <strong>Luther</strong>s Bibelübersetzung.<br />
Dr] hac, ipsam gemmam inspicit, Nos tantum formam gemmae seu sculpturam<br />
in cera oculis nostris possumus videre), Ita, quod in conspectu Dei vita<br />
est, in nostro conspectu mors est, Quod apud nos temporale est, apud<br />
Deum non est temporale, Quod apud nos aeternum est, apud Deum non<br />
est aeternum. u<br />
Ad hunc modum loquitur hie de miseria hominum, sicut est in oculis<br />
nostris. Ibi videmus, quod, qui bodie vixit, cras moritur. Praeter et ultra<br />
mortem hanc ratio nihil vidot ampliua et semper magis intenta est in<br />
calamitatem et miseriam quam in vitam. Sic enim natura sumus, Ingrati<br />
in bonis et impacientes in malis, Malorum tenacissimi et bonorum, ut sie m<br />
loquar, obliviosissimi<br />
Nam vide Naturam rerum, in quibus quotidie vivimus, quas videmus,<br />
tangimus, quibus fruimur quotidie. An non ex terra, imo ex lapidibus et<br />
montibus enascitur frumentum, vinum et quicquid usus huius vitae postu-<br />
lat? Revera igitur ex nihilo fit aliquid. Sic ex sterili et informi hiome fit n<br />
foecunda et amocnissima aestas, ex nocte fit dies.<br />
Haec est mutatiu Creaturae perpetua. Sed hanc nogligimus ferc in-<br />
grati et convcrtimus oculos ad illam altcram mutationem, quae tristior et<br />
miscrabilior est, ubi aliquid mutatur in nihil et de esse ad non esse.<br />
Hoc Moses hie significat. cum iiostruin iudiciuni sequitur et con- so<br />
ciunalur Primum de miHerabili conditiono huius vitae, Deinde de morte.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 6) 535<br />
Hsjex nihilo aliquid, morte vita, hyeme aestas, sie t!p[icuraei. Ubi omnia<br />
florent, arescunt. Est ergo miserabilia cursus vitae humanae ad mortem.<br />
Ista obscuratio et transmutatio, vicissitudo manet apud nos. Sic genus<br />
humanum g^jet tDte tag et nac^t, lutnter et fomet. Hoc tolerabile, si sie<br />
5 mutaremur ut in ext[erno iudicio fomnter in ttJtntet, econtra. Sed hoc<br />
miserius, quod hec in nobis sunt ira: gramen et foenum non arescit et<br />
dies et noctes per iram divinara, sed beneplacito Dei. Sonn occidit et<br />
surgit mit freuben. Omnes creature habent suum benepla[citum, suum<br />
cursum benignitate. Sed in önferm ©omer et lüinter etc. est ira. Et hoc<br />
10 accedit Epitasin orationis, in qua conqueritur de humana miseria. Ibi<br />
monere et flectere ludicem summa vi, Eloquentia: Nonne 1 groffer gantet,<br />
quod önter g^en, ac essemus gra§, blettet am 6aum? Sumus tantum ad<br />
mortem nati; hie conspectus noster, quia tantum oecasum ridemus. Ista<br />
1 miseria, quae etenb gnug mad^t. QLuasi d[icat: quid facit cum istis, qui<br />
2 vier florent steht post florem fettä luibex o6 3 über genus ateht transmutamur ex<br />
nibilo in aliquid 4 tolerabile geändert in tolerabilius zu 4 ff. Mutantur quoque aliae<br />
creatnrae. Sed hominis mutatio est miserrima, quia ex ira dei irrogata r 5 mutaremus<br />
über [ommer steht tag tnn nac^t 6 hec c wi haec über arescit steht mutatur nee<br />
7 über beneplacito steht in über occidit steht gfiet auff Btib fintet 8 über suum {2.J<br />
steht dies habet (beuepliacito) benignitate 9 Hier benignitate steht in über Bnfemi<br />
steht nostro occasu über etc. steht fd^taff Bnb toai^en zu 9llO Epitasis psalmi, quod quasi<br />
blasphemus hie sit Moses contra deum, qui tantis calamitatib[us in hac Tita et post etiam<br />
morte hanc miseram naturam oppressit r 10 über Epitasin steht Sic incipit hie ad Epi-<br />
tasin narrationis perrenire zu 11 Sa g^en im bie äugen »Bet, ba§ et >)L"f"tn §L'"n ©[Ott<br />
fd^iet etäUmct vom unteren Rande der Seite zu grojjct hingewiesen 12 über g^en steht<br />
foHen 13 über Ista steht miserabiles honiines 14 über 1 steht ift ein über etenb<br />
steht miseros über facit steht toitt ' bod§ mit ben atmen teutcn anheben ?<br />
') = willst du.<br />
^P Admonendi autem hie iterum sumus de differentia eius mutationisj<br />
quae in Creaturis reliquis est et quae in nobis est. Nam quod nos mutamur<br />
et sicut foenum subito concidimus, haec est irae divinae mutatio.<br />
Foenum autem non sie mutatur per iram Dei, sed sicut ex ordinatione<br />
Dei surgit, Ita iterum perit sine sua molestia et sine ira Dei.<br />
ao Sic dies habet cursum .suum ex bona voluntate Dei, Sed quod nos<br />
mutamur et vertimur in atram noctem, hoc accidit ex ira Dei.<br />
Ad hunc modum nunc Moses pergit ad Epitasin negotii in narratione<br />
sua et non sine lachrimis conqueritur de onere irae Dei, Quasi dicat: An<br />
non extrema calamitas est solum hominem praeter exemplum omnium<br />
2s reliquarum Creaturarum vivere sie calamitosam vitam et postea in ira Dei<br />
perire ?<br />
Miserabile est, quod homo est sicut foenum et citius moritur, quam
536 Enarratio Psalmi XC. 1634/35. [1541.] (Ps. 90, 6. 7)<br />
^^Itarn miserabiles, qui florent et postea arescunt? ?(ob. : 'contra folium<br />
ostendis.'* [581.241''] Ideo in ista narratione videt^ur jdgiex ut blasphemus.<br />
Ideo 8ui nattn sumus in nostra iniseria et calamitate, quod fiunt ista ira<br />
tua. Nos obruti casu, calamitate perpetua, post morte. quae etiam tolera-<br />
bilis. si deesset peecatum nostrum et ira tua, quae addita exaggLeratione. &<br />
©te^et t)[n|crm §Lerrn ©[Ott ha§ ttot an, quod quasi miserum folium aridum,<br />
quod rapitur, et tamen litigare debet cum omnipotente Deo? Ibi<br />
Epitasis ergo orationis.<br />
V. 7 'Consumimur et furore': 'Consumi': ntuft h)ir fiit lieB n{)emen ; sed baB<br />
h)it jo 'plo^Utfj ba ^tn''^ faüen, cum tcrrore tuo subito rapimur, hau ijüben \o<br />
blettet, graä, animalia nic^t. Ideo calLamitas infinita et inaestimabilis, quod<br />
cum nostris cala[mitatibu8 sint coniuncta peecatum et ira divina. 2)q| ^at<br />
1 ^un, ganS nic^t, sed habent ordinationem, benepl[acitum. Non nocet<br />
1 über arescunt steht toitb fd^it blasphemus in narratione zu 1 Hiob zu 3o6 rh<br />
zu 3 Ci t^ut jd^iet ju Siel Onb murt ^eimlid^, ia am oberen Rande der Seite 4 über Nos<br />
ttehl €inb loit nid^t arme, elenbe leuie? über quue steht sed ea esset zu 4l5 tolerabile<br />
esset, si essemus sicut t'ulium r 6 über quod aleht lianc miseram naturam fo legt?<br />
7 über rapitur »leht vento über Ibi steht Ea est 8 über orationis iteht narrationis<br />
9 für c au» öux über boi steht 'praecipitarl', boä zu 9 'Quoniam in ira tua' vor 'Con-<br />
sumimur' r 10 über ()lo^lid^ steht fd^ncS über cum steht et consumimur 11 über<br />
animalia steht fd^af, |d^etiS über cal^amitas steht miseria zu 11 humaua est vor in-<br />
finita r 13 über ordinationem ste/it it<br />
') Druck S. 654, 17. ') Psdlterrevisioii 1531, U. A. Bibel 3, 114, 18.<br />
ür] recte didicit vivere. Sed in hoc foeni melior et foelicior conditio est, quod<br />
oritur et occidit Deo favente et ridente. Nos, sicut iam dicet, in ira tua u<br />
consumimur et sustinemus intolerabile onus, quod scimus Deum nos odissc<br />
propter peecatum.<br />
SEPTIMUS VERSUS.<br />
V. 7QUONIAM IN IRA TUA perimus Et in furore tuo terremur.<br />
HAEC, ut dixi, est Epitasis negocii et ostendit differentiam inter w<br />
hominem et reliquas creaturas. Quod ita consumitur homo et celeri curau<br />
per iram Dci rapitur ad interitum. hoc non foenum, non flos, non volucrcs<br />
codi, non bcstiae terrae patiuntur, sed solus honu). Is sentit cum sua<br />
morte et reliquis huius vitae calamitatibus etiam coniunctum esse peecatum<br />
et iram I)ei, Ubi econtra tauri, oves et omnia nnimantia ex ordinationo «<br />
Dei, quae ox beneplacito ])r()ficiscitur, perount sine suo peceato, sine<br />
Dei ira.<br />
Ilaec ferc ostendunt in Mose scnsum blasphcmini', Nisi oiiini in hoc<br />
Bcnsu oHtendatur lumen gratiae, impossibiie est non sequi despcrationem
Enarratio Psalmi XC. 1.034/35. [1541.) (Ps. 90, 7) 537<br />
Hs] peccatuin, mors, quia poccatum non habcnt. lam incipit sensus blas-<br />
phemiae. §te »eil bei ftricE om ^ertften t)nlten ' ; si entjloel) bred^e, est blaa-<br />
ph|emia et mors aeterna; quando ista blaspi^hemia venit, quod deo feinen^<br />
iram cxprobLramus, non longo a blaspliomia. Natura non potest ferre cogi-<br />
5 tationem huius versus. 35nf(^ulb|i{je natura non potest ferre: 1 @ah3 mac-<br />
tandus f(^rel)et, arbor; quid foltert \X)XX etc.?, qui non mortificamur in inno-<br />
centia, sed in ira d^ivina. Ideo quaerit aut viam contemptus vel blas-<br />
phemiae. Dialogus Epicurus: Est ibi remedium: dementia vel incredu-<br />
1 über peccatum sieht ira über lam sieht sed liic ift bct iomet bo Ij'J über blas-<br />
pheiniae sieht fl^et on 2 fite bis Z. 5 versus unterstrichen ' ^ettftcn über Reiften 2l3 über<br />
blasphLemia steht desperatin 3 über quod steht bol moit Utnjcrm fliEttn ®|^oU 4 über<br />
exprobLramus steht fo oufftuctt über non (U) steht !on§ nic^t afig^en sine munnuratione über<br />
Natura steht humana 5 über SBnid^uIbiigc natura steht Innocens creatura über ferre steht<br />
suas passiones 516 mactandus c aus mactanda * zu 6 Haec cogitafio non potest esse<br />
in Corde sine murmure contra deum. Natura, ne quidem innocens natura, ut pecudes,<br />
arbores, possunt suam mortem ferre sine clamore et gemitu. 6? fettetet bnb Inorret olteä r<br />
6 über arbor steht (nacEt über etc. steht t^un über mortificamur steht occidimur nach<br />
mortificamur steht nochmals non in geändert in et, darüber peccato 7 über d[iviua<br />
steht 1., dabei 2. iai tan natura nii^t txtxaQtn Cldeo' «6er quaerit «ie/t« ratio TjS über<br />
blaspbemiae steht viam 8 über Dialogus steht 2 über Epicurus steht I über EpicuruS<br />
steht Erasmi mit der Ziffer 3 zu 8 zu ibi ist habetis Epicurum Erasmi. Epicurus,<br />
Dialogus Erasmi.' Is dicit: 1. Cbristiana religio habet Tantali lapidero : Est eis post has<br />
cala^mitates e(x)ternus iguis. Vide C\asparum C[rucigerura' vom unteren Bande der Seile<br />
hingewiesen 8 über remedium steht 2. [entsprechend der Ziffer 1, in der voranslehenden<br />
Variante] über remedium steht est<br />
'^ D. h. ist am straffsten gespannt und vrird darum bald zerbrechen; Wander 4, 911:<br />
Strick 35. •) Der deutsdie Vortrag <strong>Luther</strong>s tritt in diesevi Genus zutage. ') Ge-<br />
dankenfortschritt. *) Mit „©aW" iihereinstimmendes Genus. ') Dem Abschnitts-<br />
zeichen entspricht der Druck unten Z. 18. ') Coli, fam., Epicureus, in fine. ') Ver-<br />
iveisung auf Oruciger; oben 8. 479.<br />
Dt] et summam blasphemiam. Quis enim irae Dei meminisse potest sine<br />
10<br />
murmuratione?<br />
Etiam innocens Creatura passiones suas non potest ferre sine molestia.<br />
Suem si mactes, clamore ostendit impatientiam et dolorem, Arbor, cum<br />
succiditur, non sine crepitu concidit.<br />
Quomodo igitur natura humana haue cogitationem irae Dei sine<br />
15 lachrimis, sine murmuratione, sine summa impatientia sustineret? Quomodo<br />
aequo animo toleraret mortem, quam seit se propter peccatum et ex ira<br />
Divina pati?<br />
Katio igitur aut viam contemptus ingreditur aut viam blaspbemiae.<br />
Extat in Colloquiis Erasmi Dialogus, quem inscripsit Epicurum. In eo<br />
ao disputatur de religione Christiana, quod habeat lapidem Tantali, Siquidem
538 Enarratio Psalmi XC. 153435. [1541.] (Ps. 90, 7)<br />
UsJlitaB.^ Non potest ferre istum sensum ire in calamitate. Satis grave,<br />
quod in terris habemus omnes piagas contra nos. Insuper p[eccatum et<br />
ira divina brauff legt. Nonne satis pestis? Democ[ritu8'* et Epicurua: Sis<br />
demens, i. e. ne sentias, vei, si aentis, ne credas, i. e. non eures; Ut liberet<br />
se ab isto sensu ire, peccati et in morte et cala[mitate; facile est consu- '<br />
lere: sis demens et incredulus. Quid, si, Epicure. tua sententia fallat et<br />
inveniam iram post mortem? Sed: mu§ lüd^t bran gebcndfen! 3(0, ba§<br />
tl^utä nid^t. [S3l. 242»j Quid discriminis hie et illic etc.? Horret et frendet<br />
natura, quod adhuc Dominus, quem timere debet post mortem. Cice|ro:<br />
Illum sempitemum Dominum, quem finx[it super cervices nostras etc.' "<br />
1 ire c in irae 2 über in iteht bic über piagas steht mala über nos steht et<br />
post mortem ipsam über Insuper steht Sed quod ultra baec deus nobiscum irascitur, qai<br />
Bumus in cal^amitatibus, morte 3 über satis $telU uuu» morbus über pestis steht inopia<br />
etc. Sa§ ift naturae ju {d^ner zu 3 Kpicurus tales cogitationes ant contemnendas docet.<br />
aut desperat r 4 über sentias steht vel incredulus liberet c in liberes 5 .se c in te<br />
morte c aus mortis über facile steht S)al t^ut? o6et nid^t zu fi/r ut non possim esse<br />
incredulus, et illa post mortem zu iveniam rA; dazu über inreniam als Fortsetzung quae tu<br />
doces contemneuda 7 muä c in bu mufl 8 über Horret steht Sic 9 über Dominus<br />
stellt fot in celo \tin über Cice^ro steht Sicut in 10 über super cervices nostras steht<br />
in cervicib|Us nostris, mit Strich zu Dominum gezogen zu 10 De natura Deorum; rectius:<br />
— Velleus* dielt liinter etc. rA<br />
») Oben S. 637 Änm. 6. ») Vgl. Anm. 1. Dazu Cicero, De nat. deor. I, 43.<br />
•) De nat. deor. I, 16.<br />
Dr] post calamitates huius vitae etiam ignem aetemum minatur. Huic malo,<br />
inquit, quod potest aptius remedium esse quam incredulitas aut dementia,<br />
ut non crodas haec vera esse?<br />
Ad hunc raodum Ratio disputat. Intolerabile enlm videtur esse et<br />
indignum Divina sapientia et bonitate, quod post incommoda huius vitae n<br />
etiam aeterna mors metuenda sit, Idque ex ira, quod Deus hominibus sie<br />
calamitosis etiam irascitur. Has cogitationes ratio sustinere non potest<br />
sine blasphemia. Consulit itaque Epicurus', ut aut demens aut incredulus<br />
fias Sicque te liberes ab isto sensu irae et peccati in calamitatibus et morte.<br />
Sed o frivolum consilium ! Quid enini, si aut non possis esse incre- m<br />
dulus et metuas, ne, quae hie contemnis, post vitam hanc sentias vera<br />
esse, Aut non possis esse demens, ut nunquam de hoc futuro periculo<br />
cogites?<br />
Ergo Natura aliud nihil potest quam horrere et frendere, quod reli-<br />
quus sit supra nos talis Dominus, quem etiam post mortem cogitur motuere, »s<br />
Sicut Velleius apud Ciccronem loquitur: Imponit iioc modo {'^q. F| cervicibus<br />
nostris sempiternum Dominum.<br />
') Dietrich läßt den oben Z. 3 mitgenannlen Demokrit fort. Dadurch tritt <strong>Luther</strong>s<br />
tiefere Vertrautheit mit den Schrißen der Alten grgeniiber der jüngeren Generation ins Licht.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7) 539<br />
Hs] Sic mui-murat natura. Altera via est, quod impatiens, blasphemat et de-<br />
sperat, et tarnen non evadit; ut Epicurus non evadit contemptu, ita nee is<br />
contemp[tus et de8pe[ratio. Ideo debemus moderari istum gemitum. Non<br />
est malura, istum sensum sentire. No Christiani convertantur ad 'stol^titiam', i'!i«.<br />
s Psalmus, ut vel contemnant vel blasphe[ment. Non fieri poteat, quin Sanc-<br />
torum tentatio sit blasphemiae simillimus Sic lob, leremiLas : 'Maledictus' ; ^n.m, Is.<br />
'tibi masculus' etc., 'quare non mortuus?' Sic intrant. Hicro^nymus : miser-<br />
rimi nos homines prae omnibus bestiis, qui habemus expectare praeter istas<br />
cala[mitates mortem eternam.^ Non est malum, hoc sentire. Sicut libi-<br />
I« dinem sentire est in adolescente, modo gub|^ernet vel ducat uxorem. Et<br />
1 über Altera steht Ea über impatiens iteht Inilb 1(2 über desperat tteht angitur<br />
3 über moderari steht 2 über istum steht et gubernare über Non steht 1 zu 3j4<br />
Sed non est malum, sie sentire iram, modo accedat gubernatio quaedam ad hunc affectum r<br />
4 über istum sensum steht illam iram Ne c aus Non, dahinter debent über Ne steht 3<br />
über Ne steht %aä Won nid^t ö über Psalmus steht ut hinler Psalmus steht ait<br />
über ut steht prae tribulationis magnitudine über blasphe^ment steht deum über Non<br />
steht quanquam 6 über tentatio steht et gemitus 7 über non steht sum über mor-<br />
tuus j(eÄ( 'in vulva' ü6er Hiero^nymus «(eA( Vide C[asparum CLrucigeram ' 8 über bestiis<br />
steht pecudibi^us 9 über sentire steht et sie irasci zu 9jlO Sic libidiuem sentit adole-<br />
scentia et moderari eam debet. Si hunc affectum sentiunt Christiani, et moderari debent r<br />
10 in gestrichen adolescente geändert in adolescentis gubiernet geändert in gubemeres<br />
über gubemeres steht gubernetur et sensus alio remedio moderetur<br />
') Ähnlich Epist. LX ; Migne 22, 590. •) Orucigers Heft; vgl. oben S. 479.<br />
^'] Diligenter itaque Mosi exemplum notandum est, Ut discamus mode-<br />
rari et gubernare gemitum hunc cordis nostri positi in sensu irae Dei et<br />
mortis. Neque enim malum est hoc modo sentire iram Dei, modo ne<br />
vertamur ad 'stulticiara' et prae tribulatione vel contemnamus Deum vel vi u. i<br />
15 blasphememus.<br />
Quanquam fieri non potest, quin etiam Sanctorum gemitus in talibus<br />
tentationibus habeant partem aliquam blasphemiae. An enim Hiobem<br />
excusabimus, cum 'maledictum diem' vocat, 'in quo natus est'? An Hiere- *JJ''ji,'i7'<br />
miam succensentem, quod 'non mortuus sit in vulva matris suae'?<br />
»0 Sic Hieronymus satis duro verbo utitur, cum dicit Homines omnibus<br />
pecudibus infeliciores, siquidem post ceteras calamitatea huius vitae aeternam<br />
mortem expectare vel saltem metuere coguntur. Hae sunt voces<br />
profectae ex corde irato et perturbato sensu malorum.<br />
Non autem malum signum est, sie irasci, modo gubernes hunc motum<br />
»j et regas certa ratione. Sicut enim Adolescens sentit libidinem, Deus autem<br />
id ignoscit, si aut moderetur et gubernet sensum hunc aut uxorem ducat,<br />
Ita in Christianis quoque haerent illi motus murmurantis, blasphemantis,<br />
»
540 Euarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7)<br />
Hs]ö(nfer .^Letr @[Ott ^ot patientiam. Virilis etas cura et solicLitudine quae-<br />
rit opes. Sic Christianis aflfectus murmurationis, dubitationis, blasphemiae.<br />
Sed discamus ista moderari; gentes et impii proruunt vel in contemptum<br />
vel desperationem et laxant habenas, contemnunt deum. Quanquam cogi-<br />
tamus: Velim me non nasci; praesertim quando sentit peccatum: 'Üd), »<br />
•wnttü.se.siquam 'bene' iis, qui 'non nati' — ut Christus de luda — quam mauere sub<br />
,<br />
istis blaspheLmiis. Ideo non est mirum, quando tibi incidunt ' tarn blasphemae<br />
cogita[tione8. Ego sepe expertus, vidi innocentea puellas et mo-<br />
nachos.'^ Ibi necesLsaria moderatio. Quando ista murmuratio in pio cordc,<br />
putat se totum blasphemum.'' Ut adolesi^cens concupiseit hbid[ine, sentit lo<br />
nihil quam libidinem. Sic ira, cura, solicitudo : quando<br />
homo rapitur, etc.<br />
1 über ^at eteht mu3 pat^ientiam ^aBen über cura steht augendiarum opum 2 über<br />
Cbrietianis steht in über aifectus steht est ille 3 über Sed steht Sentiantur xane ista<br />
416 Quanquam bis nati unterstrichen' 4l5 über cogitamus steht Sed nos feramug hunc<br />
sensum, jd^abet nii^t, oi mon fagt, zu Velim hingewiesen 6 über nasci sieht bene liuic,<br />
qui uou est nalus 6 quam (2.) mit Strich zu sentit Z. 5 hingezogen zu 6 ffia left<br />
fid^S nid^t bifputiin. Sicut Augi^ustinus : Melius est simpliciter esse, quam non esse,* — Imo<br />
diversum est melius r " über mirum steht nee debes terreri 8 über innocentes steht<br />
bie finb erjd^toien für jotd^en cogitationibLUs, bo« fie jui etben finb gelundfen' 9 über neces-<br />
saria steht est über moderatio steht gubernatio zu 9 Gubernatio autem est, ut son-<br />
tiamus nos non ideo esse abiectos, quod illa sentimus r 10 über blasphemum steht Sed<br />
ba fut mu§ man nid^t ei{d^te(fen zu 10 Sic puella, quando ardet. etsi non sie velit, tum<br />
nibil sentit quam libidinem zu Ut rh 11 über rapitur steht affectu über etc. steht totus<br />
rapitur, ut sibi videtur, darüber 1<br />
') Der deutsche Ausdruck ,m\\aXLtn' . ') Klostererinnerung <strong>Luther</strong>s. *) TItema.<br />
*) De lib. arh. III, cap. 7; Migne 32, 1280 f.<br />
Dr] dubitantis cordis, Sed gubernari debent, ne, sicut in Impiis, aut in contemptum<br />
Dei aut desperationem abeant.<br />
Augustinus dicit: Melius est simpliciter esse, quam non esse, Sed<br />
institue tecum rationem, et dices Diversum esse melius. Ilae cogitationes u<br />
a blasphemia non multum absunt, praesertim si eis indulgeas.<br />
Saepe autem accidit, et ego in multis hoc vidi, quod, cum sontiront<br />
homines inexercitati has blasphemiae cogitationes, exanimarentur fere.<br />
Quare necesse est gubernari eas. Porro gubernatio vera haec est, ut<br />
Btatuas to non ideo a I)eo abiectum esse, quod istas sentis. Etsi cnini lo<br />
causa aliqua talium cogitationum in nobis est, sunt enim fructus peccati<br />
Originalis, tarnen adiuvantur et augentur etiam a Tentatoro Satana.<br />
Sic saepe accidit piis adolescentibus et puellis, ut ardoant cogitationi-<br />
buH libidinis, etiam contra voluntatem. Quando enim homo arripitur ab<br />
affectu, totus arripitur, ut nihil aliud vidcro, audiro, cogitare possit, quam ji<br />
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7) 541<br />
ilslSed Spiritus adsit; Non ideo peccas, peribis, quod sentis cogitaLtiones<br />
bla8ph[emiae et mur^murationis. Hoc gentes non norunt. Ergo nobis di-<br />
scendum, quod non scmpcr est Concupi8[centiae et vitii, quod luvenis ardet<br />
et vir irascitur, sed agitanti.s Satanae sunt Stimuli, qui sie misere diacrutiat<br />
5 con[8cientiam et car[nem, ut libenter vellet über, et tarnen non potest. 8i<br />
rumpatur', [53(. 242''] Dicat hie etc.: Ibi prudenter gerenda conscientia, ne<br />
approbemus has cogitLationes, ut faeiunt impii: desperajnt. Nolo; non<br />
placet. Et invocemus Deum, quia istae cogita[tione8 immittuntur, non ut<br />
debLeamus secundum eas iudieare, sed ut discas bellig[erare et luctari<br />
10 contra peccatum, mortem et iram divinam. Sunt studia diaboli, qui se in<br />
formam divinae lüaiestLatis, ut heri in Euangelio.^ Deus irascitur pecca-<br />
1 über Sed steht 2 über Spiritus steht 3 über adsit steht fol ba fein et suggeretar<br />
über quod steht quia illa 2 über norunt steht nulla ratio 3 quod bis est o hinter<br />
vitii steht (non semper est) 4 sed (etiam) vor qui steht (Sat^anae) über misere steht<br />
accendit carnem et zu 4 steht stark beschnitten, nach dem. Obigen ergänzbar Ille cogi-<br />
tationes libid[inis n[on s^emper sunt vitia, sed oriuntur sepe a Satana. Sic iiec tentatio blas-<br />
pliemiae am unteren Rande der Seile 5 über ut steht baä einer gern to§ toere 6 über<br />
ue steht sequatur et zu 6 Ibi est optimum remedium d^icere d|^iaboIum hab^ere bie iram<br />
etc., ergo zu Ibi rh 7 über desperaLnt steht sed reluotemur 8 über Deum sieht ut<br />
iuvet non o, dazu ideo zu 8 Quare hoc tantum faciendum est, ne secundum eas iudi-<br />
eemus. Ideo enim solum immissae sunt, ut contra eas luctemur, non ut secundum eas iudi-<br />
cemus r 10 über Sunt steht S)et Seufet tft fonbetlic^ auff ba§ ^onbWeti getid^t : transferret<br />
11 (supra) heri<br />
•) Der Strick, oben S. 537, 2. ') Am Sonntag dem 8. November, ünsre Ausg. Bd. 37,<br />
583 ff., besonders etwa S. 585, 8 f. ; diese persönliche Notiz läßt Dietrich fort.<br />
Dr] In talibus tentationibus gubernatio necessaria est, ut per Spiritum<br />
sanctum nos confirmemus et sentiamus non ideo nos perituros esse, quod<br />
talia sentimus. Neque enim semper concupiscentiae et vitii est, quod lu-<br />
15 venis ardet libidine, quod cor concitatur ira et aliis vitiosis affectibus, Sed<br />
saepe accidunt talia a Satana agitante aniraos stimulis suis et accendente<br />
carnem contra voluntatem.<br />
Saepe enim accidit, ut cupias ex animo liberari impuro motu cordis<br />
et tarnen non possis. Ibi consilium hoc sequendum est, Primum, ut non<br />
20 ideo desperemus de salute, sicut antea dixi, Secundo, ut reluctemur cogi-<br />
tationibus talibus nee eas approbemus aut eis indulgeamus, et simul, ut<br />
per Orationem seriam flagitemus a Deo auxilium. Neque enim ideo<br />
immittuntur cogitationes tales, ut secundum eas iudices et eas sequaris,<br />
Sed ut relucteris et oratione contra pugnes.<br />
25 Sicut autem dico de crassioribus tentationibus libidinis, irae etc., Ita<br />
etiam de hac tentatione blasphemiae statuendum est. Nam Satan ideo<br />
'se in Angelum lucis transformat' et in formam Dei, ut nos abducat ab *""""• '*<br />
oratione et verbo et sie nudos aggrediatur et vincat.
542 Enarratio Psalmi XC. 1534 35. [l.Hl.] (P«. 90, 7)<br />
H8]to[ri, ba3 mul id^ concebim. Postea diabolus urget. Ibi die: Non; iste<br />
obiectiones et blaBp[hemiae non offendunt deum. Ipse seit meam infirmi-<br />
tatem Et docuit in Prophetis, Mose, quod lex sie debeat nos perturbare,<br />
perterrefacere. G§ fol ünfer leljben fein, ut sie inspiciatur, quod sit passio,<br />
non sententia Iudicata; Ut filius non inspicit virgam ut exhereditatem, sed »<br />
cogitans: h)iib Quff ^oren. Sic infirmus: @§ inirb beffer toetben. Ita hec<br />
sunt quidem horrib[ile8 et tristes cogitationes, sed maxime bene, et sunt<br />
gf^jj'jj'gemitus inenarrab[ile8\ Et talis, qui sie oratur, gemitus 'penetrat nubes'<br />
et movet Deum. Non possunt dici, tractari, sed solo sensu sentiri. Ibi<br />
Oportet adesse experientiam. Dionysius scripsit de negaLtiva et affirmativa, lo<br />
1 über baS tUht habet veritatem pro se: Tu es peccator über concebirn ttehi Deus<br />
irascitur peccatoribiiis et peccatis über urget steht fo bringt (r bcnn nad^ et occidit multos<br />
2 über blaspiliemiae tteht raur^murationes 4 über perterrefacere tteht humiliare über<br />
6ä tteht Sai über ut steht iai man ti \o anfe^e zu 4f. Quid sentiendum sit in ta-<br />
libi^us cogitationib[us irae, quod scilicet sint passiones nnstrae, non sint sententia iudicata r<br />
ru 5 res seu »or sententia rh 5 über Ut steht Sicut exhereditatem, geändert in exhaereda-<br />
tionem über sed steht fi^et Biet bie tuten unter sed steht et sperat 6 über infirmus<br />
steht Aegrotus ft^et bbet ben morbum 7 über beue steht qui bene eis uti novit 8 oratur<br />
geändert in orat, darüber ut Moses 9 Ueus über Deus steht divinitatem, &taieet[atem,<br />
baS et muS gncbig fein über solo steht solum sentiri exp[erientia 10 über Dionysius steht<br />
btx fontoft über affirmativa «eAr^Theologia<br />
Dr) Cum tentavit blasphema cogitatione, statim accusat nos: Tide cor<br />
tnum, inquit, quäle sit. An non peccator es ? Hoc cogitur cor affirmare.<br />
Deinde aggregat alia: Igitur habes Deum iratum contra te, Quomodo enim<br />
Deus peccato non potest irasci? Hie si paululum cedas, opprimit te, Et<br />
multos sane hoc modo occidit Satan. "<br />
Gubernatione itaque opus est, ut hosti te opponas et statuas istam<br />
infirmitatem tuam Deo notam esse nee offendi Deum ea, si non indulgeas<br />
ei. Quod autem peccator es et humili confessione id agnoscis, grata Deo<br />
est humiliatio haec, siquidem eani per Mosen et Prophetas docuit et Legem<br />
suam ideo revelavit, ut hoc modo humiliaret nos. m<br />
Quae autem Satan in huniiliationo hac suggcrit vel ad desperationem<br />
vel ad conteraptum et blasphemiam, haec aestimabis, quod sint passiones<br />
tantum et non res seu sententia iudicata. Sic filius, cum a Parente casti-<br />
gatur, non aestimat virgam esse signuni oxhaeredationis, sed, ctiamsi virgam<br />
patiatur, tamen statuit Patrem esse et mauere Patrem, Sic, qui gravi ss<br />
morbo implicitus est, morbo seposito videt et sperat salutem<br />
Ad hunc modum sunt quidem istae cogitationes blasphomiao horri-<br />
biles, et tamen sunt bonae, si modo eas gubernes et iis bene utaris.<br />
efr?«;" Includunt enim istos 'gemitus inenarrabilcs", qui 'penetrant nubes' et divinam<br />
Maiestatem quasi cogunt ad ignoscendum et salvandum. lo<br />
Sentiri haop possunt, sicut reliqua s])iritualia. dii'i non possunt nee sine
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7) 543<br />
H8]ludit: Deus est Ens, est noa ens.* TheolLOgia negativa^, bo§ ^etft ^eilt[9<br />
cteu^, quod eitel ira et tantum illc gemitus. Ista dico, qui futuri sunt in<br />
experiendo vel alios consolando, ut tales possint erigi, quia scriptum<br />
pusillanimes consolari'. Seit 2eufel paratum suis 'telis et 'quaerentem i^p^- « i«<br />
5 devorare', Istis praesertim tristibLus et despeLrationis et blaspLheniiae cogi-<br />
taLtionibus. Ideo debes me audire et ego te Doeere nobis nomine<br />
Christi. Ego scio, quid expertus in hac tentat[ione. Mirabilis consolatio,<br />
1 ba8 gestrichen über '^eiti[8 steht baS zu I l^at öiet bauon flefi^riefien, jiostea dicit<br />
vor Deus rh zu 1 Theologia negativa r 2 cteu^] X, geändert in ge [Ergaiizungasilbe<br />
zu %tiii\J, darüber cteu^ eitet gestrichen, darüber quando deus non ceruitur et adest mera<br />
über Ista steht non frustra admoaeo über qui steht sed propter illos unter qui steht<br />
debent esse hinter sunt ist vel eingeschoben 4 über Seit steht Deus 5 über devorare<br />
steht invadere 6 über Ideo steht So lerne ein G^tift ben anbetn troftcn autoritate divina<br />
unter debes steht ex praecepto dei unter audire steht ego consoler über Doeere steht<br />
ergo crede mihi tu, ego quoque tibi nobis ist gestrichen, darüber in zu 6 Haec<br />
prodest seire ad alios consolandos r zu 6 Ego etiam sum Doctor, sed sensi me erigi uno<br />
vocabulo eius, qui forte nuUum verbum in Sacra scripi^tura didicit. 3ft ein fltoä bing »mb<br />
sacram scrip^turum. Spiritus sanctus ift bo ifq zu Doeere rh<br />
•) U. A. Tische: 1, 302 f., Nr. 644. ») Nach <strong>Luther</strong>s Auffassung.<br />
Dr] experientia disci. Quare merito ridetur Dionysius, qui scripsit de Theologia<br />
Negativa et Affirmativa. Postea definit Theologiam affirmativam esse : Deus<br />
10 est ens, Negativam esse: Deus est non ens.<br />
Nos autem, si vere volumus Theologiam negativam definire, statuemus<br />
eam esse sanctam Crucem et tentationes, in quibus Deus quidem non<br />
cernitur, et tarnen adest ille gemitus, de quo iam dixi.<br />
Utile autem est admoneri et inculcari haec saepius propter illos, qui<br />
15 vel ipsi tales tentationes experiuntur, vel alios versantes in Ulis consolari<br />
debent, Sicut mandatum est in Scriptura 'Pusillanimes esse consolandos', i-Wcff- 5, 14<br />
'Linum fumigans non esse extinguendum', sed fovendum. 3ff.4a,3<br />
Seit enim Spiritus sanctus, Diabolum esse varie instructum et singulis<br />
horis conari Ulis cogitationibus desperationis et tristiciae nos invadere.<br />
so Quare monet et hortatur ubique, ut Christiani divina autoritate alius alium<br />
doceat et erigat.<br />
Itaque inter nos quoque debet esse illa diligentia et Studium, ut tu<br />
me audias ex praecepto Dei et ego te in lucta et periculo positum con-<br />
soler, Ut tu mihi credas et ego tibi vicissim, cum in simili periculo versor.<br />
«5 Sum quidem Doctor et fatentur multi se a me non mediocriter adiutos in<br />
sacris literis, Sed hoc mihi saepe usu venit, ut sentirem me adiuvari et<br />
erigi uno verbo Fratris, qui se mihi nuUo modo putabat parem esse. Ingens<br />
enim pondus est in verbo Fratris, quod tempore periculi ex Scriptura pro-<br />
nunciatur. Habet enim Scriptura inseparabilem comitem Spiritum sanctum,<br />
jo qui corda varie movet et erigit per verbum.
544 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7)<br />
2^8|quando Epaphroditus funbc PauLlum ttoften. Et in Actis. Nos 'invicem<br />
ajfiii<br />
«M.as.ismembra',<br />
I. ftor. 13, V6; 23<br />
fratrea in Christo, firmi et 'infirmi"; firmi beine, ' et alii tteifdb,<br />
i 1-7'<br />
vel önrein fleifd^.<br />
[übl. 243'] Ergo venit Moses ad summum affectum in narratione.<br />
lam dicit; Sieber §etr, consumimur, sumus miser^rimi et accedit praeter- s<br />
ea ira tua. Hec ratio nescit et hoc verbo irae differt mors nostra ab omnib|^U8<br />
aliis mortib^us et calamitatibus. Nihil, quando ^un, ganl, Nihil, quando<br />
Epicurus moritur. Sed Christianorum ; sciunt hanc cala[initatem esse iram<br />
divinani. Quid ego contra deum? Ego prostratus et obrutus raiseriis<br />
huius vitae. Nullum animal ut Christianus, qui semper incedit in ira, morte, lo<br />
1 unter ttoften steht 'iratres e Koma etc. solo aspectu' über in Actis steht ciap. 28.<br />
2 über alii steht infirmi über fleijd^ steht firmi foOeit iufirmos ttOflcn zu 3 unter fleifd^<br />
steht ossa carnem l'erant, bcnn man mu§ bium6 bie najen n\i)l ttieg loerffcn, ba§ fie logig ifl<br />
am unteren Bande der Seite zu 2 am unteren Hände der Seite steht noch (Uionysius de<br />
Theologia affirmativa et negaÜTa), zu S. 542 Z. 10 gehörig 4 vor Ergo steht lam über<br />
summum steht Epitasiu .<br />
über<br />
narratione steht quo suam cogiitationeni offert deo ad permo-<br />
vendum eum zu 5 Homo mi.serrima creatura, quae praeter alias iiitinitas, cal^amilates<br />
eliam limore mortis solus tcrretur r 6 Hec geändert in Haec irae c aus ire " über<br />
ganS steht ftttbt 8 über Cliristianorum steht mors über sciunt steht enim über calamitatem<br />
steht et mortem 9 über Ego stellt qui iam über obrutus steht sum lu 9 S)a iot itx<br />
attn tnenfdi fed^ten contra deum vor Quid rh zu 10 quae si non cssent, tamen soliis<br />
timor mortis satis esset cala[mitati8; ba§ ^at [onft fein bestia ntd^t hitUer vitae rh<br />
...<br />
^"1 Sic consolati sunt S. Paulum Timotheus, Titus, Epaphroditus, Fratres<br />
I.tllrn S,6f. . . , j. , •<br />
2 »or.7,6e Roma euntes ei in occursum, Quanquam multis modis uoctiorera et exer-<br />
95i)ii. a, 25<br />
*P8 3s,i5citatiorem in verbo Dei. Habent enim etiam summi Sancti tonipus suum,<br />
in quo infirmi sunt, alii autem firraiores.<br />
1 aoM2,32 lam haec perpetua Lex Christi est et Regula, ut firmi portent infir- u<br />
miorcs' sicut ossa carnem. Sicut enim nemo ideo Nasum abiicit, quod<br />
impuro phlegmate abundat et quasi cloaca cerebri est, ita etiam infirmi<br />
tempore infirmitatis sunt pars regni Christi, qui non ideo abiiciendi, sed<br />
fovendi, sanandi et erigendi sunt.<br />
Sed redeamus ad Mo.scn. Is nunc vere est in Epitasi negotii, Itaque 30<br />
cogitationes suas libere exponit Deo, Ut eum postea facilius flectat ad<br />
ignoBcendum et salvandum.<br />
Quid, inquit, sumus nos homines, quo» ira tua occiditV l'rofccto mors<br />
nostra omnibus non solura aliorum animantium, sed hominum quoque raor-<br />
tibuB et calamitatibus atrotior est. Quid enim est, quod Epicurus moritur ji<br />
qui non solum Deum esse nescit, Sed etiam calamitatem suam, quam<br />
suBtinet, ignorat?<br />
Sed Christian! et timentcs Dei homines norunt mortem suam cum<br />
reli(]uiH huius vitae calamitatibus esse iram Dei. Ittique coguiitur cum
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7) 545<br />
Hs] fri|ft fic^ U8q[ue ad mortem. Uli contra ut lob; 'In momento' etc. Nos^iobai. 13<br />
vero maceramur quotidianis pavorib[U8 et incertitudine mortis et vite omni ».«" 6, « ft.<br />
momento. Ideo 'fei) bn§ gnebig' et Batitn^exjtg; hoc dicit aolum Moses etc.2!-'3<br />
SGßenn nion§ erferet, non erjd^reden, quia illa erit petitio Mo8i[8: ^aä)i<br />
i bn§, ut an beit ^ iram 'gebenden'. Istis turbis nos Deus obruit. Sunt aliis « «2<br />
in exemplum, sed non terrentur aeterna morte, ira, ^ig, PestÜLentia,<br />
fran^oS''; nihil terretur, sed tantum nur erget per [troff [cn, ut multos 'per-<br />
3"- '-<br />
cussi VO8 et non sensistis', Et non doluistis. SaloLmon : sumus gat 'insensi- ®i«- '^3. ai<br />
1 über lob steht 21. zu 1 lob r 2 über maceramur steht 2. Cor. 6. 3 über<br />
]tt) steht %ä) (Sott über batim^etjifl steht roie ftnb toit \o orm menjd^en über Moses steht<br />
quia gentes et ratio ttciS bouoit ni^tS 4 über tt(c^tecten steht Quando igitur experistis<br />
istum Sensen, non ideo 5 über ut sieht infra über obruit steht tocnn bet cal[^amitatem<br />
no(^ m^et loeien, tarnen non curat 8 über sensistis steht lere. 5. über sumus steht Sic<br />
sumus SoQe feto zu 8 Quia sumus insensibiles, ideo deus sie nos terret r<br />
') Der deutsche Artikel als Zeichen der Kollegsprache <strong>Luther</strong>s. ') Morbus Galli-<br />
cus; vgl. oben S. 486 Änm. 2.<br />
Dr]irato Deo congredi et dimicare de retinenda salute. Sed quid sunt ho-<br />
10 mines iam antea obruti et oppressi miseriis huius vitae? Quae si non<br />
essent, tarnen solua timor mortis satis esset magna calamitas. Nam nuUum<br />
animantium genus exercetur timore mortis sicut homo.<br />
Sed quid dico de animantibus brutis? Impiorum hominum vitam<br />
considera, Epicuri et similium, hi vere, sicut Hieb dicit Cap. 21: 'habitant^ioD 21,9; 13<br />
15 domos securas et pacatas et non est virga Dei super eos, Ducunt in bonis<br />
dies suos et in puncto descendunt ad inferna.' At pii et sancti mace-<br />
rantur per totam vitam variis et mortis et aliarum rerum curis, Urgentur<br />
a Satana quotidianis pavoribus et incertitudine vitae. Norunt enim Deumg. »ot. 6,«<br />
irasci peccatis et calamitatum omnium causam existere peccatum. Haec<br />
20 ratio et Gentes non norunt.<br />
Huiusmodi cogitationes pavoris et irae Dei cum experimur nos quoque,<br />
non debemus ideo desperare, quasi hoc malum esset signum. Nam<br />
infra audiemus Mosen etiam hoc orare a Deo, ut de ira hac 'cogitare' s. 12<br />
possit.<br />
25 Videmus enim, quam horribilis humanarum mentium sit securitas, ut,<br />
quotidianis et durissimis calamitatibus suis et aliorum admoniti, tarnen non<br />
requirant Deum ^, Sicut apud Esaiam est : 'Et non est reversus populus gef. 9, 12<br />
ad percutientem se'. Similes enim sunt porcorum et plane sine omni sensu<br />
nee animi advertunt divinitus calamitates infiigi.<br />
') Dietrich läßt die charakteristiscJien Zeilen 5— 8 der Hs aus.<br />
Sut^exä SDBnle. XL, 3 35<br />
3
546 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7)<br />
Hb] biles'. Non eentimus iatas cala[mitate8 et inflictas ira divina. Ideo agit<br />
i.sHo(t3,i Deus, ut, cum sentis, erfd^[rtdft nid^t. Diabolus in paradiso geftecft ^at in<br />
b|Iut et f[Ietfd^: 'Quare' Deus creavit? quare tu meus Deus? Et sie<br />
Sancti etiam habont cogitj^ationes blasphemiae. Monachi: spiritus blas-<br />
phemiae, quem homo non potest ertragen. Ipsi dixerunt: Wan fol fic§<br />
^unb<br />
nid^t bran !eren, quia a diabolo. Sed non satis. GersoLn : quando<br />
belbS coram '^ eas, si tacetur, fd^to^eigt ^ ; sicut cum genjen. 2)0» ^eifft:<br />
fte contemptu.* In vitis Patrum: §aftu a^c^^ tiC9[el transLVolantes';<br />
Ia8 fliegen, nid^t nl)[teln.'' Sic est etiam hie: volent, vadant, veniant,<br />
1 über sentimus steht advertimus über ira »teilt divinitus über Ideo steht Hoc<br />
2 über ut steht S)o§ toit§ futen über tt\i!jixiift steht Si murmuras, etfd^tiie nid^t ba für<br />
über Diabolus steht Et über in steht qui in fehlt zu 2(3 Et diabolus nos exercet<br />
sicut Evam in paradiso, ut quaeramus: quare facit hoc deus? r 3 über ([tut et f[Cctf4<br />
steht 3nn Onjer flcijdö, Hut önb ^'tS baä zu Quare gezogen über creavit steht me? quare<br />
suni natus über Deus? steht quia non placent facta dei 4 Spiritus geändert in spiritum<br />
ö fic^(§) 6 über Gerson steht dat similitudinem de anserib^us ot canib[us 7 eas] edes'<br />
J^teLtigt ist zu ^d^lDtg ergänzt, darüber forte 8 contemptu c aus contemptum über<br />
contemptu steht alii ex diabolo esse dicunt, sed non satis zu 9 Caffe fic fliegen, (äffe fie<br />
nur nid^t niftetn r<br />
') = hellt. •) Deutsche Grundlage: gel^e ,tiot"=übet. edes (in der Variante) ist<br />
Hörfehler. ') U. A. Txschr. 5 Nr. 6743. ) Erg. vincere. ') Nämlich istaa cogi-<br />
tationea. •) Migne 73, 940. ') = nisten. Wandel- 4, 1660: Vogel 322.<br />
Dr] At vult Deus, ut aaltem mala nostra intelligamus et emendemur plagis. lo<br />
Igitur si sentis ex ira Dei propter peccatum te varie affligi et ideo per<br />
impatientiam quoque aliquando murmuras, noli ideo abiicere animum. Non<br />
i.sHoitj.icnim causa in te solo est, Sed accedit Satan quoque, qui in Paradyso docuit<br />
hominem, ne esset contentus eo, quod Deus praeceperat, Sed ut etiam<br />
causam quaereret, Hinc per impatientiam existunt voces istae: Quare u<br />
sumus nati? Cur nostra non ea conditio est, quae est pecudum? etc.<br />
Hac tentatione vere etiam Sancti exercentur Nee fuit prorsus ignota<br />
tentatio in Monasteriis, vocaverunt cnim spiritum blasphemiae, ac Gerson<br />
varie contra cam consolatur.<br />
Utitur similitudinibus quibusdam, Quod, sicut anserum sibilos negligi- so<br />
mus, Ita hacc quoque, etsi sentiuntur, negligenda et eiicienda esse anirao.<br />
Nam quemadmodum Canis latrans, quanto te ei opponas graviore conatu,<br />
tanto concitatur et furit magis, Ita quoque huiusmodi cogitationes suadent<br />
non esse irritundas indulgendo.<br />
Simile quiddam legitur in Vitis Patrum. Nam ibi docet quidam huius- »i<br />
modi cogitationes similes avibus in aperto coelo volantibus Ac prohibere,<br />
ne huc vel illuc volent, dicit non esse in manu nostra. Hoc autem in manu<br />
nostra esse, nc nidos figant in capillis noatris.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7) 547<br />
Us] immittat diabo[lu8 suas 'sagittas^ — avertas faciem et die :<br />
sunt diaboli iacula . t, i«<br />
et meae carnis, infirmitatis. [Sl. 243*"] Ubi am nibern \ fteigt faton ein. Ibi<br />
3unber ' ; originia peccatum bicft batein, ut tantum fear. Sed Deus promisit<br />
contritis propitiationem et graciam in Christo : Ideo humiliari te, sagittari te<br />
» permisi, ut gemeres ad me; quando suspirium mortis ad me, etc. Moses ina-Motf i«, isf.<br />
mari rubro clamavit. Ego ^ diffisus et abiecissem virgam ; ber tob alter<br />
lag im* auffm ^al§. 'Quid clamas?' Non f(|rel), Sed crede; ba§ "^erl} ()ab<br />
im fd^tt öbir 1000 etc. Ibi tob cum omni populo. Ibi deus: fc^Iag auff<br />
'mel^r'*, 'ba gieng' etc. Ibi spiritus adiuvit eius infirmitatem: 'Quid cla- >• SR»ln
548 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7)<br />
Hs]mas?' Sic fiet, qui noverunt gubemare istas cogitationes. ut in Adol[e-<br />
scentia libido, fures, Tn aetate virili fomes etc., Sic in spiritualibus habet<br />
Diab[olu8 suum proprium negocium: Desperationem. Quando vLidet in<br />
hoLinine verbum, ^cr^ üopft ' an, ut cogitet de ira dei, quo modo hause-<br />
rit g^Qitjen mundum, subiecerit totum genus huma|num peccato et morti.<br />
j. OTotcs, ilbi Seuf[el cum suo 'Quare' et facil incendium in oorde, etc. Hoc tempus<br />
gcmendi, non dandi frena isti cogit[ationi, sed moderare. Nostrum<br />
non est iudicare, cur Deus fecerit. Sed nobis fit, ut humiliemur, ut ex<br />
9f8m. s.ii'aervili' ad 'filialem timorem' veniamus.^ 2)q§ ^eifft narrare. quod calamitaa<br />
2 über libido sieht fomes libidiiiis est in adoilescente 3 über Quando ale/tt Denn<br />
ei fi^et, baS man tett g^en ^imcl' 4 über cogitet steht cor über ira dei steht de hori^ri-<br />
bilibus exeniplis, Sodoima etc. 4/5 über hauserit steht diluvio 6 über gjon^en steht<br />
totum 6 über Zeufiel steht {ompt ber über incendium steht tale, b) \i) nusquam fiUiitn<br />
{an Hoc e in Hie zu Quare r 7 über non sieht non desperandi 8 über<br />
iudicare steht laffe in brumfi ontttottcn vor fecerit ist hoc eingeschoben<br />
') Nämlich diabolus. ') Diese Stelle läßt Dietrich aus und setzt dafür eine andere<br />
ein, vgl. unten die Anm. •) Wohl aus Crucigers Naehschrift, neben der aber die<br />
Bärersche als ebenfalls ecMe <strong>Luther</strong>überlieferung auch ihr Hecht behält; oben S. 4S0.<br />
Dr]tate populus in hanc calamitatem proiectus esset. Ac sentit Moses pari- lo<br />
culum hoc, Itaque. cum ipse ore taceret, tamen Dominus dicit: 'Quid<br />
clamas?'<br />
Sicut igitur Moses in illo periculo non periit nee ideo tentatus est,<br />
ut periret, sed ut adiuvaretur per spiritum et oorde suo clamaret ad Deum<br />
et liberaretur, Ita isti quoque non peribunt, sed liberabuntur, qui sentiunt u<br />
quidem cogitationes blasphemiae et tamen eas gubernant et moderantur,<br />
sicut supra dixi.<br />
Sicnt enim fernes libidinis est in adolescentibus, Sic in spiritualibus<br />
habet diabolus suum negocium, ut eos ad desperationem adducat. Quando<br />
enim videt homincs hoc agere, ut salventur, tunc pulsat corda cogitationibus m<br />
irae et exempiis horrendi iudicii Dei nos subiieientis peccato et morti, ut<br />
incipiant 8e-[Sg-G] cum disputare: Quare Deus nos sie calamitatibus aeternis<br />
oppressit? Iluic disputationi si qui praebent animum et aures, paulatim sie<br />
implentur sensu irae Dei, ut nusquam consistere possint prae angustia<br />
et pavore. »<br />
Quare statuendum est, cum sentiuntur ista, Tempus esse non despe-<br />
randi sed gemendi. Itaque gerne tu pro libcratione, quae certo obvcniet.<br />
Causam autem, Cur Deus ista sie permittat fieri, lube, ut Satan ex ipso<br />
Doo (juaerat. Nobis enim obiiciuntur calamitates illao et onines aliao<br />
i.»or. II 3/ tentationes, ut humiliemur, 'non ut damncmur".<br />
') Dit Stellenangabe ist <strong>von</strong> Dietrich am Rande iles Dr hituiu/e/ugt worden.<br />
'<br />
jo
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7) 549<br />
H8]no8tra sit super omnes, quia sit coniuncta cum ira divina. S)aäi t{)ier jappelt,<br />
sed moritur in benepl[acito dei. Nos, si non credimus, nihil habemus quam<br />
intolcLrabiiem iram dei et eter[nam mortem. Ideo ne inter contemptorea<br />
nee desperantes, sed ut contemnamus per Christum, et tamen secundum<br />
6 carnem sentiamus spiritum impatientiae etc., et etc. Apostoli et prophetae<br />
sensum mur^murationis et impatientiae contra deum, Ut Virgines vicerunt<br />
sexum suum, quem senserunt. Sic Martyres senserunt mortem et terrores<br />
mortis, sed vicerunt. Omnes sentiunt ipsam iram, mortem, sed vincunt<br />
per Christum.<br />
10 Nos consumimur. S)a§ toer önglud gnug, sed: 'in ira tua'. @§ tft<br />
bein jorn.<br />
[sr. 244»]. 'Et in furore' etc. Hoc dictum de terrore et timore mortis.<br />
Si 'timor' mortis nihil, tum 'mors' non timeretur.' Mors esset mortua,<br />
1 nostra c aus nostram über omnes tteht caltamitates über S)aä steht iiat lein Joto,<br />
baS unter 3at)t)ett steht Bot, quando mactatur 2 über credimus steht in deum über<br />
nihil sieht 2 über habemus steht 1 zu 2 desperationem et blasphemiam hinter quam rh<br />
3 über ne steht (Sott Sc(|Ut On§, ne desperemus, sed discamus contemnere per Christum<br />
4 contemnamus c aus condemnamus 5 über prophetae steht et omnes sancti senserunt seu<br />
habuerunt istum 6 über deum steht sed vicerunt 7 über Martyres steht omnes Chri-<br />
stiani 8 über vicerunt steht Sic hie vince über Omnes steht sancti 10 G Nos' über<br />
Nos steht S)a3 ift Me ied§t mortificatio 13 vor Si steht qui r timor mortis ist ein-<br />
geklammert, darüber non esset über mors steht mors esset somnus<br />
>) Der Satz ist wohl wirklich ein <strong>Luther</strong>sches Oxymoron ; vgl. das unmittelbar Fol-<br />
gende. Der Druck Z. 28 gibt die Variante wieder. V unbeachtet.<br />
Dr] Atque haec causa quoque Mosi est, quod sie intendat narrationem in-<br />
15 stitutam et calamitatem hominum exaggeret super omnes alias calamitates,<br />
ideo, quia est coniuncta cum ira divina. Qui igitur se non erigunt fiducia<br />
misericordiae Dei, Hi nihil quam vel desperationem vel blasphemiam sen-<br />
tient. Atqui Dei voluntas non est, ut desperemus, Sed ut per Christum<br />
vincamus ista, Sicut Apostoli et alii Sancti similes tentationes vicerunt.<br />
20 Sic senserunt sanctae Virgines sexum suum, Martyres senserunt dolo-<br />
rem suppliciorum, Sed utrique gubernarunt sensum hunc et vicerunt.<br />
Ad hunc modum omnes Sancti sentiunt istam iram, sed per Christum<br />
etiam vincunt. Pertinet enim sensus ille ad mortificationem. Satis magnum<br />
malum est consumi, Sed consümi per iram Dei, id vero est, quod<br />
35 ratio humana vincere nescit, Nisi per verbum Dei erudita et per Spiritum<br />
sanctum adiuta sit.<br />
Altera pars huius Versiculi: ET IN FUROEE TUO TERremur,<br />
Proprio loquitur de terrore mortis, qui si non esset, mors vere esset somnus<br />
quidam. Sicut enim Serpens mortuus speciem serpentis retinet, sed veneno
550 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7)<br />
Hslut serpens mortuus sine veneno.^ Sed timor mortis est mors humanae<br />
animae. Ille, dcsperatio, horror est ipaa mors. Nos libentius hie ia terris<br />
leiben cum Mose quam in ultima hora. Qui vivimus in miseris terro-<br />
».«ot.7,sribLU8: 'Intus pavores' etc. (5§ gebort, ut insensatos. vet^erem hominem<br />
auffrtecift. Si ruten non fielffen, 3u6et'' ftangen, fd^tnebel, bonner, bli^,<br />
^ett[tjd^ feur, ut iste inaensatua terreatur. Ubi territus, factum est, quod<br />
fieri debuit in hac parte. Ibi perdura et convertere ad Christum. Sic<br />
«f. 51, »David sensit. Nos infeliciorea omnibus creaturis, quae etiam mutabilea per<br />
benepl[acitum dei. Sed nos terroribus et hor[ribilibus minis divinae irae.<br />
2.^ Cala[mitas, quod peccatis sumus obruti. Sic non bestiae.<br />
1 über ut steht sicut über timor tteht 2, darüber ille mit der Ziffer 1 über mortis<br />
lieht est venenum vüi der Ziffer 3 est gestrichen, darüber et ipsa 2 auimae o über<br />
desperatio eteht 2 über horror steht 1 unter mors steht ®ott flefet, ne feramus eam in<br />
ultima hora, sed potius in hac vita et murmm, dazu remus potius cum Mose et Paulo zu<br />
'Intus* Z. 4 rh über hie steht volumus 4 über GS gebort, ut sieht ©i^abet nid^t. 6S<br />
geboret ba ju, hai mon über insensatos steht et 5 ouffmecitt am Rande beschniuen<br />
vor Si steht quia r hinter ^elffen ist ttil eingeschoben, darüber VMi man nemen zu bje<br />
M[agi8ter V[itU8*: Item, loenn corporales poenae nidjt ^etfftn, muä mon zu %tU\\\Si rh<br />
7 über perdura steht ^att fefl, ne despera 8 über Nos steht 'Siai ift ein calamitas uiuer<br />
infeliciores steht sumus über etiam steht sunt über mutabiles steht sed uon in ira, imo<br />
10 2. bis obruti unterstrichen^<br />
») Ähtüich Wander 4, 222: Schlange 26. ^ Unsre Ausg. Bd. 22, 457 zu S. S4, 20.<br />
•) = Duplex. •) Jiörer zitiert DietricM eigenes Kollegheß; vgl. S. 478. •) Wieder-<br />
aufnahme des Grundgedankens.<br />
Df] caret nee nocere potest, Ita Mors vere mortua esset, si absque hoc terrore<br />
esset, qui vere est quasi venenum mortis.<br />
Orandum itaque est, ne hanc terrorem feramus in ultima hora, sed<br />
potius in vita, etiamsi sine muriuure eum ferre non possimua. Sic Paulus:<br />
5<br />
j. Bot. 7, 'Foris pugnae, intus pavores'.' Opus autem est per vitam pavoribus his n<br />
ad mortificandum et excitandum veterem hominom, ne stertat in securitate.<br />
Sicut igitur Pueri, qui virga non posaunt corrigi, fustibus corrigendi<br />
sunt, Ita quos corporales poenae non emendant nee docent timorem Dei,<br />
Hi igni infernali et hoc sensu irae frangendi sunt, no maneant inaensati.<br />
Cum primum autem sentiunt iram Dei, ibi in spem vocandi et erigendi sunt. 20<br />
Haoc iam est una calamitas, quae nos omnibus aliis Creaturis facit<br />
calamitosiores, Quae, etsi sunt mutabiles et obnoxiae morti, non tarnen in<br />
ira Dei mutantur sicut nos, qui in terroribus irae Divinae vivimus.<br />
Nunc sequitur altera calamitas, Quod etiam peccatis sumus obruti.<br />
Uanc quoque non sentiimt nee patiuntur reliqua animantia. »<br />
) Die Stelle am Kande angegeben.
Enarratio Psalmi XO. 1534/1535. [1541.] (Ps. 90, 8) 551<br />
Hs] Tonis iniqui|tates': 2)u ft^eft t)n§ ^ell an. Quare sentio Deum iratumv. 8<br />
et paveo a morte audita^, praesertim Cliristianus? Nulla alia causa: quia<br />
ibi peccatum ; 'ignorantia divina'^ est nescire gratiam; tantum videmus in<br />
conscientia peccatum, 'peccati Stipendium mors'. lila non possunt dis-<br />
5 cerni: Peccasti, ergo morieris, i. e. deus est tibi iratus. 'Tu ponis nostrasstom. 6,v3<br />
iniquita|tes in consp^ectu tuo, et abscondita' ': J)a§ önS l^etmlic^ Verborgen<br />
tft, leud^tet l)tUex für quam fonn. S)a§ finb auä) grofje murmurationes. Job<br />
etiam: Quare me reum fac.s et 'innocentem non sinis?' S)a§ finb peccata€iiob9.28<br />
nostra, quae non scimus. Altera murmuratio, quod mur^muro contra deum,<br />
lu quod sentio iram et non possum liberari ab eo. Si quis ore sie loque-<br />
1 über bnä steht e§ scilicet pLeccatum 2 über paveo steht sie audita eingeklam-<br />
mert zu 2 hinter causa ist quam quia peccatum est ibi, 'peccati autem Stipendium est<br />
mors' rh 3 ignorantia] ig* 4 über Stipendium steht est 4/5 discemere über dis-<br />
cernere steht Haec conscientia non potest discernere, sed concludit 7 über fui steht blt<br />
über fonn steht sol C 2)a3' zu 7 Illae sunt actiones et tragoediae conscientiae zu<br />
ffiaä rh ä innocentem c aus innocentes 9 über quae non scimus steht ®ott tief|Ut ön§,<br />
bo§ mir bie funbe nic^t aO fe^cn. Moses hie peccata, dazu Tidit et murmurat rh zu 10<br />
steht 3^^ iDott bet funbe gern to? toetben et non possum am unteren Bande der Seile, dar-<br />
über 1., mit Strich zu non hingeiciesen 10 über non steht Cuius culpa? ö^njetä §[etTn<br />
©LOtlä, darüber die Ziffer 2<br />
') D. h. schon beim Nennen des Wmtes Tod. ') £). h. die Unwissenheit (des Men-<br />
schen) vor Gott, eine Auslegung <strong>von</strong> 'incognita peccata' des Textes. ') So schon 1513,<br />
ünsre Ausg. Bd. 4, 57, 19. *) Diese Abschnittsmarke, mit einem Strich über die ganze<br />
Zeile hin, befolgt der Druck unten Z. 18 ungefä/ir.<br />
Dr] OCTAVUS VERSUS.<br />
PONIS INIQUITATES nostras coram te, Incognita peccatav.s<br />
nostra in lucem sub conspectum tuum.^<br />
DIxit vivere hominem in pavoribus mortis. Cur hoc? quia peccatum<br />
15 habemus, 'Peccati autem Stipendium mors est'. Conscientia igitur cumiRiim.e.ss'<br />
sentit peccatum, aliud sentire et statuere non potest, quam quod iratum<br />
Deum habeat et ideo mori cogatur.<br />
Vocabulum (Elymenu) * significat abscondita vel occulta nostra. Haec,<br />
inquit, tu quasi in claro lumine Solis posita habes et vides nee 'sinis me<br />
20 esse innocentem', Sicut Hiob dicit. ©iobs.ss<br />
Haec quoque non multum absunt a blasphemia, Praesertim si cor in-<br />
tuearis, cum talia verba meditatur. Ostendit quidem se cupere esse liberum<br />
a peccatis, Sed inquit, hoc mihi impossibile est. Cuius culpa? Dei<br />
') Bückübersetzung aus der <strong>Luther</strong>bibel. Vtilg. : Posnisti . . in conspectu tuo, saeculum<br />
nostrum in illuminatione vultus tui. *) IJobs.
552 Enarratio Psalmi XC. 1584/35. IISU.] (Ps. 90, 8)<br />
Hgjretur, ut corde gebendt, diceretur: mit 1000 2eufel[n befeffcn. Gt folt fiä)<br />
juflud^en * cum deo, etc. [S3l. 244*"] 'In lumine' : ßeine ift bir öeiborgen.<br />
2)q ift QEe§ Unrein. Etiam bona opera, quia et terra plana meis peccatis.<br />
'In lumine' : et in lumine vultus tui. £)al fd^einet in actione consciLenriae.<br />
3!ft ö[nfer§ §Lertn ®[Ott§ comoedia, sentire peccatum, mortem etc. Iram<br />
divinam, bo mu» foben Bted^en. Modo homo sie potest orare: quam<br />
«8m. T.Ji'miser homo' in terris! meus pavor! tantum ira, desperatio. Sic gemas<br />
etc. Ibi vides, quod Deus multa peccata videat, quae nos non. praesertim<br />
origi^inis peccatum. Nullus Sanetus in terris, Pau[lu8 Apo8tol(U8, qui auf=<br />
gefeiten et burd^gefLel^en* hoc Orig[inale. Amor, libido non; est incom-<br />
1 über ut corde flebenit steht in talibniB cogtitationibus über mit steht et toett<br />
i/2 über Cr bis juflud^en steht 5)j finb fit, fo ge^t? mit önl zu 2 Hie habetls, quod<br />
nuUus homo videat sua pLeccata omnia, praesertim orig[inis peccatum am oberen Bande der<br />
Seite zu Z. 8 hingewiesen 3 über %a steht 3)a n^(n)t\t Senats über bona steht optiima<br />
über quia steht coelum 4 tui c aus dui 5 über 3ft steht 3)a3 über sentire steht<br />
ha fl'^ell in summo paroxismo Iram c aus S^a / Vortregnahme des folgenden ha] zu 5<br />
Nemo videt magnitudinem peccati orig^inis r 6 über fabtn steht htx ftxiS unter foben<br />
steht es bted^tn zu 6 Ci f^ab«t nid^t hominem sie venire in peccatum etc. et quaeri: %ä)<br />
^Itxx @[ott, quam sum miser mit Strich zu quam rh T meus c aus mee, dahinter con-<br />
iscientiae gestrichen über pavor steht ift nid^tä quam über ira steht damnatio. 8 etc<br />
geäiidert in et, darüber quaeraris bnb Uie bamad^ ein toenig nad^ bem gemitu, fo ^atS nit<br />
not unter vides steht habes zu £ zu Ibi ist llic habetis usic. vom oberen Rande der<br />
Seite, oben Z. 2, hingewiesen 10 über Orig^inale steht Tarnen unum peccatum, dazu Tarnen<br />
nnum peccatum libidinis non potest satis cognosci r non gestrichen, darüber man lanS<br />
nit auffagen<br />
') = zerfluchen. ') D. h. vollständig erkannt.<br />
Dr]8cilicet, qui occultissima nostra videt, Nihil condonat, omnia observat, omnia,<br />
etiam levissima, in rationes suas refert.<br />
Haec cogitatio facit, ut etiam optima opera nostra nobis displiceant,<br />
siquidem coelum et terra videntur nostris peccatis repleta esse.<br />
Haec est Epitasis eius Fabulae, quam nobiscum ludit Deus, ut ambu-<br />
lemua in sensu peccatorum nostrorum et mortis. Non autem malum est,<br />
ut supra quoque dixi, sentire haec, conqucri de calamitatibus suis et iudi-<br />
carc, quod nihil in nobis sit quam damnatio. Conqucraris sanc sie et<br />
gemas, Deinde etiam hoc coneris, ut secundum gemitum huno instituas et<br />
regas vitain tuam, tum fiet, ut sentias salutem.<br />
Porro hie praecipue observanda haec sententia est, quod nullua homo<br />
omnia sua peccata videre poasit, Praecipue si magnitudinem peccati Origi-<br />
nalis spectes. Neque id mirum est. Quis cnim unicum peccatum libidinis,<br />
Omnibus notum, satis describere potest, etiamsi omnes cssemus Poetae<br />
Virgilio vel Ovidio parcs?
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 8) 553<br />
Hs] praehen8[ibile omnibus hominihua. 'Via adolescentis' in puella[m, i. e. affectus ©»t. so, i»<br />
amantium tan man nid^t etrei(i^en. Quomodo graviora, p|eccatum orig[inis, ut<br />
impatientiam, odia, murmura[tionem contra deum? Quantum baratrum ipse<br />
contemptus etincredLulitas. Coelum et terra imaginemhuius peccatinonvidet.<br />
5 Ideo vocat 'abscondita nostra', i. e. peccata occulta nostra, quae non pos-<br />
sumus videre. Ipse tu vides. Quando conscientia, ift totus mundus jtD enge,<br />
tanta magnitudo lationis peecati. 'In b[oni8 dieb[U8 vive[nte8' etiam, quando<br />
sentimus, ift jU gto§. Omnes nostrae cala[mitate8, quae in aliis rebus temporales,<br />
sunt in nobis eternae, infinitae, mors, peccatum, irae divinae. Hoc<br />
10 doceo te, quia alias non credis, ut ha furentfe|§. Postea: Crede in Christum;<br />
sie sapias et gerne et gemens invenies gratiam, et tum calamitas, mors<br />
temporalis tantum; modo non sis contemptor, sed de8p[eratu8, abiectus;<br />
sie sis nut bemutig, postea mutationem dext^era excelsi etjetgen. Ut habes:<br />
1 über hominibus steht Et Si omnes essent poetae 2 man über Quomodo ateht<br />
fol man erteid^en 3 über impatientiam steht blasphLemiam 4 imaginem o zu 4<br />
3a, ^imcl »nb eiben non satia sant ampla, peccatum est tam magnum quam ille, qui offen-<br />
ditur r 6 über conscientia steht {oint)t 7 über magnitudo steht infinitas 9 mors<br />
c aus morte 10 über te steht inquit Moses bo] baju über baju steht ba§ bu /baju ist<br />
also ofenbar Verschreibung für ba§ buj bid^ über für steht ba [also = ba für/ entfeP<br />
c in entft|et§ über Postea steht dicet 11 über sapias steht 3)u folt n\i)i eWifl btinn<br />
blei6ett 12 non c aus nos contemptor c aus contemptus über desp[eratus steht con-<br />
trituB 13 über bemutifl steht Bnb fein mors bauen zu 13 6i fol nut momentanea tri-<br />
bulatio fein, quae operatur pondus etemae gloriae hinter eijeigen rh<br />
©toti 21.1s<br />
Dr] Ideo Salomo quoque dicit, 'Viam viri' erga Puellam esse investiga-spt.so, i9'<br />
15 bilem, Hoc est, affectus amantium a nemine exponi aut satis dici posse.<br />
Quanto igitur minus poterunt reliqua peccata graviora et spiritualia satis<br />
agnosci, Sicut sunt impatientia in adversis, blasphemiae, murmurationes<br />
contra Deum etc.? Quantum barathrum est sola incredulitas?<br />
Vere igitur peccatum tam est magnum, quam magnus est, qui peccato<br />
20 offenditur. Eum vero coelum et terra non possunt capere.<br />
Merito igitur vocat peccatum rem absconditam, cuius magnitudo non<br />
potest includi animo. Sicut enim ira Dei, sicut mors, Ita peccatum quoque<br />
infinitum est.<br />
Vult autem Moses haec a nobis disci et credi, ut perterrefacti suspi-<br />
85 remus ad Deum pro gratia, ne simus in contemptorum numero, Sed con-<br />
triti et humiliati ad moriendum speremus per gratiam Dei aetemum pon-<br />
dus gloriae.<br />
Qui hoc modo contriti et humiliati sunt malleo Legis, hi possunt in-<br />
formari et doceri, ut illas sagittas Satanae moderentur, cum nos solicitat,<br />
') Die Stelle als Pro. 31. am Rande angegeben.
554 Enarratio Psalmi XC. 153435. [1541.] (Ps. 90, 8)<br />
Hs] 'Mo[mentaueum', 2. Cor. 4.' AIüb contemptoribLus et desperaturia non<br />
ttp^. 6, 16 est consolatio. Sed qui volunt consolari. ut stimulos et 'sagittas' diaboli<br />
ftiob 13, J5 gubernent, Ut Pau^lus vocat, etc. Quare sie 3urnet 'contra folium. quod<br />
«lobT.joa vento rapitur'. {iil. 245»] 'Quare creasti me?' etc.; jd^ab nid^t, loB ein=<br />
faüen, cogita: 'tela' diaboli et fomitem in corde, quae facile 'extinguuntur', s<br />
ut Eph. 6. Non esse malum sentire sublimes motus blasphLcmiae et mur-<br />
[murationis, sed est utile ad contundendos superbos et dirigendos ad spiri-<br />
SRotn.j«, J8 tum gratiae. Christus missus, ut liberet tales, et omnes tales 'tristicias' in<br />
corde suo posuit, ut absorberet pro nobis.^<br />
10. Nuroniii|risj HactLenus aud[ivistis illam Epitasin narrationis Mosaicae :<br />
B. 7'Quoniam in ira tua' etc. et 'peccata nostra sunt in oculis tuis semper*.<br />
Quantum potest dici verbis, tantum ibi dictum e.st. Et tanta res nuUa<br />
eloq^uentia potest melius, altius dici. §at öinfern §Lcrrn ®|Ott fo natu-<br />
raliter etc. et fo jd^atff. Et lanS nid^t IleglLtd^er tnad^en quam hie.<br />
Nisi quod dififerf ab aliis blasphemiis et murmurationibus, quod servat 15<br />
1 desperaturia] desperabundis über desperabundis steht ben lan man nid^t taten, ^tlffcn<br />
2 über volunt tteht informari über ut steht dicitur, ben fan mon (agen stimulos<br />
und 'sagittas' vill Strichen zu Quare Z. 3 gezogen unter 'sagittas* tiehl istas 3 über<br />
gubernent steht moderentur über vocat steht Eph. 6. über Quare steht deus über<br />
jumtt steht hoc, illud facit über fulium steht 'aridum' 4 über \ä)ai steht quod haec<br />
accidunt 5 quae] qui über eztinguuutur steht repelluntur ('scuto') 'clypeo 6dei' zu 5<br />
bj bld^ B[nfet ^L''^'^ ®[Ott mit Jjtogl, est poena peccati hinler cogita rh 6 über Non steht<br />
Sic diücite über sublimes steht istos 7 über contundendos sieht conterrendos 8 über<br />
tales (J.) sieht fie fotten flnob önb piff finben 12113 Et bis potest ist eingehlammerl, dar-<br />
über Nee credo posse tantam rem 13 über altius steht aut «4er dici steht quam hie est<br />
dicta über §at sieht 6t 14 über f(5otff sieht getcb Bnb bie narrationem, dazu fo ^eiS<br />
gemalt, aU man c§ mad^tn tan rh zu 14 Et man zu Et rh 15 über servat steht<br />
adhuc<br />
*) Nicht im Druck, ») Z. 8/9 nielU im Druck; vgl. unten Z. 21.<br />
Or] ut quaeramus causas, Cur sie nobiscum agat Deus, Cur omnem potentiam<br />
etobij.jssuam 'contra hoc aridum folium' exerceat, sicut Hiob loquitur? Incidere<br />
possunt hae disputationes, Sed noli terreri. Hoc potius statuc Esse haec<br />
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.) (Ps. 90, 8. 9) 555<br />
Hs] gemitum filialem. Non detrahit deo apud alios, sed recto vultu et filia-<br />
liter impatiens querulatur et vocat: Deus, 'Tu'. jDa§ ftnb gemitus puero-S). i<br />
rum, qui d[icunt, quod pater dure etc.; sed tarnen fle'^et. Ideo differt ab<br />
impiorum blasph[emii8. Nos miserrimi sumus ira et horrendo iudicio, cala-<br />
5 mitatibus infinitia oppressi ; peecata nostra meruerunt hoc et iudLicium tuum<br />
est sie super peecata.<br />
'Quoniam omnes consumimus dies nostros sicut meditationem'^: lamV.<br />
redit iterum ad substantiam et extenuat valde nostram vitam et annos.<br />
Anni, inquit, nostri sunt in recessu, Ut Virgil[iu8: Optima quaeq[ue fugit<br />
10 etc. 3lennet§ fugere. Vita nostra non vertit faciem, tanquam veniat, sed<br />
vertit dorsum, tanquam fugiat. Est mera fuga et recessus. Et hoc fit in<br />
1 über gemitum aleht illum über filialem steht erga deum unter Non steht vertit<br />
alio faciem, non mit Strich zu detrahit gezogen über alios steht nee blasphemat et ist<br />
gestrichen 2 über impatiens stellt mur^murans über Deus steht deum forte über gemitus<br />
steht flliales rauri^murationes et zu 2j3 Sic diffenint isti gemitus sanctorum a blasphemiis<br />
impiorum r 4 über Nos steht Sententia est über ira steht tua 5 oppre88i(s) über<br />
meruerunt steht sie über et steht (sie) 7 über omnes steht 'dies' 8 über substantiam<br />
steht similitudinem Hier extenuat steht incipit Tapinosin vitae nostrae 9 über Anni steht<br />
©0 flehet? ju hinter quaeq[ue steht (qaeq[ue), darüber fugit miseris mortalib[us zu 9<br />
Virg[ilius r 10 zu tanquam ist si übergeschrieben 11 über fuga steht nostra vita<br />
') Zusammenklang <strong>von</strong> iMtherbihel und Vulgaia; diese sagt: anni nostri sicut<br />
aranea meditabuntur.<br />
Dt] Differt tarnen Moses a reliquis blasphemis, quod adhuc servat gemitum<br />
illum filialem erga Patrem Deum, Non avertit a Deo faciem, Non detrahit<br />
Deo, non blasphemat, Sed recto vultu filialiter murmurat et querulatur.<br />
IS Hoc non faciunt impii in tali sensu irae Dei, Sed quia omnem spem<br />
de bonitate Dei, sicut ludas, Cain, Saul, abiiciunt, Ideo vehementissimo<br />
odio Dei ardent, Deum blasphemant in corde suo et magis magisque<br />
peccant.i Nunc sequitur:<br />
T^ONUS VERSUS.<br />
20 QUONIAM OMNES Dies nostri abeunt in ira tua, Annos v.9<br />
nostros finimus velut sermonem.<br />
VERbum Panu'* (quod nos vertimus pro: abire) complectitur insignem<br />
Tapinosin seu extenuationem vitae humanae. Signifieat enim, quod<br />
vita nostra non vertat ad nos faciem, quasi veniat, Sed dorsum potius,<br />
35 quae celerrimo cursu fugiat, Sicut eleganter inquit Poeta:<br />
Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi<br />
Prima fugit, subeunt morbi etc.'<br />
') Hinzufügung Diärichs. ') «B. ') Oben S. 530, löff.<br />
»
556 Enwratio Psalmi XC. 153435. [1541.] (Ps. 90, 9)<br />
Hsliratua. Et dicit 'omnes annos', qi^uasi d[icat: Si etiam diu vivimus. Non<br />
dico de 1,2, sed de omnibus annis. A peccato Adae U8q[ue ad ulrimum<br />
annum. Et singuli ho[mine8 cum universo genere humano, — est lauter<br />
fuga et recessus: ut significet non durationem unius momenti, status, Sicut<br />
est in aeterna vita, ubi non fuga et recessus annorum omnium. Sic : Tem- s<br />
pora labuntur, tacitis senesLcimus.' Et fugiunt etc. Natura dicit: sunt anni<br />
non morantes, durantes, eed fugientes. Fortasse etiam Mos, es non solus<br />
aut primus dixit, sed etiam priores patres. Nihil dictum, quod non prius.<br />
[81.245''] Nihil de tempore nisi Nunc.^ ^IRogen l^offertig fein!' Si fuga<br />
sola; sed non, sed poena et vindicta peccati nostri. Quod avis flogt, quod lo<br />
vita brevis, sed quia ibi non ira est, ut hie 'furor dei'. 'Consumpsimus<br />
annos sicut meditationem': Est copiosus in extenuanda illa miserrima vita<br />
I über diu sieht tocnn tS \älon long lotetet 2 über A peccato steht A primo anno<br />
post p[eccatani Ade 3 über annum steht mundi über singuli steht omnes anni hoitnines<br />
gestrichen 4 über fuga steht nihil est quam über durationem steht statam über unius<br />
steht Ci fl^et ntd^t ein ouBenfilicf Pit status eingeklammert 6 über in aeterna vit&'stehl<br />
Sed in eterna Tita non erit fuga, ne omnium annorum quidem 6 über senesicimus sieht<br />
annis dicit geändert »n dicere, darunter cogitur sunt gestrichen, darüber quod " über<br />
non (1.) steht sunt 8 über dixit steht hoc über prius steht sit Zu 8 Tota vita<br />
Dostra est fuga, de tempore nostro nihil habemus nisi Nunc als leiste Zeile der Seile hinzu-<br />
geschrieben über Tota steht omnis 9 über Wogen steht "In furore' 10 über non<br />
steht est faga solum 11 sed gestrichen, darüber b) fd^abet im niäll 12 sicut medita<br />
tionem o unter copiosus steht multus<br />
') OM, Fasti 6, 771; tgl. U. A. Tischr. 3, 627, 11. *) Oben S. 525, 1. Nicht im<br />
Druck. •) Ironisch.<br />
Dt] Ita si omnes annos numeres a peccato Adae usque ad ultimum articulum<br />
temporis, videbis omnes illos annos cum universo genere hominum<br />
nihil esse quam recessum et fugam. Non est duratio atata aut fixa, Sed u<br />
ut Poeta dicit:<br />
Tempora labuntur tacitisque senescimus annis.*<br />
Ilaec Moses non primus nee solus docuit, Sed a Patribus accepit. qui<br />
omnem vitam compararunt celerrimae fugae.<br />
Sed longo gravissimum est, quod non solum dicit fugere vitam, Sed »*<br />
illam fugam esse etiam poenam a Deo irato inflictam. Sustinent hanc<br />
ralamitatem etiam cetera animantia, quod non ita longaeva sunt, Sed in<br />
animantibus non accidunt haec ox ira Dei.<br />
Itaque Moses hie suo more officium suum facit et sie nos nostrao<br />
calamitati« admonet. ut animi tantis poriculis perculsi exuant omnem secu- »j<br />
ritatcm et in timorc Dei discant simul orare.<br />
') Hier oben Anm. l.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 9) 557<br />
Hb] et exaggCLranda calamitate. ©et) h3te lang e§ looHc: consumimus ut poema,<br />
sermonem, aliquem versum Yirgilii: Arma' etc., fo ift mein leben ha !^in.<br />
Est ut brcve poema, quod qu§ ift, i[t§ au^^ etc.; hoc potest exponi vel<br />
seeundum substantiam poematis, Ut sermo be^enb hing. @^e ntan§ anliefet,<br />
5 nescitur; et sicut finitur, etc. 'Nescit, unde' etc., Christus; dicant omnes 3o6- s, s<br />
TheoloLgi principium, medium et finera sermonis. Nemo potest dicere,<br />
quid incipit et finit. Nemo philosophorum potuit reddere veram rationem<br />
ridendi. Sermo est mirus oing: quando os ju ift, IreiS niemonb, quando<br />
incipiendum, et nihil manet nisi ftang. Sic nostra vita est poema quod-<br />
10 dam; Echo nescitur, ubi incipit et finit. Ad motum: nod^ be^enbet. Non<br />
7 über @e4 steht vita nostra 2 über sermonem sieht transit recitando 3 über<br />
Est steht vita zu 3 potest (exponi) esse seeundum substantiam poematis vel motum; seeundum<br />
substantiam, fo ift§ Bcft'nb bing zu hoc rh zu 3 Comparatio, si sumatur seeundum<br />
substantiam etc. r 5 über nescitur steht toei? mon nid^t, loo? ti ift sicut geändert<br />
in sie, darüber quando, darüber toenn e? au3 ift, >Dct§ c3 aud^ nid^t 6 über sermonis<br />
steht oratiouis pos^itum über potest steht videre 7 über quid steht sit sermo, cum üher<br />
finit steht desinit über philosophorum steht Sicut disputant de risu, sie de sono, vento<br />
8 mirus c in mira über bing steht res über os steht bj tnout zu 8 (Oratio seu vox) r<br />
9 über nihil steht bleibt nur bet ttang über llong steht sonitus über poema steht 'gefd^lDe^' •<br />
9110 über quoddam steht est 10 über Echo steht ift balb ou3 über Ad ste}tt De motum<br />
geändert in motu über Non steht nihil eelerius voce zu 10 (Si seeundum motum) r<br />
') Aeneis I, 1. ') Wandet 3, 181: Lied 10: Ein kurtzes Lied ist bald gesungen.<br />
') So der Text der <strong>Luther</strong>bibel.<br />
Dr] Quod addit: Finimus annos nostros velut sermonem seu loquelam,<br />
Etiam pertinet ad extenuationem vitae nostrae plane miserrimae. Sicut<br />
Poema aut potius versiculus aliquis Yirgilii quasi transit, cum recitatur,<br />
Sic transit vita nostra.<br />
15 Porro similitudo haec utrinque aptissima est, sive eam intelligas<br />
seeundum substantiam sive seeundum motum. Quod ad Substantiam attinet,<br />
Nemo novit, quid sit sermo. Est sonus, quo feriuntur aures, Sed cuius nee<br />
principium nee finem noris, quid aut unde sit. Antequam incipis loqui,<br />
nihil est, Cum desiisti loqui, etiam nihil est, Praeter sonum nihil novimus,<br />
äo quid sit sermo.<br />
Talis, inquit, est vita nostra, est ceu Echo quidam, qui brevissime<br />
finitiu" et abrumpitur.<br />
Si similitudinem malis intelligere de motu, etiam bene quadrat. Quid<br />
enim humana voce est eelerius? Visus quidem celerior est, sed haeret<br />
»5 tantum in uno obiecto, Neque enim uno momento ad varia obiecta recte<br />
cognoscenda transferri potest.<br />
Sed Oratio in ictu oculi et perfecte sonat ex ore et simul omnium<br />
auribus eodem instanti seu puncto temporis ingeritur.
558 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 9)<br />
Hs] est celerior res quam vox vel locutio. Visio betjenbet; — laufjt |o be^enb:<br />
quando 08 aperit, simul profertur vox et simul in instanti in aurib[U9 alio-<br />
rum, quod sonus tarn velox, quod simul in omnibus locis, cum egreditur<br />
ex ore. Ideo poete fontofitt<br />
' ex patrib^us, faciunt Mercurio alas in pedi-<br />
b[U8.* Volat irrevocabile." Nullus volatus celerior; sag^itta, ventus rau§ »<br />
non tarn celeriter ut vox velox. Secundum hunc motum est maxima ex-<br />
tenuatio nostrorum annorum. Nos nascimur et nascimus, tote h)ir§ anfa^en.<br />
Et donec vivimus, est vita strepitus, sonua. Ante et post silentium eternum.<br />
Et sicut vox volat, ita vita etc. Mirabilis creatura, quae nobis omnibus<br />
data, quod jol vox et locutio humana tarn velox, viva vox, tot niilia aurium lo<br />
et cordium. Imo avicula, philomela, simul replet celum et terram in uno<br />
momento voce. Et tamen nemo, unde venit aut quo vadat. Sic nostra<br />
vita fo be^enb nee in nostra potestate etc.<br />
1 aber Visio steht Visus est über befitnbet steht 1. zu 1 steht 2. seil iUxU bad<br />
visibile. Sed oratio, vox in ictu oculi profertur et est in ore et in omuium aurib[ua eodem<br />
instante zu loufft rh 3 über Bonus steht vox 4 poete geändert in poetae über fon»<br />
tafitt steht i)aitn über faciunt steht quod über Mercurio steht Mercurium alatum 5 (Hoc)<br />
Volat über Volat steht quod volet unter irrevocabile steht verbum 6 hinter vox ist<br />
est eingeschoben über Secundum steht Sive substantia, sive motus, fo iftS 7 über ttitä<br />
steht vitam über anfa^en steht ^etien, mit Strich zu der Silbe an gezogen zu T bxnn<br />
Bit flerBen, ttlffen tnit nid^t, loo toir Heiben hinler anfo^en rh 8 über silentium steht nihil<br />
est 9 über Mirabilis steht Est 10 über fol sieht 8 über vox steht 1 über locutio<br />
steht 2 11 über et steht replet cordium geändert in corda über pbilomela steht lu8-<br />
oinia hinter simul nochmals et simul über replet steht voce 12 über nemo steht non<br />
potest dicere, dici aut c aus autem über quo steht too eä unliebe obet auff^ore 13 über<br />
nee in nostra potestate steht toit mögen not l^offertig fein *<br />
') Lehnwort. ») Ovid, Metam. IV, 766. ») Horaz, Ep. 1, 18, 71. ) Ironisdt.<br />
Dr] Haec causa fuit, Cur finxerint Poetae Mercurium alatum, Et notum<br />
est Epitheton Ilomericum: Alata verba ', Et Ovidius: Volat irrevocabile is<br />
verbum.<br />
Sive igitur substantiam sermonis sive motum intelligas, est summa<br />
extenuatio brevitatis vitae, quod neque vitae nostrae ortum nee finem iiovi-<br />
muB, Sed sicut quidam strepitus ac sonus absolvitur, ubi neque ante nee<br />
post aliquid manet reliqui, Sic, inquit Mose, est vita nostra. »<br />
Luscinia parva avicula est, et tamen voce sua replet coelum et terram.<br />
Unde autem vox haec sit, ubi incipiat, ubi desinat, nescis: Sic eet vita<br />
nostra.<br />
Quis igitur superbiat in opibus, potcntia, dignitatc, cum non solum res<br />
istae fluxiles sint, sed ctiam vita nostra sit brevissima? >»<br />
') nias I, 2(11. Jhtuujüffutiy Dtririciut.
Enarratio Psalmi XC. 1534,35. [1541.] (Ps. 90, 10) 559<br />
Ha] 'Dies annorum': latina translatio ijat gro§ mangel. Si ponimus illamv. lo<br />
comparationem, quae est inter annos [81. 246"] no»tro8 et dei, est vita<br />
nostra tantum momentum, est transitus volans. Comparemus inter se vitam,<br />
non ad comparationem aeternitatis et infinitatis. 'In ipsis'*: Sßenn tnQn§<br />
5 'tnn ein anbet' ^elt, tum est vita humana 80 annorum. S)a§ ift puncto<br />
physico, non mathematico, propositione geometrica etc. Non quod prae-<br />
cise 80, sed brumb. Est in puncto physico. 6§ tan tüol 70, 90, Scilicet<br />
communiter, ^Inn bem reuiut.^ Punctus Mathematicus, qui praecise. 80<br />
annos ^eüt : ömb bie ^dt. Si sunt homines bonae constitutionis et validae<br />
10 naturae et non beibevbt, leg nod§ 15, 20 tat. Singularis[8ima vita 80, 90.<br />
^aB ift benn? Si etiam 70, 80, 'quod bruber' ', 'Est miseria et labor'.<br />
Postea nulla vita, post 80 annos non fdimedt effen, ttindEen, tang;<br />
est cadaver vivum, quia inutilis ad res gerendas. Est ut puer, qui alitur<br />
lacte et potu. Est ipsa poena, non vita. SCßenn 1nan§ i)0^ maä)t, est 70<br />
1 latina bis mangel eingeklammert 2 quae est eingehlammerl 3 über momentan]<br />
Bteht punctum über Comparemus sieht Si »6er inter se steht annos vitam eingeklammert<br />
4 über 'In* steht Sicut dicit tnott(§), darüber e§ 6 über Non steht i. e. non praecise 80<br />
annos, sed circiter 7 über 90 steht fein 8 über 3nn steht tlelBtä über PunctuB<br />
Mathematicus steht Est punctus physicus zu 8 P^unctus r 9 BmB mit Strich zu Z. 7<br />
gezogen über Si steht autem 10 20 c Ott« 10 Singularis[ deutlich als Abkürzung ge-<br />
schrieben zu 10 Communis vita est 50, 70, 80 r 12 vita (postea), darüber amplius<br />
non gestrichen über efjen steht toebet über trinken steht noc§ 13 über est steht taufl<br />
nirgenb m^ex ju über gerendas steht alitur ad poenam suam<br />
') Vulg.: Dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni. ') Lehnwort;<br />
= Umkreis. ') Noch wie Unsre Ausg. Bd. 4, 69, 13ff.<br />
Dr] .5 DECIMTS VERSUS.<br />
DIES ANNORUM NOstrorum sunt septuaginta anni, aut adv.io<br />
aummum octoginta, E quibus quod Optimum est, est molestia<br />
et labor, Transitus enim celer est et avolamus.<br />
SI ponimus haue comparationem inter annos nostros et Dei, septua-<br />
3ü ginta anni non aequivalent uno momento aut punctulo. Sed Moses vult<br />
eos comparari inter se, sicut dicit: in ipsis, Ibi septuaginta anni sunt<br />
molestia et dolor.<br />
Porro septuaginta et octoginta annos intelligas secundum punctum<br />
Physicum et non Mathematicum. Neque enim praecise significat septua-<br />
S5 ginta aut octoginta, quasi nihil infra aut supra sit, Sed, cum fere hoc<br />
tempus attingant homines, ponit hunc communem terminum. Nam quod<br />
superest, non meretur dici vita, Siquidem tum omnia, quae naturalis vitae<br />
sunt, desinunt, Non cibo, non potu cum voluptate fruuntur homines. Ad<br />
nullas res gerendas fere sunt utiles et aluntur tantum in poenam suam.
560 Enarratio Pealmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 10)<br />
Hs] iot. Sed quid ? Est vox et versus ex Virgilio, Coram deo et reipsa. Et<br />
apud no8 70 vel 80 iot, Et tarnen est nihil, volatus, celerrime finitus sermo.<br />
lata sentiuntur, et tarnen sunt, qui non sentiunt. Ut: senes narren bie<br />
ieften^. ut supra: ista sensata paucissimi sentiunt, ut paucissimi, qai<br />
mortem impendentem et iram intentatam. Sic, qui senuerunt, non habent i<br />
pro poena etc. Sed itenim fiunt pueri, non solum sensu, sed affec[tu.<br />
Sed apud sensatos et qui habent spiritum, sie sentiunt et experiuntur. Si<br />
non alia P^eccata. Hie aliqui movent quaestionem, An hoc seculo anni sint<br />
j. TOcft J4, » abbre\"iati, an sint eorum longLiores, quo tempore Mose, qui vixit 140.<br />
i.«8n.s. 11 David SO tantum vel vix. Aetas communis fuit illo tempore 70 vel 80, lo<br />
multum 130 etc. SBeni jo ijt, tune non ita multum defecisset aetas nostri<br />
1 über quid steht 70 anni über tox iteht aut 8. über versus iteht 1 2 über celer-<br />
rime liehl est quasi über sermo stellt SaS anbet bamati^ ift labor et dolor 3 über sunt<br />
tteht pauci non geändert in ista, darüber sensata über Vt steht dicitur: bie 4 über<br />
qui steht senectutem 5 über mortem steht ipsam «ier intentatam steht sentiant esse<br />
poenam 6 über pueri steht et iuvenescunt mirabili stulticia zu 6 So ^tljto^ Uutc ftnb<br />
mit hinter affec[tu rh 7 über sensatos steht C^aspar Ciruciger* 8 C Hie' über<br />
secalo steht tempore zu 819 Quaestio, An minor hodie sit aetas hominum quam Mosis<br />
tempore r 9 über eorum longLiores steht eodem tempore quo mit Strich zu Mose gezogen<br />
11 180 c aus 103<br />
') <strong>Luther</strong>s Sprichtcörtersammlung, Unsre Ausg. Bd. 51, 656 Nr. 319; rgl Thiele<br />
S. 393. *) Hiniceis auf Orucigers Heft; oben S. 479. ') Abschnittsmarke unten im<br />
Druck Z. 23 beachtet.<br />
^] Sed anni praecedentes, si respicias ad Deum, sunt quasi sonus oris,<br />
qui celerrime dissipatur, Apud nos sunt quasi volatus quidam, in quo nihil<br />
sentitur quam labor et dolor.<br />
Hie mihi considera, an non magna calamitas sit, quod, etsi ista omnes is<br />
patimur et experimur, tarnen paucissimi sunt, qui, ut ita loquar, sensata<br />
haec sentiant, Sicut Proverbio Germanico dicitur Senes stultos stultissimos<br />
esse. Quotus enim quisque est, qui, etiam cum ad illam annorum mise-<br />
riam pervenit, intelligat senectutem, mortem et similia esse poenas? Quin<br />
mirabili stultitia iuvenescunt, non sensu solum, sed saepe etiam afifectu. »<br />
miserrimam miseriam<br />
!<br />
Sed hie movetur quaestio, An[Sg.H] hoc tempore sint anni vitae pau-<br />
ciores quam Mosis tempore et An tempore Mosis omnes communiter atti-<br />
s. moft M, 7 gerint scptuagesimum vel octuagesimum annum. Moses quidem attigit<br />
t.aen.i.iiannum centesimum et quadragesimum, David non attigit octuagesimum. »<br />
Itaque ponit hunc certum annorum numerum tanquam medium quid-<br />
dam, quod fere attingunt homines. Nostra aetas hodie non multum defecit,<br />
17 Sit alten 9iaTTtn bie btfitn am Itttnde
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. 1541. (Ps. 90, 10) 561<br />
Hb] seculi. lam corrurapuntur luxu. Orientales gentes sunt moderatissimi<br />
homines, vivunt ad dimensum; beubfd^[e, ut volunt. Uli fein obgefc^nttitene<br />
6(äunie natuFLa et quantitate. ' Ideo xixi) teut et boHe. lam 1 plus quam<br />
IT) ludaei. Si ista moderatio, tarn longe viveremus etc., tamen putant<br />
5 aliqui decrevisse annos etc. [3?1. 246''] Circulus ante diluvium 4, 5 ^unbett<br />
ad medium physicum, geomet^ricum. Nostra vita, si secundum mode-<br />
ratam dietam foHen rechen : minima pars hominum pervenit ad 40. Vidi<br />
100 annorum, sed rara avis'^; 60, 70 (^to§ altet. Ideo canimus istum<br />
versum: 40 vel 50; 'quicquid supra, labor et dolor', quia immoderata<br />
1 über lam steht Si viveremus frugaliter ut ipsi, quia über sunt steht faerunt et forte<br />
adbuc 2 i-ber vivunt steht xerunt fd. h, vixeruut soll gelesen werden] dimensum ge'<br />
ändert in demensum zu 2 Ideo ^oBen fle fi^ tunnen etneeren onb finb ott tootben hinter<br />
demensum rh 3 natura] quantitate] qte 4 vber tamen steht Alii 5 aliqui<br />
eingeklammert etc. ersetzt durch seu aetatem über 4,<br />
.5 steht finb 200, 300, etli^ 800,<br />
900 etc. ; .500 ift medium physicum getoeft 6 si eingeklammert, darüber toentt man e§ (ol<br />
ted^en zu moderatam ist immoderatam forte, Vide C^asparum C[rucigerum ' rh zu 6 ff.<br />
Vide leotiones LuthLeri, quas habuit 18., 19. OctobLris Anno 35* r 7 foUcn xeäftn ein-<br />
geklammert über hominum steht attingunt 8 über gto§ alitx steht nostro seculo über<br />
Ideo steht ergo canimus geändert in canemus, darüber nos 9 über 40 steht 'Anni nostri'<br />
') Wohl Umschreibung für „stämmig'^. ') Persius 1, 46; Juvenal 6, 166.<br />
ä) Crucigers Heft; oben S. 479. *) Unsre Ausg. Bd. 42, 2öO, 15 ff.<br />
Dr] 10 si modo viveremus ipsorum more moderate et non corrumperemus valetudinem<br />
et vitam nostram immodico luxu et crapula. Ipsi ad dimensum<br />
vixerunt in summa frugalitate, Itaque et tolerare sumptus eis facile fuit et<br />
pervfcflerunt ad iustam aetatem, Quam fortasse nos quoque impleremus, si<br />
pari moderatione corpus regeremus.<br />
15 Quanquam eorum sententiam non improbo, qui existimant etiam decre-<br />
visse aliquid de aetate hominis nostro tempore. Ante diluvium anni quin-<br />
genti aut quadringenti fuere medium Physicum, quod fere attingebant ho-<br />
mines. Nam usque ad octingentesimum et nongentesimum Patres perve-*-''''''''^'^-<br />
nerunt.<br />
20 Sicut autem post diluvium multum decessit aetati hominum, Ita veri-<br />
simile est nostrum seculum degenerasse nonnihil a seculo Davidis.<br />
Sicut igitiir Moses tanquam communem terminum ponit annos septuaginta,<br />
Ita nostro tempore ponamus quadraginta aut quinquaginta. Nam<br />
paucissimi sunt, qui attingunt sexagesimum, et hi iudicantur esse in pro-<br />
85 vectiore aetate.<br />
Neque mirum, Si quis enim rationem ineat secundum nostram immoderatam<br />
dietam, praeut illi frugales et parci fuerunt, mirum potius est<br />
quosdam sexagesimum attingere posse. Nam ex Parentibus immoderatis<br />
18 noningentesimum Urdruck<br />
£ut]^et§ WexU. XL, 3 36<br />
^
562 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541] (Ps. 90, 10)<br />
Hs] vita mad^t vitam !ut|. Ex parentibLUs immoderatis fiunt infirmiores cor-<br />
pore filii. Ex fortib^us lortes generanhir. Et adhuc 70 etc. Sed h)il§<br />
loffen fein, quod abbreviati anni sive planetia, coelo, sive noatra immoderata<br />
I. vtofc s, 27 vita. Mathu^salem, anni tui sunt volatus verbi; Et cum vixisti 900, reliquum<br />
est miseria. Non hie disputandum de incommodis senectutis, üt &<br />
Cicero, quod velit amovere incommodLa. Sed !nn§ nic^t fo IiBlid§ etc.<br />
Res superat verba et eloqiuentiam. Nemo postea sie liiudat senectutem<br />
nt ipse. Res contrarium. Et hie: 'labor et dolor', utcunque habeat gut-<br />
tulam letitie, tarnen postea etc.; homo senex privatur istis omnibLUs, quibus<br />
abund[at etc., adulte[rium ei mole8t[um, lib[idincm succcdunt loco eius 100 lo<br />
1 tnad^e 2 über adhuc tleht SBenn man fi^ ^ielt, fott man nod^ 60, 70 iat (e6en<br />
zu 313 fonfl concedo decessisse vel ex complexionibLUs coeli vel immoderatioiie nostra zu<br />
fein rh 3 anni(8) über coelo steht qualitatiblus 4 über anni tui steht 9000 [ver-<br />
schrieben für 900, vgl. 1. Mose 5, 27] 5 über Non steht Hie uxid est locus disputandi<br />
(Ut) 6 über Cicero steht que conatus est amovere 7 über Res steht Sed über<br />
eloqiuentiam steht Et communis sensus est in contrarium S vor contrarium ist in ein-<br />
geschoben über hie steht textus dicit 9 letitie] le« letitie c in laetitiae 10 über<br />
abund^at steht haec vita «4er molest^um steht Ciasparum C[rucigenim vide ' lib^idinem<br />
ergänzt zu libidinis, darüber pnerilis loco loco eius eingeklammert<br />
') Orucigers Heft; oben S. 479.<br />
Dr] necesse est liberos infirmioribus corporibus nasci. Ita ex sola immoderatione<br />
victus facile est iudicium, decessisse aliquid vitae hominum.<br />
Quae autem hie de Complexionum vitiis ex causis coelestibus pos-<br />
sunt dici, ea relinquo Philosophia et Mathematicis, Nobis satis est experi-<br />
entia quotidiana. is<br />
De incommodis senectutis hie non est necesse disputare, quae Cato<br />
apud Ciceronem magno eonatu defendit esse levissima. Nam res superat<br />
verba et communis sensus est in contrario. An non est magnum ineommodum<br />
hominem senem fere omnibus privari, quibus haec vita condita est?<br />
Recitat Cicero ex Piatone historiam de Sophocle, Eum confeeta iam so<br />
aetato cum quidam intefrogaret, Utereturne rebus venereis, Respondit: Dii<br />
meliora, libenter vero istinc sieut a domino agresti ac furiose profugi.'<br />
Hanc vocem vehementer praedicat Cicero, Sed, si noa rem recta aesti-<br />
raamuH ratione, videbimus loeo unius iuvenilis libidinis succedere in Senibus,<br />
ut sie dicam, centum graviores et peiores libidines, invidiam, iram, curas, »<br />
impatientiam, dolorem, quem movent mala exempla etc. Recto igitur<br />
ComicuH dicit: Senectus per se ipsa morbus est.''' Verc igitur dicitur incommoda<br />
vita, quae sibi et aliis gravis est.<br />
') De senectuU XIV; l'lato, noXutia 1,3. Wörtliches Zitat. •) Terent, Phurmio<br />
IV, I, y. Auch ron Hirronymus angeführt Breviar. in ;w. :. St., Migne 'Jfi, tlHO.
Enarmtio Psalmi XC. 1534/3r.. [1541.] Ps. 90, 10) 563<br />
Hslalie peioree tristisqiue 8ene[ctu8. Si fd^on, fabritius in authoiritate.^ Una<br />
(lies calida etc. Universale devorat particulare. Ut hie stat: 'AmaP<br />
et er[bcit'. Hie ponuntur in proprio significatio[ne. In prophetia valde figu-<br />
rata: illum infelicitatem, molestiam, bnluft, miiijt, erbeit significat. Sic<br />
5 lob. 5.: 'Homo natus ad AmaP ut avis'. Est vita humana, i. e. '^er^eleib, ©lobs,?<br />
senectus maxi^ime; 8en[ex privatus libidinis', sed impletur curis, solicitu-<br />
dinibus, et infinita exempla eum disc[ruciant. Cice[ro: g^en ba "^tn, nic^tiig.*<br />
Est retho[ricum exemplum, tote man jol leben de fad^en. 'Auen ^ et Amal',<br />
significat^: idolatria, falsa, conficta relig|io, — quam vocant 'lab[orem et do-<br />
'0 lorem'.'* Germanice etiam dicitur: S)te f)elle tuitb etc.' et: SeufelS 2Jtat=<br />
/ alle ein aliae über peiores «(eÄnibidines über Si fd^on tteht Est per se morbus'<br />
et incommoda vita unier authoLritate eieht et pretio fuit über Una steht hinindo non<br />
facit ver' zu 1 Quod si fuerint aliqui, qui senectam non molestam et iucundam vixerunt r<br />
2 Universale] Vle, geändert in Vl^ 3 über ponuntur steht Hec 2 vocabula: 'SDlU^e<br />
et erteit' über prophetis steht alias valde c aus sLunt 4 illum c in illa, mit Strich<br />
««'Amal' Z. 2 gezogen 5 liier 'avis' «teA( ad volaudum zu 5 yjS S^S r 6 senectus<br />
geändert in sed senLex geändert in seniLÜs privatus geändert in privatur über libi-<br />
dinis steht istis furiis 61? über solicitudinibus steht ira, invidia 7 infinita exempla<br />
geändert in infinitis exemplis eum geändert in cum, darüber quae und videt disc^<br />
ergänzt zu disc^ruciatur 8 über exemplum «
564 Enarratio Psalmi XC. löSi^S. [1541.] (Ps. 90, 10)<br />
Hs] terer leiben m^er quam 0[nfcrä §[ertn G5[otti ', i. e. passiones et afflictio-<br />
nes, senectus sicut religio falsa, quia non quietem, pacem in domino, sed<br />
iram, anxietatem, ut senex, quia vult ad fi[dem venire, ut placeat Deo.<br />
Ideo est vetus homo inquietus, raorosus, tristis ut senex. Poetae satis scri-<br />
«»6. 4. w bunt de hoc* Quia nos, qui credimus, sumus 'novi homines', non senesci- i<br />
mu8 inaeternum. [331. 247*] Me puero narrabatur inter fabulas, quod pater<br />
quidani orasset, ut deus indicaret numerum annorum ; respondit ei deus,<br />
quod victurus M' et 20 annos. Non amp[liu8 vivam? habit^avit in tugurio<br />
etc. et habuit istos annos pro nihilo*; puto istam fabulam a patre * etc.<br />
Indignatus deus noluit amplius revelare, ne fieret mundus vastua." Non iam lo<br />
ista cura", sed vivunt, quasi in eternum. Significarunt infinitam brevi-<br />
tatem vitae. Iam auff 1 tar bauet f(f)Io§. Iam concludit narrationem:<br />
zu 1 Sic est religio falsa, quia non habet leticiam cordis et pacem in dumino, sed<br />
caras, molestias etc. Siout senex zu passiones rh 2 iiber sicut »teht sie über non<br />
iteht habet über quietem sieht cordis et 3 über senex etehl finbet n\(S)lS quam senec-<br />
tutem 5 Quia eingeklammert 7 iiber orasset iteht rogasset sibi iiidiciare über re-<br />
spondit tteht Ibi 8 iiber quod tleht victurum 1500 über Non steht Id cum rescivisset,<br />
aedi6cavit sibi tugurium, non domum 9 über istam steht 3 10 über Indignatus<br />
stellt 1 über vastus steht 2 11 iiber ista steht opus deo über virunt steht et aedi-<br />
ficant über eternum steht victuri über Significarunt steht volluerunt significare li über<br />
ioMti steht man ein<br />
') Unwe Ausg. Bd. 64, 155, 16. ') Etwa Terenz, Heaut. I, 2, 23. ') = mille.<br />
•) Kindheitserinnerung LutJiers. Nicht in den Vitis Patrum. •) Erg. nobis ostendere,<br />
wie unten im Druck Z. 26f. *) Z. 10 läßt JLHetrich im Druck atis. ') Erg. existit.<br />
Dr] potest habere veram laeticiam cordis et pacem in Domino. Necessario<br />
igitur afFert inquietum cor et perturbatum. Quarc pulchrc hae appellati-<br />
ones Idolatriae conveniunt. is<br />
Sic tota vita est dolor et labor, Nisi in quantum haec mala mitigan-<br />
ttpt4, 2itur fide et spe misericordiae in regeneratis, qui sunt 'novi honiines' et sene-<br />
scere nequeunt.<br />
Quod in altera parte versus est: TRANSITÜ8 ENIM CELER est<br />
et avolanius, Non habet opus longa explicatione. Nam experientia discinius jo<br />
veram esse sententiam.<br />
Mihi puero narrabatur fiibula. Patriarcham aliquem rogasse, ut divi-<br />
nituH sibi ostenderotur, quamdiu esset victurus. Cum itaque intullexisset<br />
mille et quingentos annos se adhuc victurum, incepisse tum primum sibi<br />
ftf'dificaro in solitudinc tuguriolum quoddam. quod sibi soli sufficerot, et is<br />
non domum. Ilanc fabulam quisquis finxit, ccrte voluit ostendere Vitam<br />
etiam tot annorum nihil quam volatum esse et celerrimum transitum. At<br />
nunc sie aedificant homines, quasi in actornum hie victuri sint.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 10. 11) 565<br />
Hs] 'Quis novit' ^: 8[umma SLummarum: 'quis novit', bebenc£t§, tücm g^ct§ pv.Ji<br />
'^er^en, quod tarn magna sit ira tua et furor tuus tum horribiiis? Epiphonema,<br />
q[ua8i d|icat: Ego video totum gonus huma|num tarn secure<br />
vivere etc., cum tarnen stet et regnet furor tuus et simus in ipsis mortibus,<br />
5 peccatis et tarn potenti et inestimabili ira, quod'* huma[nura cor debeat eam<br />
sie vilipendere, et tamen sentit : quot[idie morimur, premimur calamitatibus.<br />
Sed ubi, qui hoc considerant? g^en f)tn ut fi!^e, quasi simus in summa<br />
gratia, quasi vita eterna, leta, pacifica etc. ; humanum<br />
cor sie f acit vicium<br />
ambLitionis, contemptus, vel, si sentit, sequitur vicium blasph^emiae ; tl^ut<br />
10 nid^t anbex§, quam 70 sint infiniti. Et quidam adeo repleti furiis, ut aude-<br />
ant optare 100 annos et bLnferm §[errn ©L^tt celum loffett: §te mel'^!'<br />
zu 1 Hanc iram non intelligtint nee ourant hornines r 2l3 über Epiphonema steht<br />
est 4 aber etc. steht bo8 mic^ä tounbert über stet steht adsit über mortibus steht in<br />
media ira tua 6 über et tarnen steht non credit und die Ziffer 3 über sentit steht 1<br />
über quot[idie steht 2 7 vor fi^e steht bj 8 vor vita steht in eterna c in aeterna<br />
leta c in laeta über laeta steht qu.nsi omnia sint zu 8 3lu§ bem (^nn ^in ttieg ge«<br />
fd^tagen, et coutemnunt aut blasphemaut hinter facit rh 9 aber t^ut sieht toffen fid^ bunden<br />
10 über 70 steht anni iiber infiniti steht aeternitas 11 über optare steht hanc yitam<br />
prae illa über §le steht dicunt<br />
') Textworte nach der Vulgata. ') Abhängig zu denken <strong>von</strong> einem zu ergämzenden<br />
ut mirer; vgl. zu Z. 4. ') Vgl. unten Z. 25 ff.<br />
Dr] UNOECIMUS VERSUS.<br />
QUIS NOVIT POTENtiam irae tuae Et quis metuit furoremv.ii<br />
tuum?'<br />
15 EST Epiphonema, quo claudit narrationem hanc. Paucissimi sunt, inquit,<br />
qui considerant magnitudinem irae tuae et tam horribilem furorem tuum,<br />
Reliqui secure vivunt praesente, regnante et stante furore tuo super eos,<br />
Non considerant, quod sint in peccatis et te habeant iratum, Sentiunt qui<br />
dem mala sua, sed non agnoscunt nee 'credunt', vivunt sicut bestiae, ac si<br />
ao in contrario statu essent, in summa gratia, in aeterna vita. Ita omnia<br />
incommoda vitae ex animo et oculis eiiciunt et securi aut blasphemant<br />
aut contemnunt. Vivunt annos septuaginta, hos aestimant, ac si sint<br />
aeternitas.<br />
Imo invenias, qui tam calamitosam vitam prae illa optare ausint et<br />
35 indignentur se creatos esse ad immortahtatem, Sicut narrant de quodam<br />
Rustico. Is cum multa de coelo et Beatorum consortio audiret ex Parocho<br />
Quid coeluin, inquit, praedicas, si haberemus frumentum, 2Ba§ §ttnel,<br />
'•'<br />
fetten toit I)ie 3}lel^ ! Tales<br />
homines nihil sentiunt de morte, sed sunt<br />
vere insensati, sicut bruta, omnia ducimt pro nihilo.<br />
') Zweite Hälfte nach der <strong>Luther</strong>bibel. *) Singulare Erzählung.<br />
:
566 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 11)<br />
HgJ et indignantur, quod creati ad etemitatcm. Ideo nihil intellig[unt de psalmo,<br />
non metuunt, non sentiunt cala^mitates, insensati. lila omnia mala habent<br />
pro nihilo; sie sunt homines. Ideo conqueritur hoc Mo8[e8, quod huma-<br />
[nam genus dementatum et insensatum, ut sua mala non sentit. Mundus<br />
non emendatur flagellis, ut dicitur. Sßenn ein fned^t, magb fc^lcg faul • i<br />
loirb, iftö oEi üerloren, quod plagis non emendatur, non verbis. Sic dicit<br />
Mooses: est Stupor quidam in anima et corp[ore, totum genus huma[num,<br />
quod in p^eccato videt miseriam, mortem vitam, ipsas cal^amitates inter-<br />
pre^tatur volup[tates. Ideo MosLes ^at alium j^nn et pii quam mundus,<br />
qui est in stupore contempt[Us. Ibi habetis, ubi applicet suam nar[rationem lo<br />
et sententiam, i. e. ad eos, qui dicuntur: 'non noverunt', insensatos, ignorantes.<br />
[S8I. 247''] Maxima miseria, quod in tantis calamitatibus, quarum<br />
non est numerus, et in tarn brevi vita et in certo eventu eter^nae mortis,<br />
1 über creati steht sint etemitatem c in aeternitatem, darüber immortalitatelm nihil]<br />
— 11—, darüber nihil 3 über calamitates steht mortem, sed sunt habent geändert m<br />
habentes 4 unter genas steht sit sie über mala steht summa incommoda, in quibus<br />
vivit et ob oculos cemit 6 non geändert in tamen nun 6 «4er iflS steht {(feinen<br />
fie fid^ nid^t über Sic steht somus nos omnes 7 über est steht sumus tanquam über<br />
corp^ore steht corde et in peccatis et ipsa morte neu videit iiram [am Rande beschnitten]<br />
10 über ubi steht tso et {ein nari^ratiunem §in at)|)ticit zu 10 Ideo praedicat illis duris<br />
hominib^us. Et videtis hie zit ubi mit Strich rh llll2 hinter ignorantes ist dei hitizu-<br />
geschrieben 12 über Maxima steht Uaec est una über quod steht foQcn {ein homines<br />
13 über et (2.) steht in periculo in geändert in imo eter^nae c in aeter^nae<br />
') = schlägefaul, d. h. unempfindlich für Schläge.<br />
Dr] Hanc coecitatem dcplorat hie Moses, quod homines sie sint dementati,<br />
ut sua summa incommoda non iiitclligant, etiam cum ca sentiunt, Sed sicut n<br />
Servi assuefacti ad piagas ferenda« nihil emendantur flagello Dei. Tales,<br />
inquit Moses, sumus nos omnes, laboramus incredibili stupore cordis, ut<br />
mala, quae sentimus, non intclligamus.<br />
Atque hie ostendit. Cur narrationem hanc et propter quos instituerit,<br />
Nempe propter insensatos peccatores, ut deducantur ad cognitionem suarum so<br />
calamitatum. Nam haec summa miseria est, quod nos homines in tantis<br />
calamitatibus, quarum non est numerus, et in tarn brevi vita et in periculo,<br />
imo in certo eventu mortis aeternae vivimus Et tamen non sentimus nee<br />
satis intelligimus haec. Hunc tantum stuporcm quis satis potcst explicare?<br />
I'hiloHuphi hominom definiunt esse aiiimal rationale. Sed hoc quis >»<br />
i.jRelci», j« dicet in Theologia esse verum? Ibi enim vere homo est 'statua salis',<br />
Hicut uxor Lot, Quia illam magnam iram Dei non intcUigit et ruit impru-<br />
dons in mille periciila mortis, Imo saepe volens et sciens.<br />
Ilanc calamitatom nostram Moses hie nobis ob oculos ponit, quod
Eoarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, U) 567<br />
Hb] ire divinae, et tarnen nihil curare, — quis potent ulla eloquentia expli-<br />
care stuporem illum Et concipere? In philosophia est homo animal ra-<br />
tionale. In theoloi^gia 'statua salis', non videt, audit, non rationem, est i. JWolew.ae<br />
plus quam cadLaver; Ut Loth uxor sua tanta mala et iram divinam non<br />
5 sentire, Est horLribile quiddam, et tarnen mundus plenus. Moses: sie habet<br />
10<br />
res, ut narravi, sie obruti et involuti ire divine, morti, inferno, malis cor-<br />
por^alibus et spiritualibus, sub diaboLlo, et tarnen nemo credit, sentit. 8i<br />
ergo non sentiunt corporaüa et exter[na mala, quomodo spiritualia, mortem<br />
eternam, iram divinam, peccatum? 'Tua ira infinita' etc., sed 'quis novit',<br />
'credit?' Ubi, qui hac ^ etc.? 'Et secundum timorem tuum''' etc.: i.e.<br />
tuus furor est terribilis et sie tu es magnus et terribilis es, i. e. infinitus<br />
furor, et tamen hoc non sentit homo, qui dicit: contra bonnei'; neq^ue<br />
fulgLurantem fulmine iratum lovem nee mortem, infer|^num, peccatum,<br />
sed neque credunt. lam definit hominem : qualis stupor et insensatio, quae<br />
J iie c in irae 2 (est homo), darüber definiunt hommem esse 3 vor In steht<br />
sed über theolojgia steht non potest sie definiri; est unter 'statua salis' steht sicut uxor<br />
Loth vor rationem steht liabet zu 3 'Statua salis' r 5 über Moses steht hoc videt<br />
zu 5 et ruere in illa discrimina mortis sine eura hinter sentire rh 6 über res steht sumus<br />
sie apud deum aceusati über involuti ste'it obno^xii ire c in irae morti c aus mortis,<br />
darüber aeternae inferno c aus inferni 7 Ober credit ste-d Weit e§ 8 über mala<br />
steht mortem et alias huius vitae calaLmitates 9 eternam c in aeternam über 'Tua' steht<br />
Hoc est, quod dicit über 'infinita' steht 'gtoä' über 'quis' steht tamen 10 über 'Et'<br />
steht Textus 11 über est steht tarn «6er terribilis steht quam tu es magnus 12 über<br />
furor steht ira zu 12 ®j toS Befinü«^«* i«'"»<br />
*>" t"''»" *"" lionnet forfeet Et dicit: ^oxt<br />
tolbet l^att.' Corporalia non sentit, illa non credit. Ille Stupor non potest dici, qui sie movet<br />
Mose»! r<br />
') Erg. ira commoventur. ') Vulg. zweite Vershälfie: et prae timore tuo iram<br />
tuam dinumerare. ') Vgl. Variante zu Z. 12. *J = Gesindel; DWB. 4, 4109:<br />
Gesindchen. ») Wander 2, 365: Hart 13.<br />
Dr] 16 simus coram Deo aceusati et damnati, ut aperiamus oculos et credentes<br />
hoc exuamus securitatem et oremus pro liberatione, siquidem sie oppressi<br />
sumus morte aeterna et peccatis et tamen id non sentimus, nisi admone-<br />
amur, admoniti autem non credamus. Nam cum temporalia illa de cala-<br />
mitatibus huius vitae non intelligamus nee credamus, Quanto credemus<br />
20 minus spiritualia de aeterna morte et aeterna vita? Magna haec sunt,<br />
inquit, Sed 'quis credit?'<br />
QUIS METÜIT FUROrem tuum?<br />
Furor tuus tam est magnus, quam tu es, ergo est infinitus furor et<br />
immensa ira, Et tamen hoc homo non sentit, Sed sicut ille in Comoedia<br />
25 oppedit lovi tonanti, Ita illi securissime contemnunt Deum. Media vita in
568 Enarratio Psalmi XC. 1534,35. [1541.] (Pr. 90, 11, 12)<br />
Hsjmovet Mosen; Epiph|onema narrationis: Quare paucisLsimi, qui credunt?<br />
In media vita ' etc., et tarnen non pavemus, reveremur faciem divinam.<br />
lara incipit orationem: lai nid^t geraten, ut non tales stupidi lapides simus.<br />
8ed da cor, quod credit iram tuam etc. Nos omnes horrescimus sensum<br />
mortis, irae dei. Sed orandum et optandum, quia facit 'sapientes" ho[mine8: s<br />
qui jd^emen, tuirb el^t btoui; qui Oertuc^t, nid^t§ cum Ulis unquam, coram<br />
deo 3h) e^ten; qui contra, fiunt @ot|te§ Äinber. Idee optandus irae aensus<br />
et humiiiatio et contritio.<br />
s. .Marcii s.j| Psalmus de miseria humani generis. Moj^ses sie dixit: 'Quis<br />
novit potestatem irae tuae? et furorem tuum numerare?'* Die textus male lo<br />
redditus. A principio audLivistis' sie, quod Mosi^es significat per omnes<br />
versus aliam esse vitam post hanc vitam. Et non solum esse aliam vitam,<br />
1 Epiph[onema] Eph^ 2 In gestrichen media c in Media Tita(m) über etc.<br />
$te}it in morte sumus über pavemus steht non credimus, incedimus securi 3 iiber lai<br />
lieht un3, darüber ie^ut ön§ fut bem »oW 3 (non) 4 über etc. steh! et omnia über<br />
Nos sieht sie erat 6 uber fd^emen steht bit bie fd^teB fut«" "»'«' "'i'' »'«'' ^ '^*<br />
c aus et über btauS steht beflein fidö über oetrud^t stelu vesatio etc. (illis) illis<br />
7 über )tg sieht lomen irae c aus irus [Verschreibung] über irae steht et mortis<br />
8 hinter contritio hinzugeschrieben illa 9 über Psalmus steht Hio über de stellt est<br />
XU 9 Summa psalmi zu miseria rh zu lOjll Tit|^ulus psalmi r 12 solum r<br />
') Oben S. 496. ') Vulgatalext: dinumerare. ») Wegen der langen Unter-<br />
brechung der Vorlesung seit dem 10. November 1534 rekapituliert <strong>Luther</strong> den bisherigen<br />
Inhalt; vgl. Einleitung oben S. 476.<br />
Dr] morte sumus, et tarnen non pavemus, non credimus, sed incedimus secu-<br />
rissime etiam tum, cum omnia pericula iam incumbunt cervicibus nostris etc.<br />
Includit autem haec querela petitionem, Quod optat Mose eximi ex u<br />
Buo et omnium hominum cordibus hanc peatiferam securitatem et accendi<br />
corda fide, ut credant haec vera esse et exhorrescant propter tarn magnam<br />
iram Dei. Qui enim intelligunt et atatuunt haec esse vera, emendantur<br />
et praebent se faciles doctoribus, Alii niancnt in damnatione et secure<br />
contemnunt sua pericula, donec ea experiantur. Optandus itaque est hie »<br />
senaua mortis et irae, humiiiatio et contritio illa.<br />
DlODECIMl S VEKSUS.<br />
v.iaDOCE NOS, UT SCIAmua numerum dierum nostrorum, Ut<br />
incedamus corde sapienti.'<br />
AUdivimus hactenus a principiu significari per Mosen, Quod poat hanc t»<br />
vitam sit alia vita, Nee aimpliciter vita alia, sed vel vita irae vel gratiae.<br />
•j Texlitand vor der Pialterrevision <strong>von</strong> 1531, U. A. Bibel 3, US.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 12) 569<br />
Hs] sed etiam esse vel vitam irae vel gratiae, quia frustra invocare quendam ^<br />
Regem extra hanc vitam, Si non esset alia vita et mundus. [St. 248*|<br />
Quando quidem iste deus, quem vocat, neq[ue videtur sicut Caesar nee<br />
auditur ut horao, sed est extra conspectum et cogitationes cordis humani;<br />
5 Ut videtur in omnium gentium libris: si etiam loquuntur de deo, loquun-<br />
tur dubitative. Omnia, quae faciunt, quicquid colunt, colunt tantum<br />
propter hanc vitam, de futura ira, gratia non cogitant. Ergo, quanquam<br />
dicatur in vete[ri Testa^meato parum haberi de eterna vita et immortali-<br />
tate, tamen, si spectemus DecaiLOgum et omnes prophetas, videmus eos<br />
10 invocare quendam deum, Regem, principem, qui sit extra omnia illa, quae<br />
videmus, etiam cum max[ime premuntur ab princip^ibus. Ergo omnes faten-<br />
tur sua iata invocatione vitam esse post hanc vitam, vel potius duplicem<br />
vitam seu vitam et mortem. A principio huc usque audistis, quod Mo[8es<br />
significet deum ludicem extra hoc seculum, aliam vitam esse, regnum,<br />
i^ quam sit hoc mundi. Ita concludere potestis bona consequentia ex 1.<br />
1 aber frustra steht esset zu If. Quia orat Moses ad deum positum extra hanc<br />
vitam, sentit esse aliam vitam post hanc, in qua boni serventur et mali affligantur in aeternum<br />
r 2 über vitam ateht et mundum über mundus ateld alius zu 2 Alia vita<br />
post hanc am unteren Bande der Seite 3 über iste steht Eex über vocat steht Moses<br />
4 über et steht imo 5 über Ut steht Sicut (si) etiam si 5/6 über loquuntur steht<br />
tamen 8 dicitur 8j9 über immortalitate steht animae zu 9 Decalogus et pro-<br />
phetae testantur esse vitam post hanc r 11 über princip[ibus steht impiis tyrannis<br />
13 über vitam (2.) steht aeter[^nam über A steht Haec «6er und unter principio steht<br />
psalmi über huc steht 2 über usque steht 1 14 hoc »6er hunc über vitam steht 1<br />
über esse steht 3 über regnum steht 2 15 über Ita steht Et<br />
') Das unbestimmte Pronomen meint doch Golt; vgl. unten im Druck Z. Ifi.<br />
DrJ Frustra enim alioqui esset invocare hunc Regem extra hanc vitam, imo<br />
extra mundum hunc positum, si non esset alia vita et mundus alius. Neque<br />
enim Deus videtur humanis oculis sicut Caesar nee auditur sicut homo, Sed<br />
est extra conspectum nostrum, imo etiam extra cogitationes cordis humani,<br />
jo sicut apparet ex Gentium libris, Etsi enim loquuntur de Deo, tamen dubi-<br />
tative loquuntur. Deinde quicquid cultuum Dei suscipiunt, suscipiunt<br />
propter hanc praesentem vitam, De futura non cogitant.<br />
Est autem usitata sententia in Scholis Theologorum Non extare multa<br />
testimonia de vita aeterna et resurrectione mortuorum in veteri Testa-<br />
25 mento. Atqui si Prophetas et alios Sanctos videas orantes et invocantes<br />
Deum extra omnia, quae videmus, positum, statim videbis, quod ipsa in-<br />
vocatione Dei fatentur esse aliam vitam post hanc vitam, sive sit Gratiae<br />
sive Irae vita.
570 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.) (Ps. 90, 12)<br />
Hgjpraecepto et ex omnibus, quae id sequuntur, i. e. tota 1. tabula, esse aliam<br />
vitam, quia dicit aliquem Cesarem extra hunc mundum, qui potens sit<br />
iraaci et misereri. Hactenus ergo induxit illuin dominum iratum universo<br />
generi humano et audistis calamitates et miserias universi humani generis,<br />
descripsit copiose iatam iram et furorem illius entis et retulit universam s<br />
mortem et miseriam in ipsum, qui est extra. 1. pars: M[Osen adigere ad<br />
timorem, reverentiam istius invisibilis dei et ad metum fut^urae ire et ad<br />
spem simul eternae vitae, quod poatea. Et in hoc di£Perunt omnium gen-<br />
tium libri a sacris, quod non possunt certo statuere esse aliquem deum,<br />
qui homines curet post hanc vitam, puniat malos et salvet iustos. Sequi- lo<br />
tur nunc alt[era pars '<br />
:<br />
v. 12 'Ut numerentur dies nostri': translatio latina nihil valet.* Moses satis<br />
diligenter posuit in consp[ectu brevitatem vite, miserias et fecit homines<br />
reoB omnium miserrimos. Nihilominus tamen videt tantam maliciam esse<br />
i über sequuntur steht 1. praecep[tum 2 über dicit tiehl 1. tabula unter dicit<br />
steht esse Cesarem c in C'aesarem, darüber 2, da'iinter deum mit 3, principem mit 1 r<br />
3 über misereri stellt remitiere 5 über descripsit steht eoim über entis steht ut philo-<br />
sopbi vocant, cogitant extra nos unter universam steht nostram 6 über miseriam<br />
ste'it et Titam über extra steht mundum et umnia visibilia über adigere sieht zunäclist<br />
vult, dann Hoc facit zu Mioses rh, über M[oses dann gescliriebei> ut und adigere geändert in<br />
adigat 8 über postea steht faciet 10 vor post steht etiam 11 über altera steht per-<br />
tinet adbuc ad 1. partem 13 "ier miserias
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 12) 571<br />
Hsipoenam peccati originalis, ut nc ista mala sentiant. [S3(. 248''] Prophetae<br />
et Sancti88[imi viri coguntur orare, ut saltem 'aginoscant' suam iniscriam,<br />
Ideo sepe dix[imu8: vocetur origLinale aliqua qualitas, — satis magnum<br />
malum non solum pati eternam iram, mortem et praesentia mala huius<br />
5 vite et tamen non agnoscere, ut necesse ait orare pro genere humane,<br />
ut det hominibus gratiam, ut cognoscant, h)ie elenb fie finb. Et nos ipsi<br />
pars magna iatarum miserLrimarum miseriarum, quod non sentimus mor-<br />
tem, pestes, morbos et universas cala[mitate8 generis humani, foCen (Sott<br />
nod^ etft brumb beten, ut det sensum, ut Homo incipiat 'cogitare': quid sum?<br />
10 quid ago? hoc momento sum sanus, mox egrotus, hac hora vivo, etc. Istam<br />
tamen calamitatem ut sentiamus, Deus orandus: 2Id^ domine, calamitas est<br />
tanta, ut nemo 'credat', quanta sit 'ira', furor, non potest homo sentire, s. ii<br />
cogitare, quantum patiatur mali. Ipsum peccatum et poena abscondita.<br />
Satis esset mali nescire peccatum originale, sed nescire poenam sensibilem<br />
IS et praesentem, — Ibi non lepra, sed lapis, lignum, ferrei muri obducti.<br />
1 über poenam stellt vel zu If, Coecitas humana magna, quod ne illa quidem<br />
mala sentimus, quae patimur und Coecitas humanae naturae r zu I ®j vor Prophetae r<br />
2 über ut steht ho[inine8 «6er ag[noscant steht ratio über snam gte'it se esse miseros<br />
3 über vocetur steht (modo) sane peccatum über satis steht (tamen) zu 3 Ideo origLi-<br />
nale p[eccatum sive dicatur qualitas sive morbus est r 6 über et tamen steht sed neo<br />
(non) über agnoscere ste'it quidem zu 5 Honiines non sentire mala etc. r 6 über<br />
det steht deus über ffiie steht quam miseri sint über finb steht Videmus sie fieri 7 «6er<br />
pars stellt sumus über quod steht mit über sentimus steht foEen futcn 9 über quid<br />
steht ^ä) 10 über mox steht altero egrotus über undeutlicherem egrotus über etc.<br />
stellt cras mortuus 12 über 'credat' steht 'norit' über 'ira' steht 'tua' über sentire<br />
steht coL 'jpere 13 über poena steht ipsa vor abscondita eingeschoben est 14 über<br />
esset steht fuisset «6er nescire (1.) steht cisse fd. h. es soll nescisse gelesen werden] über<br />
originale stellt (vel poenam) über sed steht etiam mit 1 «6er nescire (2.) steht 4 «6er<br />
poenam steht 2 «6er sensibilem steht 3 15 über Ibi steht ®o§ ifl «ier lepra steht<br />
quae nihil sentit zu 15 Miseria huma[ni geineris r<br />
Dt] quidem ista mala, quae patimur. Ideo Prophetae et sanctissimi quique<br />
coguntur orare, ut horaines saltem agnoscere hanc miseriam suam possint.<br />
Sive igitur peccatum Originis qualitatem sive morbum vocaverimus,<br />
profecto extremum malum est non solum pati aeternam iram et mortem,<br />
20 Sed ne agnoscere quidem, quae pateris, Adeo, ut necessaria sit oratio pro<br />
toto genere humano, ut ista cogitare possit, quae videt, imo quae expe-<br />
ritur fieri, quod haec vita non solum brevissima, sed variis malis obnoxia<br />
est quodque post illa corporalia incommoda expectanda sint aeterna.<br />
Satis malorum esset absconditum esse peccatum Originis, Sed, quod etiam<br />
25 ipsa poena peccati est abscondita, haec non lepra est, quae nihil sentit,<br />
sed vere lapidia natura.
572 Enarratio Psalmi XC. 1534,35. [1541.) (Ps. 90. 12)<br />
Holldeo orat Mooses: Dona tamea gratiam nobis. ut 'numerent dies suob';<br />
Die in corda ipsorum, ut redten, toie lang follen (eben, quia supra dixit:<br />
«ä-s'Umbra sumus', fugimus ut umbra. Homo cogitat lilO annos vite, qui<br />
posset hoc punctum Mathematicum etc. Quid est SO anni? Punctus mathe-<br />
maticus, i. e. nihil Ideo doce eos cogita[re. quam misera et brevis sit<br />
hec vita. 2)aS fol etft jto betten jein. Nos omnea tales. qui promittimus<br />
infinitos annos. Tvranni praesertim, qui opibus et securitate, cogitant,<br />
üur. 12, jo quasi in infinitum etc. victuri. Sed cogitant: ift ömb 1 t)0§ [tunb jut^un.<br />
Cogitant de vita in infinitum et non 'numerant' praesentem et immincntem<br />
mortem et prementes cala^mitates. S)a5 ift miseria super miseriam. 'Nume-<br />
rare dies' est doceri nos per SLpiritum SLanctum et tentationibus mortis et<br />
i «6er nobis steht et omnibins hominibLus zu 1 Itxt fit bod^ arithmeticam hinter<br />
snos rh 2 "6er ut steht bj fie boä) »her lang steht fie H6er fotten stellt 2 ü6er leben<br />
steht 1 schräg über leben steht tooQen 3 über fugimus stellt sicut umbra, sie homo<br />
rite c in vitae zu 3 9.ä) tan ba ein euter arithmeticus teere bnb lunb boc totum, quid<br />
est centam anni, punctum mathematicum mad^en, bj ntd^tl ift hinter vitae rh 4 est e in<br />
sunt i'ier 80 steht 100 unter 80 steht quos t-imeii paucissimi attingunt 6 hec c in<br />
haec (
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 12) 573<br />
H8]periculis vexari, ut homo in se fd^Iog. Est oratio, — quod cogitassem<br />
|93l. 249»] non orandum: pro morte. Quot sunt, qui metuunt mortem?<br />
10 inter I 000000. ^ Alii nihil prorsus curant et vivunt sie, quasi nee<br />
mors, deus, inferi, superi. S)a§ ift misera vita. In ipsa morte putare<br />
5 vitam, in cala[mitate volup[tatem, bal ift mundus. Ideo: da gratiam, ut<br />
dies nostros numeremus. Non, ut numeremus praefinitum tempus, sed bre-<br />
vitatem, calaraitatem, vitam et singulis momentis impeadentem mortem,<br />
i. e. eternam et iram divinam. Ergo orandum, ut homo terreatur timore<br />
mortis et tremore erga deum, qui in infinitum irascetur, quia M[ose8 iubet.<br />
10 Aliqui habent, plurimi non, qui nee numerant etc. Unum momentum est<br />
eis eternum tempus. Sed da nobis gratiam, ut videamus, quam paucis-<br />
8[imi dies, ut fiamus Mathematici. Hoc, quod vivimus, est punctus, unitas,<br />
futurus p[unctus non est, praeteritus non est. Non habemus nisi Nunc^;<br />
1 über periculis sieht 1, dann verschlechtert i» periculos, dan7i geändert in periculorum<br />
80 erweitert zu seipsum über fc^Iofl steht et dLicat: %(^, ttj 6tn id^, lob quod ge- i>iob aaf.3<br />
ändert in Nou über cogitassem steht gemeinet 2 non gestrichen morte geändert in<br />
mortis, darüber cognitione und bog icbennan fic^ für bem tob ^mä)lt zu 2 am unteren<br />
Rande der Seite steht: Cliristus; 'Cavete', Luc. 22. Et 2. Pet. 3. Praefatio 3 über inter •' '*<br />
i*^"'-<br />
steht Selben ^unbert toufent finb irgenb 10 et gestrichen über vivunt steht 2 über sie'*'*"'*'''<br />
steht 1 4 über deus steht nee (vita), darüber humana 5 über vitam steht esse<br />
über volup[tatem steht felicitatem. In periculis securitatem über Ideo ein Strick quer<br />
über die halbe Seite ^ über Ideo steht dicit über da steht nobis über ut steht bol loirä<br />
aeten zu 5j6 Numeros dierum r 6 über sed steht ut consideremus 7 über vitam<br />
steht brevissimam 8 über eternam steht 3 über iram steht 2 über divinam steht \,<br />
dazu et aeternam «6er timore steht pavore 9 über iubet steht hoc 10 über Aliqui<br />
steht Alii habent hoc [dazu pavorem mortis rhj sine oratione, sed plurima pars non habet<br />
11 über videamus steht numeremus ab unitate zu 12 post alius punctus hinter unitas rh<br />
13 über p[ steht punctus praeteritus] ptg über Non stelä quia über Nunc steht de tem-<br />
pore XU 13 Nunc r<br />
') In Dietrichs Druck S. 672 Z. 29 abgeschwächt. ') Vgl oben S. 656 Z. 9 und<br />
S. 625 Z. 1. Dietrich läßt die Ausführung Z. 11—13 wegen ihrer mehrfachen Wieder-<br />
holung im Vorhergehenden fort. ') Abschnittsandeutung; im Druck Z. 19.<br />
Dr]inveniri, qui haec sie aestiment, Reliqua turba omnis sie vivit, quasi nee<br />
16 mors nee Deus uUus sit.<br />
Haec maxima est miseria et dignissima lachrimis, quod homines in<br />
ipsa morte somniant vitam. In ipso calamitatum omnium pelago somniant<br />
foelicitatem. In extremis periculis securissimi sunt.<br />
Recte igitur docemur orare, ut numerentur dies nostri, non ut prae-<br />
30 finitum nobis tempus sciamus, Sed ut consideremus, quam misera et brevis<br />
sit vita nostra propter mortem et iram Dei aeternam, singulis momentis<br />
nobis impendentem.<br />
Invenias alicubi homines tentatos, qui sine oratione hunc sensum nimium
574 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 12)<br />
H8]tum löerben humiles hominea. 'Ostende nobis'. Sic alibi: Tft sciam, quid<br />
«t»9.»de8it mihi.' 'Et incedemus corde sapienti'; ut geramus rem et agamus<br />
vitam sapienter, i. e. gr[atiam, ut vitam ttciflid^ füren. Sic !^in g^en, quia<br />
vivendum, serviendum, gubernandum, Pol(itia, oeconomia habenda, Ecclesia<br />
docenda, est incedendum et agendum, donec hie, — scilicet: da gratiam, i<br />
ut in humilitate et timore faciamus. ut sempcr memores, nos esse sub<br />
ira, morte aeterna, si ftteng etc., q[ua8i djcat: Ne sinas nos labi in istam<br />
fecem hominum, qui nihil curant, neq^ue mortem, vitam aeternam, praesen-<br />
tem, sed tantum suas glorias, potentias, qui incedunt et agunt in suo con-<br />
temptu neq[ue gratiam, iram dci curantes. Si nobis vivendum. agamus, lo<br />
SB. Hut in timore faciamus. S)a§ man \iä) für ©ott furd^tet. Supra: 'Quis<br />
1 über 'nobis' steht 'et incedemus* 2 über ut stellt Eb[raice über geramus steht<br />
conversa[ri, gubernare significat incedere' Eblraice, res gerere sapienter zu 2 'Incedere' r<br />
zu 2 Sapientia est nosse iram dei et sie timere eam zu 'sapienti' rh 3 über ut stellt 2<br />
über vitam Wtijtid^ futtn stelt boc enini significat Eb[raicum 'incedere' iiber fuxtn stellt<br />
da gratiam, darüber l i-ber quia steht tum 5 über donec stellt lolt muffen leben iiber<br />
hie steht sumus scilicet gestrichen über da steht ergo 6 iiber ut (l.) stellt hoc über<br />
ut ('2.) tte^'t et memiuerimus 7 über ira steht tua aetema e aus diviua über firtng<br />
stellt severe velis iudicare, bj Xo\x in bet tsetfl^eit Bleiben 8 neq^ue geändert in nee<br />
über vitam steht neq^ne 9 iber suas steht ventrem über qui steht volup^tatem sec-<br />
tantor 9110 über contemptu sieht irati dei 10 über curantes steht quanquam taciunt<br />
agamus gestrichen, darüber da gratiam 11 über timore steht dei über faciamusateAf<br />
agamus über SaS steht E^t ergo sapientia mit der Ziffer 1 über man steht 2<br />
Ur) habent; Sed maior pars eum non habet, Siquidem fere omnes sie vivunt,<br />
ut unum momentum, quo vivunt, existiment esse seculum. His perne-<br />
cessaria est Oratio haec, quam Moses hie praescribit. Sed audi. quid addat.<br />
ET INCEDEMUS CORDE sapienti. u<br />
USitata est Phrasis in verbo; (Nabia)', incedemus; usurpatur cnini<br />
pro eo, quod dicimus. res gerere, versari in negotiis, administrare aliquid.<br />
Quasi dicat: Haec vita eiusmodi est, non ut standum nee ociandum,<br />
sed incedendum sit, hoc est, aliquid gerendum sive in Oeconomia sive in<br />
Politia. Da itaiiuu gratiam, ut id faciamus sapienter, hoc est, in humilitate *a<br />
et in timore tuo, ut meminerimus noa esse sab ira tua propter peccatum<br />
nostrum.<br />
Nee simuB in ea hominum fece, quae nee vitam nee mortem suam<br />
aut recte novit aut curat, Sed tantum pascit ventrem, quaerens glorias et<br />
potentiam. Ili incedunt in suromo contemptu initi Dei, nequc gratiam «<br />
ncc iram curant, vivunt itaque in cxtrcmu stulticia et ignavia.<br />
') «
Enarratio Psalmi XC. lb?Aßf>. [1541.] (Ps. 90, 12) 575<br />
Hs] novit potestatem ?' etc. Nosse et sentire iram eius et agere postea,<br />
bo§ ift sapienter agere. Sic in scripturis laudem 'timoris dei', quod spc », lo<br />
timemuB iram et sentimus meruisse peccatis nostris. [Sl. 249''] Hec<br />
prima salutia pars. A spiritu tuo concepimus salutem. Pharao, Sena- l\'sf^\l 35<br />
6 chLcrib, qui indurati, nihil curant, sentiunt, non 'noverunt' iram dei, non<br />
sa-<br />
'numerant', ideo corruunt. Exempla omnium historiarum : Prima<br />
p[ientia est hec: ''incedere' in cognitione ire dei. Dicit Moses: 'Quissi.i<br />
novit' etc. Da, ut intelligamus. Noase ergo iram dei, non est damnabilo,<br />
sed salutare et 1. gradus ad salutem, imo caput. Sed hoc est impetran-<br />
10 dum, quia est donum dei; qui metuit iram dei, agat gratiam deo tanquam<br />
pro dono singulari, quod Mooses iubet impetrare. Haec pars l.<br />
Altera:<br />
1 aber agere steht 'corde sapLienti vivere' 2 Hier scripturis stellt sepe invenis<br />
zu 2 Sapienter agere r zu 2/3 Encomium timoris dei r 3 vier timeraus steht metu.<br />
imus sing[uli8 horis über iram steht divinam über meruisse steht (eam) nos mortem<br />
4 prima] pars zu 4 Prima pars salutis r 4/5 SencbaL, darüber (et alii) 5 vber<br />
qui steht alii über sentiunt steht nihil 6 »6er Exempla sieht ostendunt hoc über<br />
Prima steht quod zu 6/7 Prima sapientia r 7 hec c in haec 8 über Da steht<br />
(816 ttn§ bi jUlierfl^en zu 8 Nosse iram dei r 9 über caput steht salutis 9ll0 über<br />
impetrandum steht a deo oratione 10 über qui steht ratio non capit: qui timet<br />
Dr] Serva igitur nos in sapientia hac, hoc est, in timore tuo. Nam 'inicium ©pr. 9, 10<br />
sapientiae' seu summa sapientia 'est timor Domini', Nosse iram dei et post<br />
15 vivere et agere omnia in humilitate.<br />
Ad hunc modum commendat Scriptura timorem Dei, quando homines<br />
ita vivunt, ut singulis horis metuant iram Dei et senciant se mortem esse<br />
meritos. Haec enim prima est pars salutis nullam videre salutem propter<br />
peccatum.' Haec est summa sapientia, incedere in cognitione irae Dei.<br />
30 Ita enim paramur tanquam terra aratro ad suscipiendum semen illud divi-<br />
num, cuius fructus est aeterna vita.^<br />
Pharao, Senacherib et alii hac sapientia carent, Itaque pereunt, prius-2-^''J''/^'35<br />
quam intelligant se perire, Sunt enim excaecati potentia et viribus suis.<br />
Contra Ezechias in Hierusalem obsessus, Moses et ludaei ad rubrum 3' j^Jf^'f^^jj<br />
25 Mare inveniunt certam et gloriosam liberationem.^<br />
Quare ita statuamus non esse damnabile, si sentias iram Dei, Sed esse<br />
initium salutis, quod non obtineri potest sine oratione assidua. Est enim<br />
singulare donum Dei, quod Ratio nee capit nee intelligit, Alioqui Moses<br />
non cum tanto conatu hanc sapientiam flagitaret dari.<br />
') Himufügungen Dietrichs.
576 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541]. (Ps. 90, 13)<br />
^P?l 'Convertere, domine, usqLue quo et placabilis esto super servos tuoa' '<br />
2öenn nicmonb t{)un loil, nemo vult te timere et omnes contemnere iram<br />
. II. latuam et mortem, sit apud servos. Uli 'timent', 'numerant dies suoa' et<br />
'incedunt corde sapienti'. Ergo ttofte OnB 'iterum'. S}qI tft alt^era pars<br />
psalLmi. Conterruit et occidit Universum genus humanum. quantum fieri i<br />
potest. Electi dei laffen fid^ tobten, quia metuunt mortem et eternam iram<br />
habent igitur I. gratiam, quao est cognitio irae et sensus divini iudicii:<br />
iatis 'servis' dei fei gnebig. Hoc etiam facit. Supra autem dixi per totum<br />
psalmum, quod loquitur non aolum de ira temporali sed eterna; ergo a<br />
contrario hie de salute eterna, non consolatione seculi, ubi aurum, honor, lo<br />
favor mundi, sed gl^et ^o^et iM[ose8 hie certissime promittit vitam aeter-<br />
nam, sed iis, qui sentiunt iram dei. Hie propheta est Moses certis[8imu8<br />
zu 1 Altera pars psalmi r 2 über SBenn steht e§ benn 3 über servos »teA« taos<br />
über servos stellt auch (propiciatio erga timeiites te) «4er timent' sieht te 4 über<br />
bnS stefit fte zu 4: 2. pars psalmi, iu qua rogat consolationem. Significat autem vitam<br />
aeteri^nam et Christum eius autorem r 6 über Universum steht totum 6 über Electi<br />
ilelit quanquam zu 7 Prima gratia r 8 über istis attht inquit dixi(t) 9 über<br />
loquitur ftelit Mose(s)n loqui de o über ergo sttlit certum est, quod 10 über salute<br />
ite/ii vita et über seculi steht carnis zu 10 Mosen loqui hie de vita, salute et conso-<br />
latione aeterna r 11 über mundi stellt tantum quaeritur 12 über Hie stellt Igitur<br />
liier propheta steht 3 über est stellt 2 über Moses steht 1 über certiB[simus sieht 4<br />
zu 12 Moseu hie prophetare de Christo r<br />
') Vulgatawortlaut, nur statt deprecabilis oben placabilis. Erste Niederschrift : loa<br />
biä) Derjunen, U. A. Bibel 1, 516. Unten S. 577 Z. 15 dafür poenitens, nach Reuchlin:<br />
dp: Poenituit, der aber auch igiioscere, misereri bietet.<br />
D,l Xni. VERSFS.<br />
VIS CONVERTERE, DOMINE, Vsque quo? Esto propicius<br />
servis tuis. n<br />
HOc est Caput institutae Orationis. Videt paucos esse, qui vivant in<br />
timore Dei, qui numerent dies suos et sapionter agant, Pro bis paucis,<br />
quos vocat servos Dei, orat, ut eos Deus consolari velit.<br />
Sicut autem supra, cum totum humanum genus occidit, de morte et<br />
ira Dei aeterna locutus est, Ita hie quoque loquitur non de aliqua conso- »<br />
latione carnis in hoc saeculo, sed de aeterna vita. Ilanc non solum rogat,<br />
Sed siinul etiam promittit iis, qui jirimam illam gratiam habent, ut intelli-<br />
gant iram Dei et senciant iudicium divinum.<br />
Includit itaque haec petitio obseure Prophcciam de Christo venture,<br />
Siquidijm »aiuH aeterna tantum per Ciiristuin piiniri potuit. Oportuit autom ="<br />
/" numerant Urdruck<br />
: ;
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 13) 577<br />
Hs] de Christo ; quia locutus de ira eterna invieibilis dei, quem nemo hominum<br />
vidit, ergo loquitur etiam de vita contraria huic ire, quae etema; ergo<br />
salua et consolatio eterna; proportio mu§ gleid^ fein: infinita et infinita.<br />
lam prophetiam facit per modum orationis, ['Sl. 250*] quia ista oportuit<br />
5 propter Epicureos usqLue in finem mundi.<br />
'Convertere' : l^ore ein mal Quff. Oratio impetrata est, prophetia est:<br />
oppressisti nos calamitatibus. lam, optime deus, dedisti hoc agnoscere,<br />
sentire. 3l(^, iam sis 'propicius', l^ote ouff, satis occidisti, satis calamita-<br />
tibus nos vexasti, h)enb§ mal bmb; ergo loquitur de aversione totius ire,<br />
10 non temporalis, i. e. mortis eter[nae, peccati et omnium malorum. 1. pec-<br />
catum et poenam peccati originalis, ergo iam contrarium. A contrario<br />
eternam mortem, iram infinitam ob oculos posuit. Ergo hie eternam<br />
vitam petit et infinitam salutem proponit.<br />
'Tandem' ^ : Et si alii non volunt numerare dies, 'tarnen' esto 'propicius'<br />
15 et 'poenitens'^ super servos, qui numerant, qui intel[ligunt et sentiunt istum ter-<br />
[rorem. Ista oratio est exaudita, quia deus est, qui vult vivificare praesertim<br />
mortificatos. Est oratio MosIls ergo exaudita, ergo restat vita, salus poat istam<br />
1 über Christo steht futuro hinter quia steht enim eterna c in aeterna 2 ire<br />
c in irae über quae steht ira autem est 3 über inönita (1.) steht infinit! ad 4 über<br />
facit steht Moses 6 über 'Convertere' steht 'aliquando' über auff steht tiefiet ®ott<br />
7 über dedisti steht nobis (etiam) 8 über auff steht je^ gnebig 9 über vexasti steht<br />
oppres[sisti hinler loettb§ steht i. e., darüber ba§ Slotlilt über loquitur steht simpliciter<br />
ire c in irae 10 über i. e. steht sed eter^nae c in aeternae über 1. steht parte<br />
tractavit 11 poenam (aeter[nam) 12 über eternam (2.) steht de 13 über petit<br />
steht loquitur zu 13 alioqui esset, ac si quis velit rogare loeo amovendi istius maximi<br />
terroris 1 pax dLenarios r 14 'Tandem' durch Strich mit dedisti oben Z. 7 verbunden<br />
non unien über non volunt steht nolunt 15 über servos steht tuos über numerant<br />
steht dies suos istum geändert in istam, darüber iram 17 über mortificatos steht fonft<br />
touTbe e§ nemo Sitten über Est steht Gä ^eift über restat steht certum est<br />
') Noch ivie 1513 als serum auxilium gemeint, Unsre Ausg. Bd. 4, 61, 4. Erste<br />
Niederschrift : bet mal e^nS, U. A. Bibel 1, 516. *) Vgl. S. 576 Anm. 1.<br />
Dr]iny3teria haec salutis abscondi propter Epicuraeos et alios securos homines<br />
usque ad adventum Christi, in quo revelati sunt thesauri misericordiae Dei.<br />
20 Sententia itaque facilis est: Oppressisti nos calamitatibus, dedisti hanc<br />
primam sapientiam, ut agnosceremus iram, Iam, mi Deus, desine, Satis occi-<br />
disti, satis oppressisti, satis humiliasti nos, Convertere tandem et esto<br />
nobis propicius, Ostende nobis etiam, quam benignus et misericors sis, ut<br />
habeamus, quo in bis terroribus consolari corda nostra possimus.<br />
25 Loquitur enim de conversione totius irae et mortis, non temporalis,<br />
sed aeternae. Quid enim aliud rogaret loco illorum terrorum ? Quid solatii<br />
Sutl^exS Söette. XL, 3 37
578 Enarratio Psalmi XC, 1534/85. [1541.] (Ps. 90, 13)<br />
Hs] mortem, calamitatem. Poeniteat te istorum malorum propter servoB tuos.<br />
Qui sunt? qui metuunt, qui incedunt eorde sapienti, numerant dies suob,<br />
qui expendunt iram, quam nemo potest numerare, sunt deplorati, despe-<br />
*''i)aiv.'i" "*''' videntur sibi nunquam salvandi. Si SennachLerib , Nebuc[adnezar,<br />
». «sn. 1», S5 lulias Ceaar nt(^t t^un, fac tamen propter Ezech^iam, David et alios s<br />
Sanctos, qui timent tuam iram. ^a§ ^etft vitam aeternaLm, quia habere<br />
Regem faventem, qui extra hanc vitam est; oportet sit vita eterna, quia<br />
si non aiia vita post hanc, non indigeremus deo. Immortalitas vite et<br />
I. i»o)« 1, 38 eternitas ex 1. Praeeepto fluit. llomini loquihir: 'Dominamini piscib[us'.<br />
Reges, principes hie regunt, hie nihil indigemus quam regno politico et lo<br />
oeconomico. Sed quod ipse se immiscet, qui non est Politicus, Oecono-<br />
micus, sed invisibilis, extra mundum hune etc. [S81. 250''] Sicut ipse aeter-<br />
i.«oc.9,9nus et invisibilis, Sic et gratia et salus; loquitur autem ad nos: 'non boves'.<br />
Ergo clare testatur in foro conscientiae, quod viderunt prophetae, quod<br />
exp[ectanda v^ita ae[terna ab illo deo, qui apud eos deus fuit, i. e. incar- n<br />
1 über propter sleiit Cessa et desine zu 1 SEj ^eifjt connectere r 4 iiber sal<br />
2.0l(i|c5,a vandi ttetit bie flnbS über SeoDach^erib iteht Pharao 6 iiber £aS steht Sis propicius<br />
8 über non (1.) tteht nulla vite c in vitae zu 5; 1. Praeceptum docet immortalitatem r<br />
9 eternitas c in aeternitas üfcer 'piscibLus' ttelU hoc satis esset pro hac vita 13 aber<br />
gratia sieht eins über boves steht ut Pau^lus ait: Non est de hobus cura' etc., tamen<br />
15 hinler expectanda sieht ait deo c aus deum zu 15 Sic docet expectandam salutem<br />
et vitam aeternam per deum, qui apud eos fuit r 151579, 1 über incaruandus steht erat,<br />
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 13) 579<br />
Hs] nandus. £)B§ oHe gilben non intel[lexerunt, tarnen Sancti et spiritualea viri<br />
intellexcrunt. Sic hodie illustrante E[uangelio, si dicimus de immortalLitate<br />
animae, eteqna vita et ira, omnibus Episcopis * est merum somnium, aud[iunt<br />
verbum et non intelligunt. Sic ludei non intellexerunt hunc psalmum<br />
s nisi spiritualea viri, qui habuerunt intelLlectum, quod deus nobiscum loqui-<br />
tur, quod non tantum de celo, sed habitans hie in isto angulo, tenebris,<br />
Iero9ol[yma. Sic pii ludei cogitaverant. Sic nos hodie, qui audimua Euangelium<br />
de eterna vita et .norte. Multo alias cogita[tione8 habemus quam<br />
illi, qui non, qui cogitant de auro etc. Sancti prophetae ex isto Mose,<br />
»0 libris et psalmo habuerunt Cognitionen! spiritualem. Alii fuerunt et manse-<br />
runt porci et fprehJ gefreffen temporalis regni. Sic hodie carnaliter ab-<br />
utuntur. Sed sicut nos spirituales expectamus aliud regnum, non istas<br />
siliquas, Moses videt aliud regnum futurum post hanc vitam, cum dicit:<br />
'Conver[tere', peniteat te. Si Epicureus fuisset, non orasset, vel si non<br />
zu 1 toaS Hflt boTon? Nee hodie omnes carant hinter intel[lexerunt rh 2 äfcer ELuan-<br />
gelio steht omnia non omnes intel[ligunt 3 eter^na c in aeterna über Episcopis steht<br />
Papae etc. über somnium steht sicut somnia audiunt 4 über intellexerunt steht quau-<br />
iquam legerunt et canta[Terunt 6 quod gestrichen celo c in coelo über habitans<br />
steht deus incarnandus 7 über lerosoli^yma steht bex fol e§ t^un über pii steht sapLi-<br />
entes ludei c in ludaei «6er hodie steht oredimus S über morte steht alii non zu 8(9<br />
(Sunt porci et manent) r 9 über non steht creduut «6er etc. steht TolupLtatibns suis<br />
«6er isto steht 1 «6er Mose steht 4 10 über et steht 3 «6er psalmo steht 2<br />
11 über hodie steht Christiani llll2 über ahutuntur steht libLertate Christiana putantes<br />
temporale etc. 13 über siliquas steht paleas über Moses steht Sic sancti in vettere<br />
Test^amento videt geändert in vidit «6er futurum steht et vitam 14 peniteat c in<br />
poeniteat «6er orasset steht hoc<br />
') Dietrich verschleiert unten im Druck Z. 17 f. dieses Urleil.<br />
Dr] 15 Quod igitur ad hunc modum docet expectandam salutem aetemam<br />
per Deum, occulte ostendit Deum incarnandum esse. Id si ludaei non<br />
omnes intellexerunt, quid ad nos? Tarnen ne hodie quidem omnes religionem<br />
nostram aut norunt aut curant. Sicut itaque apud nos etiam multi,<br />
20<br />
qui Psalmum hunc canunt, non tarnen eum intelligunt.<br />
Ita sub Lege tantum spirituales haec mysteria obscure ostensa viderunt<br />
et intellexerunt, Quod Deus, quem ipsi colebant in Tabernaculo et crede-<br />
bant habitare in Propiciatorio, suo tempore esset incarnandus et salutem<br />
hanc allaturus hominibus contra iram Dei et mortem aeternam.<br />
Alii tanquam porci tantum fuere intenti in voluptates suas et tempo-<br />
25 rales curas, Sicut multi hodie Euangelio abutuntur, quasi omnia sint in<br />
temporalibus posita.<br />
Sed nos decet expectare aliam vitam et regnum aliud, quod Moses<br />
hie significat esse aeternum regnum. Ac sine dubio, cum hunc versum scri-<br />
37*
580 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 13, 14)<br />
Hb] vita post hanc Sed : SLumme<br />
lup^iter, iuva etc., — Georgi[um * ne occi-<br />
dat! Hi possunt iuvare in praesenti vita et, ut satis etc. Sed ille occidit<br />
homines in Universum et rursum, i. e. terret et orat, ut terreantur, postea<br />
promittit reimissionem pec^catorum, salutem aeternam.<br />
V. u rriciie- >'ui|en(ias iiiiiii i.'.8T| 'Misericordia' est intelligenda in ista sua petitione t<br />
de misericordia non aliqua particulari, sed plane universali, Quia non est<br />
dubium, quin talem misericnrdiam petat, qualis fuit eius morbus. Con-<br />
fessus autem est et conquestus non de particulari morbo, non de exi-<br />
[!8(. 251"] lio Aegypti et Cap^tivitate Babylonica, sed de universali cala-<br />
mitate generis bumani, de peccato, quo totus est oppressus. lUa fuit lo<br />
1 über hanc itelä sed tantum spectasset praeseiitia lup[iter geändert in luno hinler<br />
lupliter nochmalt luppiter, geändert in luno [die Anderttngen nach Terenz, Andr, III, 1, 15 und<br />
Adelph. III, 4, 41] 2 über etc. stellt habeant occidit durch Strich mit terret Z. 3 verbunden<br />
3 hinter rursum steht etc. 4 über promittit steht propiciationem dii^rinam i'ber rejmis-<br />
siouem itefit vitam liher salutem steht nochmals vitam zu 4 Haec est particula explica.<br />
tionis viri dei <strong>Luther</strong>i in psalmum Mosi numero 90. r' 5 Pridie bis 1535 r* Miseri-<br />
cordia c in Misericordiae über Misericordiae steht vocabulum intelligenda c in intelligendnm<br />
zu 7 Misericordia, quam rogat, qualis ait? r zu 8 Kustos der Seite: lio<br />
10 über peccato stellt ira divina<br />
') <strong>Luther</strong> bedient sich scherzhaft des Namens seines fleißigen Nachschreiberfi Rarer<br />
ob Beispiel. ») Von hier an in ruhiger Reinschrift geschrieben; rgl. Einleitung oben<br />
S. 476. ') Mit der blassen Tinle der Vorlesungsnachscliri/l als ihr vorläufiger Ab-<br />
schluß geschrieben und mit ebensolcJiem Strich zu dem Platz vor Misericordia Z. 5 ge-<br />
zogen. •) Dies Datum mit der frisch - schtcarzen Tinle der bisherigen Änderungen<br />
und der folgenden Reinschrift geschrieben , aber doch Vorlesungsdatum; vgl. Einleitung<br />
oben S. 476.<br />
ür] beret, vidit mysterium salutis nostrae et vitae aeternae aliquem gustum<br />
habuit, Siquidem territos peccatis suis ad hunc modum orare et sperare<br />
salutem docet.<br />
XlIU. VERSIS.<br />
V.14 IMPLE NOS MANE MISEricordia tua, Et iubilabimus et ,5<br />
exultabimus cunctis diebus nostris.'<br />
MIsericordiam proprio eam significat, quae pertinet ad institutuin ne-<br />
gotium, hoc est, non aliquam particularem niisericordiani, sed vere uni-<br />
versalem, quae ad totum hunc morbum pertinet, de quo hactenus est<br />
conquestus. ju<br />
Est autem confessus et conquestus non do particulari aliqua calanii-<br />
tate Tel morbo, qualis fuit exiliuni in Acgypto aut Babylono, Sed do uiii-<br />
') Antclüufi an die Lulherbibel.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 14. 15) 581<br />
Hsjquerela et confessio de tota miseria. Ergo cum nunc petat miseri-<br />
cordiam, consequens est, quod petat miBericordiam contrariam, quae sit<br />
medela et salus huius morbi. Alioqui quid esset petitio, dicere: Tu es<br />
iratus in aeternum, — gib mir ein ftucf femel? Ergo quanquam sint gene-<br />
5 ralia verba, quibLus utitur de misericordia et salute, quae habentur saepe<br />
in particularib|U8 beneficiis, tarnen ipse textus et coherentia cogunt acci-<br />
pere ista verba generalissime, de generali salute contra gcneralem per-<br />
ditionem, scilicet peccati et mortis. Ideo dixit: Tonvertere super servosa.<br />
tiuos', 'Satura noa mane misericordia tua', i. e. da abundantem misericor-<br />
10 diam, non particularem, ein Hein regnum, non valetudinem, sed nos peti-<br />
1 miseria] misericordia zu 9 'Satura' r<br />
Dr] versali calamitate totius<br />
raundus oppressus iacet.<br />
generis humani, de peccato et ira Dei, qua totus<br />
Cum itaque nunc petat misericordiam, certa consequentia sequitur eum<br />
talem misericordiam petere, quae sit medela huius communis et univer-<br />
15 salis mall. Alioqui quid aut cur peteret contra infinitam calamitatem aliquod<br />
leve et exiguum beneficium paucorum annorum?<br />
Utitur quidem scriptura saepe de particularibus benificiis et corpo-<br />
ralibus vocabulo misericordiae, Sed hie ipse textus et cohaerentia senten-<br />
tiarum cogit, ut misericordiam generalissime accipiamus, de generah salute<br />
20 contra generalem perditionem peccati et mortis.<br />
Ut sit sententia: Da abundantem misericordiam, non particularem, qua<br />
vel regnum vel valetudo conservatur, plenitudinem et abundantiam misericordiae<br />
tuae petimus. Nam in ista calamitate, quae totum genus humanum<br />
premit, non sufficit nobis particularis et quasi stillabilis (ut sie loquar)<br />
25 misericordia, Sed diluvium quoddam et mare, quod exsaturet nos.<br />
Tunc exsuUabimus et laetabimur. Nam illa sola misericordia, quae<br />
nos a peccato liberat et assecurat de certa salute aeterna, parit perpetuum<br />
et verum gaudium, gratitudinem et gratiarum actionem.<br />
XV. VERSUS.<br />
30 LAETIFICA NOS RURsum post diuturnam afflictionem, v.is<br />
Secundum annos, quibus vidimus afflictionem.<br />
NOtum est ex superioribus, de quibus humilitatibus seu afflictionibus<br />
loquatur. Dixit enim: Tu avertis hominem in nihilum, In furore et ira|-?<br />
tua deficiunt dies nostri. Ibi loquitur de malis, quae vidimus a tempore<br />
25 exaturet Urdruck<br />
,
582 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.J (Ps. 90, 15)<br />
Hsjmus pleiiitudinem et abundantiam misericordiae tuae, Quia necesse est in<br />
ista calamitate, ut succurrat nobis non particularis et stillabilis miseri-<br />
cordia, sed diluvium et marc misericordiae. 'Saturemur misericordia tua,<br />
tunc laetabimur', Quia ista misericordia, quac nos liberat a peccatis et<br />
certificat nos de certa salute, parit in nobis gratitudinem, ut gratias aga- i<br />
\M5mu8. 'Laetifica nos'*, 'secundum' etc.: de quib[U8 humilitatib[U8 dixerit,<br />
s. srequire SLupra: Avertis homines in nihilum', Ubi loquitur de malis, quae<br />
videmus a tempore vitae, imo a principio mundi U8q[ue in finem. Ergo<br />
pro isto malo te oro, quo nos humiliasti statim a nativitate, et 'pro' istis<br />
'annis'*, quibjus vidimus generali88[imum p[eccatum. Sic ostendit, quod et lo<br />
quantum remedium petat, scilicet aeternum, contra mala nobiscum nata<br />
et durantia, i. e. peccatum [S(. 251^] orig[inale cum suis poenis. Haec<br />
mala deprecamur et petimus remissionem pecLcatorum aeternam, non lega-<br />
lem, contra perpetuum malum et poetea liberationem a poena, ut simus<br />
non solum iusti, sed et laeti et iucundi. Sic humiliatio et peccatum toi- is<br />
luntur per remis[sionem pec[catorum, viaio malorum per exultationem et<br />
4 Quia e mu quia 5 über certificat »IM assecurat über certa sieht aetema<br />
12 Kiutoi der Seile: örig-<br />
') Anschluß an die Initherbibd. Vulg, : Laetati sumus. *) Vttlgata.<br />
Dr] vitae, Imo quae totum genus humanum sustinet et patitur a principio mundi<br />
usque in finem. Pro hoc malo, inquit, te nunc oro, quo nos humiliasti<br />
statim a nativitate, et pro istis annis, quibus vidimus generalissimam sub-<br />
versionem nostri proptcr peccatum. ao<br />
Ostendit itaque. quod petat aeternum remedium contra mala nobiscum<br />
nata et durantia, scilicet contra peccatum Originis et poenaa eius. Haec<br />
mala, inquit, deprecamur et petimus remissionem peccatorum aeternam,<br />
non legalem, contra perpetuum malum.<br />
Dcinde petimus ctiam liberationem a poena, ut simus non solum iusti, ^<br />
Bcd etiam laeti et iucundi, Ut humiliatio et peccatum tollantur per remis-<br />
sionem peccatorum et visio malorum (sicut ipse loquitur) per exultationem<br />
et salutem, quae est liberatio a poena.<br />
Porro non obscurum est, quod bis generalibuB verbis orat Propheta<br />
adventum Christi in carnem. Nequo enim redcmptio haec potuit contin- so<br />
i.«o|«»,isgcre quam per illud unicum 'Semen' benedictionis. Oportuit enim myste-<br />
rium hoc ita obscuris verbis ostendi, ut hi, qui essent sancti, intelligerent,<br />
quo pacto salvandi essent. Atquc hoc Spiritus sancti lumen est, quod<br />
ncccHsaria cohacrcntia textUH probat, orarc Mosen pro remcdio irao generalis<br />
contra peccatum. Id quia unius Mcssiae orat, includit haec petitio »<br />
Christum.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 15. 16) 583<br />
Hs] salLutem vel liberationem a poena. Ergo generalibLUs verbiw orat adven-<br />
tum Christi, cum non sit redemptio ab isto malo nisi per illud unicum<br />
'semen'. Ergo ista oportuit sie obscuris verbis dici pro istis hoininib[u8, LWoif a, is<br />
ut hi, qui essent sancti, perciperent, Quia spiritu iiluetrante ex consequen-<br />
s tia necessaria videmus orare remedium irae generalis contra peccatum.<br />
Alii rüdes et carnales non vident, quia vident ista verba saepe poni in<br />
corporali et particulari salute, non observant contextum. Ideo petitur<br />
occulte Christus, ut liber^t a peccato et raorte. Haec est plenitudo vel<br />
saturitas misericordiae, Sicut psalmus 1 30. ; 'Quia apud dominum miseri- spi. i3o, ?<br />
10 cordia et copiosa redemptio', poterat enim isto pretio infinites mundos<br />
redimere. 'Ostende servis tuis'^: Pertinet ad idem. Quanquam illud voca-v.ie<br />
bulum 'PauF ^ saepe accipitur pro 'remuneratione', Ut Esa. 40. : 'Ecce merces 3ei. 4u, lo<br />
eius cum eo, et opus' etc. Et ps. 109.: 'Hoc opus eorum' etc. Et in ¥f. 109,20<br />
Hiob: 'Hoc opus eorum, qui impii sunt, hec hereditas p[eccatorum'. Sic i>io6 20, 89<br />
1 über sali^utem steJit forte salutem zu 1 Orat adventum Christi r 3 über Ergo<br />
atelit Et ista, gesfriclie7i, darüber haec «6er istis steht illis 6 videut (1.) yeatriclien, dar-<br />
über auimad[vertunt, consid[erant 8 über liberet eteht (genus humaLnum) zu 12<br />
?1B und Grammatica r zu 13 Esa. 40. und Opus vel merces r<br />
') Text der <strong>Luther</strong>bibel. ^) Textwort: ^"»bsB. Beuchlin: opus. Die Übersetzung<br />
remuneratio erschloß LutJier aus dem Sinn der zitierten Stellen.<br />
Dr] 15 Hoc Sancti intellexerunt adiuti Spiritu sancto, Reliqua rudis et carnalis<br />
turba non vidit, Propterea quod Scriptura his ipsis vocabulis saepe utitur<br />
in corporali salute et particulari. Qui itaque contextum non observant,<br />
nunquam intelligent peti hie, ut Christus in carnem veniat et liberet mundum<br />
a peccatis et morte Haec enim est illa plenitudo et saturitas miseri-<br />
ao cordiae, Sicut Psalm. 130. vocat 'copiosam Redemptionem'. Nam isto pretio, *i. 130, j<br />
quod pro peccatis exsolutum est, infiniti mundi potuerunt redimi.<br />
25<br />
XVI. VERSUS.<br />
APPAREAT SERVIS TUis opus tuum Et gloria tua v.ie<br />
filiis eorum.*<br />
Pertinent haec ad eandem petitionem supra institutam. Vocabulum (Paal)<br />
est notum, vertitur plerumque: opus, Sed ita, ut intelligas opus remune-<br />
rationis seu praemium, Sicut inEsaia^: 'merces eius cum eo', Ibi est Paal, 3cj. «, 10<br />
Et in Psalmo 1()9.: 'hoc opus eorum', Item in Hiob: 'hoc opus eorum, W- 109, 20<br />
qm impu sunt , id est, hoc est praemium, haec hereditas seu remuneratio<br />
80 eorum est.<br />
21 exolutum Urdruch<br />
') Nachbildung der <strong>Luther</strong>bibel. ') Arn Bande Esai. 40.
584 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 16)<br />
Hajsaepe accipitur pro opere dei etc., quod reddit pro praemio, mercede.<br />
Hoc obmittimus, iam idem est. Significat igitur, quod petat illud opus<br />
dei, ut reddiit pro istis miseriis: Sic sumus vcxati, morte oppressi, fuimuB<br />
turpissima mancipia daemonum, redde tu nobis tuum o- [Sl. 252»] pus.<br />
Ibi Emphasis est in 'Tuum'. 5}lQn mu» hoc pronomen ouff bie perjon jie^en. s<br />
Sßenn e§ auff onfetn §ert @ott ge^et, fo iftS pronomen infinitum. Opus<br />
dei est in Antithesi contra opus diaboli positum. Sicut Ioan[nes quoq[ue<br />
1.30». s, sdixit: 'Christus venit, ut solveret' etc. Hoc est, Satan supplantavit nos,<br />
*cbt. 8, 14 iecit in mortem per peccatum. Ideo Ep^istola ad Eb[raeo8 vocat autorem<br />
mortis: 'Ut destrueret eum, qui est autor mortis' etc. Christus econtra «o<br />
destruxit mortem et illuminavit vitam. S!)o§ finb divina opera : lustificare,<br />
5.mo|f3.', sssalvare, dare bona etc. Aliquando arrogat sibi opus: mortificare. 'Ego occido<br />
3tf >8,»iet viverefacio'. Sed tarnen Esa^ias itadistinguitdi^icens: Non opera dei/aliena',<br />
non propria. Cogitur tarnen propter nostram superbiam dicere : 'suum' opus,<br />
iubet* enim diabolum nos excarnificare, ne etc. 2. Ne plures deos facia- ü<br />
2 über obmittimus iteht nihil ad sentjentiam zu 4 Kustos der Seite: pus 9 über<br />
iecit stellt pro [d. h. zu lesen: proiecit/ zu 9 Diab[olus 'autor mortis', Eb. 2. Contra hoc<br />
opoB petit dei opas r zu 13 Esa. 28. r 16 über iobet steht permittit<br />
') Wichtig für LtOhers Auffassung <strong>von</strong> Gott als Urheber des Übds.<br />
Dr) Ad hunc modum hie quoque intelligitur Opus Dei praemium seu<br />
merces, quam reddit Deus iis, qui sustinuerunt in fiducia misericordiae eius<br />
illos terrores mortis et alia pericula, de quibus Moses dixit.<br />
Quasi dicat: Sumus vexati peccatis et oppressi morte, Fuimus turpissima<br />
mancipia daemonum, Redde itaque tu nobis tuum opus contra illud w<br />
Satanae opus. Nam pronomen: tuum includit cum emphasi Antithesin.<br />
Convenit itaque phrasis et sententia cum co, quod Joannes dicit in sua<br />
i.3ot s. »c*nonica': 'Venit Christus, ut dissolvat Opus diaboli'.<br />
Opus diaboli est, quod supplantavit nos et per peccatum nos ex vita<br />
&ftt. >, 1« coniecit in mortem, Sicut Epistola ad Ebraeos * Satanam vocat 'autorem «<br />
mortis'. Contra hoc opus Satanae venit Christus cum suo opere et de-<br />
struxit mortem ac vitam illuminavit. Sunt enim haeo vere divina opera:<br />
iustificare, vivificare, salvare.<br />
Usurpat quidem Deus sibi opus mortificationis quoque, Sicut supra in<br />
».«Blc». woratione Mosi audivimus et Scriptura manifeste dicit de Deo, quod 'occidit »<br />
3ti.i«,»iet vivificat*. Sed Esaias haec distinguit et dicit Quacdam esse opera Dei,<br />
sed alicna, quacdam autem propria.<br />
Propria sunt illa misericordiae opera quod remittit peccata, lustos<br />
pronunciat et salvat credentes in Christum.<br />
>) Am Rande 1. loann. 3. ') Am Itande Cap. 2.
Bnarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 16) 585<br />
Hs] mus sicut Manicheus : Aliud principium bonorum, aliud malorum, quasi<br />
deus non inferat mala. S)q§ Icil ö[nfcv .^[err ©[Ott nic^t 'ijüitn, sed vult,<br />
ut sciamus mala ista nobis non inferri nisi permittente ipao. Alioqui diaboluB<br />
non potuisset Hiob cruciare. Sic manetur apud simplicem deum<br />
5 et non dividitur in bonum et malum deum, sed cognoscitur instigans per<br />
diabolum et invitans ad misericordiam. Hie igitur etc. Sumus humiliati<br />
peccato, morte, mors perdit nos; 'ostende opus tuum' proprium: significat<br />
recompensationem mortis et vitae, iusticiae et peccati. 'Tuum opus' i. e.<br />
vitam. Supra oravit, ut 'esset beneficus''; hie petit, ut 'ostendatur', ba§a. n<br />
10 man C§ [33l. 252''] füle bnb etfaxc. Augetur petitio, quia non est satis donum,<br />
quod habemus, nisi aperiantur oculi, utvideamus, Sicut Pau[lu8 ad Cor[in- i.uor.a, lo. la<br />
thios : 'Spiritus nobis revelavit, ut sciamus, quae donata sint'. Sic habemus<br />
zu 1 Manicheus r 5 über instigans steht nos 6 über etc. steht Moshes zu 7<br />
Sententia r zu 9 'Ostende' r zu QjlO (MLagister Georg^ius) r * 10 über est steht 2<br />
über satis steht 1 zu 10 Kustos der Seite: fu(e zu 11J12: 1. Cor. 2. r<br />
') Nach der Ltitherbibel. ') Rarer wollte wohl die deutschen Ausdrücke in Z. iif,<br />
durch Beifügung seines Namens selbst verantworten; vgl. Einleitung oben S. 478 f.<br />
Dr] Aliena opera sunt: iudicare, damnare, affligere impoenitentes et incre-<br />
dulos. Haec cogitur Deus sibi sumere et suum opus dicere propter super-<br />
15 biam nostram, ut humiliati ipsum agnoscamus Dominum et pareamus volun-<br />
tati eius.<br />
Deinde cogitur id etiam facere propter eam causam, quam supra<br />
ostendimus, Ne Manicheorum exemplo fingamus nobis plures esse Deos<br />
seu aliud Principium bonorum, aliud malorum. Vult Deus, ut mala, quae<br />
20 nobis inferantur, statuamus nobis inferri ipso permittente. Nam nisi per-<br />
mitteret, nunquam Diabolus Hiobem sie afflixisset. Ideo autem permittit,<br />
ut humiliati nos reiiciamus in misericordiam.<br />
Sic vocabulum (Paal) significat quasi recompensationem, Ut sit sen-<br />
tentia: Appareat opus tuum, hoc est, humiliatos nos morte vivifica, vexatos<br />
25 peccato iustifica Et sie pro- [33g. K] prium tuum opus nobis ostende, vitam et<br />
iusticiam etc.<br />
Atqui, inquies, Idem supra petivit, cum optavit 'saturari misericordia'. ^. n<br />
Verum est, Sed hie oratio in eo intenditur, quod petit id opus misericordiae<br />
ostendi, ut sentiatur. Neque enim satis est habere donum, nisi etiam oculi<br />
jo aperiantur, ut donum videamus.<br />
Sicut Paulus dicit ad Corinth. : 'Spiritus nobis revelavit, ut sciamus, i.sot. 3,10. la<br />
quae nobis donata sunt'. Habent omnes vitam, Sed quotusquisque est, qui<br />
20 inferuntor Urdruck
586 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. 11541.] (Ps. 90, 16)<br />
Hs] vitam et omnia bona, sed non omnes sentiunt. Ergo petit sentiri, ut sensus<br />
beneficii divini penetret corda, ne dubitent. Opus tuum vel misoricordiam<br />
sie exhibe, ut non dubitemus, sed certificemur, videamus tuam redemptionem,<br />
vitam, salutem et iusticiam. Sie misericors et dona nobis vitam tuam, ut<br />
simus certi nos eam habere, ut Spiritussanctus imbuat corda certitudine. s<br />
*(. 1», s 'Et gloriam tuam": ©o l^eifft opus divinum. 'Coeli enarrant gloriam<br />
dei et opera eius annunciat firmamcntum' est idem. Opera divina simt<br />
eius gloria. Quanquam hie positum est 'Hadad" ^, quod significat ornatum<br />
vel gloriosum et pulcherrimum ornatum. In 8eript[ura autem 8|ancta saepius<br />
W. »«, 10 tribuitur deo indumentum gloriae et honoris Sicut ps. '.i6.: 'Dominus reg- lo<br />
*|. io
Enarratio Psalmi XC. 153J/35. [1541.] (Ps. 90, 16) 587<br />
Hb] bona, Ut Christus: 'Ego sum via, vori-[SB(. 253']tas et vita'. Sic ergo<br />
apparere deum sub istis operib[U8 vitae, salutis, iusticiae, bQ§ l^etfft appa-<br />
rere eum in sua gloria. Quia antequam sie apparet, est, sicut Moses dicit,<br />
'sub tenebrosis aquis' et horribilis. Conscientiae pavidae, quae non vident spi. v, 20<br />
5 eins opus, imaginantur deum, quasi sit diabolus, nullam dat ei bonara<br />
formam, sed gladium in manum et fulmen, Ut nihil sit foedius in coelo<br />
et inferis quam deus iratus. Est turpissima et deformissima facies; illam<br />
vidimus supra. Sic apparuit in Sina sicut diabolus, fiiria ultrix. Petit a. anolc 19, is<br />
igitur, ut ostendat formam, in qua laeti simus, ba tnit 3fn gern 3inn Je^cn.<br />
10 Sic autem aspicitur deus in illa persona: Christus, ibi est summa miseri-<br />
cordia, vita, salus, liberatio. Ibi videtur deus gloriosus, indutus suis operi-<br />
b[us gloriosis, iucundis. Sic ostende te nobis miseris et damnatis pecca-<br />
toribLus. 2)o§ tft ein pars petitionis, scilicet remissio peccatorum, condo-<br />
natio et iusticia aeterna. Et ut haec ita fiat, ut simus certi, ha^ loilS gtetffen,<br />
15 Ne cor nostrum dubitet, Id non fit nisi in Christo. Ergo est petitio de<br />
adventu Christi.<br />
zu 1 tas als Kustode am unteren Bande der Seite 4 et «6er (estq[ue) zu 4<br />
Apparet in tenebrosis aquis r 10 über Christus steht Christi 13 über remissio stein<br />
vel; nis [d. h. es sei zu lesen: remissionisy<br />
Dr] Sunt autem haec opera, quod 'Christus est nobis a Deo factus nostrai-Jfot. 1, 30<br />
iusticia, sapientia, sanctitas, redemptio' ^ lux, laeticia et omnia bona, Quod<br />
est 'via, veritas, vita' nostra.^ In bis operibus vitae, salutis et iusticiae 3o6-)«,6<br />
20 cum nobis apparet Deus, tum vere apparet in sua gloria. Antequam autem<br />
sie apparet, tunc vere est, sicut Moses dicit, 'sub tenebrosis aquis'.<br />
Quare pavidae conscientiae, quae opus gloriae eins non vident, ab eo<br />
metuunt et imaginantur eum esse diabolum Nee possunt eum pingere in<br />
quadam amabili forma seu habitu. Gladiis et fulmine armant eum, ut<br />
25 revera nihil neque in coelo nee in terra sit truculentius aut foedius irato<br />
Deo. Talis apparuit in Syna, Talem Moses eum supra quoque descripsit. 2. mofc 19, is<br />
Hie autem petit ostendi aliam formam, quam cum voluptate possimus<br />
intueri et de qua laetari possimus. Talis vere est Deus, cum eum aspi-<br />
cimus in persona Christi. In eo enim est summa misericordia, vita, salus,<br />
30 liberatio. In eo videtur Deus gloriosus, hoc est indutus suis gloriosis et<br />
iucundis operibus. Ad hunc modum, inquit, Ostende te nobis miseris et<br />
damnatis peccatoribus.<br />
Haec est prima pars petitionis, qua rogat remissionem peccatorum et<br />
iusticiam et vitam aeternam. Sic autem petit haec, ut simus certi, ne cor<br />
') .4»» Hände: 1. Cor. 1. ») Am Hände: loanu. 14.
588 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 16. 17)<br />
HsJ 2. et finalis est de operib[U8 nostris: 'Et sit suavis'.' Est diluvium<br />
in voce 'enu'.* £)a§ ift: primum petimus opus tuum. Domine. Ibi nos<br />
nihil agimus, sed tantum sumus spectatores et [®l. 253 ""J receptatores, sumua<br />
tnere paasivi. Deus ostendit nobis se et facit nos salvos suo solius opere.<br />
Sönb ba§ inu§ baB crfte fein, quod ipse nos salvos faciat et liberet ab isto i<br />
morbo, quem diabolus inflixit in Adam, scilicet peccatum aeternum et<br />
mortem aeternam. Post jo trotten tnir !omcn trnb ou^ ftom |cin, tuenn<br />
bn§ ÖLnfer |)[crr ©[ott bot^in !^Qt from gemad^t. Sed tamen haec etiam<br />
est gratia dei et procedit ex primo opere dei, 3)oi er§ gor allein l)Qbe<br />
et sit dominus. 'U?[nfer §iert @[ott sit iucundus et delectabilis'. ^c§ boä lo<br />
et fo blieb trnb i)aie fein freunbe an bn§. Significat delectabile: S)a§ et<br />
Iß Est bis 'enu' eingeklammert, darüber ita scriptum repperi<br />
Kuttode am unteren Bande der Seite 9 et] ex<br />
'<br />
3 recep[ alt<br />
') LuiheruberSetzung. Vulg.: Et sit splendor. BetuMin: os: Fuit duice, iucundum,<br />
soave. Erste Niederschrift: bie lufi, dann: liebtic^, U. A. Bibel 1, 517. Kunheimpsaller<br />
1529: iucundus, U. Ä. Bibel 4, 561. ') Für nssf in dem Textwort nsibs xtnd mit dessen<br />
VokeUi^Uion <strong>von</strong> <strong>Luther</strong> gesprochen. Der Druck Z. 20 anders. Oben S. 4T'J.<br />
Dr] nostrum quidquam de bis dubitare possit. Hoc autem quia non fit nisi in<br />
Christo, proprio haec petitio inchidit adventum Christi in carnem.<br />
Quae nunc sequentur et quibus chiudit Orationem, proprio pertinent<br />
ad nostra opera. i»<br />
XVIL VERSUS.<br />
V.17SIT IUCUNDUS DOMInus Deus noster super nos, Et opus<br />
manu um nostra rum confirma super nos. Et ipsum opus<br />
manuum nostrarum confirma.<br />
IN voce (Naim) est quasi diluvium quoddam gratiae. Hactenus, >o<br />
inquit, Domine, petivimus tuum opus. Ibi nos nihil agimus, sed tantum<br />
sumus spectatores et receptorcs tuorum munerum, sumus mere passivi.<br />
Il)i cnim te nobis ostendis et nos salvos facis solo tuo opere. quod tu facis,<br />
cum liberas ab eo morbo, quem Satan toti humano generi in Adamo in-<br />
flixit, nempe peccatum et mortem aeternam. n<br />
Post hoc tuum opus <strong>von</strong>imus etiam nos cum nostro opere, quando sie<br />
iustificati sumus et sancte vivimus in obedientia verbi tui idque tibi placet<br />
et gratum est. Sed tamen hoc quoque est ex gratia tua et procedit ex<br />
primo opere tuo. Sit igitur Dominus Deus noster iucundus super nos, ut<br />
placcamua ei, postquam per mortem Filii sumus cum eo reconciliati. OptAt 10<br />
cnim, ut Dominus sit laotus et iucundus super illis, quibus ajiparuit opus<br />
eiuB, No noB paveamus a facio cius, sed statuamus ei placere nos et nostra.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 17) 589<br />
"sJlacCje ober bn§ on tonterlaS. Postquatn sumus reconciliati per mortem filii<br />
sui, fo fare er fort, sis laetus, placeant tibi nostrae personae. Vult ergo<br />
dominum esse laetiim et iucundura. ©e^ ftolic^ öljer bni, i. e. bQ§ h)ir<br />
nic^t für im ctfi^redfen. Quia, quanquam simus liberati a morte, tamen<br />
5 scitis reliquias peccati in nobis esse et sequi sectas, scandala, deinde pas-<br />
siones et tentationes nostras. Qui8q[ue enim suos patimur manes, bfl nod^<br />
btel offensiones ha bleiben, ut si deus vellet rigore nobiscum agere, omni<br />
momento irasceretur. Peti^ ergo, ut reliquum malorum, etsi adsint lapsus<br />
etc., tamen non velit contristari et vitam ac remis[8ionem peqcatorum<br />
10 tollere. Da, ut maneamus [331. 254*] iucundi et suaves. Quia ostendere<br />
deum gloriosum non est in seipso, sed ut sit nobis gloriosus, iucundus,<br />
laetus, ut maneamus in delectatione erga ipsum. Tunc dicitur 'laetari super<br />
nos'. £)a§ ift necessarium, Quia nostra 'Caro est infirma', cor pavidum.sWüttö. 26,41<br />
conscientia tenerrima, facili morsu conterremur. Et quia quotidianae plagae<br />
15 et poenae sunt, satis est occasionis tristiciae et infirmitatis fidei. SBenn<br />
ic^ benn fo fouer fe^e, tunc dicitur deus contristari, qui in hoc est mortuus,<br />
ut essemus sancti et iusti. Sed fit, ut labamur in verbo et facto, et tum pertur-<br />
batur illud gaudium. Ergo orat: Domine, dedisti nobis filium tuum, conserva,<br />
2 et eingeklammert zu 8 Orat, ut conservetur donum, quod varie tentat Satan, quomodo<br />
eripiat r zu 10 iucundi als Kustode am unleren Bande der Seite<br />
Dr] Petit autem id ideo, quia, etsi sumus a morte liberati, tamen manent<br />
so in Sanctis quoque reliquiae peccati, Sequuntur alia varia scandala, Item<br />
passiones et tentationes variae, intra nos et extra nos. Quare si Deus<br />
vellet rigide observare omnia, omni momento irasceretur.<br />
Pertinet igitur hoc eo, ut Deus non velit ofFendi in eo, quod propter<br />
carnem in nobis de peccato reliquum manet, ne velit ideo vitam et remis-<br />
25 sionem peccatorum nobis adimere, Sed ut potius Deus ipse iucundus ac<br />
suavis super nos, Nos vicissim super Deo iucundi et suaves maneamus.<br />
Hoc enim est ostendere Deum gloriosum, non in se ipso, Sed ut nobis<br />
iucundus, gloriosus et laetus sit, Ac tunc dicitur Deus laetari super nos,<br />
cum nos statuimus Deum nobis non iratum, sed amicum et iucundum esse.<br />
30 Est autem haec pernecessaria petitio, Quia 'caro nostra est infirma', watts. 26,41<br />
cor est pavidum et conscientia tenerrima, Itaque facili occasione conter-<br />
remur. Deinde quia peccata et poenae peccati quotidianae sunt, Satis est<br />
occasionum tristitiae et infirmitatis fidei.<br />
Cum itaque corda nostra tristantur, dicitur ipse Deus tristari, qui in<br />
36 hoc est mortuus, ut essemus iusti, sancti et hilares.<br />
Huc itaque pertinet petitio haec, ut dicamus: Domine, dedisti nobis<br />
Filium tuum, Hoc donum nobis conserva. Saepe labimur dicto, saepe facto,<br />
saepius cogitationibus. Haec perturbant nobis gaudium hoc. Sive igitur
590 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (P«. 90, 17)<br />
Hs] ut sie maneamus, ne labamur, peccemus et simus ingrati. Maneas deus noster,<br />
et sie, ut sis iucundus, i. e. conserves nos in gaudio et pace Spiritus sancti. SSJcnn<br />
bo§ 9^et ', jo ^ilff fort. Bis repetit opus nostrum, credo propter diversitatem<br />
regni spiritualis et corporalis. Opera nostra sunt duplicia, aut in Ecclesia. aut<br />
politia et domo. In Ecclesia fiunt, quae ad animam, In politia et domo, i<br />
quae ad corpus pertinent. Ideo 'finito^ domine. Opus super nos', i. e.<br />
sicut sumus corpus et anima, sie habemus duplex facere. In opere nostro<br />
'super nos' gubernamur, [Sl. 254''] et tamen facimus, Ut sunt docere, conso-<br />
lari, arguere, iudicare, baptisare, communicare etc. Quae opera sunt Ec-<br />
clesiae gubernandae et populi dirigendi in spiritualibus ; huius operis quanta lo<br />
sit necessitas, videmus, ne irruant sectae, pervertant Sacra[mentum, bap-<br />
tismum, depravent verbum. S)a gebort 0(nfet §[ett ®[Ott ju, ut opus super<br />
nos regat. Ibi etiam nos operamur, sumus non solum passivi, sed etiam<br />
5 über politia (1.) steht in fiunt c aus sunt 6 über finito $teht peto zu S et<br />
Kuttode r zu 8 Vide istum Tomum fol. 14 etc.*<br />
•) = angefangen hat. ') Erste Niederschrift : ffttigt, U. A. Bibel i, SIT; Kun-<br />
heimpsalter 1529: perfice, U. A. Bibel 4, 662. ') Unsre Ausg. Bd. 41, 11, 10 f.<br />
Dr]peccamu8, sive negligentes et ingrati sumus, maneas Deus noster, Idque<br />
sie, ut sis Naim*, iucundus et suavis, hoc est, ut nos conservemur in u<br />
gaudio et pace Spiritus sancti.<br />
Alteram particulam versus bis repetit de confirmando opere manuum<br />
nostrarum, Forte ideo, ut ostendat diversitatem regni spiritualis et corpo-<br />
ralis. Nam secundum eam etiam opera nostra distinguuntur. Alia enim<br />
sunt, quae in Ecclesia facimus, Et alia, quae in domo vel Oeconomia vel so<br />
Politia. In Ecclesia facimus, quae ad animam et spiritualem y\ta,m perti-<br />
nent, In domo et oeconomia ac politia, quae pertinent ad vitam corporalem.<br />
Ideo videtur in priore particula dicere: Opus manuum nostrarum dirigo<br />
(Alenu)*. 'super nos", ut significet id opus, quo gubernamur divinitus, et<br />
tamen etiam aliquid facimus docendo, consolando, arguendo, iudicando, >s<br />
baptizando, eommunicando etc., quae opera sunt Ecclesiae gubernandae<br />
et Populi dirigendi in spiritualibus.<br />
Quanta autem huius operis sit necessitas, videmus. ne irruant Sectae<br />
pervertentes Sacramenta et eorum usum, depravantes verbum etc. Hie<br />
profecto opus est, ut Deus hoc opus super nos gubernet ac dirigat, ubi »«<br />
noB quoque operamur aliquid nee sumus mere passivi, sicut in primo<br />
opere Dei.<br />
') cj:. ') v.-\>i.
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (P.. 90, 17) 591<br />
Hb] cooperativi. S)a§ toetdE, Itekr |)err (Sott, ^ilff erhalten, ut lex Mosi non<br />
evertatur per hypocritas. Item postquam recepimns hoc tempore puram<br />
doctrinam et per fidem iustificati sumus, ^ilff, bQ§ bie doctrina rein bleibe,<br />
ne Euang[elium corrumpatur. Neceasaria oratio est, ne conturbemus deum<br />
5 et spiritum sanctum in nobis habitantem.<br />
'Dirige', 'Conen' ': Significat 'solidum facere'. Huc alludit Petrus:<br />
'Consolidabit et perficiet', ba§ c§ im jd^iüang ge^c, nic^t \mäd. Sic hie: i.spetris, lo<br />
JJtad^e, bog e§ getoiS önb fefte bleibe. 'Spiritum certum', 'ruach nechona'^^f. 51,13<br />
ber friffd^ ^in burdf) ge^et önb ift ber jad^e getoiS, $ffiie 5petru§: 'Qui loquitur, i.?etti4,ii<br />
10 tanquani sermones dei', ba§ fein dubium ha jcl) : 3Bet tceii, ob e§ für @ott ift<br />
angeneme? Sed: bie S^auff, bie ii) geb, est opus dei. Et ille, qui recipit, debet<br />
etiam credere. Sic quando te absolvo, nee ego dubitare debeo, quin sit<br />
opus divinum, quanquam per nos fit. [331. 255*] Et ipse idem sentire debes.<br />
S)a§ ^eift in Ecclesia geh)i§ ^anbeln, non 'aerem verberare'. 2Ber nid^t<br />
15 tDei§, ba§ er ©ottei toort lere önb ©otteB toerä treibet, ber ^ore auff, quia<br />
ista omnia debent esse certa.<br />
2) -iisii ryn.<br />
zu 7 Locus 1. Pet. 5. r zu 8 Ps. 51. r<br />
') Text: nsDis. Reuchlin: Paravit; z. St. wie Vulg.: dinge; auch: firmare.<br />
Dr] Secundum hanc sententiam accipio, quod dicit: Confirma opus manuum<br />
nostrarum super nos, Quasi dicat: Postquam sumus iustificati, da, ut doctrina<br />
maneat pura, Ne tempore legis Lex Mosi per Hypocritas evertatur, Ne hodie<br />
20 Euangelium corrumpatur Et sie Deus et Spiritus sanctus in nobis habitans<br />
contristetur.<br />
Verbum (Konen) significat: solidum facere, Sicut Petrus loquitur<br />
i- «• 9. '«<br />
1. Pet. 5.: 'Deus perficiet et consolidabit vos.' Sic David appellat spiritum i-Setris.io<br />
'certum', 'firmum', qui nihil dubitet et magno animo amplectatur verbum, *f- 5i, 12<br />
26 Ut, sicut Petrus dicit: 'Qui loquitur, loquatur tanquam sermones Dei, Sii.!petri4,ii<br />
quis ministrat' etc., Ne quod dubium in doctrina sit, ne animi ambigant<br />
de voluntate Dei erga se.<br />
Ut, cum aliquis petit remissionem peccatorum et audit promissionem<br />
Christi, ne dubitet, quin vere, sicut verbum sonat, peccata ei remissa sint,<br />
30 Ac iudicet id non simpliciter hominis, sed Dei opus esse. Ad hunc modum<br />
in Ecclesia quae aguntur, certa esse debent, non sicut quis 'aerem verberat', i.sor. 9, se<br />
Atque hoc vult proprie verbum hoc, quo hie usus est. Nos fere vertimus:<br />
'confirmare.'<br />
At sane necessaria haec est petitio, quia hoc opus Dei, quod per<br />
35 nostrum ministerium administratur, impugnatur foris per Diabolum et intus
592 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 17)<br />
Hs) Est maxime necessaria petitio, quia impugnatur foris per diabolum<br />
opus nostrum et intus per cor nostrum. boS man ba bleibe bnb fage : Deus<br />
manet 'lucundus super nos', certus suin, hoc, quod loquor, facio, quod sit<br />
verbum et opus dei. Nam qui dubitat, nihil potest docere nee discere,<br />
goM.sDocet hodie nigrum cras album; 'Est inconstans in viis suis', dicit Iacob[Ufl. s<br />
Sic auditor, qui dubitat, nihil discit, mox rapitur a fanatico spiritu ab uno<br />
opere in aliud, quia incertus est et dubitat de isto opere. Ideo orat:<br />
'Consolida opus tuum', bai eS gelot§ 311 ge^e, tarn in docentib^us quam in<br />
recipientibLUs. Sic Ecclesia manet firmamentum solidum, contra quod<br />
vtaitii. I«, le'portae inferi' nihil possunt, quia est certa de verbo et opere dei. 'Et lo<br />
opus manuum nostrarum' etc.: Est de opere politico. Pro pace publica<br />
i.iim. », if petit, Ne fiat confusio in Politia. Sic Paulus admonet 'orandum pro Regi-<br />
bLUs' etc., 1. Timo. 2., 'ut tranquillain vitam agamus', pro pietate. Quia,<br />
tnenn ba^ ]^au§ nid^t friebe ijat, ]o i^§ bo§ linbet jiel^en bnb ptebigen.<br />
6§ toil pax [81. 255''] necessaria fein non tantum ad alendum corpus, sed is<br />
1 über impugnatur $telit mmi8te[riuni Dostrum 3 über nos steht me zu 4 Qui<br />
dubitat, nee docere nee discere polest r zu 11 Politica dona r zu 12: l.Timo. 2. r<br />
zu 15 necesi als Kustode am unteren Rande der Seite<br />
Dr]per cor nostrum. Difficile igitur est retinere hanc fiduciam, Quod Deus<br />
sit iucundus super nos, et de opere Dei nihil dubitare. Qui autem dubitat,<br />
3flLi. «neque ad docendum nee ad discendum aptus est, sed 'est inconstans in<br />
viis suis' et iam huc iam illuc rapitur.<br />
Orat itaque Moses non sine causa pro confirmatione seu consolidatione so<br />
operum manuum noatrarum, ut sit certitudo tarn in docentibus quam in<br />
recipientibus, ut maneat in Ecclesia illud solidum firmamentum, contra<br />
statti) IS, m quod 'portae inferorum' nihil poterunt, et ut omnea certi sint de verbo et<br />
opere Dei.<br />
Quod repetit: ET OPUS MANUUM NOSTRARUM CONFIRMA, «<br />
Accipio de opere Politico et Oeconomico, ut Deus donet publicam pacem,<br />
i.itm. j, II ne fiat confusio, Sicut Paulus monet Orandum esse pro Regibus, ut tran-<br />
quillam agamus vitam.'<br />
Est autem pace opus, non tantum ad alendum corpus, sed etiam ad<br />
educationem et ad docendas Ecclesias. Atque huius rei causa potissinium 30<br />
constitutus est Magistratus jioliticus, ut cius studio, opera et auxilio reti-<br />
neatur pax, ne aut per dissolutionem disciplinae nulla possit esse educatio,<br />
aut per tumultus et bella Ecclosiac non possint recto doceri, Sicut fit in<br />
bollo. Nulla enim fidos pietasque viris, qui castra sequuntur. Et ailent<br />
Leges inter arma. In suinnia, Tota harmonia politiao armis dissolvitur. ji<br />
') I.Tiin am Hunde
Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 17) 593<br />
Hs] etiam docendam pietatem. 2)lan tnu§ ftnber ouffjietjcn, fonft ift bie hJelt<br />
balb Itufte. Quia autem generantur quotidie, sunt alendi etc. ©o tnuä<br />
man auc^ ^aBen Reges, Principes etc. 5le^ren bnb toteren mu§ ba fein.<br />
SBenn nu ö^nfer f)Lerr @[ott jornig ift, fo 9()ct ba§ 'Noan' ' nidjt, i. e. ba§<br />
5 'lucundus'. Nulla fides pietasqLue viris etc.*, silent leges.' Quando<br />
3iung!^cr ^an^ £anb§fnec§t inn bie ftab foni^Jt, fo g'^et pietas, fides et uni-<br />
versus concentus polit|iae ba ^in. Ideo orandum pro pace, ut dirigat deus<br />
opera manuum nostrarum, quae non sunt supra nos, sed in manibi^us nostris.<br />
Quia er 'ijat t)n§ befolgen, fue etc. ju jie'^en. Sic orat pro reb[us necessariis<br />
10 huius vitae, 1. pro vita aeterna, post, quia in hac vita non sumus otiosi,<br />
est anima confirmanda U8q[ue ad mortem, corpus etiam alendum et pax<br />
habenda, ut pietas doceatur. Haec habentes habemus vitam aeternam in<br />
certa spe, post purum ministerium Ecclesiae, 3. tranquillam vitam, pacem<br />
et corpus. @o burffen totr nid^t m^et, sed vivimus in pace et crescimus<br />
15 in fide evolamusq[ue in coeium. Non sunt autem hae petitiones tantum,<br />
sed et promissiones, quia, 'quicquid petieritis etc., fiet vobis'. S)a§ ge'6e 3oS. 15,7<br />
1 aber pietatem steht mores et 3 Tieften c aus SJle^rcn [ Verschreiburuj] 14 über<br />
corpus steht alimentum etc.<br />
•) D?:. ') Lucanus, Bell. civ. X, 407. ') Cicero, Pro Milone, TV, 10.<br />
Dr] Orandum itaque est cum Mose pro pace, ut dirigat Deus opera manuum<br />
nostrarum, quae non sunt super nos, sed in manibus nostris. Haec<br />
enim, quae ad Politiam et Oeconomiam pertinent, sunt Rationi subiecta<br />
20 secundum sententiam: 'Dominamini piscibus maris' etc. i.SDioiei,<br />
Sic orat Moses pro rebus in hac vita necessariis, Primum pro remis-<br />
sione peccatorum et vita aeterna. Deinde, quia in hac vita non sumus<br />
ociosi, Sed Anima est confirmanda verbo Dei usque ad mortem. Corpus<br />
autem in pace alendum, orat, ut pietas recte doceatur et pax retineri<br />
35 possit. Haec cum habemus, vitam aeternam in certa spe, deinde purum<br />
ministerium Ecclesiae et post tranquillam vitam seu pacem, tunc habemus<br />
omnia ac vivimus in pace corporis et animae, in fide quotidie crescimus,<br />
donec evolamus in coeium.<br />
Non autem haec petitio tantum est, sed est etiam promissio, Sicut<br />
30 alias de orationibus a spiritu sancto in sacris literis praescriptis dispu-<br />
tavimus.<br />
Habetis hunc Psalmum, quantum dedit mihi Dominus, explicatum.<br />
Posthac Genesin explicabimus, dum Dominus vitam prorogaverit, ut sie<br />
tandem foeliciter moriamur in verbo et opere Dei, id quod faxit Deus et<br />
S5 Liberator noster Christus lesus, Amen.<br />
2»t§et8 äBette. XL, 3 38
594 Enarratio Paalmi IC. 1534,35. [1541.] (Ps. 90, 17)<br />
Hs]t)n§ bnfet §Jtr allen. Amen. Postea suscipiam praelegendam Genesim,<br />
ut operemur quidquam et ita in verbo et opere dei moriamur. Habetis<br />
psalmum Mosi, quantum dominus mihi dedit, a me explicatum.<br />
zu 3 Pridiie Cal^endas luuii 1535 r ' zu 3 am unleren Jiaride der Sitte tteht<br />
3. Novembiris 35.'<br />
') Dies ist das Datum der Vorlesung, oben S. 580. ') Dies ist das Schlufidatum<br />
der Überarbeitung und Äbsdmft der letzten Vorlesung; oben 8. 476.<br />
Dr] Curabo volente Deo, ut idem Psalmus a piis, latinae linguae imperitis,<br />
in 8ua vernacula legi possit. Continet enim doctrinam utilem et neces-<br />
sariam, quam magnopere refert scire.'<br />
') Zusatz Dietridis. Vgl. die Bibliographie oben S. 4S2. Als Druckfehlerberich-<br />
tigung folgt noch: C. Pag. ult. a. lege: furor pro: favor (oben S. 513 Z. 15).
Enarratio capitis noni Esaiae.<br />
[1543/44.] 1546.<br />
^rei 2age nadS) 3lbfc^ru6 ber »orlefung über «Pfadn 90 begann Sut^er,<br />
gemäg feiner 9tnfünbigung on beren @nbe ', bie bom 3. ^uni 1535 biä 17. gio=<br />
beniber 1545 toä^renbe ©enepöortcfung «, feine le^te. 3fn fte fd^ob er nun nod^<br />
itvn fleineve einaelöorlefungen ein, au§ gintog öon ririi)ti(^en ^cftaeiten, SCßeif)»<br />
nodalen 1643 unb Oftern 1544, nämlid^ über ^efaJQ 9 unb 53 Um bie erfte<br />
l^anbelt c§ fid^ l^ier.'<br />
6ie liegt — big auf ein fkineg Stüdt beä 9lnfong§ — nur gebrucft bor, unb<br />
3toar öerbunben mit ber Enarratio Psalmi secundi.* ^^x 2ejt beginnt in biefem<br />
gemeinfamen SSanbe ouf Sogen Q 6, Statt 118 mit einem ©onbertitel. SDa^n<br />
gehört hinter Sogen A, ber ben ®efamttitel unb S)ietrid^§ Sorrebe ju 5pfalm 2<br />
enthält, ein eingefügter Sogen a mit ber Praefatio au Sjefoia 9, bie an ?(m§borf<br />
gerichtet unb Ex Hamburga Kai. Febru. Anno 1546 batiert ift.<br />
S)er .^erouSgeber mar ^o^ann ^reber.^<br />
9lac^ beffenSlngabe« fanb bie Sortefung bor brei Sfa^ren in ber 2Bei^nad^tg=<br />
Jett ftatt. ein Srief Sefolbg an Sietrid^ öom 28. Seaember 1543 fprid^t bon<br />
hisce diebus festis.'' Unb bai l^aubfc^rifttic^e 3tnfang§ftücE nennt alg genaues<br />
3)atum i|re§ Seginne§ ben 17. Sieaember.« Sut^er unterbrad^ bamatä fotoo^l<br />
nad^ bem 3eugni§ g^reberS »ie SefolbS ali auä) nad, feinem eigenen in ber Prae-<br />
faciuncula^ bie (Senefigöorlefung, um einen bem ^eft gemäßen ©egenftanb borau=<br />
nclimen. Ctirenaeuge toie .^erauigeber beurteilen bie 2)arfteIIung al§ lid^tOoH<br />
unb reid^. ©ie fc^eint ßut^er unter ben ^önben geWad^fen au fein. «Rad^ ^reber<br />
loar fte, tote jo aud^ ber 9Iugenfc^ein lel^rt, eingef)enber aU bie Se^anblung beS<br />
3lbfdt|nittS in ber aefajaüorlefung toon 1527/29 i» unb nafim atoei 3Jlonate in 2ln><br />
fprud^. Sai fül^rt auf aKitte Januar 1544 aU 2ermin i^rei 3rbfd£)luffeS.<br />
') eben © 594, 1. ^) U„|re 9Iu§g. SSb. 42, Vllf. 6o^r3, 5ut gDtonologie uftt...<br />
m «utfierftubien bet aSßeimotet Sutf)crQU§gabe, 1917, ©. 165. ') Äöftlimflatoetau ÜKortin<br />
Suttiet II, 588. b. ©(^ubert unb smeifftnger, 3u Sut^etä SBotrefungätättgtett, a. a. Ö. © 19<br />
flalDetau = 6Ienicn, Sut^et§ ©d^riften nad^ ber SÄeifienfoIge . . öetäeid^net o o D © 203<br />
9lr. 587. «) Unfte 3tu§g. SBb. 40 a, 19.! unb bie Sibliogtopfiie unten ©. 596 »)"übet<br />
il)n bgl. Unfre Slulg. 33b. 54, 168; gnbcrä 11, 116 3lnm. 5. «) Sogen a iij. ') tUlbrecit<br />
2)a? fog. Manuscriptum Thomasianum, in 3Irc^iö für Otefotmationggefitcbte 13 '\ahxa'<br />
1916, ©. 117.<br />
aSb. 25, 121-126.<br />
B) Unten ©. 597, 1. >) Unten ©. 598, 1 unb 14 f<br />
'«) Unfte augg'<br />
'<br />
"
596 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1546.<br />
S)et Drutf fufet, toie bic Sßoirebe berid^tet, »iebcr auf einem Äotlegl^eft<br />
gtöreri: bicfer l^abc eS ^rcber mit ber Sitte um .(perou^gabe im 3nterel> ber<br />
Äirc^e übcrfcnbet. (5ö blieb toot)t in beffen Sefi^ unb ^nt fic^ nid^t toieber ge»<br />
funben. 6r, Sfrcber, t)abc attjar bie tjcrtoideltc ©c^nelllc^rift nid^t ööHig tabelfcei<br />
toiebergeben fönnen, ober bie ?lufjeid^nungen ergSnjt unb ttieiter au8gcfüt)rt. 3ni<br />
großen ganzen tpirb man recf)t getreu tutf)er§ 9lulfüf)ningen borin ivicberfinben bürfen.<br />
einen ungefäfiren SRafeftab für ^rcbcrS Seorbeitungeort bietet ein Heineä<br />
^anbfd^riftli(^ eri)Qltene§ Stütf qu§ bem Slnfang ber Sortefnng. Qi ift in bcm<br />
SmicEoucr Äobej XXVIII St. 2'' unb 3» erfjalten.i greilid^ liegt in i^m aud)<br />
nic^t baä flJiJrerfc^e Criginal, fonbcrn nur eine 9lbfcf)rift *^.'oad)ö bnöon öor, aber<br />
»ie bie bem Sanbe ongel^örigen Slbfc^riften üon ^^.Hebigtnadjfdöriften unbcbentlic^<br />
Qt8 „SRbrcr burd^ ^oac^" angefpro(^cn werben tonnten^ fo and) biefeg uth. 8170, ou^ ber friit)ct fltioafc|d)cn Sommlung),<br />
^ombutg, ^tna U., *Dlüii^en ^. u.U.; Sonbon. — ©rlaiiticnsJrQiifturtft %ui-flübe:<br />
Exep. opp. lat. XVIIl (1847) S. 1, fäl(d)lid^ bcibc Wale „N.-\RK.\TIO'<br />
auf bem litel ftatt „EN.'\HK.\T1Ü", cbenfo batnnc^ 2L»oI(^ ' 5,76 Slnin.; ri(^=<br />
tiflft ebenba XXIU (1Ö61), 6.299 uiib batnat^ SBald^' 6, 93 9lnm.<br />
©pätere 3tu§gabe:<br />
.ENARRATIO COPIOSA ET LVCVLENTA PSALMI SECVNDI, ET CAPI-<br />
TIS NONI ISAIAE, DE REGNO CHRISTI. ISut^erüSBappen inÄranj.<br />
einfaffung] AVTORE REVERENDO VIRO D. MARTINO LVTHERO.<br />
1555. • 3ft nur eine litelauflage ber erftcn 9lu8gabe bom ^ai)xt 1546,<br />
woju Sogen A neu gefegt wutbe.<br />
3n ben öef amtauägoben. Cateinifc^: SBittcnbetg IV (1552), HS»--<br />
173''; evlangen.granffurt: Exfg. opp. lat. XXIII (1861 ), 297-438. — S)eutfd&:<br />
2tiX>m "<br />
92—221.<br />
1730), 83 — 140; Wald)' 6 (1741), 144 — 321», mala)* 6 (1897),<br />
') Unfte au«a. »b. 49, VIII. ') SJutJjloalb iii lliiftf «uSg. «?b. 49, VII unb XXXI<br />
ju 9tt. 8 unb 4 unb XXXII ju 9!t. 2ff. •) %!. Un|te «u^g. »b. 49, 279ff.
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. 597<br />
Hs][S8t.2''J 17. Decemb|ns 1543 praelegit 9. caput Esaiae<br />
Adest iam dies natalis Domini nostri, quem oportet in Ecclesia cum<br />
gaudio celebrare et praedicari de hoc festo et memoriam illius summi<br />
benefitii ineffabilis Sacramenti et incomprehensibilis misericordiae et amoris<br />
5 Domini, quo Deus ipse Creator coeli et terrae dignatus est descendere in<br />
carnem nostram, ut fieret talis quales nos omnes, solo peccato excepto.<br />
Ista sunt gaudia, quibus nunquam poterimus saturari, etiam in illa vita;<br />
Angeli etiam non saturantur, multo minus invident, sed nobiscum canunt<br />
1 17. bis Esaiae r<br />
Dr] [aSfl.Qe] YS LOCUM lE-<br />
10 SAIÄE CAP. 9. DE CHRISTO ET<br />
regno eins etc. R. D. Patris<br />
Doctoris Mart. Luth. Enarratio<br />
ab ipso in publicis praelectionibus<br />
tradita,<br />
»s Collecta per M. lohannemFrederum.<br />
[Sg. Q 6"] PRAEFACIUN-<br />
CÜLA.<br />
80 LN^stat Domini nostri Ihesu Christi dies natalis, qui in Ecclesia cum<br />
alias semper cum gaudio celebrandus et praedicandus est, tum maxime<br />
illis diebus, qui memoriae sacrosanctae et salvificae nativitatis eius sunt<br />
a Maioribus nostris hoc consilio consecrati, ut renovetur memoria summi<br />
illius beneficii ineffabilis mysterii et incomprehensibilis misericordiae ac<br />
25 'qpdav&Qcomas' Domini, qua Deus ipse, creator coeli et terrae, in carnem Xit. s,<br />
nostram descendere et per omnia nobis, solo peccato excepto, similis fieri<br />
dignatus est.<br />
Huius inaestimabilis et summi beneficii magnitudo infinita est et tanta,<br />
ut mens humana eius amplitudinem, in his quidem terris, totam capere<br />
30 nequeat. Et vel guttulae aliquot huius inexhausti beneficii et immensae<br />
benevolentiae divinae erga nos, a piis cordibus degustatae, vero et solide<br />
gaudio animos replent et perfundunt. Eaque gaudia, quae a piis men-<br />
tibus ex hoc beneficio percipiuntur, tanta sunt, ut etiam in alteram illam<br />
vitam nos comitentur utque in illa aeternitate nunquam iis saturari et<br />
35 expleri possimus; imo nee angeli his gaudiis saturari possunt unquam in<br />
omnem aeternitatem, qui hoc Dei beneficium iugi ac perenni laude cele-
598 Enarratio capitis noni Esaiae. [1513/44.] 1546.<br />
Hsjet laetantur. Ideo, si permittit valetudo, suspendam meum loseph* et<br />
loqueraur per illos dies de incarnatione filii Dei, omnium ma.ximo bene-<br />
fitio et miraculo, quod, si comprehenderemus, ut vita hominum non patitur,<br />
prae gaudio expiraremus. Neque verbis explicari neque cordis cogitatione<br />
assequi magnitudo rei potest, quod filius Dei socius et fratcr meus est s<br />
magis quam amicus quivis in mundo. ^
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 599<br />
Hs] Satan, qui nos avocant infinitis modis a cogitatione aeterni gaudii. Debe-<br />
bamus ista sonare, loqui; hoc impedit caro et Satan. Christus debebat<br />
esse noster cibus, cantio, locutio nostra, h)en§ redjt jugieng. Ideo sunt<br />
instituta festa annua, ut saltem recordemur aliquoties in anno istorum<br />
5 mirabilium, ne evanescat memoria ut apud papistas, qui audientes, iegentes<br />
surda aure et corde transeunt. Turca non agnoscit nee fert. Imo magna<br />
pars Christianorum negligenter audit. Sed veheraenti, diligenti cogitatione<br />
comprehendi, cognosci debubat, cor nostrum impleri et totum occupari hac<br />
una cogitatione, si non ad perfectam saturitatem, tarnen ad recreationem<br />
10 et aliquem gustum, ut 'primitias' bauon ijobm. Res per se exposita totaWöm. s.jj<br />
Omnibus, sed comprehensione valde infirma. Esaias plenus gaudio et Spi-<br />
" über uegligenter steht somnolenter SjO debebat bis cogitatione hinter tfaim Z. 10<br />
eingefügt und mit Strich hochgezogen<br />
Dr] adolescamus 'in vÜTim perfectum, in mensuram aetatis plene adulte ci.^. 4, 13<br />
Christi'.<br />
In verbi igitur meditatione assiduos et impigros esse nos oportet, ut<br />
,5 ea beneficia auribus, oculis et cordibus ingerantur, inculcentur, instillentur,<br />
affigantur, memoriaque eorum subinde renovanda, ne eorum oblivio ob-<br />
repat, ne torpore languentes tanto beneficio excidamus nostraque desidia,<br />
negligentia et ingratitudine inaestimabilia ea bona amittamus.<br />
Ideoque ordinati sunt ab Ecclesia stati dies, quibus, posthabitis omni-<br />
ao bus aliis negociis et curis, circa quas occupatum est genus humanum post<br />
lapsum, hoc omnium maxime mirabile opus Dei, arcano consilio Trinitatis<br />
ante omnium rerum primordia ex ardentissimo amore erga nos miserrimos<br />
mortales decretum ac certo praefinitoque tempore exhibitum, consideremus<br />
et inter nos suaviter commentemur de hac consolationis plenissima copu-<br />
85 latione divinae et humanae naturae CHRISTI, quam nulla [SB9. R] vox<br />
humana, imo nee angelica satis efFari potest. Atque hac ratione non tan-<br />
tuni nosmetipsos consolemur, sed etiam hanc unicam salutem et lucem<br />
omnium gentium ad posteritatem propagare studeamus, exemplo Prophe-<br />
tae, qui, gaudio exultans in spiritu, in haec verba erumpit:<br />
30 Populus ambulantium in tenebris vidit lucem magnam etc.v.i<br />
HIc textus varie petitus est per Satanam, praesertim a ludaeis, Nee<br />
uno modo etiam a nostris expositus est. Danda est ergo opera, ut habeamus<br />
puram ac simplicem sententiam, reiectis spinis, sentibus ac tribulis,<br />
quibus impeditur, ut certo statuamus, nihil fluctuantes nihilque dubitantes,<br />
35 de nullo alio posse intelligi hunc locum quam de filio Dei, nato ex virgine.<br />
Nisi is sensus ante omnia constet et statuatur, nullum adfert verum gau-
j jjj„ ,j ,,<br />
600 Enarratio capitis Doni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1)<br />
He] ritu B[ancto ita de ea loquitur: 'Populus ambulans in tenebris vidit lucem<br />
magnam'. Iste textus varie petitus per Satanam et praesertim a ludaeis, imo<br />
ctiani a nostris expositus. Danda ergo opera, ut ante omnia habeamus purani<br />
et simplicera sententiam resecris apinis, sentibus et tribulis, quibus impedi-<br />
tur, ut certo statuamus et non dubitemus fluctuantes: de nuUo alio posse *<br />
intelligi hunc locum quam de filio Dei nato ex virgine. Nisi is sensus<br />
ante omnia statuatur, nulluni verum sequitur gaudiura, sed manet dubi-<br />
tatio, quae cum adest, nullus fructus, nihil gaudü. Conscientia vult sie<br />
informata esse, ut certo dicere possit; 'S)ah ift§ bnb fein onberi. Si fides<br />
debet stare confirmata sensu et plerophoria: — Si facit textui alium nasum', '<br />
toUit universam consolationem, sensum et fundamentum gaudii. Ideo<br />
conandum, laborandum, [331-3*] ut habeamus purum, simplicem, germanum<br />
et unum sensum scripturae sanctae, ubi haberi potest, ut certe hie fieri<br />
potest. ludaei exagitant nostros et dicunt illum locum a nobis de Christo<br />
allegari; Non facit, inquiunt, ad rem, quia possit intelligi de alio. Hoc u<br />
quero: de quo alio? Nomines hunc! Ezechias, cuius praeceptor Esaias;<br />
5j j educavit eum, et in spem maximam, quod esset dono divino futurus 'Rex<br />
pacificus' etc.*<br />
6 hinler locum sieht nochmals posse 17 divino o zu 18 unter dem Stück steht<br />
Edita est praelectio isla a lolianne Fredcro 1546.<br />
') Thiek S. 359; Unsre Ausg. Bd. 53, 6t8, 24 f.<br />
') Biblia latina ciim postillis:<br />
Glossa ordinaiia und Lyra zu Jes. 7, 14 und Jes. 9, 5: Rabbi Salomon et iudei mo-<br />
derni . . de Ezechia.<br />
Dr]dium, nullus fructus sequitur, sed manet dubitatio, quae cum adest, nihil<br />
veri gaudii, nihil pacis solidae potest habere mens humana. Nam con- lu<br />
Bcientia ita vult informata et confirmata esse, ut de salutis suae negocio<br />
aliquid certi statuere possit et ut dicere queat: Sic se omnino res habet,<br />
non aliter. Si debet fides sibi constare nee vacillare et succumbere, nccesse<br />
est, ut hoc sensu et hac plerophoria sit imbuta et confirmata mens. Si<br />
aliuB aliueque eensus ac nasus affingitur textui, tum tollitur universa con- js<br />
solatio et ipsuni fundamentum gaudii. Ideo laborandum sumnio conatu<br />
est, ut habeamus purum, simplicem, germanum et ununi sensum scripturae<br />
sanctae, ubi haberi potest, ut certe hie potest haberi.<br />
ludaei exagitant nostros et dicunt, Non recte hunc locum a nobis de<br />
i.UJn.i», II. Christo allegari, quia possit et debeat intelligi de alio. Sed quaero: Die, de »<br />
quo alio intelligi debeat? Quod est [330- K 2] illi nomen? EZochias", inquiunt;<br />
Huius enim praeceptor lesaias fuit, hunc lesaias educavit in spem maxi-<br />
^''^<br />
I Mn it's*' ''""" datuB est" futurus 'rex' iusticiae et 'pacis', Is et rex fuit<br />
pacificus; piuH iustusque; Ergo de eo potest ac debet intelligi hie 'Filius',<br />
:
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 601<br />
Dr]quem dicit 'dahim' esse. Populus etiam eius temporibus 'laetatus' est des.<br />
occiso exercitu Assyrii regia, de Sonharib a filiis trucidato, de spoliis in ^.sön.w.as<br />
bello Cüllectis 1 ; Tum etiam 'vestiinenta et oinnia sanguine polluta' etc. 3i.4<br />
Haec causa (inquiunt) fuerunt magni istius gaudii, quod Esaias hie<br />
'^ describit.<br />
Haec est ludaeorum de hoc textu sententia. Sed plane et toto coelo<br />
errant.'^ Et qui hunc Judaicum sensum tenet, is amisit et verum textum<br />
et summum gaudium, quod hie textus nobis suppeditat. Ilas fabulas et<br />
nugas rofutat ipse textus errorisque ludaeos apertissimi convincit. Lo-<br />
10 quitur enim de tali Infanto et Fiiio, qui natus et datus sit nobis, qui<br />
sedeat super 'solium Davidis, ut corroboret et confirmet illud usque insi. e<br />
sempiternum', 'cuiua regnum multiplicetur et pacis eius non sit finis.'<br />
Hie responde mihi, ludaee, et quisquis es, qui hibefactas textum et alio<br />
eum quam ad Christum detorques, an Ezechias multiplicaverit suum impe-<br />
15 rium? an habuerit pacem sine fine? et corroborationem super sedem<br />
David a modo et usque in sempiternum? Da illum, qui sit 'Princeps pacis',<br />
et quidem aeternae, et Rex 'iusticiae', et quidem aeternae. Da, inquam, s. 6<br />
illum! Haec enim sunt clara verba: 'Multiplicabitur imperium eius, et pacis<br />
non erit finis.' Non sunt tibi verba Prophetae invertenda, non tibi lingua<br />
30 eius contorquenda et infringenda est, ludaee, non est, quod doceas et formes<br />
OS ipsius. Clarius hie loquitur, quam ut eius sensum corrumpere et in tuam<br />
sententiam detorquere possis. 'Est,' inquit, 'Puer nobis natus et Filius<br />
datus nobis. Multiplicabitur eius imperium, et pacis non erit finis.'<br />
Idem repetit Angelus Lucae 1. dicens ad Mariam: 'Dabit illi Dominus \!in. 1,32 f.<br />
25 Deus sedem David patris ipsius, regnabitque super domum lacob in aeter-<br />
num, ut Regni eius non erit finis.' Regnum hie sine fine datur, et datur<br />
uni Homini, non successioni, datur uni Infant! et Filio huic sine prole.<br />
Una haec duntaxat est persona, sed ea est per se aeternus rex et rex<br />
aeternae iusticiae et aeternae pacis.<br />
30 Quid potest hie contradici vel a ludaeo vel a ratione aut ab uUo<br />
homine? Imperium semper multiplicabitur, inquit, (etsi hoc multiplicare<br />
potest eludi, ea tamen, quae sequuntur et cohaerent, eludi non possunt,)<br />
aeternum erit regnum, habens aeternam pacem, iusticiam, iudicium.<br />
Repete iam ab ultima memoria omnes reges, losiam, Ezechiam, Salomo-<br />
35 neni, Davidem et quotquot fuere, cui haec possint aptari, certe nullum<br />
habebis.<br />
Nee datur huic Filio pater nee mater (etsi datur, non tamen nomi-<br />
natim), Nee dicit, quod hie Filius aut haec proles sit habitura haeredes suc-<br />
4 Haec causa im Druckfehlerverzeichnis am Ende des Bandes; Text: Hae causae<br />
') Lyra zu Vers 4. '') i/rasmi Ädag. aus Macrobius, Saturnalia III, 12, 10.<br />
a
602 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1)<br />
cessores. Nihilo secius habiturus est regnum aeternum in multiplicatione<br />
et regnum aeternae iuaticiac ac vitae. Hie alius esse non potest quam<br />
Dominus Ihcsus Christus, Salvator noster, et nemo alius praeter ipsum.<br />
Qui haec invertere et refutare possit, prodeat, Vellem equidem libenter<br />
cum viderc et audire. Sed nemo prodibit unquam. Alius enim quam Do- s<br />
minus ille noster non potest inveniri, qui Puer natus, id est, verc homo<br />
fuerit, sederit super thronum Davidis ac regnaverit super domum lacob.<br />
Et Angelus Lucae 1. clare haec verba interpretatur, ubi dieit : 'Dabit Uli<br />
Dominus sedem David' etc. Haec non sunt Angeli verba aut tum ab<br />
Angelo primum oranium prolata, sed sunt ex hoc loco deprompta, non lu<br />
enim tarn suis quam Prophetae usus est verbis.<br />
Consequentia igitur manifesta et irrefragabili concludit hie textus, quod<br />
oporteat hunc Puerum et Filium esse naturalem et verum Dmm, quia<br />
aetemam pacem dare, aeternam iusticiam adferre, in aeternum regnaro<br />
est in regno Dei sedere, Et hoc solus facit Deus, haec in solum compe- n<br />
tuntDeum; Deinde et naturalem et verum Ilominem esse, quia est filius<br />
Davidis etc.<br />
Magna luce et incredibili revelatione Spiritus sancti illuminatus fuit<br />
lesaias, cum tam clare et exacte descripserit et humanitatem et divinita-<br />
tem Christi. Et ut Esaias, sie et alii Prophetae satis clare prae- 90<br />
dicaverunt et inculcaverunt Messiam verum Deum et omnium Dominum<br />
esse, sicut et nos praedicamus. Sed sicut nostri Papistae audiunt et cre-<br />
dunt, sie et ludaei. Verum haec incredibilis et maxima ludaeorum malicia<br />
et obstinata pervicacia est et impietas, quod non solum Prophetas legunt,<br />
sed hodie etiam audiunt tam clare doceri, tam manifeste probari Christum js<br />
verum Deum et homincm, et tarnen tanto studio manifestissimum textum<br />
corrumpunt et depravant.<br />
Sunt et inter Christianos, qui hie iudaizant. Nunquam crcdidissem futuram<br />
tantam ignorantiam et socordiam in nostris Episcopis et Pastoribus,<br />
ut sinerent ludaeos contra hunc tam apertum textum adeo praevalere. ut jo<br />
etiam Christianorum quorundam fidem subverterent et in religionom lu-<br />
daicam pertrahcrent. Diligenter itaque et saepo haec inculcandu sunt<br />
populo, ut sit munitus contra ludaeos et Mahonietistas, ut, si quando<br />
in certamen tum ludacis descendendum esset, potenter eos convincero<br />
poBsint. 3i<br />
Primum igitur omnium hoc agendum, ut vepres et spinas, hoc est,<br />
opiniones falsas reiectas et revulsas abiiciamus et repurgatum habcamus<br />
textum, ut certo statuamus Esaiam loqui de uno solo Domino Salvatoro<br />
nostro IhcBU Christo, (jui verus Deus ot homo est. Si enim de ineffabili<br />
Dei misericordia gaudere volumus, necesse est, ut hoc statutum nobis sit 40<br />
et porsuasum, necesse est. ut hoc j)rae omnibus ccrtum ac fixiini sit, quod<br />
Biinus fratres ot socii Angeluruni et Doinini Diabolurum, Douüni orbis
Enarratio capitis noni Esaiae. [154^/44.] 1546. (V. 1) 603<br />
terrarum, mortis, inferorum, peccati. Utitur enim Propheta magnificia et<br />
singularibus verbis : 'lugum<br />
oneris eius,' inquit, 'et virgam humeri eius et S- 3<br />
sceptrum Exactoris eius superasti'; Item: 'puer natus est nobis.' s.<br />
Magnas sane, imo longe maximas res per hunc Filium gestas esse<br />
i haec verba testantur, sed non sibi gessit, quae gessit, non sibi hie con-<br />
suluit, non sibi reservavit, quod peperit, sed quidquid hie fecit, quidquid<br />
iaboris et aerumnarum exhausit, quidquid oneris in sese suscepit, id nostra<br />
causa fecit, nobis hie consuluit. lusticiam et pacem aeternam regnumque<br />
aeternum nobis hie peperit et promeruit.<br />
10 Sed quomodo (inquis peperit et attulit illa mihi? quomodo futurus<br />
sum aliquando eius iusticiae, pacis ac regni particeps? quibus ad ea viis<br />
perveniendum est mihi? Ego non iusticiam, sed peccatum sentio in carne<br />
mea et in peccato sum mortuus et video in peccato mori peccatisque<br />
captum esse totum genas humanum, sentio in mea carne me soUicitari,<br />
15 captivari et rapi ad avariciam, superbiani, libidinem, adulterium, Breviter,<br />
nihil nisi peccatum sentio. Ubi hie tollitur peccatum et quomodo?<br />
Unde ergo iusticia? Per legem? At lex duplicat hoc malum, peccatum<br />
irritat et äuget, iram et mortem exasperat, Quia peccator peccati sui<br />
magnitudinem sentiens et iudicium Legis audiens non potest non opprimi<br />
20 morte, animo consternari et concidere. Est enim haec legis sententia irre-<br />
vocabilis: 'Maledictus omnis, qui non fecerit omnia, quae scripta sunt in libro ®qi. 3,10<br />
legis' etc.<br />
Lex itaque nihil aliud potest quam mortem adferre et occidere, est<br />
Exactor et earnifex crudelissimus et immanissimus, torquet, excruciat, ex-<br />
85 carnificat, exagitat et angit peccatorem miserrime. Non in ea invenio<br />
solatii, consilii, spei, remedii aut refocillationis quidquam. Si fugio,<br />
effugere tarnen non possum, medius ab ea constrictus ac vinctus teneor,<br />
pro 'uno daemone' offerunt se mihi 'septem', ita, ut nusquam pateat effu- wott^. u.is<br />
gium nee in Lege ullum sit Peccatori praesidium.<br />
30 Quid igitur hie spei, quid hie remedii? Nusquam quidquam nisi in solo<br />
Christo. Hoc uno sustentor, hoc me consolor, quod hie rex habet nomen<br />
et titulum hunc, quod sit Rex iusticiae et pacis aeternae. Hinc autem<br />
habet hunc titulum, quod eam iusticiam et pacem mihi attulit. Ubi pec-<br />
catum et mors est, ibi iusticia et pax esse nequit. Ideo necesse est, ut<br />
35 hie Rex iusticiae et pacis aboleat mortem et peccatum; alioqui nihil est<br />
spei, nihil consilii, nihil remedii, Nulla alia via, nullo alio medio ad aeternam<br />
illam iusticiam et pacem perveniri potest. Nisi peccatum et mors<br />
sint amota, non potest esse ulla pax aut quies. At ea amota, deleta,<br />
abolita et extincta sunt per hunc Regem.<br />
40 Haec summa est Euangelii, quae in hoc textu est comprehensa, quod<br />
per Christum sumus liberati a morte, peccato, lege et inferis ac translati<br />
in regnum vitae, iusticiae ac pacis. Item gloriamur nos filios esse Dei,<br />
»
604 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1)<br />
Deum esse patrem nostrum, Christum Fratrem, no8 cohaeredes Christi,<br />
i.«or. s,ai »siudices Angeioruin, principes Diabolorum. 'Omnia nostra sunt, vos autem<br />
Christi', inquit Apostolus, 1. Curin. 3.<br />
Sed quis haec credit? ludaeorum et propriae etiam nostrae opiiiiones<br />
et dubitationes impediunt, et prohibent, quo minus tam constanter haec s<br />
credere et nobis certo persuadere possimus. Abiectis itaque ludaeorum<br />
erroneis et impiis opinionibus, scpositis et nostris speculationibus, arguta-<br />
tionibus rationis nostrae ac dubitationibus, de solo Christo textum loqui<br />
non ambigamus. Si in solo Christo manscrimus, tum verba textus, si non<br />
tictt.s, i»vino inebriaverint nos, certe ubera praebebunt et 'lacte' nos reficient et lo<br />
alent.<br />
Haec dixi, ut amolirer omnes alias opiniones utque certo statueremus<br />
Prophetam hie de solo Christo loqui, ut hoc firmum fundamentum stet,<br />
quod Bolus Christus sit rex iusticiae et pacis aeternae. Nullus mortalis<br />
rex habuit aeternam pacem nee dare eam potest, nullus habuit aeternam is<br />
iusticiam nee dare potuit, nullus vicit mortem et peccatum, nullus legi<br />
satisfecit, nullus potuit aut potest conscientiam liberare a pavoribus et tre-<br />
moribus etc. Ergo standum et haerendum in grammatica ac sensu literali,<br />
nee aliter hie locus intelligatur quam de hoc uno Kege, qui sit vere filius<br />
3oii. I, u Dei, imo Deus ipse, 'plenus gratia et veritate', et tarnen Homo, quia Puer v><br />
natus est, etc.<br />
lacto nunc hoc fundamento accedamus ad textum. Praecedentia de<br />
5t|.8,M'primo tempore'* non rcpetenda, sed omittenda duxi. Disputari enim potest,<br />
an intelligi debeant de captivitate Assyriaca an de alia. Caput auspicari<br />
volo ab hoc loco. »<br />
Populus, qui ambulabat in tenebris, vidit lucem magnam,<br />
Habitantibus in regione umbrae mortis lux orta est.<br />
«M
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 154G. (V. 1) 605<br />
dicunt: Nos ne in tenebris ambularemus? Satin sanus es, Esaia, qui haec<br />
audes pronunciaro ilc discipulis Mosi, de populo et peculio Dei? Qui pos-<br />
sunt tarn imprudentes voces tibi cxcidere? Gerte populus lucis sumua et<br />
in luce ambulamus. 'Habemus Patrem Abraham', habemus Prophetas. Quiffliattii.s,»<br />
t igitur coeci essemus? Quomodo in tenebria ambularemus?<br />
Propheta, nihil motus omnibus illis gloriationibus de Patribus, de<br />
lege, de peculio, de sapientia, concludit et iiivolvit omnes hominca,<br />
ludaeos et gentes in hanc miseriam et deplorandum vitae statum, quod<br />
sint coeci, insipientes, ignorantes, impii, stulti, in summa quod ambulent<br />
10 in tenebris. Quis hoc ferret?<br />
Sed Propheta loquitur de alia luce, sapientia, iusticia, pace quam de<br />
humana sapientia, luce, ratione aut de omnibus, de quibus gloriari potest<br />
homo, aut [S^g. S] de donis, quibus homo praeditus est, etiam de lege. Longe<br />
alia lux haec sit oportet, quam Puer et Filius hie adfert, qua obruat et<br />
15 illuminet tenebras. Qualis est autem? num sapientia mundi? num lex<br />
Mosi? Minime. Sed lucem adfert de pace aeterna, de iusticia aeterna et<br />
de regno aeterno.<br />
Moses illuminat suam Politiam iusticia ceremoniali et legali divinitus<br />
mandata. Papa illuminat suam quoque laternam seu potius cloacam suis<br />
20 decretis et decretalibus, Mahomet suam Alcorano suo. Gloriantur et Phi-<br />
losophi de sapientia, de luce rationis. Sed ea lux, ea sapientia nihil est,<br />
Omnia temporalia sunt, omnia morti obnoxia. Nullus rex ludaeorum, nuUi<br />
Monarchae quantumvis potentes attulerunt lucem pacis, iusticiae et vitae<br />
aeternae, quam Infans et Filius attulit. Omnes igitur homines in orbe<br />
S5 terrarum, ludaei et gentes, quantalibet polleant iusticia, sanctitate, sapi-<br />
entia, potentia, ambulant in tenebris. Si autem ludaeorum populus am-<br />
bulat in tenebris, quid gentes gloriarentur? Si Lex Mosi non illuminat,<br />
multo minus sapientia et lumen rationis.<br />
Haec est prima machina, qua destruit Propheta, quidquid est lucis<br />
30 sapientiae, rationis etc. Ex hoc loco igitur sequitur, quod locutus sit Pro-<br />
pheta de tali infante, qui non daturus aut allaturus esset legem vel reg-<br />
naturus politice, sed quod loquatur de Domino aeterno, rege aeternae pacis<br />
et iusticiae.<br />
ludaei prorsus nihil habent huius argumenti et summae textus nee<br />
35 quidquam integrum et incorruptum esse sinunt, sed singula verba de-<br />
pravant. Tenebras intelligunt peccatores; Et post affingunt, legem Mosi<br />
futuram aeternam, etiam tempore Messiae non auferendam, sed stabiliendam<br />
et conservandam una cum templo, ceremoniis, sacrificiis et cultibus;<br />
18 illuminat im Druckfehlerverzeichnis; Text: illuminata 20 Mahmet .32 rege<br />
Drucifehlerverzeichnis ; Text: regi 35 Text: incorruptum ac esse; DrucJcfehlerverzeichnis<br />
wie oben 37J38 stabilieudum Text
G06 Enarratio capitis dodI Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1)<br />
Breviter, somniant Messiam talem futurum Regem, qualis fuit Salomon.'<br />
Ideo nihil sani est inter eos.<br />
Quare reiectis ipsorum nngis audiamus Prophetam, quid de Parvulo<br />
illo nobis dato concionetur. Is unus, inquit, infans, una iila Persona, sine<br />
filiis, naturalibua haeredibus erit rex aeternae iusticiae. Si talia est futurua 5<br />
Messias, scilicet aeternus rex, ergo non mortalis aut raorti obnoxius, ut<br />
somniant ludaei Messiam ac Filios eius morituros esse.* Sed hie textus non<br />
mentitur, ubi dicit: Vivet et regnabit in aetemum et in aeterna iusticia<br />
ac pace.<br />
3o4.is.S3.s4 lobannis 12., ubi 'Christus dicit: cum exaltaveritis Filium hominis, 10<br />
interrogat Populus: Quis est iste Filius hominis, quem dicis exaltandum?<br />
Nos audimus in lege, quod Christus manet in aetemum.'' Hi ludaei tempore<br />
Christi habuerunt bonas et veras cogitationes de Messia, non tales tam<br />
stultas et impias, quales habent ludaei, qui hodie sunt, qui putant Messiae<br />
regnum corporale et eum mortalem regem futurum. Contra ludaei u<br />
Christi temporibus sie ratiocinabantur: Christus non potest suspendi,<br />
quia mansurus est in aeternum. Ergo contra legem et Prophetas iudicant<br />
dici, quod esset exaltandus aut occidendus. Haec inculcata per synceriorea<br />
doctores haeserunt in populo. Et hanc de Messiae aeternitate persuasionem<br />
ex hoc quoque et similibua locis Prophctarum hauserunt. 30<br />
Plane ergo insani et omni mente capti sunt ludaei horum temporum,<br />
quod contra Maiorum suornm doctrinam et sententiam dicunt Meaaiam<br />
futurum mortalem, Deinde legem non auferendara, sed stabiliendam esse,<br />
velut lucem aeternam. At Messias, si futurus est mortalis, certe rex<br />
aeternae iusticiae esae nequit. Item, Si lex pcrpetuo est mansura, cur «<br />
1. ffioif s, IS Christus promiasua eat patribus ante legem, qui allaturus erat aliud genus<br />
doctrinae melius, quam lex erat? Hie videre est, quanta sit illorum, quam<br />
stupenda et horrenda, caecitas, quam scripturani omnino non intelligant.<br />
Agamua igitur nos Deo gratiaa, quod scimua Messiam esse verum Dei<br />
3oi)i,H Filium, imo verum Dcum, et propter noe factum hominem et 'habitasse jo<br />
in nobis, ut videremus gloriam eius' etc., lohan. 1.<br />
ludaeos igitur, negantes Christum Regem aeternum et eius regnum<br />
epirituale ease, Proplieta hie ut in densis et profundis tciiebris ambulantea<br />
compellat dicens: Vos ludaei stulti et coeci, somniatia Messiam futurum<br />
Monarcham mundanum, qualia Alexander et Auguatus fuit, item legem ss<br />
futurum aeternam lucem, cum suis sacrificiis. templo, cerenioniis ac cul-<br />
tibus. Sed longe et toto coelo orratis.* Veniet onim suo tempore Mes-<br />
sias, lucem aliam longe excellentiasimam et clarisaimam allaturua, quae<br />
U7 lex erat Druck/'ehUrverzeiehniä ; lext: legem<br />
') Lyra tu Ja rii, l: nach Rabbi StUoiiiim ut der Moiuis Defreier rom ROmer-<br />
joch. 'J A'acA Attm. 1 ei/oi ein irdischer König, ') Ubeti ü. OUl Anm. 3.
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 607<br />
has tenebras et populum in tenebris ambulantem est illuminatura. Ac<br />
V08 estis ille ipse Dei populus, vobis factae sunt promissiones, vobis facta<br />
de hac luce spes. Sed lux illa nondum manifestata est, Spiritus sanctus<br />
nondum datus, Lux ergo nondum orta est, sed orietur.<br />
5 Lucem autem vocat cognitionem iusticiae, pacis, regni aeterni. Ilac<br />
luce mentes nostras illuminari necesse est. Si hanc de Christo, de iusticia<br />
illa aeterna omnibusque eius mihi partis benefieiis cognitionem seu hanc<br />
lucem non habeo, qua omnes Sancti praediti sunt, tum nihil superest spei,<br />
nihil in tota rerum universitate auxilii aut remedii, tum in mortis hora<br />
w et agone illo extremo nihil, quo me consoler, habeo, tum de salute de-<br />
sperandura erit mihi, non potero coram Dei iudicio consistere, non potero<br />
effugere legis accusationem, non potero liberari a potestate Satanae, non<br />
potero dominari peccato, morti, diabolo et malis omnibus propter peccatum<br />
humano generi incumbentibus.<br />
li Cum autem Christus sangiune suo ab omnibus peccatis nos mundavit,<br />
sua gloriosissima victoria mortem superavi t, 'legem cruci adfixit', stoi. 2, u<br />
statuere nunc certo possumus iram Dei placatam esse et nos ei reconci-<br />
llatos per Filium, ut nihil in nos amplius iuris lex sibi vendicare nee ullam<br />
in nos accusationem stringere, ut Satan nullam in nos tyrannidem exer-<br />
so cere, peccatum et mors nos sibi non subdere, non nobis dominari queant,<br />
ut in mortis hora de salute aeterna spem certam concipere possimus.<br />
Haec scire, hac de Christo cognitione praeditum esse, est lux illa, qua<br />
piorum mentes Spiritus sancti afflatu et opera illuminantur. Si haec non<br />
sciuntur de Christo, tum Christus nihil proderit. Si haec mihi in Christo<br />
25 non essent speranda, sed sapientia tantum aliqua moralis aut politica pru-<br />
dentia in illo expetenda, nihil morarer Christum et nollem eum habere,<br />
sed potius librum aliquem Iuris mihi in eius locum deligerem. Sunt enim<br />
in lege civili praeclare et insignes sententiae de virtutibus, meliores quam<br />
in Canonibus. Aut legerem libros aliquot philosophicos aut Ciceronis<br />
so officia, qui libelli Ciceronis egregia habent ethices et morum praecepta,<br />
et in hoc genere praestantissimum est scriptum nee quidquam eo melius<br />
ad vitae honestatem, ad morum suavitatera atque humanitatem discendam<br />
proponi potest luventuti.<br />
Si itaque non aliam lucem quam humanam mihi adferret Christus, non<br />
3s magnopere illum expeterem, nee sane ullus eius esset usus, cum, ut dixi,<br />
tot philosophorum, tot prudentium virorum, iuris ac legum peritorum, prae-<br />
clara monumenta posteris relicta nos tanta luce ac sapientia instruere pos-<br />
sint, quanta ad hanc vitam bene ac beate exigendam est necessaria.<br />
Sed longe alia haec est lux, quae hie promittitur, quae a Christo<br />
40 expectatur. Ea est sapientia sapientiarum, cognitio cognitionum, quae<br />
docet nos, quid sit peccatum, quae eius vires, quomodo id aboleatur.<br />
Docet item, quid sit mora et quomodo inde liberemur, Docet, quid sit
608 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1)<br />
Diabolus, quae eius tjrannis et quomodo idem vincatur, quomodo eius<br />
tyrannidi eripiamur, Docet nos, quid sit homo, quid caro, quid Spiritus,<br />
quae vera, solida et aeterna pax atque iusticia.<br />
Haec omnia posse discernere, item seine, quomodo e captivitate legis<br />
in liberrimam libertatem, de morte in vitam, de peccato in iusticiam i<br />
debeas transfeiri et traduci et quod post hanc vitam sis cum Deo aeternam<br />
vitam in Humiiia gloria, pace ac gaudio victurus, Ea demum est vera<br />
lux et vera sapientia, humanae omni aapientiae, quantumvis excellenti et<br />
admirandae, longe anteferenda, inio nulla sapientia humana cum hac coe-<br />
lesti et divina luce ullo modo coiiferenda est. lo<br />
Quid est omnium Philosophorum sapientia ad hanc coUata? Quid<br />
huius universa omnium sapientum sapientia praestare potest? Quid pro-<br />
fuit Ciceroni et Philosophis doctrina ista pulcherrima, plena sapientia et<br />
cognitione dignissima de moribus, de disciplinis, de artibus, cum illis non<br />
luxerit Sol et lux haec aeternae aapientiae? Cicero praeclare scripsit ac is<br />
docuit de virtutibus, prudentia, temperantia ac reliquis. Item et Aristo-<br />
teles praeclare et erudite de Ethicis; ütilissimi quidein libii utriusque et<br />
ad vitam hanc exigendam summe necessarii.<br />
Sed ex eorum scriptis quantumvis praestantibus vera tarnen illa<br />
sapientia disci non potest, non enim docent me, quomodo liberari possim 20<br />
a peccatis, morte et inferis, non possunt conscientiam anxiam et pavitan-<br />
tem serenare et pacare, non possunt veram animo securitatem indere, non<br />
possunt viam perveniendi ad Deum in regnum coelorum comraonstrare, non<br />
possunt vera Dei ac mei ipsius cognitione me imbuere.<br />
Si de his consilium inires cum sapientissimo, qui unqam intcr prac- ss<br />
stantes illos Philosophos extitit, si peteres tibi ostendi rationem perveni-<br />
endi ad Deum, evadendi aeternam mortem, ut immortalis esses et aeternis<br />
gaudiis in regno coelorum cum Deo perfruereris, Si, inquam, de his. de hac<br />
sapientia ac luce consuleres aut percontareris sapientissimum Philoso-<br />
phum, nihil haberet, quod tibi hie respondere posset, et, nisi vanus esset, so<br />
aperte se de his nihil scire certo fateretur.<br />
Scripserunt quidom Cicero ac nlii quidani de animae inimortalitate,<br />
sed alicubi tamen |irodunt se, quod illam ipsani aiiiniao iiiiniortalitatom<br />
non constanter crediderint. Sic enim scribit alicubi Cicero: In morte nihil<br />
mali est; In qua si resideat sensu», immortalitas illa jiotius quam mors jj<br />
ducenda sit; Sin sit amissus, nulla videri miscria debeat, quae tunc sen-<br />
tiatur.' An non hie ambigere et dubitare videtur? Gerte corpus ipsum<br />
mori et interire prorsus putaverunt nee de eius resurrectiono quidquam<br />
Hciverunt.<br />
Nr. 3H0.<br />
29130 Philoioaophum Text<br />
') De »enecluU cap. XXIIJ in fine: Tusc. Disp. I, 11, 25. Vgl. U. A. Ttadir. 3
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 609<br />
Ego vero non anima tantum, sed corpore etiam volo vivere. S)a§<br />
corpus luill i(^ mit Mafien, Corpus volo reddi animae et ei coniungi, quod<br />
nunc peccatis, miseriis et calamitatibus hie in terris onustum circumfero.<br />
Si quid de his et de corporum resurrectione interrogaretur Philosophus, nihil<br />
5 esset, quod responderet. S)a ift niemanb bo'^eitn.* Mutus esset futurus ad<br />
has quaestiones, quia, ut Propheta hie dicit, est populus ambulantium in<br />
tenebris.<br />
Verum ubi Filius ille ~enit, is veram illam lucem, veram sapientiam<br />
adferet, is dicet: 'Confidite, ego vici mundum, Ego vivo et vos vivetis.' Is u/iV''<br />
10 est iusticia, is est salus, is est felicitas et beatitudo nostra aeterna, is pro-<br />
meruit et peperit nobis regnum coelorum. Ubi igitur angunt me peccata,<br />
ubi mortis horrore concutior, ubi inferorum metus animo obversatur, statim<br />
habeo, quo confugiam, habeo, quem his omnibus opponam, nimirum Chri-<br />
stum, Dominum meum. Per hunc peccatum est mihi credenti abolitum,<br />
15 mors extincta et expulsa, inferi subversi, Diabolus victus.<br />
Sumus captivi sub lege, peccato et morte. Hi tres hostes gravissimi<br />
sunt tyranni, valde omnibus piis infesti. Nemo unquam fuit e piis, qui secundum<br />
carnem non sit ab his Tyrannis perterritus, divexatus, excarnificatus.<br />
Quid hie consilii? Quid faciundum hie est nobis, cum hi hostes nos impe-<br />
20 tunt? Nihil usquam est consilii nee aequiesces unquam nisi apprehensa voce<br />
hac: Christus Rex parvulus natus est, Filius datus est nobis, Qui dicit: 'Ego<br />
vivo et vos vivetis.' Ubi hunc audiunt Filium nominari, mors, peccatum<br />
et lex statim expavescunt, terrentur, consternantur, fugiunt nee ferunt<br />
huius Filii mentionem fieri, quia lex, peccatum et mors hunc Puerum accu-<br />
25 saverunt, in crucem subegerunt et occiderunt, sed insontem et immeren-<br />
tem. Vincere illum et dominari Uli voluerunt, sed impegerunt in illam<br />
lucem, in divinitatem ipsam, quae non potuit peccare, quae non potuit mori,<br />
quae non potuit Legi ullo modo subiici.<br />
Quod itaque se accusari, quod se in crucem suffigi, quod mori susti-<br />
30 nuit, id nostra causa fecit. Luit et satisfecit is infans pro omnibus, Is<br />
Filius 'captivam duxit captivitatem'. In hunc Filium credo, Ergo tantun- ep^. 4, s<br />
dem iuris in me habent lex, peccatum et mors, quantum in hunc Filium,<br />
hoc est, iuris omnino nihil, cum is innocens pro me dependerit. Hoc ipso,<br />
quod innocentem hunc occiderunt, omne suum ius contra me amiserunt.<br />
35 Coram hoc mors, peccatum, lex consistere non possunt. Victa sunt mors,<br />
peccatum, lex per hoc verbum: Puer natus est nobis, Filius datus est nobis.<br />
Sic omnia confluunt in hunc Filium, totum salutis beneficium Uli acceptum<br />
ferendum.<br />
Ad hunc modum tractabimus hunc textum in consolationem nostri et<br />
40 ut confirmemus fidem et spem nostram. Argumentum itaque, ut dixi, seu<br />
') = tceiß niemand Bescheid; Wander 1, 547: Daheim 11.<br />
8ut:6ct§ Sffietfe. XL, 3
610 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1)<br />
Bubiectum, ut Aristoteles vocat, huius loci, quem tractandum et explicandum<br />
auscipiinus, est de infante, de Filio, qui sit Rcx futurus super thronum<br />
David et regnaturus in aeternum. Haec sunt clarissiina verba, quae non<br />
possunt labefactari et negari. Hoc argumento posito, de quo Esaias per<br />
totum librum suum multua et copiosus est, et locum hune recte intelligere *<br />
et consolationcm inde solidam percipere possumus. Ad hunc itaque scopum<br />
et propositionem hanc primariam loci huius vocabula et versus<br />
omnes apte quadrant atque ultro otiam ad hanc sententiam se applicari<br />
patiuntur. Et quidquid contra dicitur, est alienum, imo manifeste diabo-<br />
licum. 10<br />
Et quia argumentum non patitur ista dici aut ullo modo intelügi de<br />
corporali aliquo huius vitae vel temporis rege, neque de Salomone, neque<br />
losia, neque Ezechia, neque ullo alio, Ergo includitur hie et resurrectio<br />
mortuorum et vita post hanc vitam.<br />
Populus, inquit, ambulantium in tenebris vidit lucem magnam. Lux is<br />
haec, ut dixi, non potest intelügi de luce hac corporali, sed de aeterna. Si<br />
de aeterna, ergo futura est alia vita et ea immortalis. Et nisi illa lux<br />
intelligatur de aeterna, pugnaret contra hunc Regem. Cum enim aeternus<br />
sit Rex, necesse est lucem iilam esse quoque aeternam, vel eam durare<br />
ad vitam aeter-[838. T]nam, vel esse lucem de aeterna vita, aeterna iusticia, so<br />
aeterna pace. Sic, inquam, necesse est lucem illam hie accipi, ne voca-<br />
bula seu raembra dissentiant et dissideant a corpore sententiae et textus.<br />
Porro, Populus in tenebris ambulans principaliter est populus ludaicus,<br />
«ünn.ie deinde gentilis, ut Paulus solet loqui; 'ludaeo primum et graeco.' ludaei<br />
wöm. 10, 2 quidem ambulant et sunt sub lege, multa faciunt, 'zelum Dei habent, sed aj<br />
non secundum scientiam'. Et hoc proprio est ambulare in tenebris, cum<br />
sie opera cumulantur, cum sacrificatur, cum ieiunatur et nihil non fit, sed<br />
sine luce, sine illius infantis regis et eius iusticiae ac pacis aeternae cog-<br />
nitione. Ibi tum omnia sacrificiia, omnia ieiunia. omnium operum quan-<br />
tumvis difficilium et multorum studia nihil sunt nisi merae tenebrae. jo<br />
ludaoi indignissimc ferunt, quod omnia illorum opera, omnia sacri-<br />
ficia et rituum reliquorum quantunivis superstitiosa et diligcns observatio<br />
sint tenebrae. Insaniunt et gentes, cum audiunt, Apostolos, vile genus<br />
hominum in speciem, nuUa externa autoritate poUentcs, nullo splcndore<br />
oculos hominum praestringcntes, praedicare hanc lucem, quod unica sit 3»<br />
Vera lux, vera et unica veritas: agnoscore Christum, illum crucifixum, esse<br />
Davidis Filium et aeternum aeternae iusticiae et pacis regem et in hunc<br />
solum esse crcdcndum. Ilaec docentcs omnis generis conviciis impctiti<br />
Bunt. Ilic clamabatur, oos cum omni ratione pugnare et insanire, imperia<br />
evertere, orbem tcrrarum conturbare. Quid? Tun Patres et Maioros 40<br />
nostroH damnares? Gerte ambulaverunt illi in sapientia et iusticia exiniia,<br />
fucrunt viri sapicntes et iusti. Ilas puluhorrimas virtutos quo ore tu
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) ßH<br />
tenebras appellare audes? Sod Esaias nihil moratus offensionea illorum,<br />
sie loqui gaudet; Populus, qui ambulat, etc. Seqiütur:<br />
Vidit lucem magnam.<br />
Quam? Num lucem solis, num lucem huius vitae et rationis? Non.<br />
5 Sunt quidem etiam hae luces praeclarae. Solis lux communis est<br />
hominibus et pecudibus, Et est illa quidem lux huius mundi clarissima.<br />
Sed nihil est ad lucem regni et iusticiae aeternae. Sol luxit iam quin-<br />
quies mille quingentos et quadraginta quinque annos, sed nullum hominera<br />
illuminavit ad vitam aeternam. Sunt quidem egregia lumina, lumen solis<br />
10 et rationis. Quis ista lumina non agnosceret esse praeclara, quis contem-<br />
neret? quis non admiraretur tantam lucem solis, quae totum orbem terrarum<br />
illuminat? Si nulla esset aut si ad paucos tantum dies nos destitueret,<br />
quis cuperet vivere? Ut autem solis lumen praeclarum et admirabile est,<br />
sie et rationis lumen, et quidem multo praeclarior lux est ratio quam<br />
15 solis, imo ratio est coelum quoddam plenum luce, stellis, cum sua sapi-<br />
entia. Quod sol non potest, potest ratio. Et tamen ut candela aut lucerna<br />
aliqua vix illuminat punctum respectu solis, qui clarissime distinguit co-<br />
lores rerum et facit differentias, Ita haec praeclara et admirabilia lumina<br />
solis et rationis sunt vix lychni, lucernulae aut cereoli comparata ad illam<br />
20 alteram lucem, de qua hie loquitur Propheta.<br />
Haec enim vere lux illa magna est, quia docet et illuminat corda<br />
nostra, non lucet nee illuminat ad eum modum, quo sol aut ratio lucent<br />
et illuminant, quorum neutrum de aeterna iusticia, vita et pace quidquam<br />
lucis habet. Sed ita lucet lux illa magna, ut sciam peccatum damnatum,<br />
25 mortem extinctam, infernum vastatum, diabolum victum et captivum et<br />
hominem liberatum a tyrannide istorum hostium omnium per Infantem et<br />
Filium hunc. Haec demum est et vocari potest merito lux magna', quae<br />
nos docet, quomodo peccatum, mors, infernus, Satan vincatur, quae<br />
docet nos de aeterna illa iusticia, pace et vita, quae inenarrabilia bene-<br />
30 ficia adfert et donat nobis Puer natus. Haec certe longe et in infinitum<br />
sunt maiora, supra omnia ea, quae rationis ulla sapientia docet.<br />
Hoc vult Esaias, ubi lucem hanc vocat magnam, qua voce eius lucis<br />
maiestatem omnibus illis, quae lucis quidquam habent, praeferre et eam<br />
lucem nobis commendare voluit. Versatur enim in argumento de illo<br />
S5 regno aeternae iusticiae, vitae et pacis. Ideo loquitur de luce istius regni<br />
propria, quae est ipse Christus. LIe est lux vera, illuminans omnem3oi).i,9<br />
hominem venientem in hunc mundum'. Sequitur:<br />
2 Populus bis Sequitur : Druckfehlerverzeichnis ; Text nur : etc.<br />
39*
512 Eiiarratio capitis noni Esaiae. [1513/44.) 1546. (Y. 1)<br />
Habitantibus in terra umbrae mortis lux orta est'<br />
aut splendet super eos.<br />
ESt tautologia. Idem est enim: 'Videt Populus lucem magnam' et:<br />
'splendet super eum'. Eadem autem repetit duplici oratione. ut signi-<br />
ficantius explicetur ista lux: (|§ i^ ein gro§ licd^t — önb f (feinet trefflid^ »<br />
l^elle. Cum dico: magna lux est et valde clare splendet ac micat, idem<br />
dico duabus orationibus, sed lucis magnitudo altera oratione adiecta magis<br />
augetur et significantius explicatur, ut dixi.<br />
Diserte autem addit: 'in terra Zalmaveth', id est: 'umbrae mortis'.<br />
Habitant in terra ludaei et gentes, sedent in regno, non sunt peregrini, lo<br />
Don Vagi incertis aedibus circumerrantes, sed habitant in terra, hoc est,<br />
sunt in certa sede, in certo regimine ac politia, in aua luce suae sapientiae,<br />
iusticiae ac pacis; Sed singulari beneficio Dei, qui mirabiliter regna et .<br />
Politias conservat, alioqui mera essent diaboli confusio.<br />
Conservante itaque Deo habent status politicos, sapientiam, guberna- »<br />
tionem, lucem rationis, habent et pacem nonnunquam per multos annos,<br />
habent suos Reges, suos gubernatores civiliter sanctos et iustos. Regnum<br />
Babylonicum, Assyrium, Persarum, Graecorum et Romanorum luce ra-<br />
tionis gubernata sunt, habuerunt Principes et gubernatores praecellenti<br />
sapientia et externa illa iusticia conspicuos, sed habitaverunt tarnen in ao<br />
terra. In qua? 'In terra Zalmaveth, i. e. umbrae mortis.'*<br />
Ebraei disputant, an 'Zalmaveth' significet 'tenebras' vel 'umbram<br />
sut. 1,79 mortis'.'* Sed nos cum S. Luca et Ixx interpretibus in hac sumus sententia,<br />
quod proprio significet 'umbram mortis'. Sic enim proprio S. Lucas vertit<br />
in Cantico Zachariae ex hoc Esaiae loco. »s<br />
Non loquitur autem Propheta de illis, qui iam mortui sunt, nihil illi<br />
ad nos, sed vocat 'tenebras' ipsum regnum huius mundi pulcherrime illuminatum<br />
sole hoc et ratione, quae septuplo etiam sole pulchrior et prae-<br />
stantior est, Vocat sie prudentissima et sapicntissima rationis seu hominum<br />
sapientissimorum consilia et leges. »o<br />
Ratio maximum et inaestimabile est donum Dei, nee ea, quae in<br />
rebus humanis sapienter constituit et invenit, contemnenda sunt. Si ad<br />
Votum et sententiam omnia succederent, si consilia eius tam feliciter ac<br />
bene caderent, quam sunt prudenter et sapienter cogitata, tum sane magnum<br />
et praeclaruni quiddam praestaret. Potest regna et respublicas con- «<br />
14 essont DruckfeliUrrerzeichnit ; Text: esset 16 Text: jjolitici 15,16 guberiia-<br />
tioiicm Druchfehlervtrznchnit; Text: gnbonialioiic<br />
') Vtilgatalext. *) Heuchlin : Tenebrosita», obscuritos ; translatio nostra (d. i.<br />
die Viilgatn), quasi duo essent vocabula (luimlich bs Unibra und Vz Mors), traduxit<br />
'uinbruin inortia*. Srpt. : iv ^w^ axitj Oarätov, bei Hieronymus, Commenl. in Jsaiam<br />
t. St , Migne 24, 136 f.
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 613<br />
dere, legibus utilibus ea sepire et stabilire, bonis consiliis, salutaribus prae-<br />
ceptis moderari et gubernare, multa piaescribere ad conservationem rerum-<br />
publicarum et societiitis humanae utilissima. Sed tarnen non seinper illius<br />
consilia succedunt nee tot tamque salutaribus et acribus legibus munit<br />
5 politias ac regna, ut in officio improbos continere possit, ut non multa<br />
quotidie desiderentur, ut non saepe peccetur. Optima consilia saepe in<br />
diversum et contrarium cadunt. Si rationis, inquam, consilia successum<br />
secundum haberent, tum sane haberet, quod gloriaretur. Cum autem<br />
tarn rares habeant illius etiam optima consilia successus, lux quidem est<br />
10 ratio, sed lux non lucens.<br />
Quamvis autem in suo genere sit lux, tarnen hie a Propheta haec lux<br />
vocatur 'tenebrae'. Estque revera ad coelestem illam lucem coUata ratio<br />
nihil aliud quam meiae tenebrae et caligo densissima, hoc est, nihil per<br />
se intelligit istius spiritualis sapientiae, iusticiae ac pacis. Quae sit Dei<br />
15 erga nos voluntas, certo constituere non potest, quae sit vera pax, quae<br />
Vera coram Deo iusticia, non novit. In bis tenebris et ludaei et gentes<br />
ambulant, ut scriptura testatur: 'Omnes peccaverunt' etc. ; Item: 'Conclusit "n.'sV'<br />
Deus omnes' sub peccatum etc.; Et hoc loco Propheta: 'habitantibus in<br />
terra umbrae mortis' etc.<br />
ao Quare haec vita est vita 'in terra habitantium, ambulantium', guber-<br />
nantium, quorum multi quidem iusticiae et sapientiae nomine sunt conspicui,<br />
Sed omnes tamen Uli sunt in 'tenebris' aut in 'umbra mortis', quod<br />
idem est. Tenebras enim scriptura vocat umbram mortis sive per peri-<br />
phrasin, sive emphasin, sive tapinosin.<br />
25 Umbra autem per se non triste nee odiosum est vocabulum. In<br />
aestate enim nihil gratius et iucundius quam umbra obumbrari. Nihil ita-<br />
que mali, duri, inauspicati et horrendi in se haberet vox ipsa umbra, si<br />
sola hie posita esset. Sed additus est genitivus alterius cuiusdam vocis<br />
valde tristis et terribilis, videlicet mortis. Hie genitivus aufert voci<br />
30 umbrae, quidquid habet grati et amoeni, et vocem per se iucundam et<br />
gratam facit teterrimam, funestissimam et horrendissimam. Primo quidem<br />
gustu videtur suavis et salubris potio, sed vox mortis addita philtrum esse<br />
et potionem veneno infectam indicat. Est panis seu caruncula in speciem<br />
pulchra et appetitui grata, sed cave, ne species te prima seducat, quia<br />
35 venenum subest.<br />
Umbrae igitur vox in scripturis saepe in optimam partem pro refri-<br />
gerio, defensione, tutela usurpatur et gratissima ac pulcherrima vox est,<br />
Sed vocabulum mortis additum beliam illam umbellam minime bellam,<br />
sed tetram et horrendam facit. Quia vox mortis est terra odiosa et hor-<br />
«0 renda res.<br />
4 tamque] Text: tanque ISjlO Et bis etc. im Druckfehlerverzeichnis ; fehlt im Text
614 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543;44.] 1546. (V. 1)<br />
Si ergo definire volea tenebras tapinosi, nihil est nisi umbra mortis,<br />
«iobi;,i3quia mors nihil est aliud quam tenebrae. Sic Hiob: 'In tenebris stravi<br />
lectulum meum'. Si lux solis obtenebresceret aut desineret, si non luceret<br />
mundo sol, si vivendum esset sine sole, tum vita nostra non vita esset,<br />
sed ipsissima mors et umbra mortis. i<br />
Sic tenebrae vocantur umbra mortis, quia omnes, qui sunt in morte,<br />
sunt in tenebris. Talis autem est haec vita. etiam omnimodis commodi-<br />
tatibus affluentissima et omnis generis voluptatibus cumulatissima. His<br />
tenebris obducti sunt et in hac tetra mortis umbra sedent omnes homines,<br />
non solum calamitosi, insipientes, peccatores, sed humano more etiam lo<br />
sapientissimi, iustissimi, potentissimi in terris uondum verbo illuminati.<br />
£ur. 1, 79 Sic Lucas clare ostendit se loqui de hac vita : 'Illuminare his, qui in<br />
tenebris sunt' aut (ut Esaias habet) 'sedent', id est, 'habitant'. Johannes<br />
Baptista non est missus ad defunctos iam vita aut ad eos, qui diem suura<br />
Sut. 1,76 ff. per mortem corporalem obierant, Et tamen pater eius Zacharias dicit: 'Et u<br />
tu, Puer, Propheta altissimi vocaberis, Praeibis enim ante faciem Domini<br />
ad parandum vias eius. Ad dandam scientiam salutis populo ipsius in re-<br />
missione peccatorum eorum, Per visoera misericordiae Dei nostri, quibus<br />
visitavit nos Oriens ex alto, Ut illucesceret his. qui in tenebris et in<br />
umbra mortis sedebant' etc. An non Zacharias hie ex Esaiae ore loqui- »o<br />
tur et verba ex ore Prophetae sumit, qui hanc vitam, praesertim ludaicam<br />
terram vel habitationem, vocat 'terram umbrae mortis'?<br />
Hoc cum subiecto et argumento huius loci apte quadrat, quod loquatur<br />
de die ac luce Christi spirituali, videlicet de iliuminatione, de iustieia, de<br />
vita et pace aeterna, Et contra de nocte aut tenebris etiam spiritualibus, »<br />
scilicet de Zalmaveth et nocte teterrima legis, peccati, mortis, diaboli et<br />
inferni. Sic applicanda sunt verba ad totum argumentum. 'Habitantibus<br />
itaque in terra umbrae mortis', id est, tenebrarum, quo hominum genere<br />
nihil potcst esse miserius, 'nihil calamitosius, nihil afflictius, non enim in<br />
umbra aut umbella aliqua simplicitcr sedent, umbra enim sola, niaxime m<br />
in aestu, gratissima est, Sed sedent in umbra mortis, hoc est, in densissi-<br />
mis et profundissimis tenebris. Ulis, inquani, qui in umbra illa mortis<br />
sedent, 'affulget', vel 'explendcscit Lux', inquit Propheta.<br />
Ebraea vox 'Nagah' ' significat: 'splenduit. fulsit*, Inde nonien 'Nogah',<br />
'splendor', Estque proprio 'radius', 'bcv glanjj'*, ut cum solo orionte radii '»<br />
sparguntur. Quo respicit Epistola ad Ebraeos vocans Christum 'splcndo-<br />
^bi. i.jrem gloriae patris'. Christus enim est patris 'Nogah", graece 'n.-Tavynoua\<br />
latine 'splendor', 'refulgentia' aive 'relucentia', germanice '^cll fdjcin". Ignis<br />
est lux, sed radius seu splendor procedens c luce, illa est Nogah. Hanc<br />
Jlebr. I, 3.<br />
') Iteuchlin: Splenduit, fulsit. Inde nomen: Splendor. *) So <strong>Luther</strong>bibtl
Enarratio capitis noni Esaiae. 1543/44. [1546.] (V. 1. 2) 615<br />
lucem et radios salutis sparsos per hune solem, 'Infantem et Filium',<br />
nobia ortum et datum, viderunt et adhuc vident ludaei et gentes; lux<br />
et 8ol est Christus, Radii sunt verbura Dei, Eucharistia, Baptismus, Abso-<br />
lutio et mirabilia, quae fecit ac facit. Sic Christus est etiam splendor in<br />
5 hoc mundo, sicut est splendor paternae gloriae.<br />
Rabini nihil intelligunt, nihil sciunt, Sunt enim in Zalmaveth et<br />
maiore etiam coecitate, llanc lucem et nogah non habent. At sine hoc<br />
sola, sine hoc Nogah, id est, splendore, nihil est nisi mera caligo. Hinc<br />
est, quod Nogah hoc loco interpretantur 'Luciferum'^, quem Graeci 'phos-<br />
10 phorum' vocant. Sed proprie nogah est splendor, relucentia. 'Helil'^ sig-<br />
nificat Ebraeis 'luciferum', ea voce utitur lesaias cap. 14.: 'Quomodo',3El-w. la<br />
inquit, 'cecidisti, Helel?'<br />
Haec est una pars Prophetiae, videlicet, lucem esse ortam per et<br />
propter istum Infantem aut autore isto parvulo, rege aeternae iusticiae,<br />
15 lucis ac pacis. Orta est autem primum ludaeis, sed non ludaeis tantum,<br />
verum et gentibus. Qualis autem est illa lux? Lux est longe maxima ac<br />
clarissima, Siquidem illuminat sedentes in tenebris spiritualibus et in<br />
umbra mortis, liberat a peccato, lege, morte, inferis, damnatione. Haec<br />
lux adfert cognitionem mysteriorum divinorum, sapientiam, iusticiam,<br />
20 pacem, vitam aeternam. Quid est lux rationis aut solis ad hanc novam<br />
et admirandam lucem? Nihil et tenebrae prorsus. Sequitur:<br />
Multiplicasti gentem, non magnificasti laeticiam. v.2<br />
SAnctissimi viri Prophetae multa passi sunt ab isto pessimo et nequis-<br />
sirao populo, erumnis, miseriis et calamitatibus multis sunt conflictati,<br />
25 odium et invidiam maximam reportaverunt et lucrifecerunt, tum, cum<br />
populo illi optime consultum vellent; pro laboribus sanctissimis et concio-<br />
nibus atque admonitionibus ad pietatem et vitae innocentiam saluberrimis<br />
malignissima ipsis reposita est gratia.<br />
Diligenter et sedulo fidem et charitatem inculcaverunt, a viciis et<br />
30 flagiciis deterruerunt, sed nihil aut parum promoverunt, nullum viderunt<br />
sequi fruetum aut exiguum.<br />
[Sg.V] In tanta Populi ingratitudine, improbitate et malicia nihil aliud<br />
facere potuerunt, quam quod nos facimus: clamaverunt, suspiraverunt, ad-<br />
ventus Messiae expectatione se consolati sunt et confirmaverunt ardenti-<br />
35 busque votis eins adventum expetiverunt. Sicut nos hodie sub nostris<br />
oneribus gementes claraamus: Veni, Domine, veni; Vita pertaesi 'dissolvi wi. i, »3<br />
2 Im Text: Euangelium lux; Drucl-feklerverzeichnis: abundat (= ist überflüssig) vox<br />
Euaiigelium IS liberat Druckfehlerverzeichnis ; Text: liberata 36 Vitae Text<br />
') Sept. les. 14, 12 : 6 icogtpogoe. Den Zusammenhang <strong>von</strong> Namen und Wesen bietet<br />
Beuchlin: fibri Inique egit, prave gessit; idem cum superiori verbo bhn in secundo eius<br />
significato: Splenduit, luxit.
616 Eoarratio capitis noni Esaiae. [1543 44.] 1546. (V. 2)<br />
cupimus et esse cum Christo'. Quid enim faceremus in mundo? Quo te<br />
vertis, omnia plena sunt offendiculis, Nihil est, quod te delectare, quod<br />
exhilarare in mundo vere possit.<br />
Regna nihil sunt nisi anarchiae. Populus contemnit conciones, ex-<br />
ßibilat verbum, rldet Deum conditorcm et redemptorem suum, quae Deus &<br />
per suos ministros minatur et monet, habentur pro mera fabula. Ipse<br />
Filius, Parvulus, rex aeternae iusticiae nihili fit, in nullo precio, in nulle<br />
est honore, infinita eius beneficia nobis oblata summa ingratitudiiie rcpu-<br />
diantur et proculcantur, gloria ipsius ei eripitur, blasphemiis horribilibus<br />
per missas aliasque idolatrias afficitur etlam ab iis, qui sanctissimi videri lo<br />
volunt.<br />
Sic et ludaei pro nibilo habuerunt terram desiderabilem et in vani-<br />
tate 8ua defecerunt. Hoc vehementer movit Prophetas, non potuerunt<br />
non graviter hinc dolere, quod viderunt se, doctrinam suani promissiones-<br />
que ipsis de Messia faetas contemni. Ideo concluserunt: Yenhirus est is<br />
quidem Messias, sed sie veniet, ut improbos et sceleratos vos fastu tanto<br />
turgentes nebulones sit confusurus, ad insaniam redacturus et in furorem<br />
versurus. Magis adventu ipsius offendemini quam laetabimini.<br />
3ct. 8, uit. -^^ *1"* ^^ ^S'' praecedens Caput 8. : 'Erit' (inquiti 'in lapidem offen-<br />
sionis et petram scandali duabus domibus Israel et in laqueum et in jo<br />
ruinam habitantibus lerusalem. Et offendent ex ipsis plurimi et cadent<br />
et conterentur et irretientur et capientur'. Quasi dicat: Non sustinetis<br />
audire nos, contemnitis omnes minas, nihili facitis promissiones. Reci-<br />
pietis itaque aliquando mercedem his factis dignam. Cum venerit et<br />
praedicaverit vobis Messias, tum demum cadetis, tum impingetis, sie, ut in a»<br />
totum evertamini et miserrime pereatis. Christus enim suo splcndore<br />
horribiliter eos offendit.<br />
sjui. V, S4 Quod et Simeon Prophetavit de hoc Parvulo, ubi dixit, 'eum positum<br />
in ruinam et in signum, cui contradicitur'. Nam oriente hac luce,<br />
«i. t, 1 1. sicut et nunc accidere videmus, furit et insanit Satan, 'frcmunt gentes, j«<br />
insurgunt Reges contra Dominum et Christum eius', Psal. 2. Insaniunt et<br />
tumultuantur Principes, Episcopi, sapientes omnes uno ore et furore con-<br />
iunctis viribus et communicato consilio contra hanc lucem et veritatem.<br />
Sed quid facit interim Deus? Non vult frustra lucere ac fulgore hos<br />
radios suae iusticiae, vitae et pacis. Non vult frustra nasci hunc Pucruni, j»<br />
non vult frustra datum nobis esse hunc Filium. Non vult esse aervum,<br />
sed Regem in throno sedentem et regnantem. Ad rcgni Mcfsiae autom<br />
constitutionem non una persona requiritur. Ergo habet populum peculi-<br />
arcm. Hie totie turbatur agris. Hinc ille furor et insania, hinc illi fremitUB,<br />
concilia et meditationes contra Dominum et Christum eius. Quare m<br />
416 axibilat Text
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 2) 617<br />
convenitis omnes? quid machinamini? quid tentatis? Satin sobrii, satin<br />
sani estis? Quae vos intemperies agitat? Quo furore perciti ferimini? An<br />
non cogitatis, contra quem insurgatis? Contra illum insurgitis Dominum,<br />
cuius 'via inscrutabilis est, cuius iudicia abscondita' et abyssus multa,9iüm. 11,33<br />
5 cuius potencia infinita. Quidquid contra hune moliemini, frustra moliemini<br />
et in vestrum recidet caput.<br />
Sic concordant Prophetae, Tale regnum Christi describentes, quäle<br />
et Apostoli viderunt et experti sunt, quäle et nos nostra experientia<br />
discimus et hodie videmus. Quo plurea accedunt ad Euangelium, hoc<br />
10 magis inaaniunt adversarii. Nunc gloriantur et insultant nobis iterum ac<br />
nituntur praesentia Caesaris^, quem putant esse armatum contra nos,<br />
spemque iam certissimam fovent, futurum, ut nunc brevi subvertamur.<br />
Sed tot spes, tot consilia, tot conatus, Deo sie gubernante, interierunt,<br />
in cassum cesserunt illis, toties confusi sunt bis 26 annis. Et haec spes,<br />
15 quam nunc concipiunt, etiam corruet cum maxima ignominia, confusione,<br />
incommodo exitioque ipsorum et cum augmento gloriae Christi. Non suc-<br />
cedent ipsis consilia eorum et conatus, modo nos simus grati et non dubi-<br />
temus de hoc Puero et, quod Filio natus et datus nobis sit in regem et<br />
lucem. Si in hunc spem et fiduciam nostram fixerimus, nihil est periculi<br />
20 etiam tum, cum videtur imminere nobis summum periculum.<br />
Si patiendum nobis erit, si etiam nos trucidaverint et e medio sustu-<br />
lerint, quid tum? non tamen hanc lucem, Christum, nobis eripient, non<br />
radios Euangelii e medio tollent. Spes illorum eos fallet, conatus frustra-<br />
bitur, etiamsi longo adhuc plures diaboli cum suis squamis nos infestarent.<br />
96 Imo 'non timebimus, si terra loco moveretur et montes in medium maris cf. js, 3<br />
praecipitarentur'. Puer enim natus, Filius nobis datus, fiducia et fortitudo<br />
nostra est et adiutor in tribulationibus, in cuius luce et splendore delec-<br />
tamur certo scientes, regnum nobis ab ipso paratum, in quo perfruemur<br />
pace, iusticia, vita et beatitudine aeterna etc.<br />
30 Regnum igitur Christi habet adversarios omnibus temporibus, prae-<br />
cipue, cum Euangelii vox sonat, qui id acerrime oppugnant. Sed ut<br />
maxime coniunctis viribus, consiliis et totis conatibus sese illi opponant,<br />
tamen evertere non possunt. Hactenus frustra id conati sunt Ro-<br />
mani Imperatores et Pontifices, vi et dolo instructissimi, frustra id ten-<br />
35 tavit Turca tot seculis, tam potens et infensus nominis Christiani hostis.<br />
In summa: quotquot delere id voluerunt, adeo non potuerunt, ut summi<br />
Christiani nominis hostes in suis regionibus Christianos ferro cogantur, ut<br />
multi hodie sunt in Turcia, multi in aliorum regum, principum et Episco-<br />
') Bei der Niederwerfung des Herzogs <strong>von</strong> Kleve, Schwagers Johann Friedrichs <strong>von</strong><br />
Sachsen; Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation VII, 8; K.Müller,<br />
Kirchengeschichte 11, 1 S. 425.
618 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1516. (V. 2)<br />
porum nedum tcrris, scd edam aulis, qui acerrimi hostes Euangelii sunt.<br />
Undo hoc? Quia Propheta hie dicit: Multiplicasti gentem etc.<br />
Adversarii nostri nunc aliquot annis, ut dixi, etiam speraverunt et<br />
adhuc sperant, brevi futurum, ut opprimamur, et nihil magis habent in<br />
votis. Ubi Caesaria adventum expectant aut praesentem in Germania i<br />
habent, bone Deus. quam gestiuiit, quam tripudiant, quantam de nostro<br />
exicio et internicione spem concipiunt. Nunc, nunc, clamant, opprimet<br />
Caesar haereticos istos. Nunc aliquando instat illorum finis! Sic semper<br />
sperant et ardentibus assiduisque votis nostrum exitiura expetunt et Omni-<br />
bus viribus in nostrum exitium incumbunt. Scd, ut spcs illorum illos lo<br />
saepe frustrata est, ita posthac illos frustrabitiir et consilia conatusque<br />
illorum parum feliccm successum habebunt. Xunquam extinguent hanc<br />
lucem, nunquam subvertent hoc regnum. Cur? Quia multiplicasti gentem,<br />
ait hie Esaias.<br />
Adversarii conantur deterrere nos a coepta verbi purioro praedica- n<br />
tione, atrocibus vocibus clamantes, nos sceleratos, seditiosos et contumaces<br />
esse, quod ausi simus docerc Euangelium, verum Sacramentorum usum<br />
ostendere et petentibus ea porrigere, non interrogato prius Caesare, non<br />
consultis Regibus, Pontificibus, Conciliis. Citra horum consensum putant<br />
nihil docendum aut tentandum fuisse contra .\ntichristum Papam, contra w<br />
eins impia scelerata et futilia decreta, contra idolatricam Sanctorum invo-<br />
cationcm etc.<br />
Sicut et apud ludaeos iudicabant horribile nefas et sceleratum faci-<br />
nus, quod docuenint Christus et Apostoli contra circumcisionem, legem,<br />
templum et locum illum sanctum, non consulto Caipha et Hanna, ut u<br />
«lo.s.aaf. videre est in Act. 5. et saepe alias. Ita et pro sua autoritate postulant<br />
Pontificii et volunt, ut supplices provolvamus nos ad illorum genua ac<br />
dicamus: Sanctissimi et Revercndissimi in Christo patres ac Domini,<br />
Quid vultis, ut doceamus? Nihil enira sustinebimus docere, nisi quod vos<br />
iusseritis et vestra autoritate approbaveritis. Verum Christus non vult jo<br />
woHi).j8,i9subiici istis, sed dicit: 'Ite, docete', spargite hos radios et lucem mcam<br />
inter ludaeos et gentes; Nihil movcat vos, quod indignantur et insaniunt.<br />
Quare, sicut Christus et Apostoli, ita et nos praedicabinius et orabi-<br />
mU8, nihil morantes, quid contra nos et regnum Christi conentur. Ubi<br />
officium nostrum facinius diligenter, tum nihil est periculi. tum videbimus, js<br />
quid VL'lint aut possint movere contra uos et ai\ liiccin hanc extincluri<br />
HJnt. Movebit quidcm haec lux horribileni indignationcm et furorem Diaboli<br />
ac squamarum. (juae Diabolo adliaeront. hoc est iniiiiorum membrorum<br />
eiuH, sed quantumvis indignentur et furant omninque contra nos<br />
moliantur, nihil tarnen proficient, nunquam tarnen eam lucem extinguent. «o<br />
2 Quia ii'j cic. ItritckfehtervenäcUn'u; Trxt itatl daten: Quia Filiu« Dei huiu» regiii<br />
Uex Mt etc. 7 interiiiciuDo] iuteriiiitoiio Text
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 2) 619<br />
Hoc vult Propheta, ubi dicit: 'Multiplicasti gentem, non magnificasti<br />
laeticiam'; Quasi dicat: Non sustinebitis audire me, reiicietis me, lucem<br />
meam contemnctis, sed id facietis magno vestro malo. Nihilo minus<br />
tarnen, ut maxime bona pars reiecerit oblatam gratiam, nonnulli tarnen<br />
s ex ludaeis et multi e gentibua prophanis convertentur, Magna multitudo<br />
confluet.<br />
Sed per quem convertentur? Quis est is, qui multiplicaturus est<br />
gentem tantam? Nimirum Rex ille patruelis et frater meus. Nam 'patru-3ci.5,t<br />
lern' ' eum cap. 5. vocat. Magna sane est inter Regem hunc et Esaiam<br />
10 familiaritas, Valde enim familiariter loquitur cum rege hoc. Quid tentas,<br />
quid moliris, mi Patruelis, mi frater, cum orietur lux tua in orbe terrarum?<br />
Ideo ne oritur lux illa tua et splendet in orbe, ut 'multiplices<br />
gentem'? Sed hoc ipso magnas concitabis turbas? magnam cladem ad-<br />
duces? Multiplicabis quidem gentem, sed "non magnificabis laeticiam'.<br />
16 Quare non magnificabis? quia concitabis inter eos, qui populus Dei<br />
et de sanguine Sanctorum patrum orti sunt, horribiles iras, qui ob id ira-<br />
scentur, quod multiplicas gentem. Si adduceres et coUigeres pauculos e<br />
gentibus, quos cito possent delere et extinguere, non tantopere fremerent<br />
et indignarentur. Sed quod sie multiplicas gentem, quod tot millia gen-<br />
20 tium luce ista tua tibi iungis, quod tantam multitudinem, quae deleri non<br />
possit, tibi subdis, quod lux illa maior est, quam ut eam obstruere et ex-<br />
tinguere queant. hoc, hoc vero est, quod eos mordebit, quod ad insaniam<br />
adiget, Hoc turbabit omne gaudium, hoc pessirae illos habebit. Quanta<br />
est lux illa, tanta futura est ira, furor ac horror illorum. Loquitur de<br />
25 re illc grandi verbis satis humilibus et contemptibilibus, sed plus significan-<br />
tibus, quam sonantibus. Sic nos Germani dicimus, Fero illi nuncium, quod<br />
illi parum gratum futurum et parum allaturum est gaudii ^ ; Instruam convivium<br />
illi quidem, sed unde parum laetus discedet et quo se parum<br />
hilariter reficiet.^<br />
30 Laetus ergo gloriatur multam fore lucem, quasi dicat: Hoc nomine<br />
gratias Deo meo ago, quod tanta est futura lux illa. Sed quid futurum<br />
sit, scio: Ubi orta lux illa fuerit, praestringet oculos et offundet tenebras<br />
oculis ludaeorum meorum. Sicut et nunc Papistis nostris accidit, qui non<br />
minus quam ludaei luce ista offenduntur, irritantur et exacerbantur. Nee<br />
35 aliter fieri decet. An non dignissimi sunt, qui sie offendantur et luce, qua<br />
illuminari debebant, excoecentur, cum pugnent contra conscientiam? Cur<br />
execrantur hanc tarn amabilem et almam lucem, ultro se ipsis offerentem?<br />
24125 Text: Loquitur, ut dixi, de; ut dixi im Druckfehlerverzeichnis getilgt<br />
1) '"lii, Reuchlin: Patruus. Vulg.: patruelis mei. Littherbibel: metnei iBettetn.<br />
') Ähnlich Wander 3, 840: Nachrieht 5. ') Ähnlich Wander 4, 1212: Tisch 83.
620 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 2)<br />
Fatentur doctrinam nostram esse veram, non pugnare cum scripturis,<br />
et nolentes volentes id fateanhir oportet. Docemus primani et secundam<br />
tabulam, confitemur Christum passum, erucifixum, moituum et tertia die<br />
ex mortuis resuscitatum etc., quod et ipsi fatentur. Quare igitur pugnant<br />
contra nos, cum ipsi fateantur vera esse, quae de Christo docemus? Co- »<br />
guntur ludaei etiam fateri, quod recte doceamus dccalogum. Quid igitur<br />
in nobis desiderant? Cur nos tanto odio et furore persequuntur?<br />
Ob magnas, si Deo placet, causas id fit. Quas quaeso? Non serva-<br />
«Roittis.s^ijjus traditionea seniorum, 'non lavamus manus, non servamus sabbatum,<br />
vellicamus in sabbato spicas', hoc est, non credimus Papam esse caput lo<br />
Ecclesiae, non radimus capita, non sumus restiferi, saccogeruli, loripedes,<br />
lignipcdes, iiudipedes, funigeri, linostolii, pullati etc.' Üb haec tanta fla-<br />
gitia scilicet damnamur.<br />
Sed quid illa ad rem? Rogas. lUa, quae nulla sunt, ipsis sunt summa,<br />
tanta est eorum coecitas, tam praeposterum iudicium et sceleratum. Audiunt "»<br />
nos docere decem praecepta, audiunt nos credcre, quae sunt in eis et in<br />
Euangelio, sed quia negamus Sanctos invocandos, non credimus purgato-<br />
rium, quia rasuras, quas Dens non exigit, nihili facimus, quia abomina-<br />
mur, quae execratur in verbo suo Deus, quia sartam tectam verbi divini<br />
autoritatem et dignitatcm volunius, quia gloriam Dei et Christi Domini ao<br />
nostri constanter tuemur contra traditiones humanas et cultus fictitios<br />
atque idolatricos, Ideo damnamur, hacretici et seditiosi vocamur.<br />
Sic pugnant contra agnitam veritatem, contra lucem tam chire splen-<br />
dentem et radiis suis oculos ipsorum praestringentem. Propter res nihili,<br />
ob nullam nostram culpam, damnant nos. Volunt, ut adoremus istas Zal- a»<br />
maveth, tenebras, umbras mortis pro luce ilUi vera nobis lucente. Sed id<br />
faciemus nunquam. Hunc regem, hunc Filium in throno David sedentem,<br />
hanc luccm, hunc solem adorare volumus et fortiter perrumpemus et dis-<br />
cutiemus istas tenebras, lotiones, rasuras etc. Sed si id tentavcris, 'non<br />
magnificabis laeticiam', accerses tum periculum, nam occident te. Quid tum? so<br />
Possunt quidem me opprimere, sed non oppriment lianc lucem.<br />
In princijjio causae Euangclicae dixit quidam Frater ex ordine nostro<br />
ad me: Crcde mihi, Frater, pudere suffundct nos et grave erit ac diffi-<br />
cile confiteri, quae tu doces quia hoc ipso confitemur nos errasse; Revocare<br />
illa, quae tot annos docuimus et credidimus, durum erit.^ Magna «<br />
reverentia et gaudio amabat et exosculabatur virhum vir ille bonus, sed<br />
tarnen hoc videbat, quod pauci errorem essent confessuri, quod cum magna<br />
difficultate id futurum esset. Et id videmus nunc «ic fieri. Nolunt fateri,<br />
quod in una syllaba erraverint, quod anibuiaverint in tunebris et liabitavcrint<br />
in terra umbrae mortis. u<br />
') Beteichnungen für das Munchsicttni. ') Klosterrrinncriitig <strong>Luther</strong>$.
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 2) 621<br />
Nihilo secius tarnen sunt quidam boni homines, qui habent bonam<br />
conscientiam et spem vitae acternae. Ili accedunt et expetunt hunc<br />
Regem iusticiae. Hi conversi per radios huius lucis abiiciunt vesperti-<br />
liones, talpas, monstra, idola, Zalmaveth, opera tenebrarum, quac adora-<br />
i verunt.<br />
[Sg. X] Ista tenebrarum opera volunt adversarii a nobia adorari eaque<br />
monstra a nobis coli ; cumque id facere non sustinemus, cum obedientiam<br />
hac in re detrectamus, furc-e quodam immanissimo perciti ac rapti nihil<br />
nisi caedes spirant nosque ad unum omnes delere conantur.<br />
10 Sed utcunque insaniant et furibundi in nos ferantur, nunquam tarnen<br />
huc nos cogent, ut vespertilionea et talpas illas adorare et retinere susti-<br />
neamus. Orta est nobis lux, Christus lux illa vera, hanc lucem servabimu8<br />
ac retinebimus, hanc amplectemur, hanc adorabimus et colemus, nihil<br />
morantes illorum iras, furores, insanias, loedoria et convicia, nihil deter-<br />
15 riti periculis et insidiis vitae nostrae structis. Hoc nos consolemur, quodtiof). 15,21<br />
et Christus praedixit futurum, ut irascerentur et efferati in nos exarde-<br />
scerent 'nihilque non contra nos ob hanc professionem molirentur'.<br />
Et Propheta hie praedicit idem futurum in populo illo suo malicioso<br />
' et pertinaci. Nee vanus fuit. Nihil enim minus ferre potest Populus ille<br />
20 recutitus quam lucem illam, quam tanto persequuntur odio, ut summe eam<br />
execrentur et horribiliter conspuant.<br />
Sic et hodie irascitur Diabolus et squamae eins, lucente Euangelio,<br />
etsi nunc tantum scintilla huius lucis micat. Quid fiet, cum orietur sol,<br />
cum Christus ipse appariturus est? Si hanc lucem ferre non possunt, si<br />
25 contra huius solis radios tantopere insaniunt, quid fiet in illa die contra<br />
ipsum colem, quam horribiliter irascentur, cum se Sol ipse clarissima luce<br />
conspiciendum ostendet, cum pro iudicio hanc proferet sententiam: 'Ite, TOatn.25,41<br />
maledicti, in ignem aeternum' etc. Quantae tum illae aetemae, execra-<br />
biles et horribiles blasphemiae ac irae futurae sunt?<br />
30 Hoc, hoc est, quod Propheta hie dicit: 'Multiplicasti gentem, sed<br />
populo tuo in perniciem'. Messia, Fili David, hoc ipso, quod mul-<br />
tiplicaturus es gentes, quod illae amplexurae sunt lucem, hoc ipso non<br />
magnificabis laeticiam, hoc est, magnificabis et excitabis horribihter tristi-<br />
ciam, furorem et zelum, hoc ipso adiges ad insaniam Diabolum et squa-<br />
35 mas eins.<br />
Haec interpretatio coacta non est. Sic enim concordant verba, res<br />
et experientia nostra cum argumento. Rabini hie nugantur et somniant,<br />
nescio quid, nee adferunt sani quidquam dicuntque nee coelum nee terram<br />
attingentia et a sensu Prophetae alienissima. Non itaque Ulis inhaeren-<br />
40 dum nee fidendum est. Ac commendo Ebraeis, ut cogitent emendare lin-<br />
guam. Rabini non curant cohaerentiam illam aut consequentiam, sed<br />
lacerant eam et depravant Prophetarum dicta, ut hoo loco pro adverbio
622 Enarratio capitia noni Esaiae. [1543,44.] 1546. (V. 2)<br />
'non' legunt pronomen 'ei', ad hunc modum: 'Mulriplicasti gentem, ei<br />
magnificasti laeticiam'.^ Sic violenter corrumpunt et depravant Prophetae<br />
sententiam, cum nee res nee consequentia consentiat.<br />
Breviter Propheta hoc dicit: Puer ille nobis natus multiplicavit<br />
gentem, id est, coUegit magnam inter gentes Ecclesiam, aut multos ex s<br />
gentibua vocavit in Ecclesiam suam, Sed non magnificavit laeticiam, hoc<br />
est, illa multiplicatio seu multitudo gentium fuit occasio horribilis illiua<br />
furoris, qui adhuc in ludaeis durat et durabit semper. Xam Puorum<br />
illum occident et populum Christianum horribilibus crudelitatibus perse-<br />
quentur. Sed cum hie dicat laeticiam non magnificatam aut nullam fuisse lo<br />
eins populi de nato Christo, quid sibi vult quod statim subiicit?<br />
Laetabuntur coram te, sicut qui laetantur in messe, sicut<br />
exultant victores capta praeda, quando dividunt spolia.<br />
HIc loquitur Propheta de iis, qui ex ludaeis et gentibus conversi<br />
sunt, non de excoecatis et obduratis ludaeis, qui Christum oblatum a<br />
repudiaverunt. Facit itaque duplex hominum genus. Ubi ait: Non mag-<br />
nificasti laeticiam, intelligit de populo ludaico illo obdurato, qui Christum<br />
reiecit et adeo non percepit ullam ex adventu Christi laeticiam ac volup-<br />
tatem, ut in furorem inde sit actus contra Christum et fidcm Christi pro-<br />
fitentes. so<br />
Ubi dicit: Coram te laetantur, intelligit id de iis, quibus lux illa orta<br />
est, qui Christum agnoverunt et suscepcrunt. Ac satis manifeste disccrnit<br />
duas laeticias. Non magnificasti laeticiam: scilicet extra te, in iis qui te<br />
respuentes in tenebris manseruut. Quamvis autom inter cxcaecatos illos<br />
non magnificata sit laeticia, Coram te tarnen illi, qui fueruiit in tenebris js<br />
exterioribus, quibus orta est magna illa lux, laetabuntur. In illa enim luce<br />
verum, summum et unicum est gaudium, summa et infinita voluptas, atque<br />
ideo addit: Coram te, id est, in illa luce tua.<br />
Ponit autem duas similitudines, quibus cius laeticiae amplitudinem<br />
aliquo modo exprimat. Prior est in his verbis: 'Sicut qui laetantur in >o<br />
messe'. Posterior in his verbis: 'Sicut exultant victures capta praeda,<br />
quando dividunt spolia'. Ac sunt aptissimae et insigncs similitudines.<br />
Altera est oeconomica aut ab oeconomia mutuata, altera Politica aut a<br />
Politicis sumpta.<br />
Ac similitudines ab oeconomia sumptae saepe in Prophctis occurrunt. u<br />
Utuntur enim saopo his ac similibus verbis: Luget agricola, ager, vinea<br />
3 violenter DruckfehUrverzeichnit ; Text : voleiitor<br />
') Im Krihihli: t
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 2) 623<br />
etc. Quando pcnuria annonae est aut cum malignius nee cum magno<br />
foenore reddituri videntur agri, quod ipsis creditum est, tum agricola-<br />
rura atque omnium hominum vultus tristes ac tetrici sunt. Nostrum<br />
enim gaudium et vita est ipse ager aut terra et coelum foecundans<br />
5 terram.<br />
Ac gaudere de fclicioro et copiosiore frugum proventu, honestissimum<br />
gaudium est, syncerum ac purum. Gaudemus enim data divinitus nobis<br />
esse abunde, unde conservari queat et ali familia, liberi etc. Non est<br />
tale gaudium aut talis voluptas, qualia est turpis illa et foeda voluptas<br />
10 carnis in libidinibus etc. Quando spem magnam nobis faciunt agri aut<br />
cum messis est opima et magna, cum frugcs copiose provenerunt, tum<br />
rident omnium hominum et animalium corda, omnia sunt tunc laetissima.<br />
De vere dixit Virgilius: Omnia tunc rident, tunc formosissimus annus.'<br />
Sed id de messe verius dici potest. Est quidem in principio anni, in vere<br />
u tempus laetissimum, cum omnia florent, sed id tempus non impinguat, non<br />
pascit ventrem, sed oculos duntaxat. Sine cerere autem et Baccho^, hoc est,<br />
corpore non habente necessaria, ventre non saturo, nulla constat laeticia.<br />
luxta illud Psalmi 104.: 'Ut educas panem de terra et vinum, ut laetificet vi-io*, J^f-<br />
cor hominis, ut exhilaret f'aciem in oleo et panis cor hominis confirmet'.<br />
20 Germani dicunt: 6» ift b6§ fingen önb tanken mit ^^ungerigem iauä)^, hoc<br />
est: leiuno ventre et crepitantibus fame intestinis Carmen laetum cani non<br />
potest. Et sobrius nemo saltat. His ac similibus vocibus significant cor-<br />
poris laeticiam constare bona ex parte in cibo ac potu.<br />
Ideo pulcherrima et appositissima est haec similitudo ab oeconomia<br />
25 sumptp, Quia, ubi messis est copiosa, ubi fruges non maligne provenerunt,<br />
ubi non capiunt borrea messis opes, ubi domus, cellaria et promptuaria<br />
omnia replentur, ubi abunde et aifatim est, quo corpus aiimus ac susten-<br />
tamus, ibi mirifico gaudio exhilarantur homines. Hinc dicitur: copiosus<br />
anni proventus, liberalior annona, dives aut opimus autumnus exhilarant<br />
30 homines.<br />
Porro similitudo haec a messe sumpta nondum res est. Sicut verbum,<br />
quod loquimur, tantum signum est, rem tamen in verbo promissam<br />
expectamus, Sic laeticia, quam messis benigna ac copiosa parit est figura<br />
verae illius aeternae ac spiritualis laeticiae, quae melius pingi non potest<br />
35 quam hac similitudine.<br />
1 cum (1.) Druchfehlerverzeichnis; Text: aer 8 etc.? Text 29130 proventus<br />
bis homines Druckfehlerverzeichnis, wo aber annona wieder in annoua verdruckt ist; Text:<br />
proventus homines liberalior annona, dives et opimus antumnus exhilarant<br />
1) Bucolica, Ed. VII, 55; III, 57. >) Terenz, Eumich. IV, 5, 6; Cicero, De nat.<br />
deor. II, 23, 60. ') Wander 2, 923 : Hungrig 17.
624 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 2)<br />
Altera vero similitudo politica est a victoria in hello sumpta. Nam<br />
ex victoria de hostibus prostralis parta vehementer etiam lactatur populua<br />
Victor, et solida illa est laeticia, cum victis et oppressis hostibus redditur<br />
alma et gratissiraa pax. Measis est oeconomica laeticia, victoria de hosti-<br />
bus graviter nobis imminentibus parta est politicura gaudium. Utrunque »<br />
gaudium, tarn id, quod ex messe, quam quod e victoria provenit, est<br />
mirificum ac maximum gaudium.<br />
Ablata pace et grassante hello tristes sunt faeies omnium hominum<br />
terrae et animalium. Sed caeso hoste et parta victoria paceque reddita<br />
ridetur, tripudiatur, animi omnium recreantur, tristicia omnis abiicitur, lo<br />
Epimythia et gratulatoria carmina componuntur.<br />
Undique tunc foelix niveis et alacribus alis<br />
Leticia exultans gestit luditque per omnes<br />
Vicos atque domos, celebrantur gaudia ubique,<br />
lubila tolluntur toto resonantia coelo.* i»<br />
Haec sunt vera et solida corporis gaudia, ac longe sunt maiora quam<br />
foeda illa et pecuina carnis ac libidinis gaudia.<br />
De victoriis et de laeticia victorias subsequente plenae sunt omnes<br />
historiae. Quanta est magnitudo periculi in bcllis, (est autem belli tem-<br />
poribus periculum praesentissimum et maximum, cum nullo momento de so<br />
vita tuti simus cumque omnes fortunae ac opes, uxor ac liberi in eodem<br />
nobiscum discrimine versentur), Tanta est et gaudii magnitudo, ubi caesis<br />
ac profligatis hostibus pax beata redditur. Tunc laetis animis canitur:<br />
W. IS4. 7 Xaqueus contritus est et nos liberati sumus\ Psal. 124.<br />
His itaque duabus similitudinibus eximium, solidum et maximum gau- n<br />
dium exprimere et significare voluit Propheta. Sunt enim messis benigna<br />
et pax solida, devictis hostibus parta, duo maximi et inaestimabiles the-<br />
sauri, qui hanc vitam tuentur et citra quae non modo vita non suavis est,<br />
sed nee ullo modo constare potest. Quam itaque nobis grata est ipsa vita,<br />
tam nobis grata sunt vitae alimenta et pax, cum, his sublatis, vitae prae- so<br />
Bens immineat periculum. Farnes enim et gladius omnia perdunt, vastant,<br />
subvertunt, consumunt etc.<br />
Cum vero est abundc, unde alamur, cum messis opes sunt copiosae<br />
cumque ablato hello ac caeso hoste reddita est pax, omnia tunc gaudiis<br />
perstrepunt.<br />
Tunc iuvenes blanda niodulantur carmina voce.<br />
Gaudia testantur Cytharae festiva sonantes<br />
/ a victoria in Druck/'ehlerferzeiclinit ; Text: victoria a It Epimytliia IMiekfelilrr-<br />
verteiehnu; Text: cpiniycia (= /;iiv/xia] Ti coesis Ttxt<br />
') Wahrscheinlich Zutaten Freden.<br />
**
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1540. (V. 2) §25<br />
Et clarae resonant plectra canora lyrao.<br />
Plurima aublata tolluntur iubila dextra,<br />
lubila iusticiae non habitura modum.*<br />
Summam itaque et maximam laeticiam Propheta bis duabus similitu-<br />
5 dinibua siguificat et depingit. Sed ubi est tanta laeticia?<br />
Coram te.<br />
POrro similitudinem de victoria non una voce eifert, Non dicit sim-<br />
pliciter: Sicut exultant victores, sed addit: Sicut exultant victores capta<br />
praeda, quando dividunt spolia. Nos nostra spolia distribuimus more<br />
»0 nostio, hoc est in spiritu laetamur et exultamus, non de messe uberiore<br />
corpoiali, non de victoria politica neque de spoliis victo hoste coUectis,<br />
Sed de victoria et spoliorum distributione per hunc Infantem natum parta<br />
et nobis donata. Quare nostra laeticia et exultatio non est talis, qualis<br />
eorum est, qui laetantur in messe et victoria corporali, sed, ut Propheta<br />
1* inquit: Coram Te est illa laeticia nostra vera, id est, in luce tua. Ibi est<br />
messis plena et aeterna, ibi victoria certissima, ibi vere reportantur opima<br />
spolia, ibi satiabimur et inebriabimur bonis tuis exuberantissimis, ibi in<br />
aevum cantabimus, ut vinum bibentes cantant, ibi 'os nostrum implebitur^i,<br />
risu et lingua nostra exultatione', ibi omnia gaudiis et tripudiis plena erunt<br />
2ü in perpetuum.<br />
Hoc autem spirituale est gaudium et haec messis aeterna est, dum<br />
lucet Euangelium et 'triticum congregatur in horreum'. Hie incipit quidem TOntiij 3,<br />
hoc gaudium, sed in futura vita perficietur. Ibi demum abundantia omnium<br />
rerum perfruemur, ibi videbimus prostratum hostem, ibi habebimus veram<br />
2» pacem, non quam mundus dat, sed quam Puer ille natus, Filius ille datus<br />
nobis peperit, ut alibi dicit, loan. 16.: In ME pacem habetis.' Haec longeaoD. 16.33<br />
diversa, longe maior, solidior et praestantior pax est quam ulla mundi pax<br />
ac laeticia, sed aliquo modo tamen significata est per temporalem illam<br />
laeticiam, qua afficiuntur homines in pace post bellum parta et in messe<br />
30 copiosa et abundante.<br />
Nunc ostendit Propheta, qui nam sint illi hostes, quibus caesis et<br />
profligatis Infans ille, Rex aeternae pacis et iusticiae, tam insignem et glo-<br />
riosam victoriam pepererit tamque opima spolia reportarit, Non sibi, sed<br />
suo Populo, luce illa magna illuminato, unde et tantopere laetatur et<br />
35 exultat. Verba Prophetae sie sonant:<br />
14 laetuntur Text 31 sint Druckfehlerverzeichnis; Text: sunt<br />
') Nicht klassisch.<br />
Sut^ei§ äQeile. XL, 3 40<br />
26,^<br />
1
(326 Enarratio capitis noni Esaiae. [ir)43 44.] 1540. (V. 3)<br />
v.slugum enim oneris eius et virgam humcri eius et sceptrum<br />
exactoris eius Tu confregiati etc.<br />
MOrs, Peccatum et Lex sunt hostes et tyranni nostri, qui pleno iure<br />
et summa potestate in nos saeviunt et doniinantur. Hos describit S. Paulus<br />
I. jtor. 15, S6 1. Corinth. !.">., ubi ait: 'Aculeus mortis Peccatum est, virtus vcro i)eccati i<br />
Lex.' Hi hostes potentissimi et imraanissimi in omnes Adae posteros<br />
grassantur ac totum genus humanuni hauriunt. Contra horum crudelissimam<br />
tyrannidem prorsus nihil consilii et auxilii est, neque ab hominibus neque<br />
ab angelis. Quomodo igitur liberabimur a iure et potentia, quam in nos<br />
habent? Audi hie Prophetam, is laetus canit hos Tyrannos, toti mundo lo<br />
nedum formidabiles, sed venenum et pestem totius generis luimani, prostratos<br />
et deletos esse per Infanten! et Filium nobis natura et datum, his verbis:<br />
lugum enim oneris eius etc. Quasi dicat: Gaudium Populi tui, o Rex<br />
pacis, iusticiac et vitae aeternae, super quem splendet lux tua, magnum<br />
et inenarrabile est. Quare? Quia iugum oneris eius, virgam humeri eius n<br />
et sceptrum exactoris eius superasti seu confregisti.<br />
Quibus verbis describit lesaias Mortem, Peccatum, Legem, hostes<br />
illos et tyrannos nostros longe crudelissimos, qui nobis omnibus, ut dixi,<br />
dominantur, captivos et in Servituten! longe miserrimam redactos nos<br />
tenent sine uUa spe liberationis. Lex convincit nos esse peccatores, per- so<br />
terrefacit corda nostra. Peccato per legem excitato et ostenso homo statim<br />
contra seipsum mortis sententiam fert: Peccasti, ergo reus es aeternae<br />
damnationis. Tta mors habet ius confütliendi et occidendi nos per aculeum<br />
suum, pecca-[äg. Yjtum, quod Lex, peccati virtus, excitat et ostendit.<br />
Contra hanc captivitatem et servitutem legis, peccati, mortis in nos si<br />
durissimam, qua opprimunt et conficiunt totum genus liumanum, nihil est<br />
remedii et consolationis in tota rerum natura, nisi fide apprehendas hanc<br />
et similes conciones Prophetarum et Apostolorum, qualis est hoc loco<br />
Esaiae: 'Iugum oneris eius' etc., Item: 'Parvulus natus est nobis et<br />
Filius datus est nobis.' Is consolatur et bene sperare nos iubct, inquiens: m<br />
3«t). i«,3s'Confidite, Ego vici munduuf, Item: In me pacem habetis' etc. Ubi<br />
hune Infantem' Mors, Peccatum, Lex in fide audiunt nominari solum,<br />
mox exterriti fugiunt, non ferentes mentioiiem eius fieri. Lex, peccatum,<br />
mors enim accusarunt, damnavorunt, in cruccm adegorunt ot trucidaverunt<br />
3tf si.seum, sed insontem. Ideo impegerunt in illum iusticiae solem, qui 'pecca- >»<br />
3o*. ii,«tum non fecit', sed ipsa 'veritas', iusticia ot 'vita' est. Ideo nulluni ius<br />
accusandi, damnandi et interficiendi cum habuerunt. Quod auteni ab eis<br />
i.3oi).>,a8UHtinuit damnari et occidi, id nostra causa fecit, ac per hoo 'satisfecit<br />
pro peccatis totius mundi*.<br />
10 coiifroginti ? Tej-l
Enarratio capitis noni Esaiae. [in43/44.] 1546. (V. 3) 627<br />
Quotquot igitur in hunc Infantem et Filium credunt, Ulis condonata<br />
sunt peccata, et quae reliqua sunt ailhuc in carne, ea illis non imputantur<br />
propter fidem in ipsum. Cui auteni peccatum remissum est, in hunc nihil<br />
iuris habet 'mors', nam et ea 'absorpta est' in aeternum per hunc infan-i.sor. 15,51<br />
5 tem. Peccato vero et morte sublatis, nihil invenit lex, quod accuset et<br />
damnet.<br />
Quantumvis igitur grave 'iugum' et ouus sit moxs, asperrima virga<br />
humeri peccatum, durus et implacabilis exactor lex, non est tarnen, quod<br />
sibi metuat populus Infantis et Regis huius, sed laetetur potius et aninio<br />
10 bono ac securo sit. Puer enim natus nobis vicit hos tyrannos et eorum<br />
potentiam ita confregit, ut nihil amplius iuris in populum suum ambulan-<br />
tem in luce habeant. Quin cum Paulo summa cum fiducia suis hostibus<br />
nunc insultare potest: 'Ubi est, mors, victoria tua? Ubi est, mors, Stimulus i. stör. 15, 55<br />
tuus?'. Et certa fide statuere, quod 'Peccatum', ut Paulus alibi ait, 'deeiJft. 2, 10<br />
15 peccato damnatum sit', quod 'Chirographum, quod nobis contrarium eratsfoi. 2, u<br />
per decreta, sublatum sit e medio et adfixum cruci', Quod Christus mortem^ lim. i.iu<br />
aboleverit et vitam ac immortalitatem in lucem produxerit', 2.Timo. 1.<br />
Idque facit citra intermissionem in oranibus piis per totum ipsorum<br />
vitae curriculum et ad consummationem usque seculi, donec mors finaliter<br />
«0 cessabit et ablata prorsus fuerit.<br />
Sed quo modo id facit? Per Euangelium et Sacramenta, quibus inde-<br />
sinenter maxima miracula operatur. Incendit lucem illam suam in cor-<br />
dibus nostris, adfert laeticiam illam omnium maximam, qua gaudemus de<br />
superatis nostris hostibus et laeti dividimus spolia nostra, certo scientes,<br />
35 quod de Satana, morte, Peccato etc. triumphaturi simus. Item gentes im-<br />
perio mortis et diaboli subiectas per Euangelium non solum ad gratiam<br />
vocat, sed ex illis ipsis gentibus subinde eligit eius gratiae innumeros mi-<br />
nistros, qui alios docent, a morte, lege et regno Satanae liberant. Hi enim,<br />
quibus commissum est rainisterium verbi, redimunt homines e potestate<br />
30 diaboli, a morte, peccato etc. At hi, qui liberantur ab istis potentissimis<br />
et immanissimis hostibus, non possunt non summe gaudere.<br />
Hoc gaudium operatur et parit Infans ille per ministerium verbi sui<br />
et Sacramenta, praesertim in illis, qui gustaverunt horrores mortis, qui sen-<br />
serunt, quid sit iugum oneris portare, scilicet nuUo momento certum esse,<br />
35 semper ad mortis mentionem exalbescere et ad eius pavorem tremere, nee<br />
tarnen ullum usquam videre effugium. Hoc onus omnium certe onerum<br />
longo est gravissimum, intolerabile et importabile. Sed beneficio et merito<br />
Filii illius nobis dati sublatum est. Hoc est, mors ipsa, peccati poena,<br />
destructa et prostrata est.<br />
12 Text: illi suis; DrudefMerverzeiclmis : illi abundat 36 effugium Druckfehler-<br />
verzeichnis; Text: effiigim<br />
40*
(528 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 3)<br />
'Virga humeri'; Peccatum impellebat et aggravabat id onus aut dabat<br />
vires huic oneri. Est enim peccatum calcar mortis et flagellum eius.<br />
Cum sentit igitur homo vere peccatum, tum fugit et exhorrescit mortem<br />
et infernum, Tum nihil aliud cogitare et statuere potest quam hoc: pec-<br />
casti, ergo morieris. Peccatum enim adfert secum mortem ceu pocnam. j<br />
Onus igitur et virga illa imposita humeris et calcar ac flagellum hoc<br />
Asinum illum cxcitat, agit et circumagit, hoc est, sie cum gravat pecca-<br />
tum, ubi id vere sentit, ut, quo se vertat, nesciat videatque sibi moriendum<br />
et pereundum esse.<br />
Contra hunc aculeum mortis non est aliud consilium et remedium, lo<br />
quam quod Propheta hie ostendit, nempe quod Christus, Dei Filius, hanc<br />
aculci mortis aciem hebetavit, hoc est peccatum damnavit. Haec alias<br />
copiosius tractata sunt a me, Ideo obiter ea nunc percurro.<br />
Tertius hostis est 'seeptrum exactoris', videlicet lex: S)ct JReutcv, bev<br />
ben ftcden in ber l^anb f)Qt. Eques insidens equo et manu tenens baculum u<br />
seu flagellum, regens cogensque equum, est Lex. Si lex non esset, si ca<br />
non accusaret, non esset peccatum, exactor non stimularet. Si peccatum<br />
non esset, onus nos non premeret. Lex cervicibus nostris incumbit, nostros<br />
humeros premit, nos urget, onus nobis imponit, nos pungit et inipellit<br />
sceptro seu baculo suo, hoc est peccato. lubet nos implere praecepta so<br />
Dei, ubi non possumus praestare, quod iubet, figit et fodit nos sceptro<br />
©Ol. 8, lu suo et dicit: Moriendum est tibi. 'Maledictus enim omnis, qui non per-<br />
manserit in omnibus' etc. Bene intellexit Propheta et Paulus, quid esset<br />
i.Bot. 15,66 lex. Propheta idem dicit quod Paulus, videlicet 'Legem esse virtutem<br />
peccati', I. Corinth. 15. 25<br />
In principio Euangelii cum audirent Adversarii nos docere, quod lex<br />
esset virtus peccati, pene in rabiem acti et nos hoc docentea horribilitcr<br />
execrati sunt. Sed non vidont hanc esse doctrinam Pauli. Nequo intel-<br />
ligit ratio, quoniodo lex sit virtus peccati. Illustrata enim natural! suo<br />
luminc sie iudicat: Lex est doctrina praecipiens bona et honesta ac pro- so<br />
hibens mala ac turpia, ergo certe bona est et sancta: Ergo non est virtus<br />
peccati, sed virtus iusticiae. Ergo Paulus est maximus haereticus, qui<br />
audet OS blasphemum in coelum contra Deuni tollere et dicere, quod lex<br />
sit virtus peccati, id est, quod augeat, quod fortificet et roborot<br />
peccatum. s»<br />
Hinc ratio, audiens legem esse virtutem peccati, nuUo modo id ferro<br />
potest. Est enim in ea persuasione, (iiuui infirmet, aboleat et destruat<br />
peccatum, quod sit virtus iusticiae, ideoque putat hanc doctrinam l'uuli<br />
esse blasphomiam.<br />
14 ux llotnri« Texl [PriickfMer am ZtUcnanfang] H6 legem OS»» rirttiteiii<br />
Dniek/eliUrvmr'icIinit ; Text: Legriii ut diciitur osso virtus
Enai-ratio capitis noiii Esaiae. (1543/41.1 1.'j4ü. (V. 3) 629<br />
Magno et multis laboribus constitit iiobis, ut hunc tcxtum et similes<br />
in Propht'tis et Paulo intclligeremus. Patres tacont et inconvenientia<br />
diciint, imo prorsua obscurant tales locos.<br />
Sed quomodo lex sit virtus pcccati, quomodo peccatum augeatur et<br />
5 roboretur per legem, id non e ratione, sed ex Paulo ad Gala, et Roma. 7.<br />
discendum est, ubi inquit: 'Lex operatur iram' et 'est virtus peccati'. Non J'^jl'^-^^jj^jg<br />
quod incitet et cogat peccare, sed quod peccatum facit, ut fiat peccans<br />
peccatum, hoc est, facit, ut agnoscamus gravitatem et atrocitatem peccati.<br />
Ostendit peccatum, non tollit. Dicit quidem et iubet, quae facienda sint,<br />
'0 videlicct 'diligendum esse Deum ex toto corde et proximum sicut me 3-^,'Jj'j,Yi8<br />
ipsum' etc., Sed virium nihil suppeditat, non me iuvat, ut id, quod iubet,<br />
praestare possim. Exigit a me ea, quae humanac naturae sunt impossibilia.<br />
Neque enim natura suis viribus ex toto corde Deum et proximum<br />
sicut seipsum diligere potest. Quo autem plus impossibilitatem naturae<br />
15 intelligo et sentio, hoc magis et fortius sontio peccatum aut eo fit gravius<br />
peccatum.<br />
Divinac tamen bonitatis singulari beneficio fit, quod nullus ad finem<br />
et plene perfecteque intelligit ac sentit, quid sit peccatum et legis virtus.<br />
Quando conscientia hominem vere tangeret et angeret, quando peccati<br />
20 gravitatem et magnitudinem vere sentiret, si non subito moreretur, diu<br />
tamen vivere non posset. Quo clarius ac magis intelligitur et cognoscitur<br />
peccatum, eo fortius, gravius, atrocius et immanius est et subinde fit gra-<br />
vius, donec tandem oecidat.<br />
Sic exactor ille, hoc est, lex impellit et urget peccatum, peccatum<br />
25 impellit et infert mortem, mors et pavores mortis tollunt hominem. Ideo<br />
multi sunt et fuerunt, qui vere peccatum sentientes, quia non habuerunt<br />
hunc puerum et Filium nobis natum et datum, inconsolabiles fuerunt et<br />
in desperationem prolapsi sunt.<br />
Considera et inspice totam faciem Ecclesiarum sub Papatu, an non<br />
80 illi, qui vere senserunt onus peccati, omnes eadem ratione legi occurre-<br />
runt? an non omnes suis bonis operibus pro peccatis satisfacere tentave-<br />
runt et satisfacturos se somniaverunt? Sed adeo nihil profecerimt, ut, quo<br />
magis sudarent, eo gravius exactor ille eos premeret.<br />
Sic et mihi accidit sub Papatu: Celebrabam quotidie Missas et<br />
35 in singulis Missis tres Patronos invocabam ^, ieiuniis et vigiliis macerabam<br />
corpus ac putabam me hac ratione legi satisfacturum esse et<br />
conscientiam a sceptro exactoris pacaturum. Sed nihil proficiebam;<br />
quo magis bis viis insistebam, hoc terrebar magis, adeo, ut desperaturus<br />
fuissem, Nisi Christus clementer me aspexisset et luce Euangelii sui me<br />
illuminasset.<br />
') U. A. Tischreden 4, Nr. 4422, S. 306, 6 f.
630 Enarratio capitis noni Eeaiae. |1Ö43/W.) 1546. (V. 3)<br />
Quare noii vanua testis esse possum, quid sit mala conscientia quid-<br />
que possit hie Exactor, lex, in conscientia. Nuni aliqua ex parte ego<br />
ipse sum cxpertus, Doinde etiam vidi et audivi quosdam miserrime sensu<br />
peccati vcxatos et excarnificatos. Gcrson scribit, quod multi, legis et pec-<br />
cati onus sentientes, visi sint sibi crocitare ut gallina aut canere ut gallus.' s<br />
Quid multa? Conscientia mala est infcrnus. Id facit cxaetoris sceptrum,<br />
Lex. Quando hie exactor hominem premit, quando acriter sceptro et flagello<br />
suo instat et urget, tum non manet sanitas in carne et ossibus. Anima<br />
iPf.6, «aut conscientia sie cruciatur, quasi 'in inferno esset', cuius rei testis est et<br />
David, Psal. 6. lo<br />
»bm. 7,13 Nihilo secius tarnen lex est bona, Rom. 7., sed sua bonitate roborat<br />
et äuget peccatum non extensive (quanquam et hoc faciat), sed niagis in-<br />
tensive. Lex sufSat in ignem et sopitum ignem excitat, carbones acccndit<br />
et inflammat. Utque ignis eo fit maior, quo plus additur materiae et quo<br />
magis in eum sufflatur, Sic et lex, quo magis cognoscitur, quo nobis instat i5<br />
acrius, eo peccati sensus nos gravius premit et angit sieque inflat in ignem,<br />
ut ardere faciat prunas usque in infernum.<br />
Quod autem Propheta legem appellat sceptrum cxaetoris et Paulus<br />
virtutcm peccati et eins ministerium ministerium mortis et daninationis.<br />
Hoc non de humanis aut Iuris legibus accipi debet. Non sunt haec iuri- so<br />
dica et humana. lurista non debet dioere, quod leges humanae augeant<br />
peccatum. Hoc tantum locum habet in vera et sublirai Theologia, ubi<br />
scitur, quid sit conscientia, quid lex, quid peccatum, quid mors. In hoc<br />
loco dicitur lex Tyrannus et exactor.<br />
Non tamen tjrannus et exactor est sua culpa, sed nostra culpa. Nos js<br />
enim sumus in peccatis concepti et nati ac in peccatis vivimus. Peccatum<br />
vero accendit lex et ex peccato inflammat et ardere facit infernum, hoc<br />
Möm.T.isest, facit peccatum 'excellcnter peccans', Rom. 7., et quantumvis parvum<br />
sit peccatum, atrocissimuni, gravissimum et maximum fit, cum lex in id<br />
sufflat et id exaggerat. Quo magis peccatum agnoscitur, eo magis nos ju<br />
torquet. Sic homieida pallescit, et quo magis agnoseit et introspicit eins<br />
facinoris atrocitatem, eo magis pallescit. Sic omnia peccata äuget lex,<br />
deducens nos in peccatorum agnitionem penitiorem. Non potest autem<br />
homo non angi animo, ubi foeditatem et atrocitatem peccatorum propius<br />
et penitius introspoxit et iram Dei iustam contra peccata cognovit. jj<br />
Sic fit Lex carnifex, exactor et tyrannus noster, sed ad tempus, non<br />
in porpctuum. 'Sceptrum enim Exactoris, confrcgisti', inquit Propheta,<br />
Lex per Christum est sublata nunc, non tanicn oranibus, sed populo, qui<br />
luccm videt. Hie populus a tribu» illis immanissimis Tyrannis, peccato,<br />
morte ot Lege, liberatus est per Christum, horum hostium victorom. «u<br />
') TVaclalus (2e jHusionibii» animae, Consideratio XX.
Enarratio capitis noiii Esaiae. [1513/14.] 1546. (V. '{) 631<br />
Lex tarnen non sie sublata iiitelligi dcbet, quasi moraliter nihil laci-<br />
endum, quasi nunc Exlegibus nobis licerct pro libidine vivcre et cupidi-<br />
tatibus libere indulgere. Absit. Sed ablata est lex in cordibus nostris,<br />
ne iios accusct, no amplius sit virtus pcccati. Cum enim inolesta est mihi<br />
5 lex, possum nunc dicere: Vade, üomina lex, cum stimulo exactoris tui;<br />
lux orta est magna habitantibus in tencbris, Item: I'arvulus natus est et<br />
Filius datus. Per hunc adcmpta est tibi virtus peccati, ut amplius meam<br />
conscientiam conturbare et accusare non possis.<br />
D. Paulus diligenter legit et valde dilexit hunc Prophetam. Nam<br />
10 mortem, peccatum ac legem ad eundem nobis modum dcpingit illisque<br />
insultat et in spiritu gaudet omnesque in Domino, horum hostium victore,<br />
nos gaudere iubet. Et cur non gauderent, cur non tripudiarent et gesti-<br />
rent pii, cum tam opima spolia dividant? cum diabolus, autor peccati et<br />
mortis, lex, sceptrum exactoris, Moses, minister mortis, cum hi tyranni<br />
15 sint superati ab hoc Puero. Quae rapuerat Satan, ea Puer hie nobis<br />
reparavit victo Satana. Puer hie est 'fortior supervcniens, qui vicit illumauMi,22<br />
Fortem et universa arma eins, in quibus confidebat, eiusque spolia ab-<br />
stulit.'<br />
Aufert autem et rapit hie Puer per ministros suos e manibus et pote-<br />
20 State Diabüli hie in terris eos, qui sub morte, peccato et lege accusante<br />
captivi vexantur. Ministri ubi dicunt: Baptizo te, vel: absolvo te in no-<br />
mine Patris et Filii et Spiritussancti etc., reddunt impavidos et tutos ho-<br />
mines, ne quidquam sibi metuant a morte, peccato et legis accusatione.<br />
Hi animos consternatos erigunt et confirmant, cum annunciant haue liber-<br />
25 tatem<br />
datum.<br />
et redemptionem per hunc Parvulum et Filium nobis natum ac<br />
Haec est victoria, per quam pax est parta, quam pacem et Petrus<br />
precatur delectis iuxta praefinitionem Dei Patris, in ipso statim Epistolae<br />
suae prioris initio, ubi ait: 'Gratia vobis et pax [Sg. Z] multiplicetur.' Haec i. ^ttrt i, a<br />
30 sunt Vera et solida gaudia, quae per victoriam Parvuli huius nobis parta<br />
sunt. Et haec gaudia quotidie sentiunt pii in cordibus suis eaque operatur<br />
Spiritussanctus in terris per manus et linguam nostram in Ecclesia sua.<br />
Manus et linguae nostrae res quidem sunt caducae et mortales, sed per<br />
haec media, per caduca et terrena haec vasa Filius Dei potentiam suam<br />
35 exercere vult: 'Thesaurum divinum illum habemus in testaceis vasculis, uta. sot.4,<br />
virtutis eminentia sit Dei.'<br />
Vox Ebraea, quam reddidit latinus interpres: 'superasti' proprio 'fre-<br />
gisti'* redditur, maxime quando refertur ad animum. Animus enim fractus<br />
dicitur animus consternatus, desperabundus, anxius, conterritus, trepidans<br />
40 et perterrefactus. Proprio itaque vox Ebraea hie significat Trangere' seu<br />
^) Text : rihnn. Reuchliti : Confregit, contiivit, terruit.<br />
7
632 Enarratio capitis noni Esaiae. [15i3/44.) 1546. (V. 3)<br />
'deterrere' et absteriere. Et sie usurpatur sacpc in scripturis. Vult autem<br />
Prophcta significarc, quod Deus longo alio utatur mcdio ad cxtcrrendos,<br />
fugandos et prosternendos illos suos hostes, de quibus hie Propheta loqui-<br />
tur, quam mundus. Non gladio, non potcntia aliqua carnali, non armis,<br />
non laxatis iracundiac impotentisque animi habenia, sed terrore tantum i<br />
9Ri(i)t.7.23utitur ut Midianitis incutiebat terrorem) aut deterret et avocat a coepto<br />
et consiliis, dicens :<br />
Dcsine,<br />
cessa, fac finem. Tarn 'levi' (quod dicitur)<br />
3ct. js, 25'brachio' opponit 8886 suis hostibus et tarn facile vel 'voce' potest illo8<br />
retundere, illorum vires ac conatus infrlngere et eos a consiliis coeptis-<br />
que deterrere. Frangit impetum mortis, peccati, legis et Satanae etiam lo<br />
impctuosissimum et truculentissimum una voce duntaxat, non adhibct vim,<br />
8ed meto digito aut innuens digito terret et deterret hostes illos, ne quid<br />
atrocius et gravius in nos moliantur, ac iubet tantum. ut desistant a coep-<br />
tis etc.<br />
Qui fit hoc? qui tam levi impulsu et momento tanti hostes sese detcr- ü<br />
reri et suos conatus infringi paterentur? Gravissimi quidem sunt hostes,<br />
fateor, atrocia moliuntur et in nostrum exicium summis incumbunt viribus,<br />
sed hie Puer terrere et caedere eos levi opera potest. Nam quando vel<br />
maxime te urgent, quando conscientiam tuam afflictam excniciant et te<br />
vehementissirae oppugnant, tum, nulla facta mora, confer tc ad Ecclesiae *><br />
ministrum sive ad fratrem pium et pete absolutionem et consolationem.<br />
Hic, ubi minister aut frater ad te imposita tibi manu dicit: Absolvo te<br />
etc., Ad hanc vocem (si credis) statim fugit lex, peccatum, mors. Sic solo<br />
terrore infinnae manus et linguae conterriti hostes isti immanes cedere<br />
coguntur. Nam ubi de poccatis verc doles et credis Christum sua morte sj<br />
pro eis satisfecisse petisque absolutionem, tum vere absolvcris, nee tum<br />
periculi erit quidquam vel a morte vel lege vel Satana.<br />
Sed an non longo maxiina et admiranda res est, quod tam levi motu,<br />
tam facile, duntaxat ad impositionem manuum et prolationem seu sonum<br />
vocia humanae, Satan fugam capessere, quod peccatum, mortem nobis jo<br />
intentans desperare quodque lex et conscientia finem terrendi et excarni-<br />
ficandi nos facere coguntur? An non mirifica haec est rcgnandi ratio,<br />
quod Puer istorum tam tcrribilium hustiuni Impetus et furorcs tam levi<br />
opera ac momento infringit et inhibot eosque terret? Aji non haec grandia<br />
et longo maxima opera, quod sie potest Puer hic terrore Diabolum, ut a<br />
fugiat audita tantum voce? Vox illa est potontia tanta, quam virtus Logis<br />
et ipsa ira Doi fugit. Tanta est virtus. tanta potentia huius Pueri, vori<br />
quidem hominis, sed veri etiam Dei.<br />
Si itaque credis, tum motus digituli et linguae sou vox, qua to ab-<br />
solvo, cor tuum vivificaro potest. Cum dico; Confidc, Pili, Rcmittuntur «0<br />
38 vocem fehlt im Text, im Oruckfehl(rverzcichni$ hiuztfjcfügt
Euarratio capitis uoui Esaiae. [1543/41.] 1046. (V. 3) 633<br />
tibi peccata tua, Statim liac voce mora moritur, pcccatuin conficitur et<br />
aboletur, Satan tcrrctur et in fugam eoniicitur.<br />
Ilaec tanta fieri per vorbum vocalc hominis, res est admiranda et<br />
atupenda, quod manus fratris aut sacerdotis et absolutio est tantac vir-<br />
5 tutis, ut frangat istum impetum maximum et impetuosissimum tantorum<br />
tarn horribilium hostium. Ideo ctiam magnifice et pleno ore hoc inenar-<br />
rabile donum, hanc mirificam et immensam potentiani praedicant illi in<br />
Euangelio ac laudant Deum, 'qui dedit talem potestatem hominibus'. ai!aiti).9,8<br />
Maxima sunt haec et infinita Dei erga genus humanuni bencficia.<br />
10 Simus igitur grati et probi, praedicemus haec Pueri huius opera et bcne-<br />
ficia, libenter audiamus verbum hoc vitae, iusticiae et pacis, ut contra<br />
mortis et peccati tcrriculamenta et spiritus triaticiam consolationem et<br />
firmamentum habere possimus.<br />
Hoc facientes, profecto fieri non poteat, quin immensa et incredibili<br />
15 laeticia exundemua, cum tarn insignis victoria nobis ait parta cumque tarn<br />
opima spolia dividamus, fugatis, fusis ac prostratis tantis hostibua, aculeo<br />
mortis, lege augente peccatum, Satana, peccato abolito, morte occiaa et<br />
extincta: S)a§ mag ein ünbltn bnb §ei;i; l^eiffen. Mirificus hie Puer poten-<br />
tiae magnae Dominus est, qui talia ac tanta solo verbo per hominem pro-<br />
so lato opcratur. Per hominem quidem proferuntur ea verba, non hominis<br />
tarnen illa opera sunt, sed Dei.<br />
Ergo Puer ille natus Deus sit oportet. Non enim hominis opera sunt,<br />
unius digituli motu et levi linguae sono mortem prosternere, peccatum<br />
abolere, legem relegare et ablegare, Satanae potentiam vincere illumque<br />
35 absteri-ere et terrere, ut vel voce audita fugere cogatur. Cum igitur Puer<br />
hie tanta faciat, certum est eum esse verissimum et cum Patre et S. spi-<br />
ritu unum Deum. Has tarn longe maximas res tarn brevibua verbis pro-<br />
pheta complexua est. Et addit:<br />
Sicut in die Midian.<br />
30 HActenus audivimus Prophetam non loqui nee intelligi posse de ulla<br />
alia quam de illa magnifica, augusta et longe gloriosissima victoria illius<br />
Pueri nati et Filii dati, Salvatoris nostri Ihesu Christi. ludaei, ut dixi,<br />
lacerant, concerpunt et viciant hunc textum miserrime ac scelerate, detor-<br />
quentes eum ad Ezechiam, cuiua temporibus laetatus sit populus de con-<br />
35 fracto Exactoris sceptro, hoc est, de exercitu Sanherib fuso ac fugato etc. 2. son. 19,35<br />
Quanquam familiäre et usitatum est Prophetae, ut per virgam seu sceptrum<br />
accipiat tyrannidem temporalem, Sic enim utitur hac voce cap. 14. descf. u.s<br />
rege Babyloniorum, Tarnen hoc loco neque praecedentia neque sequentia<br />
uUo modo ferunt de corporali aliqua victoria aut hoste illo Sanherib intelligi.<br />
40 Vident ludaei verba illa: Multiplicasti gentem, non magnificasti lae-<br />
ticiara etc. contra se ac suam sententiam stare ac pugnare, ideo non
634 Enarratio capitis noni Esaiae. [154H/44.] 1546. (V. 3)<br />
legunt: 'Non niagnificasti laeticiam', ut in Ebraeo est, sed corrupto textu<br />
pro 'non'' logunt hoc modo: 'Multiplicasti gcntcni et magnificasti ei' lae-<br />
ticiam.' Haee est impia et scelerata audacia, in sacris literis c proprio<br />
cerebro pro libidine torquere verba et fingere sibi scntentiam nostri capitis<br />
somnio congruentem, ut in bis verbis: 'Multiplicasti gentcni, ci niagnificasti s<br />
lacticiam.' Quao sie exponunt, quod nullus fuerit, qui non mirifice et<br />
maximc sit lactatus. Sed cum ad eura modum exponitur, fit verbis Pro-<br />
phetae iniuria maxima: Non enim potest intelligi aliter quam de luce<br />
magna et de Infante nobis nato et Filio dato.<br />
Porro quod addit: 'Sicut in diebus Midian', alia est similitudo. Nota lo<br />
est historia, quae scribitur de inclyto ducc Gideone, qui percussit Midia-<br />
nitas, Amalechitas et Arabes, orientalcs populos et australes, quorum nu-<br />
»ii*t.7,ii. 2uf. merus erat sicut arena maris. Sic enim dicit tcxtus: 'Madian et Amalech<br />
et omnes orientalcs populi fusi iacebant in valle, ut iocustarum raultitudo.<br />
Camcli autcm innumerabiles erant, sicut arena, quae iacet in iittore maris. is<br />
Tantam hominum vim occidit Gideon nullo gladio, nullis armis' etc. Ideo<br />
vel hinc videtis Prophetam loqui de alio bello quam corporali aliaquo<br />
victoria, quam quae est per regem aliquem ipsorum parta.<br />
Dicit igitur de quadam victoria, quae victoriae de Midianitis obtentac<br />
«idit. 7, 7; assimilia sit. Gideon cum 'trecentis viris' occurrit tantae multltudini, 20<br />
8, lotestatur enim historia 'centum et viginti millia caesa' hostium, et occurrit<br />
maximao illi multitudini maxima infirmitate. Nihil enim aliud facit, quam<br />
Midji. 7, vo quod dat singulis illis trecentis viris, secum contra hostes euntibus, 'tubam<br />
in doxteram manum, lagenam in ainistram, cum lampadibus' in mcdio lago-<br />
narum.'<br />
Mirificum sane bellum, bellum sine gladio. Sinistra occupatur testula<br />
misera et fragili, eaque est loco clypei. Tuba in dextra est loco gladii.<br />
Qualc quacso hoc bellum et praelium futurum est, pugnaro bis armis tam<br />
fragilibus contra tantam tam potcntium, tam efferatorum hostium multi-<br />
tudinem?<br />
Necesso est fuisse illoa viros trecentos excellenti spiritu et maxima<br />
fidc donatos, quod contra tantum cxercitum bis armis, testulis et tubis,<br />
Deo vocanto procedunt. Quid his misellis et ficulncis gladiis atque armis<br />
efficcrent? Si contra stipulas, tipulas aut muscas pugnandum fuisset ipsis,<br />
satiH armitti fuissent. Sed quid rationi magis ridiculum, quid stnltius, s^<br />
quam contra tantum exercitum, omni teloruin et aviuornin gonorc instruc-<br />
tissimum, tam ridiculis, tam infirmis, tam ficulncis ac nullis armis prodiro?<br />
Sed Dcus sie solet armare suos milites et sie quantumvis ridiculo et<br />
stulto armatis adcst, ut his armis innumeram liostiuni vim fundant ac pro-<br />
stemant.<br />
') Vgl oben S. 622 Anm. 1. •) Vijl im(«H S. 63a Z. a.<br />
"<br />
30<br />
*"
Euarratio cai)itis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V, 3) 635<br />
Quomodo istae testae paratae quaque forma fuerint, non possum ima-<br />
ginari. Textus habot, quod fucrit ipsis inclusus ignis, qui eriipit collisis<br />
seu fractis tcstulis sivo ollis illis. Quomodo cas pararint, an pico aliave<br />
materia obductac fuerint, nescio.<br />
5 Cum facerent igitur trecenti illi viri, 'in tres acies ordinati', ut a Gi-siidit. ?, ic.21<br />
deone edocti erant, hoc est, cum 'singuli, in loco suo per circuitum castrorum<br />
stantes', clangerent tubis ac confringerent iagenas confractisque illis<br />
sinistra manu ardentes lampades tenerent, quae testis inclusae fuerant, et<br />
dextra tubas sonantes clamarentque: 'Gladius DOMINI et Gideonis', Mii^t. 7,20<br />
10 Hostes audientes clangorem et sonitum trecentarum tubarum, qui satis<br />
magnus et horrendus fuit, videntesque lucem in nocte magnam, quam tre-<br />
centae faculae praebebant, 'noctu' enim haec facta sunt, subito sunt con- «Riitt. 7. i9<br />
territi. Et quamvis nihil fuerit nisi sonus et lux, tamen hanc cogitationem<br />
illis iniecerunt, ut putarint totum regnum Aegyptiorum et congregationem<br />
15 aliorum infinitorum populorum coactam, cui nullo modo resistere possent,<br />
contra se pugnare. Tot enim tubae, ut sonum maximum et terribilem<br />
ediderunt, sie et terrorem maximum illis incusserunt. Tot etiam lampades<br />
seu faculae magna luce omnia circumquaque illustrarunt.<br />
Hoc igitur stratagemate (cuius autor fuit Dens) constemati sunt ^m. 1, 2<br />
20 hostes et perculsi animis nee aliud quam praesentem sibi iam mortem<br />
imminere et in extremo vitae periculo versari se putabant nee quldquam<br />
hie spei esse nisi in fuga. Quare fugam capessentes, dum quisquc vitae<br />
suae conaulturus perrumpere et aufugere nititur, in hac compressione<br />
'mutuis sese lanienis et gladiis confodiunt' et conficiunt. Quia proximo SHtc^t. 7, 22<br />
S5 obsist'^nte fugere tanta pernicitate non poterant, qua volebant, ideo prae-<br />
cedentem confodit insequens, ut consuleret vitae. Ita conterriti, divinitus<br />
incusso pavore, ipsi hostes mutuis sese vulneribus confecerunt. Trecentis<br />
illis, quorum dux erat Gideon, nullum gladium educentibus, imo nihil aliud<br />
agentibus, quam quod singuli, ut dixi, starent in loco suo, tenentes manu<br />
30 sinistra lucernas ardentes, dextra autem tubas, quibus clangebant.<br />
Hanc historiam celebrat hie Esaias, celebrat eam et David Psalmo 72.,<br />
ubi de Messia vaticinatur, dicens: 'Descendet sicut pluvia in vellus, sicut ^1.72,6<br />
stillae irrigantes terram.' Petivit enim Gideon signum hoc, 'ut ros descen- aiidjt. e, 37. 39<br />
deret in vellus et sicca maneret terra'. Rursum petivit, 'ut vellus esset<br />
35 siccum terra rore conspersa'. ludaei et hunc locum, ut omnia, depravant<br />
et sie reddunt: 'Descendet sicut pluvia super tonsum'^, hoc est, in pratum<br />
tonsum seu desectum aut demessum. Sed vocabulum Ebraicum significat<br />
proprio 'tonsionem', sicut oves tonduutur: 'super tonsam lanam'.<br />
') Fs. 72, 6 Urtext, Reuchlin, Vulgata und <strong>Luther</strong>übersetzung stets wie Eichter 6, 37<br />
vMd 39: vellus, 'Feü'. Heutige LutJicrbibel und Kautzsch: ' (frischgemähte) Aue'.<br />
Das Verb nj iibersetzt Beuchlin nur: Totondit. Die Glossa ordinaria z. St. erwähnt:<br />
Augustinus . . Alludit facto Gedeonis.
636 Eiiarratio capitis uoni Esaiae. [1543/44.J 1546. (V. 3)<br />
Cum itaque hacc historia a Davide et Esaia hie eelebretur, commcn-<br />
data esse nobia debet leetioneque dignissima est. Oloriosissima enira vic-<br />
toria hacc fuit Gideonis de Madianitis, Amalechitis et Arabibus, gravissi-<br />
9ii4u 6, 4 i. mis et potentissimis hostibus, cuncta vastantibus 'usque ad introitum Gasae<br />
nihilquc (ut habet textus) omnino ad vitam pertinens in Israel relinquen- i<br />
tibus, non oves, non boves, non asinos'. 'Ipsi enim et univcrsi gregcs<br />
eonim venerant cum tabernaculis suis et instar locustarum univcrsa com-<br />
plebant, iniiumera multitudo hominum et camelorum, quidquid tctigcrant,<br />
devastantes.'<br />
Contra trium tantorum hostium tres infestissimos et maximos exercitus lo<br />
Gideon tres itidem ordines seu acies ordinat, sed impari virtute. Trecentoa<br />
enim in tres acies distribuit eosque mirificis armis, tubis scilicet et testis,<br />
in quibus ignis erat inclusus, instruit ad tantam pugnam eosque sie allo-<br />
»iiit. 7, i7f. quitur: 'Quod videritis me facere, hoc idem et vos facite. Ingrediar<br />
partem castrorum, et quod fecero, sectamini. Quando personuerit tuba in u<br />
manu mea, vos quoque per castrorum circuitum clangite et conclamate<br />
Domino et Gedeoni.'<br />
Ingrcssus igitur Gideon et trecenti viri, qui erant cum eo, in partem<br />
castrorum custodibusque suscitatis ceperunt buccinis clangcre et complo-<br />
dere intcr se lagenas seu confringere testas, cumque per gyrum castrorum so<br />
in tribus personarent locis et testas confregissent, tenuerunt sinistris mani-<br />
Gladius Domini<br />
bus lampades et dextris sonantes tubas clamaveruntque :<br />
et Gedeonis, stantes singuli in loco suo per circuitum castrorum hostilium.<br />
Ibi castra oninia turbata sunt et bestes vociferantes ululantesque fugerunt<br />
direxitque Dominus cuiusque gladiura in proximum suum, idque per omnia as<br />
castra.<br />
Sic cacdet et Parvulus hie noster hostes suos, ad eumque modum<br />
obtinebit victoriam de omnibus adversariis suis. Talis non fuit victoria<br />
j. «on. 19, SS de Sanherib obtenta. Bellum contra Sanhorib fuit bellum 'Tnupha', per<br />
angelos gestum. Erat autem 'Tnupha'' sacrificium, quod movebatur in 30<br />
quatuor par- [Sg. a] tes orbis terrarum, 'Thruma', quod clcvabatur. Ut in<br />
Papatu ritum hunc scrvant elevantes calicem, item consecrantcs, ut vocant,<br />
panem faciunt crucera in quatuor partes.<br />
Tale bellum erat contra Sanherib, videlicet bellum Tnupha, hoc est,<br />
quod gorebatur in quatuor partibus in modum crucis; Angeli enim stra- jj<br />
j.iton 19,35 vcrunt cxcrcitum Asayrii sie, ut in omnibus angulis hostes sint 'prostrati<br />
et caesi, numero 185 millia.' Non fuit ergo ibi iiitiiinitas humana, ut hie<br />
in exercitu Gideonis, sed potentia Angelorum, qui in modum crucis oxer-<br />
') Rciichlin: V{^i Levavit eeu clevavil, iiiovcndo hinc et iiide; . . notabis iluas olc-<br />
vationcH in Hacrificiih: uiiain Nursam ol deorbuin, ot vocatur 'tlirumii', aliam dextror<br />
Hum et siniiitroriium seu aDtrorKum et retrorsum nomiuaturque . . 'Ibnupha'.<br />
:
Knarratio capitis noni Esaiae. [1543/44 ] 1546. (V. 3) 637<br />
citum pernieabaiit et delebant. Longe ergo alia victoria fuit, quam ob-<br />
tinuit Gideon: Non fuit hie angelorum potentia, sed summa infirmitas.<br />
Ulis armis fugati ac fusi sunt hostes, quibus videbantur non magis fundi<br />
ac caodi posse quam atipulis.<br />
Et hoc admiratur Esaias, quod in extrema illa infirmitate, qualis fuit<br />
in Gideone, sit parta illa gloriosiasima victoria. Quid enim infirmius<br />
cogitari potest, quid etiam admiratione dignius quam trecentos viros nullis<br />
armis, quibus hostes caedi possent, instructos (Nam si habuerunt quippiam<br />
eorum armorum, non tamen iis in hoc praelio usi sunt), tarn paucos, inquam,<br />
'0 numero, nihil omnino armatos ac munitos, sed buccinis tantum et testis<br />
igneque testis incluso prodire contra tantum exercitum omni armorum<br />
genere instructissimum eumque tantum exercitum his armis, tubis scilicet<br />
et testis, prosterni? Solus enim tubarum sonus feriens aures et flamma<br />
perstringens oculos gloriosam hanc et mirificam peperit victoriam.<br />
15 Ad eundem modum et noster Parvulus ac Filius nobis natus et datus<br />
vicit suos hostes talemque nobis peperit victoriam. Ezechiae nihil simile<br />
quippiam obtigit, quod cum victoria Midianitica conferri possit. Itaque<br />
de eo hie locus non potest intelligi, ut ludaei somniant.<br />
Allegorias non multum moror, nisi ubi necessitas huc nos cogit. Hoc<br />
30 vero loco vel maxime est necessaria allegoria. Significatur enim hie bel-<br />
lum spirituale, quia Propheta loquitur de occidenda et delenda morte,<br />
peccato et lege. Hoc totum bellum itaque accommodandum est ad spiri-<br />
tuales Amalechitas ac reliquos hostes et ad Gideonem spiritualem. 'Tres'südit. 6, s<br />
illos hostes populi Dei fudit et conficit Gideon cum suis sola tuba ac<br />
25 flamroa. Non tamen flamma eos combussit nee sonus tubae occidit aut<br />
prostravit, sed tantum terruit, ut dixi. Solo terrore prostrati sunt exauditu<br />
tubae et conspectu flammae. Non senserunt flammam seu ignem, non vel<br />
pilus capitis igne in ipsis laesus, sed solo conspectu ignis et sono tantum<br />
audito sie consternati et conterriti sunt, ut fugiendo seipsos confoderent.<br />
30 Egregia profecto fuit fides eorum, qui cum Gideone occurrerunt tam<br />
magnae multitudini.<br />
Sed videamus allegoriam: Tuba est proprie vox Euangelii. Dax est<br />
Filius ille datus et Puer nobis natus, ille 'Gideon'': abbreviator et 'prae-<br />
cisor'. Hie ducit exercitum. Quem et qualem exercitum? Apostolos et<br />
35 verbi ministros per orbem terrarum, — quibus armis instructos? Non<br />
gladio, non ferro, non flamma aliisve armis corporalibus, ut mundum his<br />
armis infestent, evertant ac vastent. "Arma enim militiae nostrae', inquit a. Sor. lo, 3 f.<br />
Paulus, 'non carnalia sunt, sed potentia Deo etc. Militamus quidem in<br />
3 quibiis Druckfehlerverzeichnis; Text: qua 15 eundum Text<br />
') Reuchlin: yii. Fregit, abscidit.
638 Enarratio capitis noni Esaiae. [1513/44.] 1546. (V. 3)<br />
carne, sod non per camoni aut carnaliter'. In pcccatis quidcm nati sumns,<br />
sed vocati in excrcitum liuius Ducis nüiil aliud habenius et gestamus<br />
quam tubas et in testis lucernam; confringimusque testulas: hoc est, tol-<br />
limiis cruceni et subiccti sumus afflictionibus, qiiibua onines pii exercentur.<br />
Non profiteor nie professorem et artificem pcrfectum Aliegoriaruni, j<br />
sed tarnen hanc iudico hoc loco aptissimam et appositissimam esse. Tuba<br />
vox Euangelii est. Sola ea vox prosternit hostes. Nos sumus vasa testacea,<br />
2.ftor.4.7Portamus thesaurum' in summa infirmitate 'in vasis fictilibus'. Sumus in-<br />
firmissima vasa testacea ; maityrizatae, vexatae et mortificatae conscientiae<br />
2 »ot. 13.9 osteridunt virtutem Spiritussancti facientem mirabilia. Sic 'virtus' Gideonis lo<br />
nostii 'in infirmitate' nostra 'perficitur". Si ignis testis inclusus debet erum-<br />
pere et conspici, oportet testam confringi, id est, subiici nos variis adflic-<br />
tionibus et periculis mortificari. Sicut Gentiles etiam dixerunt, non fieri<br />
facinus magnum et memorabile sine ingenti periculo.^ Necesse est coUi-<br />
3i)ii 16, si sionem et luctam angustiamque hie esse talem, qualis est quodammodo 'in u<br />
partu', ut mortificemur; Spiritussancti enim dona ac virtus tum exerit<br />
sesc et eminet praecipue, cum maxime premimur, angustiamur et col-<br />
lidimur.<br />
Observet autem hoc loco quisque studiosus sacrarum literarum, quod<br />
omnes occisiones hostium, quae occurrunt in sacris historiis, significent jc<br />
oecisiones spirituales, quas operatur Puer ille cum suis ministris per<br />
sonum tubarum et lucem testis inclusam. Hoc est: Per verbum et Spi-<br />
ritumsanctum ita terret ac movet hostes populi Doi. ut rosipiacant et se-<br />
ipsos occidant suis gladiis utque dicant ad Pastores animarum suarum<br />
Agnosco me peccasse. Domine Pastor. Ante non vidi tubas ac testaa, jj<br />
Nunc Video miseriam et perditionem mcam ac doleo de peccatis contra<br />
Deum meum a mo procaciter admissis. Doleo me persocutum esse populum<br />
Dei, veram religionem ac pie docentes. Ignosce, quaeso. et absolve<br />
iuxta mandatum Christi misorum me, sub hoc peccatorum onere gemen-<br />
tem et peccatis confossum atque excarnificatum. s„<br />
i.Bot.u,3i Ubi sie nosipsos iudieamus, non iudicamur' a Domino. Iudico autem<br />
mo sie et confodio me meo gladio, cum damno stultam, procacem exultantcmquc<br />
carnem moam; Itom cum deploro et doleo ox animo, quod<br />
missando biasphcraavi Dei Filiuni, quod filium Dei habui oatentui. quod<br />
i.tim. i.usacrilegus fui, — Sicut fui ogo annos quindocim, sicut ot Paulus I.Tim. 1. ,5<br />
(|ua('ritur et fatctur ac 'blaaphcmum, pcraecutorem et contnmt'lii>suin' riiiaao.<br />
Illum totum vctcrem hominem, qui t'uit stultus et impiua, qui Filium Dei<br />
contumelia afFecit et crucifixit, illum inquam occido et confodio proprio<br />
II in in infirniitAto Text 20 gignificet Tixl<br />
') Terent, lltaut. II, .% T3.<br />
:
Enarratio capitis noni Esaiao. [1543/41.1 154G. (V. 3) G39<br />
gladio, lingua mea et omnibus viribus meis et dico ex corde: Peccavi.<br />
lata caedea seu occisio proficiscitur e sono tubae et e luce flammae.<br />
Ilaec est victoria istius Pucri nobis nati ac dati. Sic gentes convertit<br />
verbo et Spiritusancto, ut seipsas conficiant, hoc est, iudicent, non gladio,<br />
5 sed poenitentia vera et laeticia spirituali, ut 'serviant ei in timore et exul-*'-^, n<br />
tent in tremore'. Confitentes et agnoscentes peccata et ad Christum con-<br />
fugientes incorporantur Christo fiuntque sic'spolia', quae, Lucae 1 1., 'crepta'ü«'. n.sa<br />
sunt Diabolo, qui autor est peccati et mortis.<br />
Sic occiduntur mala conscientia, peccatum, mors, Quae sane sunt glo-<br />
10 riosae et magnificae victoriae. Hactenus per legem vexata et legem aecusantem<br />
ferre coacta conscientia nunc laeta et exultans gratias agit Deo<br />
nostro, quod tarn felici et gloriosa victoria potitur, quod peccatum est ab-<br />
sorptum, iamque liberata canit: 'Mors, ubi victoria tua? Ubi Stimulus tuus,<br />
inferne?'<br />
15 Quanquam autem victoria illa de peccato, lege et morte in hac vita<br />
non impleatur, quanquam non sie vincantur hi hostes nostri, ut non redin-<br />
tegrent contra nos praelium, ut non semper nobis negocium facessant.<br />
Tarnen incipit cantari hie canticum hoc: 'Ubi est Stimulus tuus, inferne?<br />
Ubi victoria tua, Mors?' Nos habemus omnia per Christum longe melius<br />
2u reparata et restituta, quam in paradiso amissa fuerant per transgressionem<br />
i- «or.ii, 55<br />
primorum parentum, quanquam adhuc in lucta. 'Sed Deo sit gratia, qui 1. Bot. 15, 57<br />
dedit victoriam' de peccato, mortis aculeo, item quod lex non accusat;<br />
Aut si vult accusare, tunc fide apprehendere possum hunc Infanten! et<br />
opponere eum morti. Quanquam igitur redit lex nee desinit lacessere et<br />
86 impetere vexandique finem in hac vita facere, tarnen victoria tandem<br />
penes nos est, donec illic compleatur.<br />
Filius ergo Dei, Puer ille nobis natus ad hunc modum in hac vita<br />
mortem, peccatum et legem, hostes illos nostros gravissimos, terret et<br />
absterret, fugat ac fundit. Non quidem in totum, non plene deletur in<br />
30 hac vita mors, non penitus peccatum aufertur, non cessat omnino con-<br />
scientiarum accusatio, exalbescimus nonnunquam ad mentionem mortis<br />
animisque percellimur satis vehementer, contristamur aliquando. Sed<br />
tarnen habemus remedium, quando opponimus Infantem et certa fiducia<br />
dicimus: Scis, Diabole, quod 'calcaneo' huius Infantis sis insidiatus? Scis, i.TOofes, 15<br />
35 Lex, quod hunc Filium innocentem accusaveris et damnaveris? Scis, Mors,<br />
quod Insontem hunc voraveris? Mox, ubi audiunt huius Infantis nomen,<br />
absterrentur et fugam capessunt viriumque nihil in nos habent.<br />
Quare? Quia Diabolus inexpiabile peccatum admisit, reus igitur est<br />
mortis et damnationis aeternae. Occidit enim Filium Dei innocentissi-<br />
40 mum, sumniam illam personam, adorandam illam maiestatem, nullam<br />
16 impletur Text 27 natus] uatus Text (Druckfehler)
G40 EnaiTBtio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1516. (V. 3)<br />
Soll. II, soprorsus liabena causam, sicut dicit Christus loan. 11.; 'Venit princeps huius<br />
mundi, sed in me non habet quidquam.' Non potuit invenire Diabolus<br />
quidquam culpae in ea persona. Niliilo minus tarnen eam morti adiudi-<br />
cavit et e raedio sustulit. Ergo iam Diabolus est in aeternum reus. Pec-<br />
catum hoc ab ipso in hanc peraonam patratum est irremissibile et inexpia- s<br />
bile, quia nunquam potest satis facere pro eo. quod occidit Filium Dei. Ideo<br />
Cliristus in seipso absorbuit Diabolum in se grassantem ac summo etiara<br />
iure, non solum virtute divina, prostratum sua potentia exuit, ut in aeternum<br />
ei subiectus sit, et sie subiectus, ut vel audito nomine eins palleecat<br />
ac contremiscat inque fugam sese coniiciat et fallacias struere cesset, quia lo<br />
seit in conscientia sua se iudicatum esse et damnatum.<br />
Sic mirabili consilio et modo Infans hie peperit victoriam hanc glo-<br />
riosam, camque nobis peperit ac dedit. Si itaque credis in Christum,<br />
habes virtutem eins et per illum vinces peccatum, mortem et Diabolum.<br />
Et haec victoria nondum quidem completa et absoluta est in his terris, n<br />
Sed tarnen feliciter est coepta et post hanc vitam felicissime perficietur.<br />
Sic igitur pius quisque in Christum credens est longe potentissimus in<br />
Christo Dominus, habens virtutem super potestatem Diaboli. Lucae 10.<br />
i'uf.to, ipait Christus: Ecce, do vobis potestatem super omncm virtutem Inimici,<br />
i!(. 9i,i3et nihil vobis nocebit.' EtPsal. 'JI. scriptum est: Super aspidem et basi- »<br />
Siobiu.sjliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconcni.' Item lob 4(t.: 'Num<br />
extrahes Leviathau hämo et fune ligabis linguam eius?" etc.<br />
Hanc vere divinam potentiam vincendi hostes nostros et calcandi<br />
super eos habemus. ut dixi, beneficio et merito Filii Dei. Is enim, ut pro<br />
peccatis mundi moreretur et satisfaceret ac credentes in se a maledictione n<br />
legis et morte aeterna liberaret, venit in mundum ac assumpta humana<br />
¥Mi 2.' natura 'inanivit se, formam servi accipiens'. Ilac specio deceptus diabolus,<br />
putans peccatorem esse similem aliis, Legi eum subiecit et morti adiudi-<br />
cavit. Quia autem non solum erat lustus et verax, sed ipsa iusticia,<br />
veritas et vita, iustificans et vivificans omncs credentes. Lex. peccatum, so<br />
moi-s, diabolus nullum habuerunt ius accusandi, damnandi et occidendi<br />
eum. Quod autem fecit, sponte fecit propter nos. Ideo iniuria summa<br />
illi facta est.<br />
Lex ergo coram Deo in aeternum rea est, rca est ot mors, reum est<br />
peccatum etiam, reus est et Diabolus. ümnes hi hostes victi per glo- si<br />
riosam huius impeccabilis et indaninabilis personao victoriam. De his<br />
omnibuH triuniphavit hostlljus. Ideo credentibus in Christum dicitur: Non<br />
est, quod timeas Diabolum, peccatum, mortem, legem accusantem. Sis<br />
laetus et animo bonu. Parta est Nictoria per parvulum hunc natum et<br />
Filium nobis datum, qui est subiectus legi, peccato, morti et Diabolo, nee *o<br />
tarnen potuit subiici. Ideoque amiserunt ius suum lex, peccatum, mors et<br />
Satan ot victi iure bellico sunt in sorvitutem redacti. Sic debcmus sperarc
. Prophota<br />
Enarratio capitis noni Esaiao. [1543/44.] 154f!. (V. 3. 4) 641<br />
victoriam et salutom per hunc Parvulum et Filium nobia natum ac datum<br />
in hoc, ut hoste« iatos nobia vincoret nosque illorum tyi-annide prossos<br />
liberarot.<br />
De hac spirituali et longe maxima gloriosissimaque victoria loquitur<br />
Esaias, non de cacde exorcitus Sanherib, ut ludaei sumniant.<br />
Porro hoc argumentum scu materiam haue de abrogationc legis, de<br />
hostibus bis, morte, peccato et Satana, victis tractavimus alias satis<br />
copiose.<br />
Hanc Theologiam non intclligit humana ratio, nee Theologi nostri<br />
10 sub Papatu eam intellexerunt, certe pro dignitate tractare non potuerunt<br />
ex Esaia Propheta et Paulo. Id, quod inde satis liquet, quod ea capita<br />
dclegerunt tantum, quae moralia sunt, raro ea, quae de Theologia illa<br />
loquuntur, quae docet, quod sine operibus, sine meritis nostris gratis venimu8<br />
ad incredibilem illam et inaestimabilem gloriam, quod constituimur<br />
15 Domini et victores iudicesque super mortem, super peccatum, super ipsam<br />
legem accusantem, super inferos et totum Diabolorum exercitum.<br />
Sed satis est nobis dictum de hac gloriosa victoria, quamvis earum<br />
rerum tanta est amplitudo et maiestas, ut nunquam satis et pro dignitate<br />
tractari possint. Sequitur in textu:<br />
20 Quia omnis violenta praedatio cum tumultu et vestimentum v.4<br />
mixtum sanguine erit in combustionem et cibus ignis.<br />
NUnc Propheta exponit, quod futura sit victoria illa per sonitum et<br />
apparitionem flammae. Non erit bellum corporale, quäle ludaei expectant<br />
et imaginantur. Sanguinarii enim homines eo cupiunt redire rem, ut<br />
25 gladio interficiant gentes et soll regnent in mundo, deletis omnibus gen-<br />
tibus, sie, ut non supersit gutta sanguinis Christiani. Tanta est in ilJis<br />
Christiani sanguinis sitis. Ideo occidunt Christianorum parvulos vel veneno<br />
vel gladio et quacunque possunt arte ', Et arbitrantur hie se obsequium<br />
etiara Deo praestituros esse, si omnes gentes perderent et terrarum orbem<br />
30 solis Pilus Israel possidendum traderent. Contra hoc dicit Esaias: Dixi<br />
de victoria, qualis et quanta ea futura sit, nempe clarissima. Sed non<br />
erit bellum aut victoria corporalis.<br />
Labor hie est in grammatica.^ In Ebraeo non est: 'Omnis violenta<br />
praedatio', ut Hieronymus vertit.^ Sed [SPg. b| sie est: 'Omnis Seen Seen*<br />
35 in tumultu et vestimentum involutum sanguine' etc. Supra habuimus ali-<br />
quot vocabula, quae apud Grammaticos in Ebraea lingua ignota sunt, quia<br />
concidit magna ex parte, quantum attinet ad grammaticam positivam, ubi<br />
docentur vocabula et dictiones rerum. In Syntaxi est etiam magnus de-<br />
') Forlalicium Fidci (vgl. unten S. ftTO Anm. 3), Hb. III., consvhraiio VII. =) ygi<br />
auch Reuchlins Äußerung unten S. 642 Anm. 1. ') So auch Vulgata. *) jkd |'''N0.<br />
Sut;§er§ aUettc. XL, 3 41
642 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/45.] 1546. (V. 4)<br />
fectus. Niai latina et graeca Biblia liabuisscmus, fortassis Ebraeam vix<br />
dimidiam habcrcinue. Declinationes quidem et coniugationes satis dili-<br />
gcnter docuerunt, vocabula rerum et figuratas sententias non cxplicant,<br />
sed obscurant. Oecurrendum ergo ex novo Testamento, praesertini Paulo<br />
et lohanne, qui niulta vocabula illustraverunt. s<br />
Non est certum, quid sit vox 'Seen'*, nusquam enim rcperitur in<br />
Bibliis quam hoc loco. Quantum autcni et circurastantia colligi potcst,<br />
videtur significare 'pielium', 'pugnam' seu 'conflictum', que Gerniani<br />
vocant: 'eine ©fl^ladjt', ipsum congressum partium in ipso praelio, ubi<br />
manus conseruntur, ubi haeret pede pes densusque viro vir, ut Poeta ait. »o<br />
In eo conflictu magna est collisio armorum, magnus motus, magnus<br />
tumultus et in summa: ibi terra et coeluni vidcntur tremere; huic infli-<br />
gitur vulnus, illi perforatur venter, huic fluit sanguis in dorso, illi in pec-<br />
tore etc.<br />
Insultans Sonipes et pressis pugnat habenis,<br />
Huc obversus et huc, tum late ferreus hastis<br />
Horret ager campique arniis subliniibus ardent.<br />
Crebra, nivis ritu, funduntur uiidiquc tela;<br />
Fremit aequore toto is<br />
Connixi iiicurrunt hastis. Praefractaquc quadrupedantum w<br />
Pectora pectoribus rumpunt. Legitque virum vir,<br />
Tum vero et gemitus morientum et sanguinc in alto<br />
Armaque corporaque. et pcrmixti cacde virorum<br />
Semianimes volvuntur equi etc.'^<br />
In tali conflictu, qualem his versibus describit Virgilius, magnus si<br />
motus, magna armorum collisio, magnus tunmltus est. lllum actum et<br />
ipsam pugnam, cum est in primo impctu aut in ipso fervore. cum tarataiitara'<br />
et tuba canit, cum conclamatur ad arma, id vocant 'Seon', quem<br />
tumultum excitat clamor virorum et hinnitus strcpitusque equorum, bom-<br />
bardarum, tubarum etc. so<br />
8 qua Text; oder quem gemeint^ i' p.nrtitnn Druckfelilcrverzeichnis ; Text: iiartiin<br />
') Reuchlin: '^HO Evicit, praedavit; . . notn, quod hanc liictioncm non invenio alibi;<br />
quarc labfiiandiini fuit! .. verbum d verbo ^ic legitur: 'Omnis ovictio cvicta seu prue-<br />
datio praedata", . . bella fimit cum tiiniultu et strepitu . .. quia alter alterum percutit<br />
«ladio. Liillirrtiihil : 'ofler ftitg mit toiigcfliiin', U. B. Itibrl -2, II; liind.icil 4, 15. — Oest-<br />
niunlhtW, llebr. Unndwarttrhuch : -iiso 'Sihnh', ^Hü'Schiilie tragen ; Kautzsch (= (iitthc):<br />
alle Schuhe der im h'ricysUinii (in tiiMiuUul Ilcschuhteii' . Ilciduje revidierte LuVtrrbitxl:<br />
'alle liintiiny derer, die sich mit Ungestüm rügten. ') Aeneis XI, ,'iii9-ß(>j; ein f.;<br />
613—015; rt.M-035. •) Onomato)>oeliich ftlr tuba im Chnimtniiir des Serrius tu Viriiili<br />
Aenein IX, M.1.
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/41.1 1546. (V. 4) 643<br />
Ilaec igitur videtur esse sentcntia: Tu superasti iugum oneris, sceptrum<br />
exactoris et virgam humeri, sicut in die Midian, ubi nullus fuit ingressus<br />
liostis cum hoste. Nam Gideon buccinas tantum trccentaa infiavit et totidom<br />
teataa igncm habcntes confrogit. Non fuit bellum gladii contra gla-<br />
5 dium, hastae contra hastam nee vulnus contra vulnus, sed mutuis gladiis<br />
ac lanienis adversarii ipsi sese conficiebant.<br />
Supra audistis allegoriam, hie significatum esse peccatores et impios<br />
confici propriis unguis, hoc est, errores peccataque sua confiteri, tuba<br />
Euangelii et Spiritussancti igne territos ac motos.<br />
10 Quoniam conflictusconfligentium intumultuetvestimentum<br />
involutum sanguine comburetur et crit cibus ignis.<br />
Eßraea vox 'Raasch"^ non significat proprio tumultum, ut dixi, sed<br />
maximum motum, clamorem, strepitum equorum, armorum et virorum,<br />
qualis in pugna est, aut horribilem tempestatcm, ut Psal. 18.: 'Commove- JlM. i8, s<br />
15 batur et contremiscebat terra' etc., ubi prosopopoeia quadam horribilis<br />
Facies tempestatis aeriae vel ira aetheris seu nubium describitur. In tem-<br />
pestate enim, 'sonante illo Domino et edente mugitum', commoventur et 2. woic is, le<br />
contremiseunt omnia, coelum, terra, mare, aether concrepat tonitruis,<br />
erumpunt e nubibus densis et crassis fulgiu'a, funduntur et prosternuntur<br />
20 arbores, occiduntur animalia etc.<br />
Vult ergo dicere Propheta: Omnis pugna seu conflictus in praeliis fit<br />
mugitu, clamore, strepitu et tumultu horribili, commotione ac trepidatione<br />
maxima ; Infliguntur vulnera, fit caedes miseranda, sanguinis rivi fluunt,<br />
sanguine vestes cruentantur et maculantur. Talis vero pugna, tales con-<br />
25 gressus non futuri sunt in huius Infantis Regis et Salvatoris nostri regno,<br />
Quia talem tumultum, talem raixturam et involutionem vestimenti in san-<br />
guine devorabit et absorbebit ignis, hoc est, nunquam in Ecclesia erit tale<br />
tarn cruentum bellum.<br />
Sed quid vult, quod dicit Ignem devoraturum esse etc. ludaei scele-<br />
30 rate haec verba corrumpunt ac si interpretantur: Omne praelium seu omnis<br />
pugna fit quidem in tumultu vestesque in pugnis sanguine miscentur aut<br />
tinguntur. Sed hoc bellum, quod Messias noster gesturus est, futurum est<br />
in igne tempestatis de coelo descendentis, quäle fuit tempore Sanherib.^<br />
Horribilis est ludaeorum coecitas et audacia, qui pro libidine omnia ad<br />
35 suorum cerebrorum somnia detorquent.<br />
') VS"^. EeuchKn: Concussit, impetuose commovit, tremuit. '^) Lgra zu 'vestimentum<br />
. . erit in combustionem': de exercitu seunaclierib . .: aiigelus percussit exercitum<br />
plaga ignea, sie tarnen, quod . . arma et spolia reman'-erunt intacta, ita, quod<br />
populus ezechie exiens ad colligendum spolia valde faciliter accipiebat ea.<br />
41*
G44 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1516. (V. 4)<br />
Non vult id lioc loco Propheta, quod somniant isti. Sed significat id<br />
regnum Infantis futurum esse regnum pacis et securitatis, non belli, non<br />
pugnaturum esse Regem hunc, mundanoruni regum niore, non profusurum<br />
sanguinem hostium, non prostratuium obvios quosque, non facturum caedcs<br />
horrendas, quales in conflictibus fiunt, etc. Hinc paulopost vocat eum s<br />
«.5 Propheta 'Principem pacis" Et cap. It. describit eius regnum liis verbis<br />
3ti-u,9'Non nocebunt neque oecident in universo monte sancto meo\ Et cap. 2.:<br />
3cf. 3,4'Non levabit gens contra genteni gladium nee exercebuntur ultra ad bel-<br />
3«l. ii,9lum.' In Ecclesia enim non erit corporale bellum, quia 'repleta est terra<br />
cognitione Domini'. Sic inundabit cognitio Dci, ut aquae in diluvio, ut non lo<br />
3fi.«, 4ait opus belle aut gladiis. 'Conflabuntur tum gladii in vomeres et lanceae<br />
in falces.'<br />
Eandem Prophetiam. quam capite secundo habet, hie quoque pro-<br />
ponit de regno Christi ac significat Deum missurum esse ignem in terras,<br />
istius regis tempore, qui ignis devoraturus sit horribilem istam bellorum is<br />
*i.4c, lotempestatem. Sicut et Psalmus 46. ait: 'Auferens bella usque ad fineni<br />
terrae, Arcum conteret et confringet arma et scuta comburet igni.' Vati-<br />
cinatur itaque hie futurum esse, ut Spiritussanctus, ignis Dei, devoret<br />
Vl.jo.somnia arma. Ignis in conspectu eius exardescet', inquit Psalmus 50., hoc<br />
est: inundante cognitione Domini, id est, quando Rex ille pacis, iusticiae ^<br />
et vitae aeternae praedicabitur, tarn copioso Euangelii verbo replcbit orbem<br />
terrarum, ut omnes linguae et gentes audiant et cognoscant. Tum cessa-<br />
bunt praelia, tum non amplius conserentur manus, non dimicabitur armis<br />
corporalibus vulnera infligentibus et caedem facientibus.<br />
Illustre discrimen est et clara difFerentia inter regnum temporale et «<br />
3o>.j. IC regnum Christi. Non venit Christus, ut occideret et perderet. sed 'ut crc-<br />
dentes in eum vitam haberent' et salvarentur, ut in Euangclio testatur.<br />
i.wofcJ.iiNon venit, ut gereret bella liic in terris, sed ut 'contereret caput ser-<br />
pentis', hoc est, ut liberaret nos a durissima Servitute diaboli, qua per<br />
peccatum et mortem subiecit sibi totus genus humanuni etc. so<br />
Significat ergo Propheta verbis 'Conflictus confligentium' etc. : non futurum<br />
tale bellum, quäle gerit mundus, sed longe aliud. Spiritumsanctum<br />
enim devoraturum istud bellum et mutaturura corda, ut homines sint inter<br />
80 concordes, ut unanimiter Deum laudent, piosquo crucifixuros et occi-<br />
suros alioB hostcs, quam sunt terrcni hostes. Qui vero sint isti hostes, a<br />
quoB pii confecturi sint, dixit ante, vidclicet: lugum oneris et virga humcri<br />
et sceptruni exactoris. Hoc erit istud bellum, in quo victoriam pii tandem<br />
gloriossimam obtinebunt virtute Infantis, qui est Rex pacis etc. Pro-<br />
inde otiam vehementer gaudebunt se liboratos a lege, peccato, morto et<br />
diabolo. ^o<br />
Hoc, iiiquam, erit illud bellum, quod Christian! gcsturi sunt, non tale<br />
bellum, quiile gerit niundus. Christian! ciiiin iumi liclligerantur niorc mundi<br />
:
Enarratio capitis noui Ksaiae. 11543/44.] 1546. (V. 4) 645<br />
hastis ac ferro. 'Anna inilitiac nostrae', inquit Paulus, 'uon sunt carnalia, 2. svot. lo.«<br />
scd poteiitia Deo', 2. Cor. 10. Acuta et potcntia sunt, inquit, non carni, sed<br />
Doo, — Ad quid, in quem uauni? Ad destruetionem munitionuni, quibns<br />
arniia consilia destruuntur et 'omnis celsitudo', quae extollitur advcrsus^ci. ü, i?<br />
5 cognitionem Dei. Haec est alia pugna quam mundi. Haec arma oxpu-<br />
gnant omnem scientiam et sapientiam, quae se opponit sapientiac et co-<br />
gnitioni Dei. His armis pugnatur contra sapientiani legis, contra iusticiam<br />
legis, imo contra iusticiam totius orbis terrarum in moralibus.<br />
Sunt ergo nostra arma spiritualia, quibus contra peccatum, contra<br />
10 mortem, contra legis accusationem, contra 'nequitias spiritualcs in coelesti- cpf». e. 12<br />
bus', contra 'rectores tenebrarum' pugnamus. Expugnamus etiam et dcmo-<br />
limur munitiones diaboli, quando occidimus spiritualiter homines in carnis<br />
iusticia viventes, quando miseros peccatis et tenebris obrutos, velut vino<br />
somnoque sepultos, liberamua et ad vitae meliorem frugem ac resipiscen-<br />
15 tiam revocamus, in viam reducimus, coelesti illa sapientia imbuimus, ad<br />
cognitionem veritatis perducimus, ut nobiscum glorificent et confiteantur<br />
Filium illum dei nobis datura et parvulum nobis natum, victorem illum<br />
mortis, peccati, legis, inferni et diaboli, hostium horribilium et teterrimorum.<br />
Haec suavissima et gloriosissima pugna est: citra arma corporalia, citra<br />
20 vulnera alieno labore et pcriculo vincere victoriamque incruentam de tantis<br />
hostibus reportare.<br />
Gladius corporalis contra mortem, diabolum et legem, conscientiae<br />
accusatriccm, nihil potest, nullam habet aciem, non vulnerat, non laedit,<br />
non fugat, non caedit hostes istos nostros spiritualcs. Nihil itaque spei<br />
25 nobis est in illis armis corporalibus. Abiiciuntur ergo a Christianis sunt-<br />
que exusta per ignem Spiritussancti.<br />
Sunt autem exusta non solum quo ad usum spiritualem aut quo ad<br />
spiritualia, sed etiam externe, quia Christianus contra Christianum non<br />
pugnat nee utitur armis illis corporalibus. Spiritussanctus enim infusus in<br />
30 corda nostra nos mutat concordiaeque amorem pacisque studium nobis<br />
inserit, ad benevolentiam mutuam nos invitat Et sie animos nostros fingit<br />
ac format, ut mutuum condonemus offensas, libenter remittamus delicta,<br />
patienter toleremus errores et imbecillitatem in proximo.<br />
Hie est ignis ille Spiritussancti mutantis et refingentis corda nostra,<br />
35 sicut nee ego contra te nee tu contra me, incidentibus forte offensionibus,<br />
arma capias. Sunt ergo arma omnia carnalia inter vere pios combusta et<br />
in cineres redacta.<br />
Idem dicit D.Paulus Eph. 2., ubi ait 'per Christum destructam ini-gp^. 3, u<br />
micitiam et dirutam maceriam inter nos gentes et ludaeos nosque copu-<br />
*" latos et reconciliatos in unum corpus', in unum novum hominem, ut vivamus<br />
in uno sensu, corde et anima. Quod tu credis, credo et ego. Quod<br />
tu speras, idem spero et ego. Hinc mutuum amamus sumusque inter nos
(54(3 Euarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 4)<br />
cliarissiiui fratres. Übi coida per eandem fideui sunt coailunata in iinam<br />
animam, ibi certc non potcst esse bellum.<br />
Hoc est Christi, parvuli huius nostri, paeificum et almum amabileque<br />
regnum, consistens in fidc una, in pura eharitatc et concordia spirituali.<br />
Parochus concionaturus non stringit gladium (ut Mahometanis nioa est, s<br />
apud quos doctores Alcorani intcrim, dum doccnt, strictum gladium manu<br />
tencnt significantes, gladio eam doctrinam partam ac confirraatam, gladio<br />
etiam defcndendam esse '). Nee ego dicturus pro Concione aut concioncm<br />
auditurus adfero gladium, non instruuntur acies, non coneurritur hastis in-<br />
festis, Scd in unum congrcgati colligimur in unum Filium Dei. in unam lo<br />
eandemque gratiam remissionemquc poccatorum et laetamur in spiritu<br />
inter nos simul Deoque gratias agimus eumque laudamus et praedica-<br />
raus, qui nos in Spiritusancto et charitate vera concordes fecit. Hoc. in-<br />
quam, facit ignis ille coelestis, per quem arma illa corporalia prorsus<br />
exuruntur. Is ignis Dei, Spiritussanctus, accendit corda nostra et devorat ü<br />
arma.<br />
Et hinc videri potest, quod sit discrimen inter regnum Filii Dei et<br />
regnum mundi. Per regnum hoc Infantis, huius nostri Filii Dei, non<br />
tollitur magistratus et ordinationes politicae obedientiaque subditorum.<br />
Imo sccundum veterem et externum hominem sumus subiccti huic civili so<br />
vitac. Quill non omnes sunt Christiani, qui tales se profitcntur. Maiur<br />
pars mundi manet impia et incredula. Cum itaque impietate et effreni<br />
vitae profligatae ac flagiciosae licentia mundus Deum offendat, ideo vel<br />
nuUa vel rara et parva est pax in mundo. Et hoc est praemium, quod<br />
redditur mundo pro impietate et malicia sua. Sic Deo dat poenas. a<br />
Neccsse igitur est nos vivere inter homines. qui bella gerunt. In hoc<br />
impiorum hominum hospitio et castris vita transigenda est. Apud impios<br />
non est bellum sublatum, scd apud et inter pios tantum est sublatum.<br />
I jjjfji'^i.j^ij Omnes Christiani sumus fide 'unum corpus', Ephe. 4., 1. Corin. 12., scd<br />
secundum corpus, quod circumfcrimus, subiecti sumus potestati et rebus so<br />
politicis. Ecclesia, regnum Christi, Concors et unanimis est per omnia.<br />
In politico rogno aliter se res habet et secus omnia geruntur quam in<br />
illo spirituali. In his terris inter impios non potest esse et constarc illa<br />
pax, propter impictatom et flagicia mundi contra Deum. ut dixi.<br />
Cum ergo simus secundum externum hominem sub magistratu, necosso s.^<br />
est parcre edictis m.igistratus et in bellum etiam proficisci, si sit opus.<br />
In oeconomia agrum exerccmus, domum gubcmamus, familiam roginius.<br />
Hae ordinationes divinao quidcm sunt, sod tamon externae. Non portinet<br />
oeconomia ad regnum coclcstc, scd tarnen ca opus est, dum hie viviniu«.<br />
Sic et politicis urdinationibus opus est iisque secundum externum hominem *«<br />
HumuH subiecti.<br />
') Koran, 4. Sure.
Enarratio capitis noni Esaiae [1543/44.] 1546. (V. 4) 647<br />
Dlligcntor et prudontor hacc sunt (iistinguoiulii. Vix eniin prohibere<br />
possumus, quantunivia suiuino studio in hoc incuinbamus, ne politica et<br />
Ecclesiastica misecantur et coiifundantur. Papa perrumpit, nulluni hie<br />
discrimcn facit, scd tanquam coquus multa iura miscct, confundit, perturbat<br />
5 et intcrturbat, dissipat et cvertit omnia. Et egregie respondot hie nomini<br />
suo. Dixit enim Chriatus, Matthei 24.: Eum [Sg. c] esse "abominationemiÄatt^.M.ss<br />
desolationis', significans eum vastaturum. foedaturum et turbaturum mise-<br />
rabiliter politiam, occonomiani et Ecclesiam novis dogmatibua, baptisraa-<br />
tibus, humanis traditiunculis, ficticiis et impiis cultibus propriisque iusticiis<br />
10 contra Christum et Euangelium eius invectis et confirmatis subiecturumque<br />
sibi his artibus Ecclesiam et politiam, leges et reges, quos sie sibi sub-<br />
iugavit, sie dementavit, sie captos tenuit, ut huic foedo monstro, huic deva-<br />
stationi seu vastatori ac desolatori ad nutum in omnibus parere coacti<br />
fuerint.<br />
15 Pro autoritate enim illa sua sie inquit Papa: Non dedignentur leges<br />
sequi sacros canones.^ Si dixisset: Non dedignentur Leges sequi vcrbum<br />
Dei, recte et pie dixisset. Nara leges cum verbo Dei non consentientes<br />
iuxta vcrbum emendari oportuit. Sed sacris, imo execratis illis Canonibus<br />
suis, pugnantibus cum verbo Dei, pro libidine leges ipsis etiam Caesaribus<br />
20 tulit, brcviter: in omnibus et super omnia regnavit ac mundanum sibi<br />
imperium vcndicavit et ad hunc modum horribiliter politiam vastavit.<br />
Vastavit et oeconomiam rapiendo filios et filias, occidendo parentes<br />
per inobedientiam liberorum in coenobia sese abdentium aut matrimonia<br />
contrahentium citra parentum suorum consensum, quos contractus Papa<br />
25 voluit esse ratos.^ An non et totius fere orbis opes rapuit, ut nemo<br />
fuerit, quem non spoliarit, cuius tacultates non attenuarit, a quo non vel<br />
indulgentiis vel privilegiis vel excommunicationum minis ac fulminibus<br />
aliisque artibus atque imposturis argentum emunxerit?<br />
Propriissimum itaque epitheton addidit ei Christus, ubi 'desolationem'<br />
30 seu 'vastrttionem' vocat, cum vastarit non Ecclesiam tantum. sed politiam<br />
et oeconomiam quoque. Vastavit autem, confudit ac miscuit sie omnia,<br />
ut magno negocio vix cuiusque vitae ac status genus ad suos limites<br />
revocare ac suis terminis circumscribere atque sepire posaimus.<br />
Ideo clamamus et pugnamus summo studio, ut conservetur certa et<br />
35 diserta atque indubitata distinctio et propria cuiusque status definitio,<br />
quod oeconomia pertineat ad gubernationem liberorum ac familiae, ut<br />
parentes regant domum, ut politici principes gubernent rempublicam, sub-<br />
diti obediant.<br />
Item: ut in Ecelesia doceatur cognitio Filii Dei, ut credentes omnes<br />
40 consentiant in eundem Infantem nobis datimi et natum, ut occidamus pec-<br />
') Carptis itms canonici, Decr. L, dist. IX., c. I. -) Decr. IL, causa XXX.,<br />
quest. V., c. IX.
648 Euarralio capitis iioni Esaiae. [1543/14.) 1516. (V. 4)<br />
catuin. ut adiuvemus et sublevemus fratrcin lapsum, ut subvcnianius cgenis,<br />
ut facianius opcia vitac contra mortem, opcra iusticiao contra pcccatum,<br />
opcra consolationis contra conecientiac anxiani, contra diabolum et despe-<br />
rationcm, ut excrceamus inter nos mutuam eliaritatem, ut non seindamus<br />
concordiam, ut largiamui- cleemusynas etc. Haec pertinent ad Ecclesiam. s<br />
Sed haec opera non sunt propria Ecclesiae opera, nisi fluant e fide<br />
et charitate.<br />
Ilaec distinctio inter politiam, oeconomiam et Ecclesiam diligentcr ser-<br />
vanda est et unaquaeque intra suos terrainos cohercenda. Et quamvis<br />
summis viribus in hoc incubuerimus, tarnen Satan non finem faciet haec lo<br />
miscendi ac turbandi nee unquam defuturi sunt, qui se intra terminos suae<br />
functionis non sint contenturi: Spirituosi, fanatici ac seditiosi doctores, non<br />
Gontenti suo munere, politicam etiam administrationem sibi sumunt. Contra<br />
politicus magistratus ac principes mittunt suam etiam falcem in messcm<br />
alienam manusque suas admovent Ecclesiae gubernationi et hie quoquc is<br />
imperium sibi sumunt. Sic Satan semper habet, qui nobis hie turbas<br />
moveant et suae vocationis praescriptos limites excedant.<br />
Quare opera danda est magna, ut probe et distincte conserventur<br />
definitiones Hierarchiarum divinitus institutarum. Mulier non gerat vestes<br />
i.«ot. 7, 20 viri nee vir mulioris, 'quisque maneat in sua vocatione', quisque tucatur m<br />
suum locum et intra terminos suae functionis sc coherceat ncc mctam<br />
transiliat Unumquodque vitae genus ac status in suo circulo. in suis limi-<br />
tibus ac metis contineatur.<br />
Non odimus principes, non odimus luristas (an ipsi nos ament, novit<br />
Deus; quidque de nobis sentiant, quam nobis bene cupiant, testantur a<br />
ipsorum animi), non odimus nobiles aut quenquam, sed hoc agimus, hoc<br />
cupimus et in hoc laboramus, ut intra suos terminos Hierarchia quaelibet<br />
conservetur, ut quisque suum t'aciat officium nee vitae genera et distinctae<br />
funetioneB confundantur ac misceantur. Doccmus quamlibet Hierarchiam<br />
C8BC divinam aut divinitus institutam. nullam contcmnimus. so<br />
Sed in hoc laboramus, ne misceantur, mixtura hie non valet. Si<br />
politia cum oeconomia miscetur, fiunt stupra et alia horrenda Hagicia; Si<br />
ooconomia cum politia, fiunt tyrannides; Si cum Ecclesia, fiunt hacrcses;<br />
Brcviter, quando miscentur haec, tum Diabolus operatur. Ex opcribus<br />
autcm Uiaboli nihil fit boni. Prophetac ergo pracdixerunt Ecclesiam 3j<br />
forc rcgnum distinctum a mundi rogno, non politicum nee oeconomicum,<br />
sed spirituale.<br />
ludaei omnes detorquont haec verba ad bellum corporale putantque<br />
rrophotam loqui de hello aliquo gesto cum hostibus populi Dei. Sed in<br />
3c|. n.»hoc et similibus locia nihil minus volunt Prophetac. l'ap. II. ait: 'Non 40<br />
noccbunt nequc uccidcnt in universo monte moo, quia scientia Doi regnabit,<br />
sicut niure ubundat aquis', id est, verbum vel doctrinu do Domino
Enarratio capitis noni Esaiae. [1513/41.] 1546. (V. 4. 5) 649<br />
longo latequc praedicabitur, Filius illc iiifana regnabit per verbum per<br />
totiini orbcm terrarum. Idem ille omneni pugnam tuinultuosam (in qua<br />
profunditur sanguis et vulnera infliguntur cacdesque fit) c mcdiü Ecclesiae,<br />
quac est fidolium congregatio per Spiritumsanctum, tollet. Quotidic autem<br />
5 naseuntur novi homines, semper ergo est 'eibus ignis', 'comburens'. Quarc?<br />
Puer enim natus est nobis et Filius datus est nobis etc. v.s<br />
HIc est insignis et illustris locus, si ad cum tractandum esseni idoneus.<br />
Sed dicam et praestabo, quantum possuni. Relinquam quaedam et aliis<br />
in scriptura magis exercitatis.' Est autem ratio, ob quam hoc rcgnum<br />
10 non sit tumultuosum et cruentum, cur armis et bellis carnalibus non ge-<br />
ratur: Quia, inquit, habemus 'Puerum' regem. Infans regnat, Puerile<br />
regnum erit et iucundum. Pueri non utuntur armis, Infans est infans.<br />
Non dicit: quia natus est nobis Vir, Rex, Propheta, David aliquis, Gygas<br />
aliquis, ut potuisset dicere. Alibi enim sie vocatur Christus, Sed: 'puer'<br />
15 (inquit) 'natus est nobis'.<br />
Et hoc ipso describit, quäle sit regnum huius Pueri, videlicet suavissimum,<br />
blandissimum et iucundissimum. Mores Infantis, pueri sunt innocentcs, non<br />
rapiuntur Pueri affectibus, non indulgent cupiditatibus, non laxant frena iracun-<br />
diae, non feruntiu- impotenti animo in vindictam contra eos, a quibus laesi sunt.<br />
2ü Quod igitur Puerum vocat hunc Regem, eo regni ipsius qualitatem et<br />
faciem describit, videlicet quod sit futurum suavissimum et amabilissimum<br />
Regnum et quod talis sit Rex futums, cum quo possis colludere tanquam<br />
cum Puello unius aut alterius anni ; Quod sit futurus Rex blandus, puerilis,<br />
suavis, a quo facile omnia impetrare, in quo et cum quo te delectare, ex<br />
25 quo summam voluptatem capere possis.^<br />
Quamvis autem Puer sit, nihilominus tamen est et Dominus ac Prin-<br />
ceps. Puer est, ne quisquam ab eo deterreatur et sibi ab eo metuat.<br />
Dominus est et Princeps, ne quisquam eimi contemnat. In historia Euan-<br />
gelica mira et incredibilis erga poenitentes et pios eins est humanitas,<br />
30 comitas ac suavitas; Est et simplicitas tanta, ut hie infantes etiam supe-<br />
rare videatur. Sic se submittit, sie deiicit, tam se tractabilem et affabilem<br />
exhibet, ut Apostoli cum eo quasi ludant et minus eum metuant quam<br />
infantulum aliquem. Tam blandum ac comem se Regem esse ostendit,<br />
ut a Puero nihil videatur differre. Nihil hie nisi meri lusus, blanditiae et<br />
35 iucunditates, quando nobiscum agit.<br />
Nobis tamen est Puer, qui in illum credimus. Impiis vero non est<br />
Puer, sed fulmen et tremendus Iudex, nee ipsis natus est, sed nobis.<br />
Nos inquam, qui credimus in eum, habemus tam placidum et benignum<br />
') Beachtenswerte BescJieidenJieit <strong>Luther</strong>s. ) Derartige Versuclie, einen Text<br />
religiös frucMbar zu machen, finden sich bei Lyra nicht.
650 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1546. (V. 5)<br />
Kegcm, ac si liabcrcraus pucruluiu, cum quo socurissimc et suavissime<br />
ludere, ex quo mirificam et summam voluptatcm percipcre possemus.<br />
Quid enim trcmendum, quid motuendum in eo regno, quod nullis externis<br />
arniia administratur? An mctucndus is, qui iacet in praesepi. qui pendct<br />
?tf. 53, 7in crucc, qui 'tanquam ovis ad lanicnam sc duci' patitur? qui ulrro nioritur s<br />
pro suis, qui in ulnis et sinu matris quiescit, qui sugit ubera? Quid tali<br />
Rege placidius? quid minus nietuenduni? Cur ergo metuis tibi ab illo?<br />
Non est, quod trepidcs. Non mordebit, non discerpct, non laedet te. Non<br />
habet gladlum, sed ubera matris: Infans est, Iacet in praesepi.<br />
Niiiilo minus tarnen Dominus est orbis terranim potcntissimus. ut lo<br />
W. 72, 8 scriptum est, Psal. 72.: Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine<br />
usquc ad terminos orbis terrarum.' Et Ecclesia canit : Hie iacet in prac-<br />
sepio, qui rcgnat sine termino.'^ Non tarnen mortalis aut mundanus, sed<br />
apirituaiis et aeternus Dominus et Rex perpetuae pacis et vitae est, ut<br />
l'f. 7«, ! idem Psalraus tcstatur: 'In diebus eius erit abundantia pacis, doncc aufe- n<br />
ratur luna' etc. Ideo in regno eius nulla sunt arma. Infans est, ait<br />
Isaias, non habet dentes. non ungues, nulla in eo mordacitas est, sed<br />
summa placiditas. Dcscribit Propheta et cap. 42. eandem huius regis<br />
3tt.«, iit. humanitatem ac benignitatem, ubi ait Dominus: 'Ecce servus mens, quem<br />
elegi, in quo bcne complacitum est animac meae: Non contendct nequo m<br />
clamabit neque audietur vox eius in plateis. Arundinem comminutam<br />
iit.3,<br />
1<br />
non confringet et linum fumigans non extinguct. Non erit tristis aut<br />
terribilis.'<br />
Paulus Tit. 2. dicit cum esse '(pdäv&Qconov . Est enim in eo summa<br />
suavitas, summa 'yQt]az6ii]g', benignitas, humanitas et comitas; xQ^^axbv a»<br />
vocant graeci hominem commodum, suavcm, placidum, eomcm, bcnignum,<br />
faciiem, humanuni, cum quo omni fiducia possis confabulari, commode<br />
cohabitarc, qui omnia boni consulit, qui non facile offenditur, quem scis<br />
esse propicium, dementem, ignoscentem, qui vclit plus facere, quam tu<br />
petas. Talis erit et noster Rex. Ideo impossibile est. ut poasint esse 3o<br />
bella et vulnera aut caedes in regno eius, Quia rex Infantulus est, quem<br />
nemo metuere, sed omnes cum fiducia invocaro possunt ac debent.<br />
Sed nobis (ut dixi'i dicitur et est Pucr, nobis est Filius. Adverearüs<br />
non est tiiiis, quos, quamvis gladio nun oceidat, iudicabit tarnen suo tem-<br />
pore. Distinguendum ergo inter nos et omnes incredulos. Credentibus j.s<br />
in ipsum e.st Pucr, blandus et propicius: Non potest ferro, ut hi danuicntur.<br />
wotiii ib.j; (jum Pharisaei et 8cribae daninantcs discipulos Christi diccrcnt: 'Disci-<br />
puii tui transgrcdiuntur traditiones patrum, non lavant manus', 'vellunt et<br />
:.'/ tfiXävjQ(i>:tov Text<br />
') In dem bekannten Liuie: l'ucr niitus in Bethlehem. Wackerniifiel, Dat deutsclte<br />
KirJtenlUd, Bd. 1, tveff.
Euarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 651<br />
edunt spicas', Christua respondet: 'Si scirctis, quid sit: Miscricordiam volo'Wnitn. 12,7<br />
et non aacrificium, non condcmnasaetis innocentea.' Hie vidcmua, quam<br />
ferre non poasit Chriatus, ut credentea in ipsum damncntur.<br />
Sic in tota hiatoria Euangelica videa infantilem blandiciem, auavita-<br />
5 tem, humanitatcm, affabilitatem, comitatem et benignitatem, cum tanta<br />
aimplicitate, ut videatur puellua. Verum ubi excitatur et irritatur ab hypo-<br />
critis, aacerdotibus, scribia etc., ibi aliam prae se fert faciem quam pue-<br />
rilem, ibi coelestem et infinitam potentiam et aapientiam exerit et<br />
oatendit.<br />
10 Quod item addit: Tilium nobia datum', id vero amplissimam et<br />
uberrimam conaolationem et apem nobia auppeditat. Quid enim potuit<br />
darc nobis Deua malus et ampliua, quam quod Filium suum infinita boni-<br />
tate et suavitate nobia dedit et obtulit, ut nobiacum loqueretur, luce sua<br />
nos perfunderet et noa vicisaim auderemus cum eo loqui utque in fide<br />
15 iatius Infantia et Filii contra portas inferorum et omnia ülaboli terricula-<br />
menta consistere poaaemua. Puer nobia natus eat, nobis etiam Puer manet;<br />
Sic Filius nobia datua eat, et nobis Filius manet, non fit alius, quam fuit<br />
a principio nativitatis auae. Si autem habemus Filium, habemus et<br />
Patrem. Habemua autem Infantem et hunc Filium, mater parit eum<br />
20 nobia, lactat eum nobia, manet Puer nobis in aeternum. Exhibet se nobia<br />
non tetra gravitate, non terribili aliqua maieatate tremendum, aed exhibet<br />
86 nobia parvulis Parvulum ac ludit nobiacum in aeternum in pueritia sua.<br />
Praeter hoc tantum, tam immenaum beneficium datua eat nobia Filiua<br />
tam dilectua tanti Patria. Quid ergo timebimus? 'Si Deua pro nobia, quismöm.s, 31<br />
25 contra nos?' Habemus pignus carissimum et infinitum. Quomodo igitur<br />
posset nobis irasci Pater? Imo ipae Pater in Filio et propter Filium co-<br />
gitur quodammodo (ut aic dicam) repueraacere et nobiacum ludere nobis-<br />
que blandiri, cum habeamus Filium eius; propter hunc Filium dilectum<br />
sumua et noa dilecti Filii et haeredea Dei etc.<br />
so Videa, quam magnifice senserint et locuti sint Prophetae de Christo<br />
venturo, quam exundarint gaudio vel de adventu eius cogitantes, quam<br />
illos exhilararit vel sola tantarum rerum expectatio et commemoratio.<br />
Nos, ad illos collati, lapides et trunci sumua veriua quam hominea, qui<br />
nihil aut pertenuiter bis tantis rebus afficimur. Cum tamen nunc non in<br />
35 expectatione nostra ea sit gratia et gloria, sed iam revelata, in manus<br />
nobis tradita, oculis proposita, auribus et cordibus nostris Spiritussancti<br />
oblata et ministerio inculcata.<br />
Cum tanta igitur lux nobia affulgeat, nos tamen eam gratiam non<br />
aatis pro dignitate aestimemua, imo multi etiam contemnant et repudient,<br />
40 cum tanta sit ingratitudo nostra, tanta socordia, tantus torpor, non mirum<br />
36 Spiritussaucti Text; zu erwarten wäre per Spiritum sanctum
652 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1546. (V. 1)<br />
est sanc, quod Dens tantoperc nobis irascitur. quod inittit Turcam. quod<br />
Papae tyraniiide nos premit propter tantam ingratitudincm et cuntcniptum<br />
erga lianc gratiara et lucem nobis revelatam.<br />
Iniinensum et inenarrabilc est beneficium Dei in nos, quod Filiuni suum<br />
»öm. 8,3aunigenitum donavit nobis et 'cum eo omnia'. An non summa et infinita j<br />
haec (pö.avÜQconia, amor et benevolentia Dei erga nos moveret corda<br />
nostra summoque gaudio nos pcrfunderet et ad aliquam gratitudincm Deo<br />
pro tanto bcneficio rependendam, ad gratiarum actioncm perpetuam, ad<br />
vitac l'rugem meliorem, ad obedientiam erga tarn benignum et misericordcm<br />
patrem cxcitaret, si agnosceremus istud summum beneficium, si pro lo<br />
dignitate et magnitudine id aestimare possemus?<br />
Ipse mihi vehementer displiceo et me ipse odi, quod scio vera esse<br />
omnia illa, quae de Christo scriptura dicit, quibus nihil maius, nihil amplius,<br />
nihil [Öfl. d] iucundius, nihil laetius esse quidquam potest, quae me sunimo<br />
gaudio dclibutum reddere debebant; Quod video scripturam in omnibus et li<br />
per omnia consonare et consentire sie, ut de tantae rei veritate et certi-<br />
tudinc nihil dubitari possit, — Et tamen impedior carnis meac malicia<br />
Moni. 7.s3Bicque 'lege peccati captivor', ut non possim illud beneficium per omnia<br />
membra, per ossa et in meduilas ipsas transfundere, ut quidem vellem.<br />
Bernhardus fatetur, quod aliquando gustarit quidem suavitatem istius co- ao<br />
gnitionis, quod repletus sit gaudio incredibili, scd idem queritur, quod impe-<br />
diente carne non diu duraverit is gustus.^ Augustinus eadem queritur<br />
etc. Comprehenderera et ego libenter et penitissime infigerem cordi mco<br />
verba et promissiones illas laetissimas, sed maledicta illa caro, murus scn-<br />
sualitatis (ut pii monachi vocare 8olebant)^ sie gravat, obruit et captivos 2b<br />
tenet nos, ut istas lauticias, ista immensa gaudia non possimus capere,<br />
sicut dcbcbamus. Cor nostrum multo est anguatiua, quam ut tanti beneficii<br />
amplitudinem capere possit. Tanta enim cius est magnitudo, ut, si quis<br />
coniprehenderet, quod Dens omnipotens, creator cocli et terrae, nobiscum<br />
luderet, nobis blandiretur tanquam filiis suavissimis, nobiscum laetjiretur so<br />
et tantam nostri curam ageret, tanto amorc et benevolentia nos proscque-<br />
retur, — si plenam istius erga nos fjtkavflgcojtlag cognitionem haberemus,<br />
tum tantum esset ex ea cognitiono futurum gaudium, ut prae immonso<br />
gaudio »tatim cxpiraremus aut niori gcstircmus.<br />
llincquo videmus, quanta sit imbccillitas, quantus torpor nostor, cum »s<br />
pauci, non dico maro istud, scd vix guttulas aliquot immensi istius gaudii<br />
Bontiant.<br />
'Jl 31 qurilur Text Jext<br />
') Scrin. ScriH. Iin<br />
(Jant. XX Xl.; Mu/nc IM3, iH3. ') De agone Christiaiw, c.i;>. IX.;<br />
MiijMt Kl, jua. Jua. ') .Sb-H». in Canl. LVL; Mii/ne JN3, JoiO.<br />
-
Enarratio capitis noni Esaiae. (1543/44.] 154G. (V. 5) 653<br />
Ergo non stertcndum, sed contra maliciam carnia co fortius insurgendum<br />
summisque uiribus laborandum, ut subindc crescamus in hac cogni-<br />
tione. Sicut et Petrus monet 2. Pet. 3.: 'Crcscite', inquiens, 'in gratia eta -liews. la<br />
cognitione Domini nostri et Salvatoris liiesu Christi'. Subinde igitur pro-<br />
i grediendum, semper discenduin est. His meditationibus multum temporis<br />
dandum, ut subinde fiat in hac cognitione aliqua accessio. Nam absolu-<br />
tionem et perfectionem in hac carnis infirmitate et corruptione sperare<br />
non possumus. Apprehendere quidem possumus aliquo modo, sed non<br />
comprehendere.<br />
10 Ergo exerceamus nos et meditemur ista diligenter ac sedulo, ut sub-<br />
inde crescamus et magis magisque roboremur in hac cognitione, donec<br />
plenitudo eins illic veniat in vera et absoluta cognitione. Citra medita-<br />
tionem et exercitium non crescit haec cognitio. Non statim cognovisti<br />
Christum, ubi concionem unam atque alterara audivisti. Non est, quod<br />
16 dicas: Audivi Pilium Dei pro me natum, ergo Christum scio et cognosco.<br />
Longe erras. Murus ille sensualitatis impedit, quo minus sentiamus iucun-<br />
dissimum odorem istius infinitae misericordiae, quod Creator omnium et<br />
tuus tua causa Puer factus tecum ludit, nee Puer ille tan tum, sed et Pater<br />
in coelis atque angeli omnes. Carne nostra impedimur, quo minus in hac<br />
äo vita plenam ex hoc summo et ineffabili beneficio voluptatem in cordibus<br />
nostris sentiamus.<br />
Sed ubi muro illo sensualitatis, ubi hoc limo et luto carnis nostrae<br />
liberati in aeternam illam vitam pervenerimus, ibi de ineffabili illo gaudio,<br />
quod hie nunc copiose per verbum nobis obtruditur, disputabimus. Beatus,<br />
25 qui hie meditando eius gaudii vel scintillas et guttulas aliquot sentit et<br />
apprehendit. Id autem consequemur, si legende et audiendo nos exercue-<br />
rimus et in his cogitationibus, in suavissimus Filii dei lusibus, per Pueri-<br />
tiam ipsius nobis exhibitis, auimos nostros occupaverimus.<br />
Et Filius datus est nobis.<br />
30 DIxi regnum Christi futurum regnum placidissimum, filiale et puerile,<br />
quia Rex noster natus est nobis Puer et Filius datus est nobis manebitque et<br />
est in aeternum nobis Puer et Filius. Singulis annis iteratur Cantio haec:<br />
Puer natus est nobis etc., et cantabimus eam in secula seculorum inque<br />
futura vita admirabimur et laetabimur plene in illa inaestimabili laeticia,<br />
35 quod Dei Filius est parvulus noster et Filius nobis datus.<br />
Porro Filii voceni accipio non tantum Substantive, sed etiam relative<br />
et in praedicamento relationis. Sic enim sonant verba: Datus nobis est<br />
Filius. Supra dixit nos fuisse oppressos 'iugo oneris, virga humeri et gj 3<br />
sceptro exactoris', hoc est, captivos Diaboli, subiectos morti, servos pecati,<br />
40 obnoxios legi. Nunc vero per contrarium relative in Christum credentes<br />
amplius non sunt servi mortis, peccati, legis et diaboli, sed Filii per hunc
054 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5)<br />
Filium iiobis datuni. De qua libcrtate per Christum parta legito D. Pau-<br />
öai. 3, jslum ad Gala. cap. 3.: 'Non est servus etc., Sed omnos vos unum cstis in<br />
Christo Ihesu.' Servitus ilia, qua nulla potuit esse durior, per hunc Regem,<br />
datum nobis Filium, est sublata et per eundem libertas ac filiatio nobis<br />
parta ac reddita. s<br />
a. »ot. 3,9. 7 Populus legis habet servum Mosen, qui habet 'officium' mortis, pec-<br />
cati, 'damnationis' et malae conscientiae. Ideo Paulus vocat officium cius<br />
administrationcm 'mortis', quia non iustificat, sed 'occidit', operatur iram et<br />
captivat, non liberat. De qua Servitute ac captivitate dictum est nobis<br />
supra, ubi ageremus de sceptro Exactoris. Contra hunc servum et hoc lo<br />
mortis ministerium habemus Filium datum, ut simus liberi, quia natus est<br />
Liber et ut esset Liberator et Liberos nos redderet. Non erat sub lege<br />
»ai.j.iaut obnoxius legi. 'Factus' quidem est 'sub lege\ non tamen natus sub<br />
lege nee ei fuit obnoxius, quantum ad ipsius personam attinebat, sed<br />
propter nos subiecit se legi. Ita includitur in vocabulo Filii libertas i.-.<br />
Christiana, qua liberati sumus a Mose et ministerio mortis.<br />
Haec tamen intelligenda, quo ad Spiritum, de novo homine. Vetus<br />
homo maneat sub lege. De qua re lege Paulum ad Rom. et Gala. Homo<br />
vetus propter reliquias peccati in came debet esse subiectus legi ad eum<br />
usque diem, quo mandabitur sepulchro. Per totam vitam debet esse reus m<br />
mortis et condemnationis malaeque conscientiae stimulis divexari et sie<br />
crucifigi, in bonum tamen suum, ut mortificetur ipse cum vitiis et concu-<br />
2. «ot. 4, lepiscentiis suis. Ilinc D.Paulus ait: 'Etsi vetus noster homo corrumpitur,<br />
internus tamen, secundum imaginem Dei creatus, renovatur de die in diem"<br />
lipi). 4, ai etc. 'Novus' autem 'homo', qui credit in Infanten! et Filium nobis natum "<br />
et datum, dominus liberrimus est, nulli legi obnoxius.<br />
Non confundantur ergo homo vetus et novus. Homo illo novus non<br />
est subiectus legi, morti et peccato, sed Filius Dei liber, supra legem,<br />
supra peccatum, supra mortem et infernum. lugum ergo oneris non<br />
«am. c, c premat hominem novum, sed veterem, qui quotidie debet mori, 'ut »
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 154fi. (V. 5) 655<br />
Quid illi faciea? Is datus est milii, cstque vere Filius, qui est liberator,<br />
libcrtas et libei'atio, 'sapientia, redemptio et iusticia' mea, 1. Corinth. 1. i.ffot. 1,30<br />
Et loh. II. et 14. tcstatur se esse 'resurrcctionem', 'viam, veritateni, vitam'.SoOii.si; h,c<br />
Sic vox Filii relative exposita consolatur nos contra servituteni pec-<br />
s cati, mortis et inferni. Sic omnis Christianus, quantum attinet ad externum<br />
hominem suum, est sub Mose seu lege, sub morte, Inferno et dia-<br />
bolo, quia externus vel vetus homo adhuc crucifigendus est et mortifican-<br />
dus. Secundum fidem auteni novus ille homo apprehendit Filium illum<br />
datum estque dominus mortis, legis, inferni et diaboli ac dicere potest:<br />
10 'Ubi, mors, Stimulus tuus? Ubi, inferne, victoria tua?' Sic, inquam, diciti-Sor. u, 55<br />
secundum fidem, qua credit in Filium nobis datum. Haec est libertas<br />
nostra parta nobis per hunc regem, datum nobis Filium, contra servitutem<br />
legis etc.<br />
Igitur acute et probe distinguendum est inter Christum et Mosen,<br />
15 inter Filium et servum. Servus Moses collocetur super humerum et dor-<br />
sum, hoc est, super antiquum illum asinum, veterem Adam, ut mortificetur<br />
et destruatur corpus peccati; Supra novum vero hominem Moses servus<br />
non ascendat. Non enim in novum hominem quidquam iuris habet Moses<br />
servus, non ibi est regnum ipsius, regnum illud servitutis, peccati et<br />
30 mortis. Hoc regnum et ministerium mortis maneat in carne. In novo<br />
homine est Filiatio, est iusticia, est sanctitas, est salus, est redemptio et<br />
vita aeterna.<br />
Hinc Christianus homo impavidus et securus contemptor est maximorum<br />
et teterrimorum hostium, peccati, mortis, inferni et Diaboli, propter<br />
25 fidem in Christum, Filium illum datum, sie, ut medium illis digitum osten-<br />
dere^ ac dicere possit: Quid facies, Mors? quam mihi iniuriam inferes?<br />
Mordebis? Nolo morderi. Accusabis me peccatum? Nolo accusari. Quid<br />
tu, Inferne, putas te triumphaturum contra me? Imo ego contra te glo-<br />
riose triumphabo.<br />
30 Nee tu, Diabole, quidquam in me iuris habes. Saevi, quantum potes.<br />
Tuum tarnen me nunquam facturus es. Quia Filius mihi datus est, ago<br />
nunc sub regno Filii, qui attulit summam et perpetuam libertatem. Eins<br />
regnum nuUi subiectum est, Dei enim Filius est. Non subiectus est Legi<br />
aut morti secundum suam personam, sed propter nos descendit in lacuni.<br />
35 Is dicit ad me: Propter te hoc patior. Crede in me: 'Qui credit in me,3otMi.26-25<br />
non morietur in eternum, ac etiamsi mortuus fuerit, vivet.' Hoc est esse<br />
liberum a morte. Haec altera antithesis est. Sic Filium accipio relative<br />
contra servum, id est, iugum oneris, pro regno libertatis.<br />
25 sie ut Druckfehlerverzeichnis; Text: sicut<br />
') Foredlini, Totius Latinitatis Lexiccm : Digitus tertius : medius, qui et summus<br />
et infamis et impudicus. Also Geste der Verachtung.
656 EnaiTatio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5)<br />
Praeterea significat Propheta etiani his verbis: 'Puer nobis natus,<br />
Filius nobis datus', quod Rex ille iusticiae et Princeps pacis sit una per-<br />
sona ex duabus naturis constans, divina et Immana. 'Puer' in tempore<br />
natus est ex matro Maria virgine, Tilius' ab aeterno genitus a Patre. Ex<br />
hoc sequitur, quod Puer hie natus ex virgine sit simul Filius in divinitate. s<br />
Ergo vere Deus et vere homo est.<br />
In tota ergo hac Prophetla loquitur de hoc Filio et Puero, quod is<br />
omnium sit autor, quae hie promittuntur, quod is omnia praestiterit et<br />
« 1 obierit. Ubi dicit 'Populum in tenebris sedentem vidisse lucem magnam',<br />
id beneficio et opera huius regis, Filii Dei et virginis. contingit. Quod lo<br />
«3 dicit: 'Confregisti iuguni oneris' etc., id de Filio et Puero hoc intelligi<br />
debet, quod is hoc praestiterit, quod is fregerit et superarit hos bestes<br />
nostros et has difficultatos. Non fecit id quidem sine Patre, sed Filius<br />
tamen haec praestitisse et fecisse dicitur, quia id in persona Filii<br />
factum est. is<br />
Exprimit ergo Propheta hie in voce altera, 'Filius', personam in divi-<br />
nitate. Sic rex huius libertatis summae, rex libcrrimi Populi, liberrimi,<br />
placidissimi, tranquillissimi, suavissimi et blandissimi regni autor, consti-<br />
tutor et Operator, hie. inquam, Rox est 'Filius' Dei in excelsis, et verus<br />
tamen homo: 'Puer' de muliere natus. so<br />
Ilic ordo diligenter servandus est. Non ascendendum ad maiestatis<br />
divinae inquisitionem, antequam Infantulum hunc bene comprehenderimus;<br />
sed ascendendum est in coelum illa scala, quae nobis proposita est, bis<br />
gradibus utendum, quos Dens ad cum ascensum paravit et applicavil.<br />
Noluit Filius Dei videri et inveniri in coelo. Atque ideo descendit e n<br />
coelis ad haec infima venitque ad nos in carnem nostram et posuit se in<br />
i.wcif J8,i2gremium matris, in praesepe et in crucem. Hanc 'scalara' posuit in liis<br />
terris, qua ad Deum ascenderemus. Haec via ingredienda est. Si hac<br />
via relicta et sine hac scala de Maiestatis divinae gloria speculari tenta-<br />
veris, speculaberis mirabilia super te, sed tuo maxinio damno. Quare »><br />
moneo, ut hac via insistas et hac scala utaris nee maiestatem illam<br />
scrutari tentes.<br />
Philosophi, praecipuc Platonici, multa de divinitate imaginantur, quomodo<br />
Deus sit mens quaedam, quae gubernet mundum et causa sit<br />
«am. i,s2omni8 boni in natura.' Sed tandem 'volentes esse sapicntes stulti facti k<br />
sunt'. Omnia enim, quae de Dco dixerunt, sempor vertiginosam quandam<br />
imagiriationem rcsipiunt. Et in hac parte prolixe et cgregie stoliditateni<br />
et insulsitatem suam prodidit tota Philosophorum natio. Nccesse onim<br />
fnit eiiH obrui maiestate, sie, ut amiserint Deum. (juaerontes et scrutantea<br />
il
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 657<br />
sie faciat Deus? aic mundum regat? etc. Ratione conabantur indagare et<br />
comprehendere modum gubernationie, quae rationi non est conscntanea.<br />
Ideoque eoa in sua sapientia infatuari necesse fuit.<br />
Tu vero, qui impingere non vis, apprehende primum Parvulum illum<br />
5 nee ab eo oculos deflecte. Cresce cum eo et augesce ac te exerce in<br />
fide illius, tunc invenies Deum, tunc dissolves omnes praedestinationia<br />
quaestiones, quae occidunt carnalem hominem. Cum senseria tibi placere<br />
Filium, cum delectaris in eo, quod tibi Parvulus factus est, cum amare<br />
eum coeperia, Tunc confide et certo statue, te esse de numero iustorura<br />
10 et 'quem Pater traxerit', non tractu metaphysico, per revelationes et3»''6'
658 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.) 1546. (V. 5)<br />
Et erit Imperium eiu8 super humerum eins; (vel, ut canit<br />
Ecclesia:) cuius Imperium super humerum eius.<br />
IN Ebraeo non est particula 'Eius'. Superfluum est igitur hoc pro-<br />
nomen. Et tarnen fere in idem redit, — Nisi quod significantius dicitur:<br />
'Et erit imperium' seu 'principatus', non adiecto pronomine 'eius'. s<br />
Porro hoc Imperium est ipsa libertas vel liberum illud regnuni, ab-<br />
stractive vel concretive. Estque eadem vox, de qua audivimus Gene. 32.<br />
i.TOoin», ssin lucta lacob: A qua voce et 'Israel' ^ item et 'Sara' deducuntur. 'Sarah*<br />
significat 'praevalere, dominari, esse victorem'. Hinc 'Misrah'', quo hie<br />
utitur Propheta, deducitur, quae vox significat 'Imperium, principatum, lo<br />
dominium, triumphationem, victoriam. libertatem'*; ut D. Paulus vocat<br />
Gal. 4. 5. 6., ubi de libertate habet disputationem, — in hunc locum Esaiae<br />
«ai. 4,3irespiciens et singulas voculas diligentissime expendens sie ait: 'Non sumus<br />
5,1 Filii ancillae, sed liberae', Item: 'In libertate igitur, qua Christus vos<br />
liberavit, state et ne rursus iugo servitutis implicemini' etc. —<br />
Ubi pulcherrimam et vere Apostolicam disputationem habet de duabus<br />
*ai. 4,»»ff. mulieribus: 'Sara' 'libera' et 'Hagar', quae 'serva' est et cum Filiis suis<br />
servit. 'Sara' peperit nobis 'Saraitatem'*, hoc est 'libertatem', non carnis<br />
aut extemanim rerum. Nam oportet, ut dixi, veterem hominem esse sub<br />
iugo, hoc est, sub lege, peccato, morte et Inferno etc. Onus atque lex ao<br />
hie est, non libertas, non Imperium. Veterem hominem premi hoc ser-<br />
vitutis onere necesse est, ut coherceatur, retundatur et crucifigatur etc.<br />
Contra novus homo habet libertatem super mortem, peccatum, legem et<br />
inferos. Non premitur iugo oneris, non gravatur virga humeri, non urgetur<br />
Bceptro Exactoris, Ea enim confracta credit et sperat, Infantis et k<br />
Filiis nobis nati et dati opera, eaque vnctoria latftus fruitur. Sic concordat<br />
haec vox 'Misrah' cum praecedentibus, cum filiatione et textu illo : lugum<br />
oneris eius confregisti etc.<br />
Sic ergo sonat Textus:<br />
•) Kine Erklärung des Namens bx'iio^ gibt ReuchUn nicht; die Stelle 1. ^fo.•>e 32,<br />
29 zitiert er bei mir: Conseruit manum, conflixit Davoti leitet Gefenius-BM, Hebr.<br />
Handwörterbuch, den Namen 'Israel' ab. Lutlier führt ihn hier ofjen im Sinne <strong>von</strong><br />
'Sieger' an, entsprechend dem Schluß des zitierten Verses: bifl obgelegoi'. IJetu-htlicIt ist,<br />
daß <strong>Luther</strong> nähere Ausführungen nur zu 'Sara' macJit, — iceil er eben hier auf lleuch-<br />
lin fußen leann. Vgl. Anm. 2. ') Reudilin: nnir Dominatiis est, praefuit, priiici-<br />
pavit; . . inde Sara, quia 'domina'. •) rrica. *) Diese letzte Bedeutung entnimmt<br />
<strong>Luther</strong> aus Oal. 4, 22 ff.: vgl weiterhin Z. 17. ') Wortbildung <strong>Luther</strong>s; tyl.<br />
S. Oiy Anm. 1 und 2.<br />
:<br />
ii
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 659<br />
Filius datus est nobis, et est Libertas super humerum eius.<br />
PUellus et Filius ille talis est Dominus, super cuius humerum non<br />
est iugum oneris, virga humeri et sceptrum Exactoris, sed Regnum, id<br />
est: libertas est super humerum eius. Ipse portavit peccata nostra et<br />
> liberavit nos, 'factus sub' peccatum et 'legem' propter nos, in libertatem (»(,1.4,4<br />
asseruit DOS, fecit nos reges, dominos, ^xeH)iXXn, proprii iuris, aviopcgdro-<br />
eag, fecit nos 'Saraitas', non 'Hagaritas', Non eumus ergo Agareni, sed<br />
vere 'Sareni' seu 'Saraceni'i (Si ea vox non venisset in abusum, Turcae<br />
enim iactant se Saracenos, qui nihil sunt minus, quam quod iactant). Nos<br />
10 sumus vere 'Saraceni' seu 'Saraitae', hoc est, libertas ipsa, redemptio,<br />
vita, iusticia et dominium super peccatum, mortem, infernum et diabolum.<br />
Sed illa libertas est super humerum Filii illius nobis dati, non est<br />
nostris viribus aut virtutibus parta. Ille propter nos subiectus est morH,<br />
peccato, legi, diabolo, infenio, propter nos factus est servus legis. Sic<br />
15 nos 'Misrah', id est, libertas sumus propter servitutem, quam ipse pro<br />
nobis subivit, quam imposuit humero suo, ut in se peccata et onus<br />
nostrum reciperet. Sic recidit in idem :<br />
sive per 'Imperium' accipias<br />
Ecclesiam, sive libertatem. Nos sumus liberi et libertas, reges et reg-<br />
num, sacerdotes et sacerdotium, — sed super humerum eius, hoc est,<br />
20 ipse peperit nobis haue libertatem non nos.<br />
Bone Deus, quam longe maximas res tam paucis verbis complexus<br />
est hie Propheta, quam mirabiliter loquitur: Libertas (inquit) vel regnum<br />
erit super humerum eius etc. Quod nos multis verbis docemus, id bis<br />
paucis, sed pulcherrimis et significantissimis luculentissimisque verbis ab<br />
35 Esaia hie descriptum est, videlicet: quod Christus Filius sit Salvator generis<br />
humani. Huc enim omnia tendunt, quae dicit: Ideo venit Filius m car-<br />
nem, ut nos essemus liberi. Propheta dicit id suis verbis, et brevibus,<br />
sed, ut dixi, significantibus.<br />
Legite D. Paulum diligenter, qui libenter et multum utitur verbis<br />
30 Isaiae. Fuit enim bonus et diligens Isaista.^ Has voces: 'Filius datus<br />
est nobis', Item: libertas super humerum eius', probe, ut dixi, et dili-<br />
genter inspexit et pensiculavit D. Paulhs, ubi ait ad Gala. 4. *nos esse®ai.4,3i<br />
Fihos' 'Sarae', liberae', ideoque non debere nee posse subiici legi etc.<br />
Quando igitur venit lex monstrans peccatum, terrens et condemnans nos,<br />
35 item peccatum intentans mortem, possumus dicere : 'Nos sumus Saraceni',<br />
Filii et 'liberi'; Ergo nullum ius in nos habetis, mors, peccatum, lex,<br />
Satan, nee potestis nocere nobis. Hanc libertatem peperit puer et Filius<br />
pro nobis natus et datus, in quem credimus. Is supposuit humeros suos<br />
pro nobis, ut essemus conculcatores et Domini Diaboli, mortis etc. Reg-<br />
') Efymologmhes Sinei <strong>Luther</strong>s. '') Wieder eigene WovthiMung <strong>Luther</strong>s.<br />
42*
660 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 154ß. (V. 5)<br />
num hoc libertatie est et ipsa libertas. sed est libertas a peccato, lege,<br />
morte et Diabolo, non est libertas carnis, quam mundus solet expetere;<br />
et hi nunc etiam, qui volunt Euangelici habcri, fremunt et furunt, ubi<br />
vel levitcr taxantur, nee sustinent audire corripiente» et admonitiones.<br />
Volunt libertatem tantum praedicari, nee vitia et flagicia taxari a nobis. j<br />
Secundum novum hominem est triste audire legis doctrinam, sed populo<br />
crasso, veteri homini, asino isti praedicanda est. Secundum carnem es in<br />
peccatis, in morte etc. Carni nulla iusticia, nuUa libertas praedicanda, sed<br />
seeptrum exactoris imponendum. Extra fidem in carne urgenda lex.<br />
wams, «Debemus enim corrigi, 'ut destruatur corpus peccati', quod et ante ad- lo<br />
monui, nee satis admoneri potest propter carnis lasciviam et petulantiam,<br />
quae libertatem aucupatur ubique, cum legi eam subüci necesse sit. Es<br />
Über a lege quo ad novum hominem, Non es über a lege quo ad veterem<br />
hominem, qui sub sceptro Exactoris sit oportet, ut mortificetur. At novo<br />
homini Seeptrum id dominari non debet. Ts enim est über, est rex et u<br />
Dominus super peccatum, mortem et diabolum, ut dixi, propter Filium<br />
illum datum, qui habet libertatem in humeris suis.<br />
Quando ergo venit peccatum, ut te vexet, quando Diabolus terret,<br />
quando mors imminet, mox ostende ei Filium. Et hunc Filium inconni-<br />
'Misrah', «um m<br />
venter inspice, ab hoc nusquam oculos dimove et die : Sum<br />
liber: Noli me vexare; Aufer te hinc; Nihil tibi in me iuris! Sed pec-<br />
cator es, inquit lex, ideo mortis raus es. Fateor, et hinc, ut castiges<br />
quidem me, licet, sed morti non trades me etc<br />
Sic renati etiam secundum veterem hominem sunt sub sceptro Exactoris<br />
et opus habent legis doctrina, admonitione et correptione. Inspiciat »<br />
unusquisque nostrum se probe et penitius oxcutiat vitam suam, et videbit.<br />
quam multa desint, quam saepe impingat, qui sit carnis suae ad bene operandum<br />
torpor, quam procul absit a perfectione etc.<br />
Secundum carnem igitur debcmus subesse sceptro Exactoris, carnem<br />
castiget lex necesse est. Sed in tristicia Spiritus, in mortis periculo, in so<br />
sensu peccatorum et inferni die: Domine Exactor, descende et exerce<br />
officium tuum in carne; In carne me exerceas ac maceres licet, Probe id<br />
merui; Sed internum et novum illum hominem linque; Non debeo despe-<br />
rate, Non debeo conturbari. Turbabor ' (hoc est: Potest me quidem lex<br />
et conscientia mala perterrefacere), sed non perturbabor, Quia vulnerum m<br />
Domini recordabor, inquit D, Augustinus.' Sic dices et tu: Terre, Lex, et<br />
occide carnem, Sic enim merui; Sed in desperationem tarnen ne ducas<br />
me; Turber licet, non perturbabor tarnen, non desperabo, sed infantis<br />
') Vgl. 2. Kor. 4, H m jMthfrs Vtügatartzminon ir>J9: Perturbanuir, U. A. Bibel />,<br />
0«a. •) Vielmehr Jkmluird, Serm. in Canl. LXI, Mu/ne 183, loTJ. U. A. Tiichr.<br />
6, 180, 1 u.O.
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 6G1<br />
Filii huiuB mihi dati et 'Misrah' mei recordabor; Mereor exerceri et cni-<br />
cifigi a te, sed ob id non abiiciam spem de salute, non despondebo animum,<br />
nolo ob id negare Puellum illum nobis natum et Filium datum<br />
Castiga itaque et crucifige me, sed sie, ut crux illa sit mihi salutare<br />
> martyrium, quod valeat et cedat non ad damnationem, eed mortificationem<br />
veteris hominis et vivificationem novi', 2. Corinthiorum 4. Sic Martyres^- »»f.i.i«<br />
variis tormentis subiiciebantur et corpus eorum mortificabatur, Sed novus<br />
homo triumphabat, quia erat 'Misrah', erat libertas illa, quae humero Filii<br />
huius imposita est.<br />
'" Haec est igitur Christiana cognitio et summa sapientia, cognoscere,<br />
quod simus Filii, domini et 'Saraceni' in spiritu. In Spiritu, inquam; Caro<br />
subiiciatur sceptro Exactoris, hoc est, legi, coniiciatur in ignem, excarni-<br />
ficetur, plectatur capite, variis modis exerceatur et maceretur, ut certe<br />
variis etiam tentationibus, miseriis atque erumnis quotidie vexamur, sie, ut<br />
15 attenuentur hinc etiam vires corporis nostri. Sed non ob id periclitabimur.<br />
Ea res non nocebit, non adferet nobis quidquam incommodi, sed cedet ad<br />
cumulum gloriae nostrae. Dominus, infantulus ille, manet nobis Filius,<br />
'Misrah', regnum, triumphus et victoria nostra. Per hunc non possumus<br />
non esse Domini liberrimi, per hunc utimur et fruimur liberrima libertate,<br />
30 Sed secundum internum hominem non externum. Secundum carnem li-<br />
bertas illa nihil operatur boni. Carnem necesse est esse sub lege, sub<br />
tortoribus diabolis, qui nos semper divexent, et sub malis etiam homini-<br />
bus, qui nos exerceant. Haec mala pertinent ad sceptrum Exactoris.<br />
Sed 'Sara' tamen, victoria, praecellentia et libertas superet et adsit<br />
25 semptr consoleturque et confirmet novum hominem, ut dicere possim:<br />
Patiar, quantum patiar, quantumvis graviter in carne crucier multisque<br />
malis ac miseriis conflicter, — vivit et vivificat tamen Dominus, Filius<br />
ille mihi datus et liberator meus.<br />
Sic legimus de quodam cive Romano, magnis opibus affluente, quod<br />
30 propter Christianae religionis professionem et bonis omnibus spoliatus et<br />
in exilium etiam actus sit, quae magna profecto poena et crux fuit, prae-<br />
sertim delicato Romano; Sed spoliatus omnibue facultatibus et in exilium<br />
deportatus sie se consolans dixit: Saltem Christum mihi non auferent, ut<br />
maxime auferant res, corpus et vitam.^ Egregia vero vox et Christiane<br />
35 dignissima. Optime distinxit inter sceptrum Exactoris et 'Misrah' et regnum<br />
huius Parvuli.<br />
Sic assuescamus et discamus nos quoque dicere, cum caro nostra<br />
exercetur: Moriar sane; Moriendum est enim carni, quia sum subiectus<br />
oneri secundum carnem; Sed ut maxime moriar, Christum tamen non<br />
') Legenda aur. (ed. Graesse) S. 49. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 49, 663, 9ff.<br />
;
662 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.) 1546. (V. 5)<br />
amittam et libertate illa, quam mihi peperit, fruar in perpetuum eroque<br />
Dominus, cro Rex, eio 'Misrah' etc. Sed pergamus audiamusque huiua<br />
Regis nomina, consolationis plenissima:<br />
Et vocabitur nomen eius Admirabilis, Consiliarius, Deus,<br />
Fortia, Pater aeternus, Princeps pacis. 5<br />
HIc locus praecipue est varie tractatus et laceratus etiam. Imo totus<br />
hie textus, quem suscepimus tractandum, misere et sceierate a ludaeis<br />
est crucifixus. Sicut enim ipse Euer crucifixus est ab eis, sie ab iisdem<br />
et hie locus et scriptura eius quotidie crucifigitur. Et nostri etiam Intcr-<br />
pretes. ut maxime sana loquantur, tamen varie hunc locum tractant. Hie- lo<br />
ronymus satis frigide et tenuiter eum tractat.* Lyra praestat, quod potest,<br />
nee textui satisfacit.'^ Cogimur ergo attentius et diligentius verba huius<br />
loci excutere et meditari atque ex circumstantiis et ex novo Testament©<br />
firmiorem et locupletiorem eorum sententiam ei'uere ', ut supra fecimus de<br />
iugo, virga, sceptro, bello, luce, pace etc. is<br />
ludaei, crucifixores Christi, sceleratis.sime hunc locum depravant et<br />
corrumpunt. Propheta sex nomina Infanti et Filio huic tribuit. Quinque<br />
priora legunt in nominativo, sextum in accusativo, ad hunc modum: 'Et<br />
vocabit nomen eius is, qui est admirabilis, consiliarius, Deus, fortis et<br />
pater aeternitatis : Principem<br />
pacis.' Haec est maledictio manifesta. Et jo<br />
intelligunt de Ezechia rege. Sed quod sie intelligi non possit, diximus et<br />
ante. Textus loquitur de principe parvulo nato et Filio dato, de laeticia<br />
3!. «aetema, sicut de victoria mortis, peccati, legis et de rege, 'cuius regni non<br />
sit finis', Item : 'Pacis non erit finis'. Quid ergo latrant contra manifestam<br />
Grammaticam? Manifeste hie scelerata malicia eorum sese prodit ut 25<br />
ubique. Sicut enim Christum crucifixerunt, sie et verba Prophetae ipsius<br />
crucifigunt.<br />
[9g. f] Sex sunt distincta nomina, ut dixi, et tamen priora quinque<br />
faciunt alterius casus quam sextum et interpretantur sie : Ille Deus 'admi-<br />
rabilis' etc. 'vocabit' hunc Regem Ezechiam 'principem pacis'.* Et vel hinc ju<br />
1 amitttam Text<br />
*) Comment. in haiam, cap. IX.: Vocabitur post duo nomina ("Emmanuel" und<br />
•brachium*, Je». 53, 1) sex aliis nominibus; Migne 34, 130. ') Vgl. die ,s;xi/
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 663<br />
patet, quod Deus eos tradiderit in reprobum sensum. Vere ira Dei super<br />
cos venit in finem.<br />
Nostri Interpretes et omnes Christiani de Christo Salvatorc nostro<br />
intelligunt, de quo solo loquitur. Quidam ex interpretibus haec sex voca-<br />
5 bula sie coniunxerunt, ut fierent tria nomina combinata : 'Admirabilis con-<br />
siliarius, Dens fortis, Pater aeternus et princeps pacis.' Hieronymus sentit<br />
esse sex', Et recte. Eamque sententiam nos servabimus.<br />
Et vocabunt.^<br />
LYra pugnat, quod debeat legi: 'vocabitur', et habet consentientes<br />
10 interpretes.* Et quod sint haec Messiae nomina, testatur et Chaldaica<br />
versio.* Sed recentiores ludaei, ut dixi, de Ezechia omnes exponunt.^<br />
Praeter hos excaecatos consentiunt omnes interpretes de Messia salvatore<br />
nostro debere intelligi. Interpretes Ixx legunt: 'Cuius imperium super<br />
humerum eius et vocatur magni consilü Angelus'^, ut canitur in Introitu.'<br />
15 Postea addunt reliqua nomina: 'Admirandus, consiliarius, Deus, fortis,<br />
potens, princeps pacis, pater futuri seculi.'* Et additur: 'Adducam enim<br />
pacem super prineipes et sanitatem ei.'^ Sed ex Ebraeo non potest sie<br />
legi. Qui igitur factum sit, quod sie legerint aut reddiderint, aut quid sibi<br />
voluerint, nescio. Quare relinquo ista Ebraeis excutienda.<br />
2« Quod vero dicitur in Ebraeo legi: "vocabit nomen eius', non: 'voca-<br />
bitur nomen eius', inanis est cavillatio Rabinorum; constat enim saepe<br />
8 Druchfehlerverzeichnis : vocabit<br />
pacis* jiosuerunt hoc solum 'magni consilü angelus' ; I/yra folgert daraus : quod .<br />
. non<br />
habetur 'principem pacis' in accusativo, sed 'princeps pacis' in nominativo, quia loco<br />
omnium istarum dictionum ponitur . . 'magni consilü angelus' in nominativo.<br />
') Hieronymus, Comment. in Isaiarn, z. St. : Vocabitur . . sex . . nominibus, non,<br />
ut plerique putant, bina iungenda sunt (vgl. hierin wnten Anm. 4); Migne 24, 130.<br />
') Ich belasse gegen 'vocabit' im Druckfehlerverzeichnis den Plural; Freder hat <strong>Luther</strong>s<br />
Meinung unten S. 664, 1 nicht erfaßt. ') Lyra z. St. : patet ex eorum (Sept.) transla-<br />
tione, quod in hebreo habetur 'et vocabitur" . . et quod 'Admirabilis' . . etc. refert ad<br />
'puerum natum'. *) Lyra z. St.: traaslatio chaldaica: 'et vocabitur nomen eius:<br />
ab ante mirabilis consilio ; deus fortis permanens in secula seculorum ; messias, in<br />
cuius diebus multiplicabitur pax super nos'. Ex hoc patet manifeste, quod passus<br />
iste loquitur ad litteram de Christo. *) Oben S. 662 Anm. 4. ') S. 662 Anm. 4;<br />
auch Hieronymus a. a. 0. ') In nativitate Domini ad III. Missam ; bedeutsam für<br />
die Quellengeschichte der Messe. «) In den Septuagintaliandschrißen Lyras und des<br />
Hieronymus stehen diese Worte nicht; vgl. S. 662 Anm. 4 und unten Anm. 9. Die heu-<br />
tigen Ausgaben weisen sie auf. <strong>Luther</strong> führt aber 7 Namen an, da ihm offenbar 'Deus'<br />
aus der Vulgaia einfließt. Seine Umstellung der beiden letzten gegenüber Vulgata und<br />
Urtext zeigt, daß ihm die Septuaginta hier selbst vorlag: olqxoiv eiQi^vTjg, jiazi]Q lov /leX-<br />
Xovro; atäyog. ») Audi <strong>von</strong> Hieronymus angeführt, aber mit der Variante 'eins'<br />
(Migne 24, 129), gegen 'ei' bei <strong>Luther</strong> und avTcö in desten und den heutigen Septuaginta-<br />
ausgaben.
664 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543j44.] 1516. (V. 5)<br />
verbum activum accipi passive, seu potius impersonaliter ut: 'dabunt' men-<br />
suram, id est: 'dabitur'. Sie vocabit' pro 'vocabitur'. Ac prorsus usitatum<br />
est Impersonalia etiam efferri per activa.' Videtur textus per punctatores<br />
corruptus. qui pro Vaiikare', passivo, scripserunt 'Vaiikra'.^ Xam<br />
literae, sive cum punctis sive sine punctis leguntnr, eaedem sunt, et optimc 5<br />
constat grammatica. Sed ludaei, homines pestilentissimi, saepe depravant<br />
Prophetarum sententias suis punctis et distinctionibus, et ipsorum puncta,<br />
quae tarnen sunt recens inventum, plus volunt valere quam simplicem et<br />
germanam et recte cum grammatica consentientem sententiam. Quarc<br />
ego non admodum moror superstitiones istaa grammaticas; Quanquam pro lo<br />
nobis stat Grammatica, si recte punctetur. Et ludaei ipsi fatentur, sicut<br />
saepe Lyra dicit, sibi non licere discedere a Chaldaica interpretatione.'<br />
Consentientibus ergo nunc septuaginta et Chaldaeo interprete nobis-<br />
cum, quod textus hie intelligendus sit de Messia et quod haec nomina sint<br />
Messiae nomina, non est, quod de punctis in hoc uno verbo simus anxie is<br />
aoUiciti. Satis sit id nobis, quod ipse Chaldaeus interpres et Septuaginta<br />
nobiscum sentiunt.<br />
Quae sequuntur ergo, sunt nomina, quae propriae tribuuntur Messiae;<br />
Neque valet ludaeorum cavillatio, qui has appellationes hie dicunt de<br />
ipso Deo hoc est Patre dici. Est enim figura et consuetudo loquendi, so<br />
tribuere nomina alicui ab officiis seu eflectibus, etiamsi non sunt propria<br />
peraonae, sicut grammatici vocant propria.*<br />
Admirabilis.<br />
Sunt autem sex distincta nomina; quae quamvis a me pro concione<br />
pauloante tractata sint', tarnen pauca et hie dicam. Primum nonien istius jj<br />
Pueri seu Infantis nobis nati dicit esse Tele'*, id est, Admirabilis*. Quis<br />
autem pro dignitate potest explicare summam huius vocabuli maiestatem?<br />
18 ergo im Druekfehlerverzeichnit nachgetragen<br />
') Beobachtung <strong>Luther</strong>s aus seinem d^iilscheti Sprachempfinden heratis. Auch<br />
Kautzsch (Guthe), auf Grund der gleichen Konjektur wie hier in Anm. J, übersetzt:<br />
'man nennt'. ') 'Vaiikare' = K^iiJ"; 'Vaiikra' = H^is^i. Lyra i. St.: talis cor-<br />
ruptio potest de facili fieri io hebreo, quia hec dictio 'victare' (so!), que i^ignificat<br />
'et vocabitur', et 'vagitta' (so!), que significat 'et vocabit', eisdem litteris penitus scri-<br />
baotur io hebreo, sed vnrie souant propter aliam et aliam punctationem. ') Lyra<br />
z.St.: traoslatio chaldaica, que autentica est apud hebreos. *) Z. B. Charisiu», Art<br />
gramm. IT, 6: De nomine. Nomina aat propria sunt aut appellatira; propria homiui<br />
tantummodo . . : praenomen, nomcn, cognomen, agnomen ; . . appcllativa autem, quae<br />
generuliter communiterque dicuntur, . . ut est pietas, iustitia, dignitas. <strong>Luther</strong> er-<br />
weitert und rerließ die zveile Art. ») .4«« der Zeit der Vurleiutig i>f tceder eine Predigt<br />
über diesen Text noch eine Erwähnung der vorliegenden Stelle n\ einem sonstigen Kan:el-<br />
vortrag <strong>Luther</strong>s überliefert. Doch vgl. Untre Ausg. Bd. IV, 153 ff.<br />
*) »V>D.
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 665<br />
In Omnibus et por omnia est admirabilis. Quid mirabilius, quam quod<br />
üeus et bomo una persona est? quod Dei et Mariae unus Filius est?<br />
Quis unquam et in aeternum comprehendet hoc inysteriuni? quod Deus<br />
est homo, quod creatura est creator et creator creatura? Hoc mysterium<br />
5 admirabimui' in aeternum, post hanc etiam vitam. Ipsi 'Angeli in id de- 1 iCcttn.ia<br />
siderant prospicere', nee tarnen inspiciendo unquam explebuntur. Nos<br />
beati sumus vel credendo ista incomprehensibilia, sed beatiores, imo longo<br />
beatissimi futuri sumus, cum in visione ea viderimus, cum fides evacuata<br />
fuerit, cum 'conspexerimus eum, sicut est', cum 'manifestati fuerimus cum ^pf "j; |'<br />
10 eo in gloria', cum ea, quae 'nunc cernimus per speculum in aenigniate, i- ^ox. la, n<br />
facie ad faciem cernere' datum l'uerit. Quid mirabilius, quam quod Filius<br />
nascitur ex Matre sine Patre contra communem nascendi consuetudinem?<br />
Quis haec personalia mirabilia explicaverit? quae ego hoc loco non<br />
tractabo nee in illis enumerandis immorabor. Nam Propheta proprio loquitur<br />
15 de regno et administratione regni Messiae. Non tantum persona incom-<br />
prehensibilis, quod Filius Dei et Filius virginis est, sed et omnia opera<br />
eius sunt admirabilia et incomprehensibilia. Et praecipue respicit ad<br />
'Misrah'.' In opere et effectu admirabilior est multo.<br />
Lyra nimis tenuiter hanc vocem explicat. Dicit enim eum admira-<br />
20 bilem vocari propter miracula, quae in historia Euangelica ab eo facta<br />
leguntur.* Id verum quidem est, nam hoc quoque nomine 'admirabilis'<br />
non inepte vocatur. Sed miracula non pertinent proprie ad eius regnum;<br />
Non est 'Misrah super humeros eius' : Fuit adhuc servus et minister cir-<br />
cumcisionis; Nondum sedebat ad dexteram Dei, cum miracula illa ederet.<br />
2s S?d longe raaiora et mirabiliora miracula edidit, ubi ascendisset in<br />
coelos. Ibi triumphavit de Principe mimdi et Deo huius seculi, de Tar-<br />
taro. Item: 'confregit iugum oneris, virgam humeri, baculum exactoris.' S3.<br />
Haec sunt longe maiora mirabilia. Eaque etiamnum operatur durabunt-<br />
que, donec Puer et Filius ille duraverit, nee unquam cessabunt. In aeter-<br />
30 num futurus est admirabilis, Nunquam cessabit operari mirabilia, longe<br />
mirabiliora, quam quae fuerunt miracula illa, cum 'coecis visum restitueretjSBiottfi. 11,5<br />
aegrotos sanaret', ac similia.<br />
Sunt enim longe maxima miracula, quod verbo suo vivificat animas<br />
quodque vivificaturus est corpora in extremo die; Quod baptizat nos in<br />
35 sanguine suo eoque peccata abluit, quod quotidie expoliat infernum,<br />
mortem, peccatum, legem, quae expoliatio non cessat. Idque facit mira-<br />
bili facilitate et sine ulla molestia per os Petri, Pauli atque aliorum<br />
Apostolorum et nunc per os nostrum, qui in officio sumus, et in necessi-<br />
tate per os omnium Christianorum, sie dicendo tantum :<br />
3 compreheudet Text 12 naicitur Text<br />
') Oben S. 668, 9. ^> Lyra z. St. : miracula faciendo.<br />
Absolvo<br />
te a<br />
3<br />
^
666 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5)<br />
peccatis, Aperio tibi coelum, üccido Diabolum. An non hoc mirabile?<br />
Sic non tantum persona Christi admirabilis, sed et opera eius continua<br />
non minus mirabilia etc.<br />
Noc illa tantum opera, quae fecit ipse, sed illa etiam, quae per mini-<br />
stros suos edidit, nuilto maiora fuerunt, quam quae ipse in sua persona fecit. s<br />
Excitavit mortuos, sanavit infirmos etc. Haec fecit, cum adhuc esset servus,<br />
cum nondum esset glorificatus, nondum dato Spiritusancto. Sed dato Spi-<br />
ritusancto longo fiunt maiora. Nam Spiritusancto dato, quasi impetu facto,<br />
jrruit in totum terrarum orbem, loquitur omnium gentium Unguis nee ex-<br />
pellit tantum daemones, sed exuit diabolum regno et iugum oneris, virgam lo<br />
humeri, sceptrum exactoris confringit, sicut in die Midian testae ibi collisae,<br />
epf). 4, e buccinae inäatae, bestes fusi et caesi. 'Ascendit in altum , accepit dona<br />
pro hominibus, captivam duxit captivitatem." Haec sunt vere mirabilia<br />
Sut. ii,s2et summa miracula, quod sie 'venit Fortior super Fortem eiusque spolia<br />
diripuit', idque opera levissima, nimirum solo verbo et manu hominis, vel is<br />
Christi ministri vel cuiuscunque Christiani tempore necessitatis.<br />
S^Smi? Haec miracula 'nmndus non videt', sicut Christus ipse dicit: 'Dabit<br />
alium paracletum, quem mundus non potest acciperc, quia non videt eum.'<br />
Accedimus ad conciones, baptizamur, absolvimur et sie . in fide Christi<br />
a.flor.G.smorimur ac mortui vivimus. Haec maxima mirabilia, quod 'morientes w<br />
vivimus', nemo videt. Mulus et equus non vident adesse Spiritum sauctum<br />
eumque hie operari, eum credentes vivificare et consolari. Sed credens<br />
haec videt. Item infantem Baptismo renatum, positum in gremium<br />
«oin. 8, 17 Dei, Filium et 'haeredem Dei et cohaeredem Christi' factum esse, non<br />
videt mundus, sed solus Spiritussanctus in credentibus ista mirabilia videt. »s<br />
Et de his mirabilibus loquitur proprio Esaias, ubi Christum vocat Tele',<br />
id est, 'admirabilem'.<br />
Sed aliis etiam de caussis mirabilis iure vocatur hie Rex et Puer,<br />
«1.4,4 videlicet, quod 'mirificat Sanctos suos', Psal. 4., quod 'mirabiliter regit'<br />
.sot.6, 8|. nos. 'Morimur, et ecce vivimus', 2. Corinth. 6., 'quasi impostores, et tamen so<br />
veraces, Quasi ignoti et tamen noti. quasi correpti, et non occisi, quasi<br />
dolentes, semper tamen gaudentes, quasi pauperes, multos tamen ditantes,<br />
ut nihil habentes, et tamen omnia possidentes'. Mundus Höret, nos arc-<br />
scimus, Mundus regnat et triumphut, nos suceumbinms. Sic omnia fiunt<br />
mirabiliter, et active et passive, in Ecclesia. »»<br />
Sic etiam est 'consiliarius'.* Lyra putat Christum idco vocari a Pro-<br />
|)}ieta Consiliarium, quod consilia praocoptis Dccaldgi addidit.'- Sed haec<br />
indigna fuerunt, quae dicerontur a Theologo, imo a quoquani homino<br />
Christiano. Yos omnibus modis haue Sclidlaruni do consiliis soiitontiam<br />
damnure dobctis. Edita est a nie quoque Sclicda de xii consiliis Euan- «u<br />
') Y^''-<br />
') I^''
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 667<br />
gelicis.' Fuit enim meo tempore haec receptissima Theologia; Et lohannes<br />
IIus in Concilio Constantiensi eam defendit. Usitatissima fuit in omnibus<br />
Scholis, sed perniciosissima et pestilentissima doctrina est. Extinguit enim<br />
doctrinam Euangelii et legis.<br />
h Papistae non susttnent agnoscere errores, abusus, idolatricos cultus,<br />
multas falsas atque impias doctrinas a se in Ecclesiani invectas esse. 5Ric=<br />
mnnb tnil i^t ba§ toaffer betrugt ^aben ^, Nemo nunc inter illos quidquam<br />
dcliquit, Nemo sibi culpae ullius conscius est. Accusant nos graviter et<br />
impingunt nobis, disciplinam a nobis solutam esse, seque disciplinam<br />
10 habere gloriantur. Sed si Papatus nihil aliud peccasset, quam quod in-<br />
venit et in Ecclesiam invexit duodecim illa Consilia, hoc vel uno delicto<br />
ad imum inferni in ignem aeternum deturbari meritus esset. Collegi ergo<br />
ea consilia, ut extarent perpetuo in Ecclesia utque manerent in memoria<br />
et ut pro magna luce, quae nunc nobis orta est, Deo gratias ageremus.<br />
15 Quod itaque Lyra dicit Christum ideo vocari consiliarium, quod addidit<br />
Consilia euangelica praeceptis, hoc est, quod e praeceptis rigidissimis Chri-<br />
stus fecerit consilia, in eo horribiliter erravit. Horrenda enim est et plane<br />
impia doctrina haec et Thalmudica, quod e quinto cap. Matthaei faciunt<br />
Consilia, hoc est, quod dicunt sine illis praeceptis posse salvari hominem<br />
20 nee necesse esse, ut servet ea homo, nisi quis velit fieri perfectus, id est,<br />
monachus. Et distinguunt Ecclesiam in Christianos perfectos et imper-<br />
fectos. Imperfectos relegant ad Decalogum eumque ab illis servandum<br />
esse dicunt, et eos, qui Decalogum servant, salvari docent. Perfectis vero<br />
dicunt servanda esse consilia, quae ipsi putant a Christo Matthaei 5. esse<br />
25 tradita, videlicet: 'non irasci fratri, inimicos amare' etc. Quis enim potestaiatt^ 5,22.44<br />
amare inimicos? inquiunt. Haec est Theologia illa Scholastica, imo vere<br />
Diabolica. Hos execrandos errores peperit nobis Papatus et Sorbona Pari-<br />
siensis.' Nihil tarnen horum errorum agnoscere sustinent. Inter consilia<br />
ea enumerant etiam continuentiam Matt. 19.: 'Qui potest capere, capiat.'Katn.is.iif.<br />
30 Hae fuerunt horribiles tenebrae.<br />
In his tenebris atque errore fuit, ut dixi, Sanctus iUe Martyr lohannes<br />
Hus*; Sed ignis et sanguis hunc eius errorem purgavit, ut Augustinus de<br />
') „Contra mdlignum I. Eccii iudicium", 1519, ünsre Ausg. Bd. 2, 644, l3/f. „De<br />
votis tnonasticis", 15-21, Unsre Attsg. Bd. 8, 581, 19 ff'.<br />
^) Wander 4, 1339: Trüben 2.<br />
Vgl.Lutliers „etliche gabeln au3 Slefop", 2. Stück: SSom SIBoIff unb Semtin; Unsre Ausg.<br />
Bd. SO, 455. ') Vgl „
668 Enarratio capitis noni Esaiae. (1543/44.) 1546. (V. 5)<br />
Cypriano dicit: Confessio eiua pulcherrima de Christo hunc errorem de<br />
Anabaptismo absorpsit ' ; Sic et errorem S. lohannis Hus. Expedit autem<br />
V08 meminissc talium monstrorum, ut caveatis vobia utque gratias agatia<br />
Deo, quod inde liberati aumus, et ut habeatis, quod superbieiitibus et<br />
ferocientibus Papistia de aua Eccleaia opponere poasitis, quo modestiua j<br />
glorientur nee se ab omni culpa immunea eaae nihilque unquam in Christi<br />
Eccleaiam admisisse putent. Quid enim dicent, quo ore ae excusabunt,<br />
quo Dolore aceleratum atque impium errorem hunc tuebuntur, quod contra<br />
apertum Dei verbum duodecim Conailia Euangelii fecerunt? Quid, quaeao,<br />
putaverunt aliud esse Euangclium quam praecepta Mosi vere Thalmudica? lo<br />
iKott^. 6, >i f. Christus dicit: 'Audistis, quod dictum sit veteribus: Non occides. At<br />
ego dico vobia: Quiaquia irascitur fratri auo temere*, obnoxiua erit iudicio;<br />
Quicunque vero dixerit fratri suo: Racha, obnoxius erit Concilio; Quisquia<br />
autem dixerit: Fatue. obnoxius erit Gehennae ineendio.' Haec sane non<br />
Conailia aunt, aed praecepta, non consulit aic, ut liberum ait ea facere aut 15<br />
non facere, aed aerio praecipit, ut faciamus. Isti tamen male nati Theo-<br />
logi plane contrarium dicunt: Christum non loqui pracceptive, sed consi-<br />
liative aeu consilium dare et licere irasci ac posse hominem salvari otiam<br />
haec non aervantem; Ulis tantum haec praecipi aut conauli a Chriato, qui<br />
perfecti eaae atudent. so<br />
Similia docuerunt Thalmudiatae et Legiadoctorea, Scribae: Lex dicit;<br />
TOott4.5,2i'Non occidea.' Hie dixerunt: Occidea est verbum singularia numeri et<br />
aignificat unam personam. Quare, si tres vel plurea unum occidunt, illi<br />
non peccant Idque non est vetitum, Quia non acriptum est: Vos non occi-<br />
detia, Sed: Non occidea, quae vox uni duntaxat peraonae competit.' Nostri 3»<br />
luristae etiam tales fere sunt in gloasia suis Thalmudistae.* Sed ego ad-<br />
moneo, ne tales pergant eaae utque Christo cedant, cui oranea cedere debent<br />
et cuiua aoliua doctrinam magnifacere et adorare noa convenit et oportet.<br />
Porro, sicut in numeri singularitate Christi pracceptum acelerate cor-<br />
ruperunt Thalmudiatae et eluserunt, Sic et in interpretatione vocia occi- jo<br />
') De haptismo contra Dottalistai II, 6: etsi litterae tacent, merita clamant; si<br />
epistola non invenitur, Corona testatur; Migne 43, 130. ') Nur Erasmiis im NT<br />
tlxfj. temere; vgl. U. A. Bibel «, 539 z. St. ') Forfalicium Fidei, lib III.: de bello<br />
iudeorum contra fidei fortaliciuni, consideratio VIII.: de iudeorum ratuitatibun, II. paasub:<br />
contr.i lef^em iiature : si decem homiiies percutiunl uuum honiinom cum decom<br />
fustibus et occidunt eum, omnes sunt liberi. IJOer das hier ioh <strong>Luther</strong> .:itierle W'rik<br />
vgl. ttnten S. (iiO Ar\m. 3. ') <strong>Luther</strong> denkt vielleicht an eine Stclh tcie Cvdez Jii.ili-<br />
nianus VIII, 0, 3» (ed, P. Krüger S. 8iGf.): Imperator Consfantiuus ad Kvaprium<br />
QuamviB adulterii crimen int«r publica referatur, . . tamen . . proxiniis nece.snariisque<br />
piTHOiii« Boluromodo placel deferri copiam accusandi . . Sed<br />
pouiiiiu», ut crimen abolitionc, ai volueriut, compescaut . . Extraueoa<br />
et hin pcrsonis legem im-<br />
autem procul<br />
arceri ab accuHationc rcnsemus. Dergleicheti Krii\ihnungen sind mihi noch Eriniuriitujen<br />
Ltithers aua leinem juriMi»dien fitudium.<br />
:
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 669<br />
dendi. Tnterpretati sunt enim vocem oecidere esse manu propria confo-<br />
derc aut trucidare \ odium^ itaque ac proditiones non esse peccatum aut<br />
Heere odisse aut prodere aliquem. Sic Saul tradidit Davidem Philistaeis, '.Sam. 27, i<br />
nee tarnen putavit se contra legem Dei peccare; Christus per ludam pro-<br />
6 ditus. ludaei crucifixores Christi hanc culpam procul a se relegant in<br />
Actis, ubi ad Apostolos dicunt: 'Vos vultis 8angui-[3?g.g]nem istius indu- «(»n. s.as<br />
cere super nos% Quasi dicant: Nos non occidimus eum, sed Pilatus etc.<br />
Sic cum Petrus' obiecisset illis, quod Christum occidissent', negant a scsnp«. i3,28<br />
illum occisum, sed 'traditum Pontio Pilato'; Quia putabant se non occi-<br />
10 dere, cum procurarent quenquam occidi, nee aliud iudicabant esse oeci-<br />
dere, quam cum quis manu propria quempiam confoderet.<br />
Sic corruperunt Dei mandata, ut nostri Theologi Scholastici ex claris<br />
Christi praeceptis consilia fecerunt; De quibus admonitus a Lyra*, hie<br />
obiter addere aliquid et inculcare volui, ut impietatem huius Scholasticae<br />
15 doctrinae abominaremini. Christus disertis verbis clare dicit ac praecipit<br />
Omnibus piis, non consulit: 'Nisi iusticia vestra (inquit) abundaverit plus *'Jg_'^4/f("'<br />
quam scribarum' etc.; Item: 'Qui solvent unum ex mandatis hisce mini-<br />
mis' etc.; Item: 'Diligite inimicos vestros etc., Ut sitis Filii Patris vestri,<br />
qui est in coelis. Nam si dilexeritis eos, qui diligunt vos, quod praemium<br />
20 habetis? Nonne et publicani idem faciunt etc? Estote igitur vos perfecti,<br />
quemadmodum Pater vester, qui est in coelis, perfectus est.'<br />
An non haec satis clara sunt praecepta? Isti tamen belli homines<br />
docuerunt contra, scilicet posse salvari homines, etiamsi non sint perfecti,<br />
quia Christus non omnibus Hominibus illa praecepisset, sed tantum perfectis^,<br />
26 hoc est, monachis etc. Corte illa verba ad discipulos suos, hoc est, omnes<br />
credentes loquitur, quibus eos monet, ut iusticia ipsorum plus abundet<br />
quam Pharisaeorum et scribarum. qui putabant, ut dixi, se hoc praeceptum<br />
servare et iustos esse, si manu neminem occiderent. Non cogitabant<br />
hoc praecepto: 'Non occides' mandatum esse, ut non solum manu, sed et<br />
30 ore, Hngua et corde abstinerent a caede. Quare, cum Christus adhortatur<br />
suos debere esse perfectos, perstringit Pharisaeos et Thalmudistas, qui<br />
7 Quasi dicaut] Q. d. Text<br />
') So schon <strong>Luther</strong>s „Decem praecepta", 1518, Unsre Ausg. Bd. 1, 461, 17 ff. Forta-<br />
licium Ficlei, lib.'IU., cmiM. VIII., II. pass.: daiit licentiam occidendi sine aliqua pena,<br />
scilicet in canhedrin (d. i. sanhedrinj in capite, quod incipit: helluhen hayiui teraphim,<br />
ubi dicitur sie: si aliquis ligaverit manus et pedes socii sui et causa huius mortuus<br />
fuerit fame, über est ligator a morte. . . Et si proiicit eum in puteura, in quo est<br />
scala, et alius removet scalam: qui ipsum proiicit, über est. ') Vgl. „De votis<br />
monasticis": Dicens 'racha,' [Matth. 5, 22] non peccas, quia non occidisti; Unsre Ausg.<br />
Ed. 8, 636, 29 f. ') Das I olgende sind vielmehr Worte des Paulus. *) Oben<br />
S. 666, 36. ') Vgl. „De votis monasticis", 1521: Vulgo dant imperfeetionis, sibi per-<br />
fectionis statum ,• ün»re<br />
Ausg. Bd. 8, 684, 34/.
670 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.) 1546. (V. 5)<br />
distinxerunt praecepta in opus, in cor et in linguam Et dicunt non pec-<br />
cari odio, invidia et maledicentia contra praeceptum Non occides', sed<br />
tum, cum manum addis et ferro aut telo quempiam occidis. Sic pro libi-<br />
dine interpretantur mandata Domini.<br />
Idem faciunt in multis aliia. Nee pudet ip80s etiam a natura abhor- s<br />
rentia et execranda scelera suis glossematis sacrilegis probare. Legunt<br />
3. iKoir 30, 13 Rabini : Vir habet potestatem 'in concubitibus ' mulieris'. Quia vox 'con-<br />
cubitibus' est pluralis, hinc interpretantur homines isti impuri et nefandi<br />
maritos habere potestatem abutendi uxore secundum naturara et contra<br />
naturain.^ Quis ambigat lioc genus honiinum ab ipsis diabolis totos captos "o<br />
et agitatos esse, quos non puduit tarn horrenda scelera etiam scriptis com-<br />
mittcre. Velim denuo excudi Fortalicium Fidei', in quo similia bis plura<br />
congesta sunt. Item, sicut non putant peccari in quintum praeceptum.<br />
nisi quis manu occiderit. Ita et in sextum peccari negaverunt. si quis cum<br />
maritata aut alteriiis uxore concumbens petitam voluptatem non pcrci- is<br />
peret etc.* Sic et Theologi nostri seu Mataeologi'' potius, suaves homines,<br />
coeperunt docere fornicationem simplicem non esse peccatum. quia Tercn-<br />
tius dixit: Non est flagicium scortari adolescentcm." impiam, scelera-<br />
tam et pudendam atque execrandam vocom, approbare et excusare scor-<br />
ffpt.ss tationem a Spiritusancto aperte damnatam, qui clare pronunciat 'scorta- -o<br />
t«br. 18, itores non possessuros esse regnum Dei', Item: 'iudicandos a Domino' etc.<br />
') 'Z'3^. ') Fortalicium Fidei, lib. III., coimd. VIII., II. pasa.: dicunt<br />
in thalmuth in libro, qui clicitur: calla, quod iudeus habet licentiam ut«ndi cum<br />
uxore sua turpiter et innaturaliter, scilicet ante et retro, et dicit ibi liber: niadarym<br />
in capite, quod incipit: eilirrautarini, quod una mulier venit ante doctores conque-<br />
rendo se, quod vir eius uteretur ea contra u.sum naturalem, et ipsi responderunt:<br />
61ia, nihil possumua in hoc facere, quia lex dei dedit ei licentiam. Et dixit: Kt unde<br />
probatia? Responderunt: ex teztu, quod dicitur in levi. cap. jj: 'Ille, qui dormierit<br />
cum masculo coitu femineo, morte moriatur' f3. Mose '20, 13] ; videtur, quod, quia dicit<br />
in hebraico 'zazyas' (für "
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 671<br />
Haec sunt illa praeclara, scilicet Papatua Consilia, quibus scelera et<br />
flagicia nefanda stabiliverunt. Ego, cum occasionem mihi forte submini-<br />
strasset Lyrae erronea interpretatio diccndi de bis consiliis, obiter errorem<br />
hunc, ut dixi, indicare volui ad commonefaciendos vo.s, ut eum serio exe-<br />
5 cremini utque obturetis ora adversariorum, qui hunc horrendum et impium<br />
errorem in Ecclesiam invexerunt, nee tarnen errorem fateri aut culpam<br />
agnoscere sustinent, quamvis nihil habeant, quod rospondeant et quo se<br />
excusent aut horrendum hunc errorem tueantur. Per hanc doctrinam aub-<br />
latum est Euangelium cum lege et translatum ad Monachos, qui soli, si<br />
10 Deo placet, servare poterant Consilia. Sic crucifixerunt verbum Dei et<br />
sustulerunt de mundo Solem, Christum Salvatorem. Hoc scelus illis obiici<br />
debet, cum de illa sua impura perfectione gloriantur. Nee leve id scelus<br />
est, sed tarn atrox, tarn enorme flagicium, ut Turea gravius contra Christum<br />
non commiserit nee admittere possit utque Turca melior sit istis, qui hor-<br />
15 rendum hunc errorem de Consiliis invexerunt.<br />
NOn igitur 'Consiliarius' vocatur hie Christus, quod Consilia illa duodecim<br />
dederit, ut Lyra interpretatur toto coelo errans, sed vocatur Mira-<br />
bilia et Consiliarius propter consilia sua admiranda, optima, sublimia, prae-<br />
stantissima et praesentissima, quibus adest membris suis.<br />
20 Postquam enim homo admirabiliter est liberatus per verbum et bap-<br />
tismum a potestate Diaboli et factus Christianus (quod est admirabile opus<br />
Christi), statim sequuntur pugnae et luctae, ineidunt variae ac multiplices<br />
difficultates, vexamur multis tentationibus et aliquando talibus, quae lique-<br />
faciunt cor et sie exereent nos, ut vita etiam nobis sit acerba futura.<br />
25 Et bis difficultatibus ac tentationibus conflietantur vel maxime in<br />
publice ministerio Episcopi et Pastores. Hi coguntur onera gravissima<br />
in se suseipere; Hi saepe sie exagitantur et vexantur, ut non procul ab-<br />
sint a desperatione utque nihil usque in mundo supersit opis et consilii.<br />
Hie statim adest et eonsulit hie Consiliarius noster Christus.<br />
30 Surgunt Ariani, Pelagiani ae similes, perturbantes et coneutientes<br />
Ecclesiam tam horribiliter, ut videantur omnia casura. Sed Christus Con-<br />
siliarius hie vivit. Is adest Spiritussancti virtute eaque suos conservat,<br />
opem fert, per eundem subministrat sapientiam divinam, consilium prae-<br />
sentissimum, argumenta firmissima et invieta solutionesque robustissimaa<br />
35 contra omnes 'portas inferorum', sie ut confundantur haeretici et fanatici;!»i(ittD.i6,i8<br />
nee cessat Diabolum expellere, 'caput eins conterere' eumque deridendumi.woica.is<br />
praebere. Sic adest consilio suis Ecclesiamque suam servat, cum vel<br />
maxime periclitari et iam ruinam minari videtur.<br />
Sed privatae etiam tentationes non parum negocii nobis facessunt;<br />
40 de tentationibus Spiritus praeeipue loquor, diffidentia et desperatione, ubi<br />
tentantur pü usque ad mortem et infernum. Ubi his tentationibus con-<br />
flietamur, tum vel maxime opus est 'consilio et auxilio. Tum clamatur et
672 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543,44.] 1546. (V. .">)<br />
clamari debet. Nunc adsis. o Christe Consiliarie, praesenti consilio et<br />
auxilio tuo. Cum sie luctatnur, non destituit nos. sed adest Consiliarius;<br />
Ibi consulit Spiritussanctus vel per Fratrem vel per suggestionem Scrip-<br />
turae.<br />
Ego habui tentationes inenarrabiles, in quibue nulla creatura consu- *<br />
lere mihi potuit* Sed, destitutus humano omni consilio et auxilio, non<br />
tarnen destituebar ab hoc Consiliario, qui remedium invcnit in omnibus<br />
malis et in omnibus difficultatibus praesenti et mirabili consilio mihi<br />
adfuit.<br />
Sicut igitur, ut dixi, nomen prinium 'Admirabilis' pertinet ad fidem »o<br />
9. Bor. .M7 et 'novam Creaturam", qua officimur Christiani per Mirabilia ipsius, Ita<br />
hoc nomen Consiliarius" pertinet ad passiones et crucem, quae docet nos<br />
orarc, auxilium et consilium a Deo petere, lUa ipsa etiam crux docet nos,<br />
quod sit Consiliarius hie Puer aut quod solus ille consulere possit in<br />
*f. 16, 7 omnibus difficultatibus Sie Psalmus 16. ait: 'Benedicani Dominum, qui is<br />
tribuit mihi intellectiim'; Ebraice est: 'qui mihi consulit".^ Sic experientia<br />
discimus hunc soluni posse consulere: Et ubi consuluit nobis, benedieimus<br />
et laudamus eum exemplo Davidis.<br />
Tot tentationibus conflietatur homo per miracula Christi redemptus<br />
et regeneratus, ut impossibile sit eum subsistere posse, nisi novo subinde so<br />
consilio huius Consiliarii roboretur. Id posset nostris exemplis pulcher-<br />
rime declarari. Et ut de privatis nihil dicamus, — quibus, quam acerbis<br />
doloribus, quantis tentationibus, quantis curis animos nostros excarnificatos<br />
putas propter turbas et scandala a Sacramentariis, ab Anabaptistis ac seditiosis<br />
Rusticis in Ecclesia nostris temporibus excitata ! Sed consuluit nobis «<br />
hie quoque Consiliarius ille verus.<br />
Sic et omnibus temporibus Ecclesiae suae adfuit. Cum Arius,<br />
Pelagius et alii sie vexarent et turbarent Eeelesiam, ut omnia desperata<br />
et deplorata vidorentur. hie Dei Filius, Consiliarius ille unicus. mirabilia<br />
invenit Consilia, ut emergeret Ecclesia et liberarentur pii ex omnibus >o<br />
difficultatibus, cum ad ipsum clamarent eiusque consilium et auxilium<br />
expeterent.<br />
Sic ergo hoc nomen Consiliarius, ut dixi, pertinet ad afflictiones et<br />
crucem, quae docet nos orare et invocare Regem illum nostrum, con-<br />
silium et auxilium ab eo petere. Cum eo res redit, ut videantur omnia n<br />
deplorata, cum pericula et difticultates tantao nos circumsistunt, ut<br />
12 nomen Druckfehltrverteieknit; Text: nomine 37 Text: temporibus suis; suis<br />
'm DruckfehlerverzeiehnU getilgt<br />
') Vfil. lAdhers Ktmhäionrit, t5is, Unsre Atisp. Bd. 1, 557, .?.?//". ') ':^?';.<br />
IteitchUn: Decrevit, oojjitavit, conuulUitioue couclusit. Inde oonsiliariu.s. Luthrrbibel<br />
P». m, 7: 'pernlm haf.
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/41.] 1546. (V. 5) 673<br />
actum esse putctur, non tamcn desperetur, sed 'levemus oculos nostros spf. lüi, i<br />
ad montes', ut docet Psalmus, 'inde' consilium et 'auxilium veniet' nobis<br />
praesentissimum.<br />
Habeo multa exempla non solum publica, sed privata etiam huius<br />
5 oxperientiae. Res saepe eo mihi redierat, in tam arctum meae non semel<br />
coactae sunt copiae ', ut Comici verbis utar, tantis saepe angustiis sum<br />
circumventuB, ut iam actum esse viderctur, ut nullo consilio ac remedio<br />
subveniri et consuli rebus tam exulceratis posse videbatur, praestantissimum<br />
tarnen Consiliarius ille praestantissimus invenit Consilium.<br />
10 Habui tentationes, quales cogitavi neminem in terris habuisse, et<br />
disputavi cum D. Paulo (et adhuc delector eä disputatione), quid fuerit<br />
'axoXoyt, palus seu Stimulus' ille, quo crucifixus est, et 'colaphus, quo a. sfor. la, 7<br />
vapulavit a Diabolo'. Et fui aliquando tam superbus, ut putarim me cum<br />
eo posse hac de re disputare aut me tantundem tentationum tam gravium<br />
15 et multiplicium sustinuisse, quantum ipso sustinuit^ (quia stimulos et cola-<br />
phos eos putant fuisse tentationes desperationis). In tantis difficultatibus,<br />
tam gravibus tentationibus nullum usquam fuisset remedium ac consilium,<br />
nisi venisset Christus et aperuisset Biblia suoque verbo mihi consilio et<br />
solatio fuisset. Sic 'Deus' (sicut Paulus ait 2. Corin. 1.) 'consolatur nos ina. nor. i,3f.<br />
aü omni tribulatione nostra, ut possimus consolari eos, qui in affiictione sunt'.<br />
Appositissimum itaque nomen huius Pueri est hoc secundum nomen<br />
Consiliarius; est que nomen officiale et in hunc solum vere et proprio com-<br />
petit. Nemo enim praesentius et praestantius consilium suppeditare Eccle-<br />
siae potest in difficultatibus quantumvis gravibus quam hie Consiliarius.<br />
aß Saepe immerguntur Fideles in varias et in inextricabiles tentationes,<br />
ubi nuila videtur salus aut spes superesse, In his tamen angustiis non<br />
destituuntur a suo consiliario. Omnibus ille malis invenit remedium, prae-<br />
clarum suppeditat ubique consilium et 'facit una cum tentatione e'y.ßaaivi.sot.io.n<br />
seu eventum, quo possint suiferre'. Et adest, ne succumbant, sed ut ex<br />
30 Omnibus difficultatibus eluctentm* et gloriose liberati triumphent.<br />
Si id non faceret fides, quae per miracula illa est facta et excitata<br />
in homine, coneuteretur et succumberet. Quare invenit consilium in Omni-<br />
bus periculis et tentationibus et tam mirabile, ut liberatus dicat: Hoc non<br />
cogitassem futurum, hoc consilium non fuisset in mea aut ullius hominis<br />
35 sapientia. Hoc semper fateri cogimur, ubi consilium Dei experti sumus.<br />
Et ideo Dens sinit nos aliquando tam gravibus difficultatibus implicari et<br />
tantis tentationibus oppugnari, quibus nulla humana sapientia consuli ac<br />
mederi potest, ut ostendat suam sapientiam esse supra omnem sapientiam,<br />
astutiam, dolum ac potentiam etiam 'portarum infernalium'. Wottij.is.is<br />
') Terem, Heautontim. IV, 2, 2. *) Oben S. 672 Anm. 1. Vgl. dort besonders den<br />
pauUnisclien Eingang: „et ego novi hominem', wie 2. Kor. 12, 2.<br />
äutittxi ÜBerie. XL, 3 43
ß74 Enarratio capitis noni Esaiae. [1513/44.] 1546. (V. 5)<br />
Non est itaque, quod de auxilio aut consilio desperes in uUa diffi-<br />
cultate aut tentatione quantumvia gravi; Consiliarius vocari voluit; Ex re<br />
nomen habet et vult et potest solus consulere in omnibus afflictionibus,<br />
periculia et aerumnis.<br />
Nee est, quod cogites te solum pati talia, quae nemo alias sit passus. 5<br />
HPo<br />
Gerte Papa et Episcopi nihil patiuntur harum tentationum. qualibus<br />
pii vexantur. Habent fundamentum, quo nituntur, opes, potentiam, glo-<br />
riam. Et quia nullis gravibus ac veris tentationibus exercentur, ideo nee<br />
Consiliarii huius consilium et auxilium vere expetere posaunt etc. Quando<br />
igitur Deus subtrahit fundamentum nostrae sapientiae ac fiduciae cumque a<br />
sinit nos pendere inter coelum et terram, tunc vere discimus orare et ad<br />
Conailiarium hunc confugere, tunc clamamua: Ihesu Christe, Consiliarie<br />
Ecclesiae tuae, adiuva noa, fer opem etc.<br />
Et conailium Consiliarii huiua etiam cxperimur et experti sumus his<br />
temporibus aaepe etiam in corporalibua tentationibus. Quoties cogitave- su<br />
runt adveraarii nunc plus quam 20 annis nos prorsus opprimere, Sed<br />
omnia illorum consilia et conatua frustranci tamen fuorunt, beneficio Con-<br />
siliarii huius nostri hie nobia consulente et adveraariorum consilia ac moli-<br />
mina frangente.<br />
Sic experimur in omnibua difficultatibus et tentationibua tam privatia n<br />
quam publicia vere ease puerum et regem hunc, quod dicitur, hoc eat,<br />
verum 'conailiarium', — Quod aecundum eat nomen eiua.<br />
Nunc videamus et tertium nomen huius Infantis et Filii, quod est<br />
'El'.* Non iacto me Ebraeum, aed certum est hanc voccm EL originem<br />
etymologlcam habere a fortitudine, et significat Deuni ipsum, quando eat 3o<br />
nomen ut hie. Estque unum de decem Dei nominibus''; Ut Adonai, lehova,<br />
*l. «a, 3 Tetragrammaton sunt propria Dei nomina, Ita EL nusquam invenitur in<br />
singulari nisi de vero Deo, ut Psal. 42.: 'Si-[©fl- hjtivit anima mea ad<br />
wf. M,iEL', id est, Tortem' '. et Psal. 50.: 'Deus deorum Dominus locutus est.'*<br />
Sed tamen, aive 'fortia' appellative, sive 'Deus" dicas, vidotur aignificaro "<br />
proprium nomen Dei et redit in idem. Malim tamen exponi 'Deus', ctsi<br />
vocabulum Deus non exprimit appellationem fortitudinis. Nam nos hac<br />
17 ConiUiariae Text<br />
') ^K. /ifucAHn: DeuR et fort is. *) ütiDre Ausfl. Bd. 53, «Ofl, 21 ff. *) Rfiich-<br />
lin hier auch 'fortem',- <strong>Luther</strong>bibel alfr 'fflotl'. *) llenclilin tpie I.utlirr hier oben;<br />
<strong>Luther</strong>tÄbet nfier 'bft W«(!)liQf".
Enan-atio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1.'46. (V. 5) 675<br />
voce nihil aliud intelligirau8 quam ipsam divinitatem, quae est super omnia.<br />
Sed Ebraicum EL in singulari sie significat Deum, ut simul significet etymologiam<br />
originis, scilicet fortem. Et hacc fortitudo non est illa activa,<br />
de qua sequitur in voce 'Gibbor', sed substantiva': substantia, quae est sua<br />
5 natura: firmitas seu firmitudo, ut lapis 'solidus, firraus' dicitur, cui quia<br />
certo et tuto innititur. Ideo in translatione nostra Gennanica reddidimus<br />
frafft'. Quod enim in seipso non est debile et languidum, sed subsistens<br />
in sua soliditate et firmitudine, id apud Ebraeos illa voce dicitur. Et haec<br />
est proprio huius fortitudinis significatio Deus est ille fortis, id est ipsa<br />
10 substantiva firmitas et invicta ac stabilis soliditas.<br />
Quando ergo finita est tentatio, quando liberati sumus consilio huius<br />
infantis Consiliarii, quando, sicut Paulus dicit, 'factus est una cum tenta- i. norio. is<br />
tione successus seu eventus', tunc, inquam. est EL nobis, ut 'possimus<br />
sustinere', ibi simus 'Elim' ^, id est, Christus vere tum in nobis 'Deus' est<br />
15 naturali sua firmitate, qua roborat nos, sicut Paulus dicit: ut roborati, con-<br />
firmati et consolidati 'possimus sustinere' omnia mala etc.<br />
Cum fidem inserit per verbum et sacramenta, est Admirabilis; cum<br />
defendimur et liberamur consilio eius, est Consiliarius ; EL vero est, cum<br />
20<br />
nos reddit solides, firmos, fortes et certos,<br />
phoria'. Hinc videmus, quod tentationum<br />
sicut 'petram' plenosque 'plero- J"|'|JJ'jj'*'<br />
utilitas sit longe maxima Nam<br />
cum in tribulatione patientes sumus animumque adversus omnia mala ob-<br />
firmamus perseverantia, ex ea 'pacientia' sequitur 'probatio', hoc est, homoSRöm. 5,4<br />
probatus fit certus, firmus, ut nihil dubitet, non fluctuet, non vacillet;<br />
Ut non sit tristis et incertus, pavidus et anxius, sicut ante fuit in tenta-<br />
25 tionis paroxysmo, Sed plane fit et ipse 'EP, 'fortis', — Sed per Infantem<br />
hunc, qui roborat eum suo auxilio et consilio, ut perdurare et sustinere<br />
omnia mala possit.<br />
Paulus 2. Corinth. 12.: 'Datus est mihi', inquit, 'palus in carnem, 2 scr. la.Trt.<br />
angelus Satanae, qui me colaphizet', hoc est: Satan excarnificat, coquit,<br />
30 macerat, assat, divexat et discerpit me miserrime, — Significans his verbis<br />
longe gravissimas et durissimas fuisse has passiones seu tentationes, quibus<br />
est vexatus. Sed quid fit in his luctis et conflictibus? Expectat Consilia-<br />
rium: 'Ter', inquit, 'rogavi Dominum, Et dixit mihi: Sufficit tibi gratia mea;<br />
Virtus enim mea per infirmitatem perficitur.'<br />
35 Hoc est, quod hie dicit: eum esse 'EL', Quasi dicat: In hac tua in-<br />
firraitate, qua petis consilium, hanc do tibi consolationem: Sufficiat, quod<br />
es mihi dilectus Paulus, quod te amo, quod gratiam meam habes; Est et<br />
29 colaphizet, quasi dicat: hoc est Text; Druckfehlerverzeic'inis wie oben 33 mea<br />
nur als Kuaios am Ende der Seite<br />
') So sclum in den Scholien über Jesaja 1632134, Unsre Ausg. Bd. 25, 123, 28 f.<br />
') L/idlier meint: 'fortes', 'firitii'.<br />
43*<br />
J'
676 Enarratio capitis noni Esaiae. [154344.] 1546. (V. 5)<br />
utile tibi sie te colaphizari, ne extollaris; Infirmitas illa non cedet tibi in<br />
perniciem, non abiicieris a me ob id, quod pateris et crucifigeris, ob id<br />
non minus te diligo, ob id non periclitaturus es, non succumbes, — Sed<br />
per hanc infirmitatem tuam mea virtus perficitur, id est, in hac infirmitate<br />
tua fio 'EL", hie declaro me id esse, quod dicor, hie meam potentiam et .•<br />
virtutem exero et te hoc modo solidum et firnium reddo, ut subinde fias<br />
fortior et firmior.<br />
Ilaec sunt opera nostii Regis in sua Ecclesia: Mirabiliter iustificat et<br />
gubernat in fide; Deinde in tentationibus, quibus exerceri vult fideles, con-<br />
sulit, consolatur et liberat; Postea consolidat, roborat, confirmat ac per- i«<br />
ficiet consolidabitque et modicum passos fulciet, roborabit et stabiliet, (ut<br />
i.^jfttii.fi Petrus ait 1. Pet. 5.:) ut perseveremus usque in fineni. Sic tertium voca-<br />
bulum EL etiam ad officium Infantis proprio pertinet; Quanquam per-<br />
sona etiam per omnia significetur esse verus Deus.<br />
G i b b r.<br />
QUartum Nomen est 'Gibbor'.' Est autem 'Gibbor' proprie fortitudo<br />
illa bellica aut bellatrix, non substantiva*, sed activa, quae vires suas<br />
exerit, quae invadit hostes et omnia adversantia et resistentia diruit, vastat,<br />
perdit, cui resisti non potest etc.<br />
Est igitur Gibbor : potens aliquis bellator, egregius dux, invictus heros, ao<br />
Hercules et Achilles aliquis; Non substantiva aliqua fortitudine et virtute,<br />
quae in eo manent, sed quae prorumpit et impressionem facit, fugat, caedit<br />
ac prosternit, nunc hie, nunc ibi, magno numero hostilem exercitum, qui<br />
circumquaque omnia vastat etc.<br />
i.BJoieio.» Sic dicitur de Nimrod', quod fuerit 'robustus Venator', hoc est, tyran- »i<br />
aeoin. io,7nu8, qui circumquaque vastarit et subegerit eibi omnia. Sic 'Gibborim'<br />
vocantur fortes viri Davidis. Principes et duces exercitus.<br />
Breviter 'Gibbor': qui animo virili et magno praeditus est, qui virum<br />
se praestat, qui non solum sibi aut pro se robustus est, sed active, qui<br />
virtutem et vires suas exerit, qui magnifice se de hostibus suis ulcisci et jo<br />
illorum libidinem, conatus, ferociam atque petulantiam coliercere et refre-<br />
nare, iniuriam atque vim illatam aut intentatam fortiter depulsare potest.<br />
Talis Gibbor est Christus, hie Puer et rex noster, in Ecclesia : Ubi est<br />
piis Pele, locz et EL, ibi fit quoquc Gibbor, ein ifricgcr, fortissimus et<br />
invictus miles ac pugnator, Hercules et Achilles ; Pugnat cnim et gerit si<br />
bella contra partes adversarias, contra Haereticoe, contra Diabolos, contra<br />
Tyrannos et contra omnia vicia carnis, cum quibus quotidiana pugna<br />
ChristianiB est<br />
') -^«ai. •) Oben 8. G75, 4.<br />
,5
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1546. (V. 5) 677<br />
Nam etsi non cum haereticis dimico, ob id tarnen non in alta pace<br />
ago, aed 'sentio aliam legem rebcUantem legi mentis meae et captlvantem siom. 7, 23<br />
mo\ Ilic certe pugnandum est, et quidem acritcr. Non cnim est hoc<br />
bellum bellum dormitantium et ocioaorum et hominura non »ontientium<br />
5 legis officium, peccati et mortis terrorem, sed est bellum pugnantium<br />
contra dubitationem in fide, contra infirmitatem spei, contra 'ignita tola' epf). c, le<br />
Diaboli, contra astucias Haereticorum. Hae non sunt leves dimicationes<br />
aut contemnendae pugnae.<br />
Hie nobis pugnantibus adest Gibbor. Is per Spiritum suum in nobis<br />
10 pugnat pro nobis hostesque nostros fugat ac fundit etc. Est ergo rex et<br />
pugnator omnipotens.<br />
Et ut est longe maximus et potentissimus rex ac Gibbor. sie et<br />
hostes contra se habet non contemnendos, sed longe ferocissimos acerrimosque,<br />
nempe maxima et innumera Diabolorum, Haereticorum, malorum<br />
15 hominum, tyrannorum et persecutorum viciorumque nostrorum agmina.<br />
Porro 'non tantum contra carnem' in suis pugnat hie Puer et Filius, e?i). 6, 12<br />
sed etiam pugnat cum 'sapientia' mundi, 2. Corin. 10., et contra sapientiama «or. 10,5<br />
carnis nostrae, quae pugnat contra Spiritum, ut excutiat fidem, ut faciat<br />
stertentes et securos doctores, donec Satan eos opprimat. Contra eam<br />
20 carnis et Mundi sapientiam et reliquos Ecclesiae hostes pugnat hie Rex et<br />
Infantulus, idque facit non semel atque iterum, sed perpetuo ; A<br />
enim et semper eins nomen est Gibbor.<br />
Pater futuri seculi.<br />
principio<br />
QUintum nomen est 'Abiad'*, hoc est, 'pater aetemus' seu potius 'per-<br />
25 petuo Pater'.'* Particula Ebraea 'Ad'' non significat proprio 'aeternum',<br />
sed 'ultra ultra', germanis :<br />
'fort önb fort'. Ergo latine redderetur pro-<br />
prio: Perpetuo Pater. Sic autem vocat, ut significet regnum Christi non<br />
esse unius aetatis aut seculi, sed perpetuum et quod in aeternum sit dura-<br />
turum, ha3 itner fott bnb fort gefien toerbe.<br />
30 Est itaque hie Rex et Infans in hac vita 'perpetuo Pater', hoc est,<br />
semper generat et multiplicat Filios, non ut David, Salomon aut alius rex<br />
quispiam mundanus, qui generant annis plus minus viginti, quod est bre-<br />
vissimum tempus, post moriuntur. At noster hie rex talis est pater, qui<br />
generet non annos viginti, triginta aut centum, sed semper usque ad finem<br />
35 mundi.<br />
32 generant Druckfehlerverzeichnis; Text: generat<br />
>) -ir^as. ') Vgl. „Sic gpiftcl bei SPtop^cten 3cjaia, jo man in bet ß^tiftmeffe<br />
liefet", 1526: 'Smet SBatct", Unsre Ausg. Bd. 19, 159, 32. ') Bmchlin: Donec, usque,<br />
perpetuo, ultra.
678 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543,41.] 154 6. (V. 5)<br />
Et tales geuerat hie Pater Filios, qui aemper vivunt. Igitur regnuin<br />
eius aliud regnum est quam rerum corporalium et alia potestas quam<br />
terrena. Ab initio inundi habuit suos Filios, semper ab illo usque tem-<br />
pore usque ad finem mundi conservabitur Ecclesia. In novo Testamente<br />
quotidie baptizantur parvuli, nascuntur ex Euangelio credentes. Sic s<br />
generat hie Pater suos Filios per verbum et Spiritumsanctum ex Bap-<br />
tismo, Absolutione et Sacramento altaris. Et hi eius Filii non moriuntur;<br />
obdormiunt quidem in fide huius Infantis et Filii et a vermibus corro-<br />
duntur, non tarnen manebunt in morte, sed resurgent, congregabuntur ad<br />
populum electorum viventque in aeternum. lo<br />
ludaei somniant Messiam regem ut Salomonem, moriturum cum Filiis.^<br />
Et hinc etiam eorum borribilis coecitas sese prodit, quamque nihil in Pro-<br />
phetis intelligant. Vel ex hac voce Abiad intelligere possent aeternum<br />
regem fore, si non excoecati, indurati et prorsus in reprobum seusum tra-<br />
diti essent. Si autem Pater est futurus perpetuo, ergo semper manet is<br />
pater, semper generat Filios usque ad diem illum restitutionis omnium et<br />
Filii itidem eius, ut Pater, semper manebunt etc.<br />
Item cum regnum eius sit regnum libertatis, non servitutis^, non<br />
generat servos, quales generabat Moses sub lege, sed est ultra et extra<br />
Mom. e, n legem Pater, ac proinde eius Filii non servi sunt, sed liberi et 'haeredcs 20<br />
•ai. 3, jsDei ac cohaeredes' Regis et Infantis huius. Hinc dicit Paulus Gal. 3.:<br />
Igitur non est servus' etc.<br />
Sic 'Misrah' ' Regis nostri est regnum Filiorum et summae atque<br />
8. saetemae libertatis, quia 'iugum oneris, virgam humcri et sceptrum Exac-<br />
toris eonfregit'. Est ergo regnum seu dominium supra peccatum, mortem ss<br />
et inferos etc. Idque regnum durat in perpetuum. Etsi enim hie mori-<br />
untur, ut dixi, et ex hac vita corporibus migrant, qui ex hoc Patre nati<br />
sunt, 8U0 tarnen tempore resuscitabuntur a mortuis, ut vivant in aeternum<br />
et sint Filii et haeredes Dei ac cohaeredes Christi. Sic lohan. 11. dicit<br />
3oii. II. S5 Christus: 'Ego sum resurrectio et vita; qui credit in me, etiamsi mortuus jo<br />
fuerit, vivet' etc.<br />
Princeps pacis.<br />
HOc sextum Nomen est. Loquitur autem de pace, cuius non sit finis.<br />
Si enim pater perpetuus, si Filii perpetui et regnum perpetuum, ergo et<br />
pax perpetua sit oportet, Talis certe Rex non fuit Ezechias *, de quo »<br />
ludaci haec intelligunt, Tale non fuit eius regnum. Qualis enim fuit pax<br />
Bub Ezechia? Aut nulla aut admodum tenuis.' Quare de nuUo alio quam<br />
Pucro nobis nato et Christo rege intelligi potest, qui solus regnat in pace.<br />
4 aoTO Text<br />
') Oben S. 606 Anm. 1 utid ä; vgl. unten S. 681 Anm. S. ») Oben S. 668,6.<br />
') Oben S. «68, 9fl. •) Oben S. 600 Anm. 3 und hier Anm, S. •) Lyra tu
Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1540. (V. 6) (379<br />
Porro ubi manent mors, peccatum et lex, ibi non est pax a iugo<br />
oueris, virga humeri, a sceptro Exactoria. Haec animam et conscientiam<br />
non sinunt quiescere. Habet quidem mundus pacem, vivunt in summa<br />
securitate, laeticia et pace cai-nalcs et impü homines, sed omnia illorum<br />
» praesidia, quibus nituntur et fidiint. sunt incerta, caduca et momentanea.<br />
Hinc alt Hieb cap. 21.: 'Ducunt in bonis dies suos, et in puncto ad in-*'o'i>i. ••<br />
ferna descendunt.' Contra Populus huius Infantis et Filii fruetur constanti,<br />
beata et perpetua pace, quia Rex eius est Princeps pacis, et talis pacis,<br />
cuiua non erit finia etc.<br />
10 Observandum est autera in hoc loco et in omnibus locis Scripturae, ubi<br />
praedicitur regnum Christi aeternum et pacificum, quod et resurrectio<br />
mortuorum futura et vita quoque aeterna involvatur. Idque ex manifeata<br />
conaequentia ex his locis habetis. Nam ai est regnum eius regnum aeternae<br />
pacis et aeternae iuaticiae, Ergo a contrario peccatum, mora et lex ceasa-<br />
15 bunt mortuique in Christo, sepulti, a vermibus adesi et in pulverem redacti,<br />
resurgent. Hoc clare convincitur ex istia verbia: Pacis eius non erit finis.<br />
Ergo, qui sunt Filii huius perpetuo Patria, aeterni regni haeredes futuri<br />
sunt etc.<br />
Item mirabiliter iustificat, tentatos gubernat ac consulit ipsis, in fide<br />
20 eos consolidat et confirmat. Ergo resurgant oportet, quantumvis miser-<br />
rime occidantur, lanientur, urantur, discerpantur etc.<br />
Est regnum perpetuum, est regnum libertatis aut regnum liberum,<br />
sine peccato et sine morte. Ergo Filii regni etiam mortui vivent. Si vic-<br />
turi sunt, ergo resurgent.<br />
25 Hinc manifeata consequentia convincitur, quod mors, peccatum et lex<br />
debeant esse sublata, quodque 'Misrah' ibi esse debeat, libertas a peccato,<br />
a morte, a lege, ab inferno, a potestate Diaboli etc. Ergo non potest esse<br />
corporate regnum, quäle imaginantur excoecati ludaei.<br />
Haec sunt sex illa nomina Messiae, quae exprimunt eius officia et<br />
30 effectus in Ecclesia; quamvis etiam includant simul personam, Quia non<br />
posset hie rex facere illa officia, quae his sex nominibus exprimuntur,<br />
nisi esset verissimua Deua et divina peraona, quae eadem etiam verissimus<br />
est homo, Infans nobis natus ex virgine.<br />
Sic concludit Propheta in una peraona verum Deum et hominem,<br />
35 Regem gloriae, pacis, vitae ac iuaticiae aeternae; Item Redemptorem,<br />
cum iugum oneris confregerit etc., et resuscitatorem mortuorum, in fide<br />
suos aeterna gloria coronaturum.<br />
V. 6: hec littera non potest intelligi de ezechia, . . quia pax parum duravit sub eo,<br />
seil, per XV annos . ., quia manasses, filius eius, fuit pessimus . . et . . fuit in cap-<br />
tivitatem ductus, . . II. Paral. xxxiii. [2. Chron. 33, Iff.J.
680 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 6)<br />
V. 6 Ut multiplicetur Imperium et ad pacem sine fine.<br />
HAec sunt opera nati Pueri, regis aeterni. Regnum eius, quod est<br />
libertatis Regnum. multiplicabitur et magnificabitur per totum orbem ter-<br />
rarum, Ita, ut non in ludaea tantum delitescat. sed quam latissime in<br />
omnes nationes ac populos ad fines usque terrae propagetur. Hoc prae- i<br />
*i.a, sdixit et Psalmus secuudus: Postula a me, et dabo tibi gentes haeredi-<br />
tatem tuam et posseseionem tuam terminos terrae' etc.; Item Psalmus 72.:<br />
»i. 73. 8. 10 f. 'Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis<br />
terrarum. Reges Tharsis et Insulae munera Offerent, [Sog. i] reges Arabum<br />
et Saba dona adducent. Et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes lo<br />
i.iKoit 12, s gentes servient ei.' Idem testatur promissio Abrahae facta: 'In semine<br />
tuo benedicentur omnes cognationes terrae.'<br />
Non tantum ergo erit aeternum regnum, sed etiam latum et per<br />
totum orbem terrarum dispersum, hoc est, non solum ludaei sunt parti-<br />
cipes gloriae huius regni, sed et omnes Gentes per orbem terrarum di- is<br />
spersae, quae hunc Infantem et Filium agnoscunt sibi natum esse et datum.<br />
Estque confirmatio praeeedentium. Quasi dicat: Omnino resurgent mortui<br />
multi congregabunturque ad vitam illam aeternam, non solum ex ludaea,<br />
sed ex omnibus terminis totius mundi. Multiplicabitur enim hoc regnum<br />
in omnes gentes usque ad finem mundi. s»<br />
Hie quaestio est de Mem" ', quod nusquam clausum - invenitur in Biblia<br />
nisi in fine dictionis; Apertum ' obtinet vel medium vel principium dictionis.<br />
Hie vero in principio dictionis Clemarbeh')* clausum est contra naturam<br />
et grammaticam. ludaei exponunt ideo clausum esse, quod multiplicatio<br />
illa et libertas, ad quam post captivitatem Babilonicam redituri erant, ss<br />
abscondita fuerit per id tempus, quo captivitas durabat. Sed hoc non est<br />
3«. as, 11 verum, Quia leremias '70 annos' duraturam eam capti\itatem diserte prae-<br />
dixit.<br />
Alii exponunt de beata Virgine, Infantis matre, putantque hoc loco<br />
significatum esse, quod Infans hie nasciturus esset de matre clausa ', de ^<br />
incorrupta et virgine illibatae et intemeratae pudicitiac. Estque haec pia<br />
cogitatio et placet; Non reprobo; Est piorum ludaeorum* et nostrorum<br />
Ebraeorum.<br />
13 oognes Text 16 esse] est Text<br />
') o, D. ') n. *) o. ') naipli. Lyra :.St.: In hebreo habetur 'le-<br />
marbe', quod signi6cat: 'ad multiplicandam' ; et ponitur ibi littera 'ineni' clausa in<br />
medio dictionis contra naturam snam, quia semper ponitur in fine dictionis et nun-<br />
quani in medio nee in principio. ') Lyra, ForlneUuiuj <strong>von</strong> Anm. l: hoc ad denotandum,<br />
quod Chrixtu« . . natus fuil contra cursum nature de virgine clausa. •) <strong>Luther</strong><br />
denkt uxiIU an die beiden Rabbtnen in der Additio den liiirgetmii .^4 V. 5; Rabi .Mose»<br />
egyptius . . dicit, quod sex noniina . . sunt nomina pueri nati. Idcm teuet Rabi<br />
abenhazra.
Enarratio capitis noni Eaaiae. [1543/44.] 1516. (V. 6) 681<br />
Sed quid, si otiam ibi esset significatum, quod Christus dicit; 'Vobis SRntt. «, ii<br />
daturn est iiosse mysterium regni eoelorum', ut significet illatn horribilem<br />
clausuram, quod ludaei nunquam intellexerunt istam mirabilcm huius regni<br />
administrationem ? Quasi dicat: Erit mirabilis multiplicatlo, quae erit clausa<br />
!> ludaeis, quam non intelligent, quia prorsus est spiritualis! Cogitant enim<br />
et somniant temporale aiiquod regnum idque multiplicandum esse temporaliter.<br />
Ideo clausa est eis ista multiplicatio et regni Christi ratio. Haec<br />
horribilis clausura et coecitas ludaeorum per clausam in principio literam<br />
Mem significata esse mihi videtur.<br />
10 Hoc regnum futurum est in mundo, et tamen est spirituale et mysti-<br />
cum. Non multiplicabitur carnalitor, sed per verbum, per baptismum etc.<br />
Et populus huius Regis multiplicabitur et colligetur in regnum vitae, iusti-<br />
ciae et libertatis aeternae, non in regnum mortis, peccati et legis. De hoc<br />
mysterio Synagogae abscondito et Ecclesiae revelato, iuxta illud: 'Vobis '»'nt'.''' i'<br />
15 datum est nosse' etc., placet Mem clausuni exponi: Filii alieni, coeci Uli<br />
recutiti, sunt furiosi in suo sensu: Expetunt^ Chochab'^ et regnum corpo-i.'JJiofcäi,<br />
rale, et tale regnum imaginantur. Hac imaginatione et somnio de regno<br />
carnali impediuntur, ut Prophetam non intelligant. Sic 'visio Ulis est sicut^cf 29,11<br />
Über clausus', ut cap. 29. dicit Esaias: Coeci sunt, non vident. 'Velamenz.ftot. 3, 15<br />
20 positum est super cor eorum', 2. Cor. 3., ut non intelligant tam diserte,<br />
tarn explicate praedicta. Hoc proprio per Mem clausum puto signi-<br />
ficatum esse.<br />
Finis pacis nullus erit.<br />
Erit resurrectio mortuorum, erit regnum aetemum sine peccato, morte<br />
25 et lege, erimus Filii, erimus haeredes Dei et cohaeredes Christi, in aeternae<br />
beatitudinis gloria.<br />
Super solium David et super regnum eins, ut praeparet (vel:<br />
constituat) et confirmet (vel: sustentet) illud in iudicio et<br />
iusticia, ab hinc usque in aeternum etc.<br />
30 NOn futurum est regnum Angelorum, sed regnum inter homines,<br />
quales fuerunt, qui sub Davide erant. Sicut David rex fuit super semen<br />
Abrahae et Pilios Israel, ita hie Puer erit rex super homines mortales,<br />
qui nascuntur de Israel, de David et iis, qui eorum posteri sunt. Ergo<br />
Abraham, David etc. vivunt cum omnibus suis posteris. Etsi in sepulchris<br />
35 consumpti sunt, tarnen suo tempore ad aeternam illam vitam et gloriam<br />
resurrecturi sunt. Hoc de Israelitis dicit Propheta.<br />
Sed ubi manemus nos Gentes? Respondeo: Supra dixit Propheta:<br />
Multiplicasti gentem. Et hie dicit: Multiplicabitur Imperium eius et ubi-äs.<br />
») 3312. .Sßoit ben 3uben unb i^«n Sügen", 1643, Umre Ausg. Bd. 63, 496, 3 f.<br />
2<br />
"
682 Enairatio capitis noni Esaiae. (1543/44 ) 1546. (V. 6)<br />
que per totum orbem terrarum multiplicabitur. Ergo gentes cum ludaeia<br />
Jfl».3;congreganclae, ut passim in lesaia et omnibus Prophetia legitur.<br />
Moni. 15, 8 f. 'Christus', ut ait Apostolus Rom. 15., 'minister fuit circumcisionia<br />
propter veritatem Dei ad confirmandas promissiones patrum; Gentes<br />
autem', inquit, 'glorificent Deum pro misericordia'; Non enim habent per ;<br />
promissionem, ut posteritas patrum, quibus benedictio promissa est. Ob<br />
waiii). 1. 1 id Matthaeus incipit Euangclium suum sie: 'Liber generationis Ihesu<br />
Christi, Filii David, Filii Abrahae.' His facta est promissio. Ideoque<br />
manet Propheta in style promissionis dicitque: super solium David etc.<br />
Ergo Filii huius Regis sunt immortales et beati futuri. lo<br />
Sed no8 'Lemarbeh'', id est, 'multiplicatio' vocamur et coniungimur<br />
i.TOoie J3, isillis, iuxta illud Gen. 22.: 'In semine tue benedicentur cunctac cognationes<br />
*f. 2, s terrae' ; Item Psal. 2.; 'Pustula a me et dabo tibi Gentes haereditatem<br />
»i. 72, stuam' etc.; Item Psal: 72.: 'Dominabitur a mari usque ad mare', id est<br />
super omnes homines.<br />
Hactenus de Puello nobis nato et Filio illo nobis dato sit dictum.<br />
Agamus gratias pro inenarrabili mysterio nobis revelato rogemusquc eundem<br />
Puellum et Filium, ut secundum sua sex nomina noster in perpetuum<br />
pro sua infinita bonitate esse et manere dignetur. Amen."<br />
Deo Patri Filio et Spirituisancto sit laus et gloria in secula seculorum, ao<br />
Amen.<br />
') Oben S. 680, 24 und Anm. 4. ') <strong>Luther</strong> sehUeßt die Vorlesung bei Vers 6 nb<br />
de;« letzten Vers der Epistel dei Weiknachtstages , vyl. Unsre Ättsg. Bd. 17', äOO, 20;<br />
Bd. l'j, 131, Iff.<br />
'*
Enarratio 53. capitis Esaiae.<br />
[1544.] 1550.<br />
®ie atüeite unb le^te ber Heinen Sorlefungen Sutl^erä innev'^alb bev groBeii<br />
©eiicfiäborlefung ' befionbette Scfaja 53.'<br />
S)iefei .«?apitet toar bie gpiftet bc§ Karfreitags. 3fn bcr Praefatio, !öt. 3,<br />
fogt ßutl^er: Constitui . . caput qiiinquagesimiim tertium hoc tempore tractare, cum<br />
Sit praecipue deputatum ad hoc, ut recolamus passionem et resurrectionem Christi,<br />
unb: His ergo diebus passionis et recordationis eius volumus tractare.<br />
2)a§ 3a'^r 1544 läßt jirf) fd^on auS ber »el^anblung tion Sefaja 9 in bcr<br />
üoraufgegangenen gcftjeit erfcf)lieBen : beibe Sortefungen bitben ein innerlich au=<br />
fammenl^ongenbeg ©anje. StuSbrücEtic^ be^eid^net obenbrein bet 2itel* bie Enar-<br />
ratio a(§ collecta . . Anno<br />
1544.<br />
S)em<br />
iDort, S3I.<br />
SDrud tion 1550 liegt tüieber SRörerS 5Jod§f($rift jugrunbe. Sfm «or-<br />
A 2 ••, f)ei|t eS jttiar, bie 9lu§tegung fei a viris integris et verae pietatis<br />
summis cultoribus ex ipsius Sannti patris ore summa fide et diligentia excepta.<br />
^oä) fc§on nad^ allen biSl^erigen (Srfafirungen ^ bot OJörerS floüeg^cft aud^ l^ier<br />
ba§ 5JloteriaI für bie ^erauSgobe bar. S)aS ftetit aud) auäbrücEIid^ auf bem Sitcl<br />
cine§ 2eil§ ber Srucfe: per M. Georgium Rorarium.' ^ubem tierjeid^net ein Se=<br />
gifter tion Oiörerbänben in bem afcnoer Äobej Bos. q24' auf 581. 11»: Libelli in<br />
Octavo, qui in medio foliorum signati sunt, barunter mit bem SSud^ftaben ,6":<br />
, Enarratio <strong>Luther</strong>i in 53. cap. lesaiae«, unbatoar: „SI. 1 — 87". £iefe Ülac^fd^rift<br />
fetbft ifi leiber tiertoreu. 2Inmertungcn, bie unten ©. 685 f. ju bem ©efamttejt bei<br />
ÄalJitetä tior ber Enarratio gemotzt Werben, betonen ben aud^ fonft in SRörerg heften<br />
äu bcobadEitenbcu SortefungS» unb 9lac^fd§riftd^arafter.<br />
Der Herausgeber beä tiorliegenben SrudCeS ift laut bem ,Mense lanuario Anno<br />
1550" batierten SBorttort Stephanus Tucherus. er ttoHtc auigefprodtienermaBen<br />
mit bcr gSeröffenttid^ung ber frafttioHen SBorlefung ßutf|er§ ben ,Adiaphoristae« ent=<br />
gegentreten, tion bcncn c8 auf m. 8^ ^ei^t: „doctrinam Euangelii in tot suis<br />
') 06en ©. 595. =) fl5ftlin = flatoetQU, ÜJtattin Sut^et H, 588. b. Sd^ueett.3«etf=<br />
rtng« a. a. Q. S. 20. flalt)eTau = gIemcn q. a. O. ©. 294 5Rr. 595. ') Unten
634 Knarrstio 53. capitis Ekaiae. [1544.] 1550.<br />
INTERIM depravanl . . In scripto Begensi dicunt nolle se pugnare de voce 'Sola' . .;<br />
subiiciunt (St. AI") Ecclesias Anticliristo Romano ..... maiidatuni de proliibilione<br />
esus cainium . . comprobant". 2)iefe 9tufeerung blirft auf bic Söer'^anblungcn in<br />
'^e%au im Sluguft 1548 juvürf, bie ben Sliiftott 311 bcn beiben Sctpjigct 3nterim§<br />
gebitbct f)attcn.'<br />
2Ba§ bic ??ovIehing Sutfiet§ oubctangt, fo ift [ie, cbcnfo wie bie über Sefaja 9,<br />
Tcicf) an Erörterungen über ben f^ebräifc^en Urtcjt, üielfacft im Slnfc^lufe an bie<br />
Einführungen !ül)ra§ unb be8 't)ieroni)niug über bie 93er|tonen ber Translatio Clialdaira<br />
unb ber ©eptuaginto unb über bie aiitiqui unb moderni Rabbiiii. 'Dlan mufe barauS<br />
auf iprdparationen Üut^er^ ju feiner SJorlefung fd)Iie6cn, ton benen fit^ freiließ<br />
nidjtä erhalten t)at. 'Uli befonbere Duette ßut^erä tritt ba§ „Fortalicium Fidei'<br />
ftar! Ijeröor, bog bei Siefaja 9, oben >—<br />
286»; erlangen=granffurt : Exeg. opp. lat. XXIII (1861), 439-536. — S)eutfd):<br />
Seipiig 7 »1730), 369-414; SDatc^ ' 6 (1741), 1036—1173; 2Balc^ « ß (^1397)^<br />
638—733.<br />
') Sgl. 9Jl6aet = flan)eroii, !t'fl)tbud) ber Ätrtbcngc|(i)id)lc, 3. 9lufl., S. 158. ') Unfte<br />
9uig. !8b. 3 unb 4. !ügl. übrigen^ audj bic Ocueneuorlrfuug, Uu|r( )hi«g. IBb. 42—44.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [iri4l.) 1550. 68"<br />
[S9 B] ESAIAE CAP. Uli.<br />
Cce intelliget servus mens, exaltiibitur et elevabitiir et siiblimis erit cap. m. n<br />
valde. Sicut obstupuerunt super te multi, sie inglorius erit interv. i4<br />
viros aspectus eins et forma eius inter filios hominum. Iste agperget v. i.-)<br />
s Gentes multas, super ipsum continebunt Eeges os suum ; quia, quibus non<br />
est narratum de eo, viderunt, et qui non audierunt, contemplati sunt.<br />
Qiiis credidit auditui nostro ? et brachium doniini ciii revelatiim esticap b:!,i<br />
Et ascendet sicut virgultum coram eo et sicut radix de terra sitienti,v.2<br />
non est species ei neque deeor, et vidimus eiim, et non erat aspectus,<br />
10 et desyderavimus cum: Despectum et novissinium virorum, virumv. .={<br />
dolorum et scientem infirmitatem, et quasi absconditus vultus eius et<br />
despectus, unde nee reputavimus eum. Vere languores nostros ipse tulitv.4<br />
et dolores nostros ipse portavit, et nos putavimus eum quasi leprosum et<br />
percussum a Deo et humiliatum. Ipse autem vulneratus est propterv.B<br />
15 iniquitates nostras, attritus est propter scelera nostra, disciplina pacis<br />
nostrae super eum, et livore eius sanati sumus. Omnes nos quasi ovesv.r,<br />
erravimus, unusquisque in viam suam deelinavit, et posuit Dominus in<br />
eo iniquitatem omnium nostrum. Oblatus est, quia ipse voluit, et non v. 7<br />
aperuit os suum, sicut ovis ad occisionem ducetur, et quasi agnus coram<br />
2,> Die ersten drei Verse sind noch Jeaaja Kap. 52, IS— 15. <strong>Luther</strong> zieht sie stets<br />
schon zu Kap. 5ü und begründet das in der Jesajavorlesung <strong>von</strong> 1527—29: Hactenus descripsit<br />
Propheta Christi regnum . . In hoc autem capite principaliter de ipso capite regni et prin-<br />
cipe Ecelesiae agit, de Christo; Untre Ausg. Bd. 25, 325, 33 f. 3 Sicut] Urtext: 152X3.<br />
In der Vorlesung lautet der Text, unten z. St. : Propterea. <strong>Luther</strong> verknüpft dort den Vers<br />
frei mit seinen voranstehenden Ausführungen, — ganz üblicher Vorlesungscharakter und daher<br />
numitlelbare Nachschrift super te] Der in diesem Stück vorliegende Wortlaut ist der<br />
Vulgatatext, aber nicht der <strong>von</strong> Frobens Ausgabe 1509, die <strong>Luther</strong> zu benutzen pfiegle. In<br />
dieser heißt es hier: super eum. Urtext: ^^^5. Hiernach <strong>Luther</strong>übersetzung stets 'übet bit'<br />
ß viderunt] Vulg. 1509; videbunt. Urlext zwar liO , aber nach den vorangehenden futurischen<br />
Formen n?^ mid ^ISSp" übersetzt auch <strong>Luther</strong> hier: 'tteibetll metten' 7 credidit] In<br />
der Vorlesung utiten z. St.: credit; Lutliers eigene Rückäberselzung aus seiner Bibel : 'gloubt'.<br />
revelatum est] Vorlesung unten z. St.: revelabitur. Urtext: np^S;,' <strong>Luther</strong>bibel: 'tottb . .<br />
Offcnbatt'. In der Vorlesung freie Oedanhenverknüpfung <strong>Luther</strong>s: niemand 'glaubt', infolge-<br />
dessen wird niemandem 'offcnbatt toetbett' 8 Et ascendet] Vorlesung unten z. St.:<br />
Ascendet; Vorlesungscharakter: neuer Abschnitt virgultum coram eo] Vorlesung z.St.:<br />
virgultnni etc.; echter Nachschriftcharakter, wie oft in Eörers Kollegheft 9 vidimus<br />
eum, et non erat] Vorlesung z. St.: Vidimus eum etc.; wie eben lOjll novissimnm viro-<br />
rum, virum dolorum] Vorlesung z. St.: Vir dolorum et novissimus virorum; Vorlesungs-<br />
charakter, aus unmittelbarer Nachschrift in den Druck übernommen; ausführliche Textzitate<br />
in diesem entstammen dagegen dem hier oben stehenden Oesamttext der Vulgata
ggß Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544] 1550.<br />
V. 8 tondente se obmutescet et non aperiet os suum. De angustia et de iudicio<br />
sublatus est, generationem eius quis enarrabit! quia abscisus est de<br />
V. »terra viventium, propter sceliis populi mei peroiissi eiim. Et dabit impios<br />
pro sepultura et divitem pro morte sua, eo, quod iniquitatem non fecerit<br />
V. loneque dolus fuerit in ore eius. Et Dominus voluit conterere eum in i<br />
infirmitate; si posuerit pro peccato aniraam suam, videbit semen lonpaev.uvum<br />
et volimtas domini in manu eius dtrigetur. Pro eo, quod laboravit<br />
anima eius, videbit et saturabitur; in scientia sua iustificabit ipse iustus<br />
V. i2servus meus multos, et iniquitates eorum ipse portavit. Ideo dispertiam<br />
ei plurimos, et fortium dividet spolia, pro eo, quod tradidit in mortem lo<br />
animam suam et cum sceleratis reputatus est et ipse peccata multorum<br />
tulit et pro transgressoribus rogavit.<br />
[s9fl.B3] PRAEFATIO.<br />
' Tau Audemus Deum et Dominum nostrum lesum Christum, dum licet et<br />
j j tempus habemus ac possumus. Mundus enim plane contrarium facit, »<br />
plenissimus blasphemiis et liorribilibus scandalis atque abnegationibus<br />
salvatoris nostri, ita, ut Christus sit scandalosissimum fidei nostrae<br />
«ai>.s3,jobiectum. Ideo est et manet in abscondita et 'deformi specie' sua, ut<br />
inquit propheta. Fides igitur assidua saerarum litcrarum tractationc et<br />
»a». 53,ipia meditatione alenda et confirmanda est, ut iUud 'brachium Domini' 2u<br />
non amittamus nee deseramus, Quia in ipso omnis nostra salus posita<br />
est. Cur autem Papa, Turcae et ludei non credant in Christum, id relinquamus<br />
arcano consilio Dei. Nos vero ex toto peetore Deo gratias<br />
agamus, quod nos vocavit ad hanc lucem veritatis et Enangelii.<br />
Constitui autem caput quLuquagesimum tertium hoc tempore tractarc, »^<br />
cum Sit praecipue deputatum ad hoc, ut recolamus passionem et resurreclio-<br />
nein Christi ac ei gratias agamus pro inenarrabili ipsius dono. Satis<br />
mirum est, quod Esaias habuerit tantum huis quodque tam diserte ac<br />
proprie potuerit pingere, ac magis proprio etiam quam Euangelistae,<br />
mysteria de Christo, excepto uno Paulo, qui est Organum electum. Alias »<br />
3 propter scelus populi mei percussi eum] VorUsung z. St. zunilchat auch to aU Repro-<br />
duktion dei obigen Oeaamltextet ; danach nochmals J.ulhert eigene Sonderfatmng : propter<br />
traiiggressione» populi mei plaga eis im Anichluß an Urtext im
Enarratio 58. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 13) 687<br />
fere tota scriptiu-a non habet locum siinilem huic quinquagesimo tertio<br />
capiti. Esaias vocat Messiam illum gloriae Dominum, brachium Domini,<br />
Eegem, Sacerdotem, et tamen miserrimum, abiectissimum bominem,<br />
quo non Sit quisquam despectior in toto genere humano, et tarnen simul<br />
5 Deum in maiestate sua adorandum.<br />
lata praevidet Esaias omnia et non dubitat asserere illud brachium<br />
Dei alteram esse personam divinitatis et pontiflcem nostrum, simul<br />
verum hominem, qui victima factus satisfecerit pro nostris peccatis,<br />
redemerit nos a Sathanae potestate et donaverit vitam aeternam. Iste<br />
w est articulus fidei et confessionis nostrae praecipuus, a Paulo copiose<br />
tractatus. His ergo diebus passionis et recordationis eius volumus tractare<br />
utrunque, quod Christus sit Deus et Homo.<br />
ENARRiTlO CAPITIS ESAI.VE<br />
Prophetae quinquagesimi tertii, per Eeverendum patrem ac dominum<br />
15 D. Martinum <strong>Luther</strong>um.<br />
1 Otum<br />
illud Caput 53. non loquitur de ullo populo aut homine,<br />
sed proprie de capite ipso CHEISTO. Nam ex consequentia<br />
evidenter sequitur, quod nos oporteat 'conformes fleri imagini' mm. s, a9<br />
capitis nostri. Quod ergo Propheta loquitur de unica persona Christi,<br />
20 hoc etiam loquitur ipsum 'brachium Domini', nempe Dominus lesus, denap. 53, i<br />
25<br />
corporn suo, hoc est, Ecclesia. Ipse enim forma est, ad quam oportet<br />
Ecclesiam conformari.<br />
Nee debemus hie varias sententias comminisci, omnia sunt ad<br />
unicam hanc personam Christi referenda. Nullus enim,. nee Angelus nee<br />
Homo, est, qui vere dici joüssit brachium Domini et de quo ea dici possunt,<br />
quae hie Propheta vaticinatur de Christo, ut cum dicit: 'vulneratus est<br />
propter iniquitates nostras'. Item: 'Cuius livore sanati sumus'. Nee desatj. 53,<br />
Propheta ipso dici possunt. Ideo brachium Domini est unicus et solus<br />
naturalis filius Dei, Dominus noster lesus Christus, adorandus vera<br />
30 substantiali et essentiali divinitate cum Deo patre in aeternum. Primum<br />
pingit, qualis Sit futurus in ministerio et quid facturus sit in genere.<br />
Ecce, servus meus intelliget. cap.B2, la<br />
ID est, Messias hie futurus est servus Dei Patris, seu, ut Graeci<br />
verterunt, 'nal;'.^ 'Ebed'* Ebraice aliquando 'puer', aliquando 'servus'<br />
') Septuaginta. *) Urtext: "-iS?. Bemfdin fz'S nur: Servivit. lAitherhibel auch<br />
nur 'flned)t'. Aber Vulgata Ps. XVII, 1: 'puero'.<br />
5
G88 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 13)<br />
iM 18, 1 appellatur. Sic de Davide Psal. 18. : 'Psalmus Davidi servo' vel 'puero Dei'.<br />
lUa servitus autem non est peccati, carnis aut corporis, sed ministerii<br />
verbi, quod Christus missus est in ministerium verbi. Unde Paulus eum<br />
«am. 15, 8 appellat 'ministrum circumcisionis', hoc est, Praedicatorem, Doctorem<br />
populi ludaici, cui missus est, ut antea promissus erat. Sed ludaei non »<br />
expectant talem servum, ministrum seu Doctorem, qui regnet sine arrais,<br />
opibus, potentia, ghidio, pompa carnali, ideo hunc locum non interpretantur<br />
de filio Dei seu 'brachio Domini' Messia, sed de ipsis iam<br />
oppressis per Eomanos, perditis et traditis in captivitatem Eomanam,<br />
hocque faciunt horribili blasphemia nulloque in loco magis ac stultius lo<br />
delirant quam in hoc 53. capite.<br />
Verum Christus est et dieitur servus Dei, ideoque missus est a Patre,<br />
suscepit functionem servilem, id est, ministerialem in verbo, ut doceret<br />
et regeret solo verbo Dei electos filios Dei credentes, cui tarnen Deus<br />
addit semper Signa, ita ut Sit Signum verbi non Philosophiae rationalis, ii<br />
non sapientiae, non potentiae, non armorum, sed ser\ntus et ministerium<br />
administrandum per Christum, cui domino datum est verbum ex<br />
voluntate divina, quod neque Philosophia neque politia neque oecononiin<br />
(in quantum tales sunt) habet. Solus Filius Dei habet in Ecclesia sua.<br />
Ideo incipit statim scipsum dedarare, quid voluerit, cum dixit capite »<br />
«0» 63, 1 praecedenti 52.: 'Surge, induere fortitudine tua', quasi dicat: volo dicere<br />
de servo unico, cui nuUus alius similis comparandus, est enim Dominus<br />
gloriae et 'brachium Domini', et tarnen ille idem erit 'servus', hoc est:<br />
dicam de Doctore, concionatore, qui serviet Deo in ministerio praedicationis<br />
verbi; illud a me missum audietis. Sr »üirbt mein prebiger unnb «<br />
33ijd)Dff jein, quem misi cum verbo et ministerio, ut praedicet, coUigat,<br />
gubernet ac regat Ecclesiam, non armis, non gladio, non viribus ullis.<br />
Et intelliget.<br />
ABsolute seu Substantive, ut illi loquuntur. Ebraice 'Maskil'^, id<br />
est, Messias meus debet esse 'intellector' absolute, intelligit, prudenfer so<br />
Ion. II, J7agit; non 'bina' Vcrbon'*, ut Daniel cap. 12. de Antichrist« loquitur: 'ad<br />
raulieres non intelliget'.^ Propterea Esaias usus est hoc loco 'Sachal'' (non<br />
'Ijina' vel 'bon"), quod signiflcat animadvertere, curare, observare, hoc<br />
est proprie: flug jcin, utreleratur ad ministerium verbi; non dicit: Servus<br />
meus armabitur, pugnabit gladio, ostentabit Philosophiam et sapientiam n<br />
rationis; Sed Buum regnum erit verbale seu doctrinale, non aget in regno<br />
M bpto; b-'SC'c. RtticJtlin: prudenter fecit, intellexit; . . prudenter agebat. *) lia<br />
= ^3.0^2 ReucUin: Int«lligentia. ') r«i
Enarratio 53. capitis Esaiae. [liAi.] 1550. (Cap. 52, 13) , 689<br />
suo Ullis armis neque carnali sapientia. Sed totum, quod aget, id erit<br />
intellectus, doctrina, breviter ministerhim verbi.<br />
Prustra itaque expectatis aliud regnuna, quod sine verbo et extra<br />
verbum in sapientia mundi, potentia et armis carnalibus positum sit.<br />
s Tale non erit regnum aut regni talis forma, sed, cum venerit, incedet<br />
pauperneglectis rebus corporalibus, quas mundus tanti facit, ac relinquet<br />
pompas huius mundi regibus et monarchis.<br />
Huius regis officium erit docere: qui tradet intelligentiam seu prudentiam,<br />
hoc est, nihil aget sua administratione nisi prudenter, suum<br />
'0 rainisterium erit prudentia, doctrina de vita aeterna, quomodo debeamus<br />
consequi remissionem peccatorum, liberari a potestate Diaboli, a morte<br />
et ab Omnibus malis. (Sr ttJtrt mit eitel roei^^eit ümbgefjen ünb tuirbt<br />
gtojje ttici§I)eit, ben menfc^en Dnbcfannt, fürgeben, ut erudiat homines<br />
non pro hac vita, quomodo scilicet regi et quibus praesidiis sustentari<br />
•* haec vita debeat, quae iam Sunt ordinata. Gen. 12. Habet enim haeci.moicis.n<br />
vita doctrinas, leges, sapientes, doctos viros, legum latores, Philosophos<br />
etc. Hanc doctrinam, non opus est, ut Christus adferat. Est alius Doctor<br />
et magister Christus, Doctor et Praeceptor, ut Propheta loel inquit cap.<br />
2.: 'Dedit' te 'Doctorem' et praeceptorem in gentibus, id est, erit Doctor :(ori u, 33<br />
2'> iusticiae, salutis et vitae aeternae contra peccatum, mortem, Diabolum,<br />
infernum.<br />
Habes breviter officium personae: Messias, Filius Dei, brachium<br />
Domini erit Doctor, minister Dei in docendo, QVI INTELLIGIT Sub-<br />
stantive, absolute, id est, agit omnia, vit flant homines intelligentes, sa-<br />
2s pientes, ut Psalm. 2.: 'Et nunc, reges, intelligite'. Eegnum igitur Christi ipf. 2, lo<br />
consistit in intelligendo et erudiendo. Quicunque igitur sunt sapientes,<br />
docti et gloriosi in mundo, debent eum audire, ei credere et cedere.<br />
Porro autem Christus fuit etiam in personalibus seu politicis intelligentissimus.<br />
Verum Propheta loquitur de intelligentia ministerii. Omnia<br />
3« igitur, quae facit Christus, huc pertinent, ut agnoscatur intelligens esse<br />
et nos efficiamur intelligentes ab eo, ut alibi in Bsaia: 'Dabo filios doctos gti. 54,13<br />
a Domino', Et loan. 5.: 'Erimt omnes docti a Domino', Item alibi in3ose,45<br />
Esaia: 'Dedit mihi linguam eruditam'. 3cf.5o,4<br />
Hoc vult Propheta, cum dicit: Servus mens intelliget seu prudenter<br />
35 aget, quasi dicat: non sparget aurum vel argentum in populum, sed<br />
doctrinam, quia est doctor gentium; qui hunc regem non receperit aut<br />
alium corporalem regem et doctorem quaesierit, fiet ei ut ludeis. qui hunc<br />
contemptum ministrum abiecerunt. Ideo nihil iam habent intelligentiae<br />
de isto servo; Quia conclusum est, quod regmim Messiae erit verbi seu<br />
40 doctrinae regnum, non corporale. Qui igitur doctrinam eins non audierit,<br />
is non intelliget, quae misteria sint regni ipsius.<br />
Sed quomodo congruit, quod sequitur, ad praecodentia : 'Exaltabitur<br />
Sut^eriä SBetle. XL, 3 44
690 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 13)<br />
et elevabitur et erit sublimis valde' ! Dia videntur inter se pugnare. Quid<br />
faceret talis servus, qiü non spargit aurum et argentum inter populum,<br />
non congregat arma, non colligit exercitus, non subiieit sibi populos, nun<br />
regnat potentia, sapientia ? quid hie efflceret ? quomodo potest elevari,<br />
exaltari et sublimis fieri ! et tarnen dicit Propbeta : 'elevabitur'. Eespondeo : j<br />
per illud verbum, doctrinam et intelligentiam elevabitur Spiiitu.<br />
«JW. *.9 Hanc exaltationem Paulus Eph. 4. sie exponit: 'Quod, qui ascendit<br />
ad coelos, prius descenderit ad inferos et infimas terrae partes'. Sic<br />
elevatus est Christus. Sed quid haec corporalis elevatio nobis prodesset,<br />
si iste ascensus et exaltatio nobis esset ignota, sicut ludaeis, Turcis et lo<br />
Papistis 1 Quid prodest Christum pro sua persona exaltatum ad dexteram<br />
Patris, quanquam pra«requiratur lila personalis Christi exaltatio t<br />
Nisi enim haec intelligentia spargatur per ministerium et homines<br />
intelligant et credant Christum mortuum pro peccatis nostris descendisse<br />
ad inferos, tertia die resnrrexisse a mortuis et ad dexteram Dei patris is<br />
coUocatum, exaltatum, nihil prodest milii ipsius personalis exaltatio ut<br />
neque Papistis et Tiixcis, qui Christum blasphemant et confitentur se<br />
esse inimicos Christi, quem tarnen ipse Mahomet coUocat in aliquo honore,<br />
flngens se stare ad dexteram Dei, Christum ad sinistram^, Quo innuit<br />
cum vivere. Sed novus Turca appellat se inimicum Christi; Mahomet 20<br />
laudat eum, sed ut purum hominem.* Quare ista exaltatio non pertinet<br />
solum ad suae personae privatam exaltationem, quamvis haec praerequi-<br />
ratur, Sed maxime ad ipsam praedicationem, quia regnum Christi doctri-<br />
nale ministerii verbi est, quo exaltatur Deus, ut sunt multa illustria<br />
*!• '«. « testimonia in Psalmis, ut: 'exaltemus nomen eius', Item: 'exaltare n<br />
Vf.», 3 super coelos', Item: 'exaltatur nomen tuum in universa terra'.<br />
Bxaltare ergo personale sequitur illud doctrinale, quod est laudis<br />
et gloriae, ut res exaltata etiam celebretur. Ees est, quod resurrexit.<br />
Seil per Euangelium toti orbi praedicatur. Ibi laudat et confitetur eum<br />
orbis, quod sedeat ad dexteram Patris, pari divinitate et potentia, etiamei 30<br />
eum non videat. Eevera enim non videmus eum, tarnen exultamus,<br />
levamus eum verbo et confessione Fidei et credimus eum sedere ad<br />
jitbt. 7, 45 dexteram patris, ut 'interpellet pro nobis'.<br />
2.ii)cil.a,4 Sic exaltatio etiam ad nos pertinet, ut 2. Thess. 2. tonat et fulminat<br />
Apostolus contra Antichri.stnm : 'Elevatur super omnc, quod colitur et st<br />
dicitur Deus'. Ibi S. Paulus dicit Christum esse exaltatum et aequalem<br />
Deo, et tarnen Papa non tantum advcrsatur Christo, sed extollit se<br />
supra eum, non reipsa, quia supra Christum, Filium Dei, ut nee supra<br />
') Forlalicium Fidei, üb. IV., consid. V., ort. Vf.: Mahomet asserat ipsum (nämlich<br />
Christum) coUocutuni in prinio celo et ibi sedeutem in altiore sede quam iohannes<br />
liaptinta. ') Ff/rtaliciuin Fidei, lib. IV., consid. V., url. IL: Mahomet. ooncordaiis<br />
cum arriania et iudeia, dicit ihesum chriRtum puram creatnram.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 13) 691<br />
patrem, nihil potest exaltari et extolli, nee angelus, nee Diabolus. Sic<br />
et Daniel eap. 12. loquitur de Antichristo: 'Magnificabit et extollet sesan. n, a?<br />
supra Deos patrum suorum' etc.<br />
Est ergo exaltatio doctrinae, confessionis, fidei, quod, sicut revera,<br />
5 sedet ad dexteram patris ojmnipotentis, aequalis Deo. Ita in meo corde<br />
nihil altius debet sedere quam Chri.stu8 exaltatus supra omnia, hoc est,<br />
debeo credere 'Uli subiecta esse omnia', nihil doceatur, audiatur, dicaturi.sfor. is. v?<br />
supra et extra hunc Christum, sicut econtra Papa se extollit supra Christum<br />
in Omnibus Suis decreta- [S3g. C] libus, initio, medio et fine praeferens sua<br />
10 dogmata Christi doctrinae : cum<br />
praesideamus universaeCatholicaeEccle-<br />
siae^, quae verba sunt blasphema, sacrilega, ad versantia Christo, quibus<br />
Papa extollit se supra eum, quia haec est gloria solius Christi, scilicet:<br />
praesidere universae Ecclesiae, 'caput' esse, quod dominetur toti corpori,(5v6. i,s2<br />
solius Christi est.<br />
15 Sic Antichristus extulit se contemnendo et mutando praecepta<br />
Christi, liberando conscientias ab eis et regendo magis suam quam Christi<br />
obedientiam, imo dissolvendo omnia praecepta Dei. Ita enim rugit in<br />
Omnibus suis canonibus, ut dixi, et addit: qui se subtrahere volunt ab<br />
obedientia legum suarum, id eos facere periculo animarum suarum.^<br />
20 Ita damnat oranes animas Filii Dei sanguine redemptas et dicit omnes<br />
perituras, quae non obediunt per omnia mandatis suis, hoc est, extollere<br />
se et esse aequalem Deo.<br />
Non damnabor, Antichriste, propter tuas decretales non servatas,<br />
et tarnen credidimus nos peccare, si nudo digito caUcem consecratum<br />
2s attir.geremus. Item: Nos sumus caput cunctarum Ecclesiarum, quic-<br />
quid dixerimus hoc erit servandum. Ita initio, medio et fine est blasphemus<br />
in Deum, ita enim claudit: NuUi homini licet contradicere nostrae<br />
sanctioni.^ Grandia verba, quasi neglecta una decretali Papae non sit<br />
speranda Salus, ideo addit: Noverit se incurgurum indignationem omni-<br />
30 potentis Dei.<br />
Si reformandae essent decretales, profecto amputanda essent inte-<br />
stina caput et cauda. Certe pii discipuli iuris amantes Christi doctrinam,<br />
cum legunt Decretales, deberent perterrefleri, quia sunt merae et horri-<br />
biles blasphemiae et exaltationes supra Deum dictum.<br />
35 Est ergo duplex exaltatio Christi: personalis, qua ipse exaltatur<br />
et est caput nostrum, et realis, utraque vera. In persona sua exaltatus<br />
') Corp. iur. can., Extranag. loannif XXII., Tit. VII.: Sancta Romana atque<br />
universalis ecclesia, cui anctore Domino . . praesidemus. . . ') Etua Decr. 1.,<br />
dist. XL, c. XL: Quis nesciat . . id, quod . . Romanae ecclesiae traditum est . ., ab<br />
Omnibus debere servari ? ') Etica Corp. iur. can., Beer. I., dist. X., c. IV. : Constitutiones<br />
contra canones et decreta Praesulum Romanorum . . nullius sunt momenti.<br />
44*
692 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap 52, 13)<br />
et coUocatus est ad dexteram Patris. Altera realis, quod talis creditur,<br />
talem eum confitemiir, talem exaltamus ministerio verbi et confessione<br />
fldei. Et propter hoc secundum exaltare factum est primum, quia passio,<br />
resurrectio, gloriücatio, sessio ad dexteram Patris habet hanc finalem<br />
causam, ut agnoscamus et praedicemus eum esse talem. Personalis j<br />
enim eius exaltatio ideo facta est, ut talis agnosceretur, praedicaretur,<br />
cretleretur, eum talem confiteremur in nostram salutem, ut eius doctrina<br />
ostenderet nobis istam rem et sie ostensa et apprehensa per fidem salvi<br />
»Qp. 13, II fleremus, sicut infra sequitur: 'Notitia sui iustificabit serrus meus iustus<br />
multos', propter se enim nee natus nee mortuus est nee resurrexit, sed lo<br />
!Höm. 4,25ut Paulus ait Eom. 4.: 'Mortuus est propter peccata nostra et resurrexit<br />
siav.ss, «propter iustitiam nostram, ut infra etiam testatur Propheta: 'languores<br />
nostros ipse portavit'.<br />
Summa: exaltari, sublimem fieri Christum factum est semel in sua<br />
persona. Sed illa realis exaltatio non cessat, sed fit quotidie in aeternum. 15<br />
Et ista sua elevatione, qua agnoscimus, praedicamus, confitemur eum<br />
exaltatum, salvat nos in aeternum, ac beati tum erimus cognoscendo<br />
et videndo eum.<br />
Et quanquam Lnebriati quasi et satiati et pleni erimus hac oogni-<br />
tione, tamen nunquam satiari aut repleri istis coelestibus rebus poteri- ao<br />
I. ?!«tri 1, c. 18 mus, 'gaudebimus' et mirabinnir cum 'angelis' in perpetuum, I. Petri I.<br />
Meo ergo iudicio hie proprüssime et maxime intelligatur secunda exaltatio,<br />
quae fit per nos in Ecclesia per ministerium verbi, qua exaltatur Christus<br />
apud nos in salutem aeternam. De particulari sive personali exaltatione<br />
infra dicemus. a<br />
Eelinquo Haebreis discrimen trium vocabulorum exaltandi, quae<br />
non satis distincte et proprie definiri possunt. Primum 'Eom' * est altum,<br />
sublime, a quo 'Abraham' : 'pater altus', et tamen usurpatur etiam de al-<br />
«f 145, 1 tera exaltatione, ut Psal. : 'Exaltabo te. Domine, Deus meus, Eex',<br />
3t(.».i3f. id est, laudabo, glorificabo; 'Altitudo montium', Esai. 2., 'supra omnes so<br />
cedros altas', in quo loco Propheta multis vocabulis utitur, quae altitudinem<br />
signiflcant; sed fere omnes istao appellationes altitudinis sunt<br />
*l. 131,1 metaphorae signifleantes gloriam et superbiam, ut Psal. 131.: 'Non est<br />
exaltatum cor meum', ^d) gelje m(i)t Ijoc^ geteilt; opulentus est exaltatus,<br />
aber [)erlid)er ift§, quando aliquis est cum laude gloriosus, quando scilioet jj<br />
accedit altera exaltatio, ut laudetur, celebretur, praetlicetur ab homini-<br />
bus.<br />
Sit igitur hoc discrimen (ego tantum hoc modo imaginabor): Libanus<br />
est mons 'Eom', id est, 'altus*; supra hunc est aliquis collis, qui magis<br />
est 'exaltatus'; tertio imaginor Cedrum aliquani 'proceram' sou 'erectam' *u<br />
') Text: DTi'. lietichlin: Kxtulit, levavit, oxaltavit.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1.050. (Cap. 52, 13. 14. 15) 693<br />
supra collem. Sic dicitur de Dei Pilio. Sed committo ista grammatica<br />
Haebreis.<br />
Dicit ergo Propheta in persona patris, quod Messias, Domini brachium,<br />
erit pauperrimus minister, humillimus, nüiil habens praeter verbum<br />
» nee regnang nisi solo ministerio verbi. Hie nihil est cernere gloriosum,<br />
sublime, neqiie est 'exaltatum esse', sed infimum et 'abiectissimum'.S''»'-^''^<br />
Quid enim Doctor, si nihil habet praeter verbum ? Deinde egens, nudus,<br />
instabilis, 'non habens, ubi reclinet caput suum,', 'fex hominum', I. Cor. 4. ; fs"^l\l<br />
Psal. 22.: 'Ego autem vermis sum et non homo, opprobrium hominum Ci. ^s. v<br />
1« et abiectio plebis'. Quae haec est altitudo ? Item deprimimur, perse-<br />
cutionem patimur, occidimur, et tamen in oculis Domini sublimes sumus,<br />
exaltati, elevati etiam reipsa.<br />
Postea facit nomen nostrum magnum et gloriosum, exaltat nog<br />
confessione fidei, ut saltem hanc memoriam nostris posteris relinquamus<br />
>5 nos veros et fldeles pastores fuisse. Quid in hac vita erant Petrus, Paulus t<br />
'jiegii^'tj/tia xai xd^ag/ua, nihil siquidem vilius, abiectius, conculcatius ipsis. '. sot. 4. n<br />
Sic Christus ipse, et tamen in hac gervili gpecie incedens rex omnium<br />
regum est, iudicans et gubernans omnia. Sic est exaltatus reipsa et postea<br />
confessione et praedicatione.<br />
«• Nunc Apostoli sunt iudices et reges mundi et exaltati, propter<br />
quid t propter verbum, quod docuerunt, manebunt exaltati in aetemum<br />
nuUug iam rex est, qui, si daretur optio, non malit suam coronam, gloriam<br />
et potentiam deserere atque eligere et retinere Petri gloriam coram<br />
Deo, loquor de Christiano rege, non epicureo etc. Imo certe op-<br />
25 taret, ut ad 'scabellum pedum' ipsius sederet et ministraret iUi. Talei'l. no, i<br />
est regnum Christi. Siquidem propter nos factus est servus humanam<br />
naturam assumens, descendit ad infimas partes terrae et rursum ascendit<br />
reipsa, postea etiam confessione, praedicatione, laude, benedictione,<br />
gloria sempiterna : Primum ergo disce, qualis sit rex, ut intelUgas regnum<br />
3« eius non consistere in opibus, sapientia, potentia camali nee ulla re<br />
mundana, sed esse regnum eius verbale, doctrinale, spirituale, aeternum,<br />
quod liberet a potestate Diaboli, a peccato, a morte et ab omnibus malig.<br />
Propterea obstupuerunt super te multi, sie inglorius eritcap.52, u. is<br />
inter viros aspectus eius et forma eius inter filios hominum.<br />
35 Ipse asperget gentes multas, super ipgum continebunt<br />
reges es guum.<br />
DEgcripsit Doctorem et Regem illum, quod sit sublimis et elevatus<br />
in aetemum valde, qui administret verbo regnum; ut ergo coepit esse<br />
doctor, ita manet ipse solug, sicuti Matth. 23. ait: 'Nolite fleri magigtri, TOait^.23,8<br />
4 humilimus Text<br />
;
694 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 14)<br />
quiii unus est magister vester'. Nunc igitur describit etiam istius serui<br />
intelligentis vitam, cum dicit : 'Obstupescent multi' ; hoc proprio Propheta<br />
vaticinatus est de ludaeoriiin cocoitate.<br />
Inspice enim non solum passionem Christi, sed etiam actionem,<br />
miracula eius, an non tota eius conversatio est in summa humilitate, »<br />
paupertate et contemptu?<br />
Idee non agnoverunt eum esse Eegem aut Messiam. Ita Apostoli<br />
non iudicaverunt eum regnaturum per verbum, sed sperarunt eum 'resti-<br />
a(i8-i.«tuturum regnum Israel', Act. 1. Vident quidem gloriosa et magnifica facta,<br />
audiunt mirabiles eius actiones, et tarnen cogitant ista non esse gloriam i«<br />
regni ipsius. Sed sperant eum fore Dominum mundi, qui Eomanos con-<br />
culcabit et omneg gentes sibi subiiciet et faciet ipsos principes orbis<br />
terrarum et Dominos opum totius mundi.<br />
Quanto minus credebant Saducaei, pingues Epicuri de grege porci t<br />
!iJiatt^.ii.6ldeo dicit ipse: 'Beatus, qui non fuerit scandalizatus in me'. >»<br />
Ego pauper, 'abieetus', 'vermis', 'opprobrium hominis et abiectio<br />
moitts.joplebis', non habeo, ubi caput reclinem, ut Matth. 8.: 'Vulpes foveam<br />
habent' etc. Quid hoc est dicere! sunt ne haec verba Eegis: 'non habere,<br />
ubi caput reclinet' 1<br />
Ideo inquit Propheta : Multi, qui videbunt et audient te loquentem, *><br />
agentem, pacientem, aedentem etiam miracula, obstupescent super te<br />
et dicent: Qi ber reirbt^ md)t tf)un.<br />
Postea occiditur ignominiosissima morte et pendet inter latrones,<br />
Kfl«M6,64Sepelitur, triumphant Annas, Caiphas etc. Num hoc est regnum inchoare t<br />
i.^ktnj, 8 Impegit hie maior pars populi Israel in hunc 'lapidem offensionis'. '*<br />
Tune es rex noster, qui non habes locum, ubi caput redines T Ideo<br />
obstupescent, ßntfe^en jid); pudet eos huius Eegis, hoc est scandalum<br />
huius populi.<br />
Vsus est propheta valde significanti verbo 'Schamemu'.* 'Scham'<br />
Hon», "enim significat 'desolari', ut etiam ex Daniele patet: 'Cum videritis w<br />
a«f. 1, 7 abominationem desolationis'. Item lesa. I.: 'desolabuntur civitates'<br />
i.flön.s.euniversae. I. Eeg. 9.: 'Omnis, qui transicrit per eum, obstupescet'. Psal.<br />
*tob?7,'» 40. : 'Desolabuntur ob mercedem pudoris sui'." Hiob 17.: 'Obstupescent<br />
recti super hoc'.<br />
Hinc autem nomen habet, quando scilicet inspector vidct Hierusalem »•"<br />
incensam, 'desolatam', 'obstiipescit' et movet caput, inquiens: bijhi<br />
ein ftabt Sic ab obiecto trahitur significatio alToctus: inspector nauscat,<br />
caput movet, fielt \\(i) üngcbcrlicf), ji^et Jaioer, ruiitjclt uajcn trnb jtirn.<br />
M nocti. Retichlin: Perdidit, devaatavit, desolavit, deseruit. Die Htierten BibelsUUen<br />
nicM hei Jleuchlin, amdern eigetie Faralklen <strong>Luther</strong>s. ') Nach Urtext; Vulg.<br />
ändert.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544] 1550. (Cap. 52, 14) 695<br />
Sicut enim res apparet, ita gestus videntium exprimitur, quasi<br />
dicat: O Messia, multos desolabis, quia tu es desolatus, tua vita et actio-<br />
nes tales erunt, ut multi obstupescant et cogitent te nihil minus esse<br />
quam 'bracbium Domini'. »od. lm<br />
s Habere enim regnum est habere potentiam, opes, urbes, regiones,<br />
procereg, principes et praecipue habere tale regnum, quäle futurum<br />
erat Messiae in scriptura promissum, quod esset rex futiirus orbis terrarum,<br />
qualem et hodie expectant ludaei ut tunc^; ut sint domini et coUec- 3od. e, is<br />
tores auri, argenti et opum mundi et omnium rerum preciosarum, ut<br />
1" tum occidere possint omnes gentes et soli dominari.^<br />
Cum hoc non viderent in Christo, quam vis gloriosa miracula faceret,<br />
'moverunt capita' dicentes: ber lt)irbt§ nt(i)t tt)un. smart, ism<br />
Sicut ergo ipse miserrimus rex, quod ad externam speciem attinet,<br />
'vastatus', 'desolatus' ä, Sic inspicientes eum 'desolantur', id est: ftellen<br />
1» \i(S) ^enbtlid) bagegen.<br />
Hoc testatur Buangelica historia, quod rex iste intelligens in oculis<br />
populi sui fiierit tanquam desolatus et plane nihil. Sie I)al3en \iä) eben<br />
gegen i^tn gefielt, wie ef)r jid) gegen bem SReid^e geftelt {)at.<br />
Batio enim non intelligit eum, qui apparet pauperrimus et miserri-<br />
20 mus servus, esse Eegem.<br />
Apparuit pauper et afflictus non solum in passione, sed etiam in<br />
Omnibus actionibns suis, ita ut miracula eins impios nihil moverint; in<br />
admiratione tantum fuerunt apud pios, qui erant paucissimi; etiam<br />
apud Apostolos adhiic carnales parum efficiebant, nisi quod concipiebant<br />
ä5 spem futurae dominationis et regni, ut dicunt Act. I.: 'Num restitues sim- i. s<br />
regnum Israeli 1'<br />
Itaque tot eius miracula gloriosa quidem nihil aluerunt nisi spem<br />
liberationis corporalis a Servitute Eomana et dominii humani.<br />
Quid nunc sentirent de Christo illae feces novissimae ludeorum ?<br />
30 Cum praesente Christo Cayphas, Annas et alii sacerdotum principes<br />
audirent eum miracula facere, cogitabant esse aliquem pauperem<br />
Prophetam obsessum 'aDiabolo'. Offendebat enim eos, quod se opponeret »'"'• 3, za<br />
sacerdotibus, obiurgaret principes, damnaret cultum populi Dei.<br />
Ideo certi erant eum non esse ex Deo, sed blasphemum et seditiosum,<br />
35 certo ergo persuagi erant eum non esse Messiam.<br />
Ideo dicit Propheta hunc doctorem sessurum in sublimi, Eegem<br />
aeterni regni, autorem vitae et mortis. Sed quia regnum suiim admini-<br />
strat in hac servili spetie, quae nihil est ad regnum corporale, ideo multi<br />
') Fortalicium Fidei, lib. IlL, consid. VIII., passus VI.: ludei . ., qui usque nunc<br />
consistere iu uno non potuerunt termino, Verisimile est, quod quotidie fatuizando novos<br />
fingent terminos predicti adventus (messie). ') Lyra zu Kap. 53, 5: in adventu<br />
messie . . iudeos per eam mirabiliter exaltari. ") Vgl. S. 694 Anm. 1 Beuchlin.
696 Enari-atio 53. capitis Esaiae. [1544.) 1550. (Cap. 52, 14)<br />
turbabuntur et ofEendentur et distorto ac deformato vultu, obliquis<br />
oculis eum intuebuntur, id est, tristabuntur, offendentur, deformabunt<br />
vultum adversus istam doctrinam et intelligentiam, quae nihil minus<br />
promittit quam regnum, pompam, potentiam et gloriam carnalem.<br />
Hactenus de ludaeis. Multi, inquit, qui vident eum agentem, mira- »<br />
cula aedentem, patientem, dicent: Hie non est Eex, quia somniant<br />
Messiam futurum terrenum regem. Sed quare sie vultuantur, id est,<br />
offenduntur! Quare adeo despectus est? Quia, inquit Propheta, 'sie<br />
inglorius erit inter viros aspeetus eins'. Non enim, qui futuri sunt reges<br />
in mundo, sie adparere solent, non abiiciunt pecuniam, multo minus w<br />
vivunt in miseria ut Christus, qui non solum contemptus est, sed etiam<br />
8U08 ad eundem contemptum mundi invitat. darüber wirbt ein |ci)eu&^<br />
lic^e desolatio, vultuatio trerben, ita ut multi ofEendantur.<br />
Ideo ait Propheta: deformis, corruptus aspeetus eins 'et forma eius<br />
prae caeteris viris.' '*<br />
Porro autem Propheta non loquitur de personali forma Christi,<br />
quia fuit int«ger, sanissimi corporis, mundissimae carnis, sine peccato<br />
sjut a, M conceptus, ex illibata virgine natus est; Item Lucae 2.: 'crevit sapientia<br />
et gratia apud Deum et homines"; sed loquitur Propheta de forma po-<br />
litica et regia gubernatoris, qui debet fieri rex terrarum. »o<br />
Haec tarn absurda et offensiva sunt ut nihil supra, ^arumb loerben<br />
\\6) oiel baran ftofjen.<br />
Est itaque Christi regnum tale, qualis ipse rex est, non incedit in<br />
specie regis, ibi nulla maiestas, pompa aut potentia regis apparet, ut in<br />
aliiß ^ddetllr, sed ut vilissimus servus servorum incedit, quo non sit homo as<br />
in orbe terrarum despectior visus.<br />
""Sil"»" Num hoc est exaltari, 'intelligere', 'prospere procedere', Psal. 45. T<br />
notti).ii,i6 Sed, ut scriptura dicit: 'ex ore infantium et lactentium* fundat regnum<br />
«(. 8,.i.6guiLm etc., et Psal. 8.: 'Minuisti eum paulo minus ab angelis', id est,<br />
«ou^.i7,«(ierelictu8 est a Deo prae omnibus, ut restatur ista vox in cruce: 'Deus so<br />
meuB, quare me dereliquisti V<br />
Tantum abest a sua gloria et regno, ut etiam a Deo derelictus sit,<br />
non tantum ab hominibus, quis igitur hunc putabit regem esset et t^imen<br />
*»f.V,'6''8ublimis erit valde', ut idem Psalmus testatur: 'Constitiiisti eum super<br />
opera manuum tuarum, gloria et honore coronaeti eum', sed per in- ss<br />
telligentiam et fldem verbi.<br />
Loquitur igitur Propheta de scandalo, cum dioit : 'vultabuntur super te<br />
multi et offendentur, quia aspeetus tuus deformis', non congruit cum<br />
re^jno, imo nihil magis alienum est a regno quam iste aspeetus distortue<br />
tuus.<br />
Sed sicnt isti multi oftensi et desolati impegerunt, lapsi sunt et'non<br />
pervenenint ad regnum, quibus tarnen ut flliis promissum erat. — tarnen<br />
«0
Enarratio 53. capitis Esaiao. [1544.] 1550. (Cap. 52, 14. 15) 697<br />
ista forma serviis ille Dei et specie corrupta, morte sua, 'agperget gentes c*p- sa, i5<br />
multas', id est, loco ludaeorum, qui offendentur formis crucis Christi,<br />
non unus populus, sed multae gentes aspergentur, iuxta illud: 'In pro-3oij.i,ii<br />
pria venit et siii eum non receperunt', Item Act. 13.: 'Vos iudicatissiw. i3,46<br />
» vos indignos vita aeterna; Ecce convertimur ad gentes'.<br />
Amittit priorem partem de ludaeis, loco istorum acquirit non unam,<br />
sed plurimas gentes per totum orbem terrarum dispersas.<br />
Si vos non vultis, cum gaudio amplectentur hiinc regem gentes.<br />
Sic completur mirabili iiidicio Dei hoc verbum Christi: 'Ego inaoij. 9,39<br />
10 iudicium veni, ut videntes coeci fiant et coeci videant'.<br />
ludaei habent lucem, audiunt, vident Christum, sed, quia offen-<br />
duntiir misera eius spetle, excoecantur.<br />
Gentiles excoecati sunt, ilU verbum Dei amplectentes illuminati<br />
sunt et recepenmt Christum.<br />
15 Idem scribitur Esa. 6.: 'Vade, excoeca cor populi huius'. Quan-3ci.6,9f.<br />
tumvis ergo ludaei offendantur spetie deformi et scandalosa Christi,<br />
bac tarnen ipse spetie per verbum ac per os infantium faciet, constituet,<br />
stabiliet atque fundabit regnum suum et exaltabitur et erit subUmissimus<br />
per totum orbem terrarum.<br />
20 Sic Paulus I. Cor. I.: 'Praedicamus Christum ludaeis scandalum'i«ot. 1,231.<br />
et, ut aitEsaias: 'Schamam'^, 'desolatum', quem nee audire nee videre<br />
volunt, 'Gentibus stultitiam', vobis 'Dei virtutem et sapientiam'.<br />
ludaei scandalisati aversabantur Christum, ex videntibus coeci,<br />
surdi et stupidi facti, licet viderunt et audiverunt praesentem.<br />
25 [Sg. D] Ita ludaei, qui hodie sunt; tamen ad eundem modum, quo scan-<br />
dalizantur multi ludaei, multas gentes asperget.<br />
Haebraismus est in vocabulo aspergendi', cuius frequens usus est<br />
in lege Mosis a ritu expiationum et sacriflciorum sumptus, ut est aspersio<br />
sanguinis, aquae, item super caput aspersio pulveris in luctu.<br />
.10 In lege et Leviticis ritibus duplex usus erat aspersionis, scilicet<br />
sanguinis et aquae lustralis, quam nos vocamus Benedictam.<br />
Sacerdos enim ingrediebatur templum, tollebat de sanguine, spargebat<br />
coram tabernaculo. Sic Moses intincta purpura aspergebat populum et<br />
librum, Exod. 24. Item mentio fit sanguinis hircorum et taurorum saepe^.in'oirai.s<br />
35 in lege. Haec est legalis aspersio, quam usurpabant sacerdotes ante<br />
sanctiftcationem corporalem; postea, qui mundati erant, aspergebanturaffliofcau,!«».<br />
etiam sanguine.<br />
Usus ergo huius aspersionis fuit ad mortiflcationem et mundationem<br />
et remissionem peccatornm corporalem.<br />
40 Hoc verbo propheta hie utitur et transfert ad veram aspersionem<br />
*) B»\r. Oben S. 694 Anm. 1.
698 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 15)<br />
i. »ciri i, j Christi, Sicut petrus in sua Epistola interpretatur I. Petr. I.: Gentes,<br />
per orbem dispersae, vocatae sunt 'ad obedientiam et aspersionem<br />
«ttr.ij.sj.s4 sanguinis lesu Christi', et Haebr. 12.: "Accessistis ad montem Syon et<br />
ad aspersionem sanguinis lesu Christi melius loquentis quam Abel';<br />
quia sanguis Abel clamat vindictam, Sed lesu Christi super nos aspersus »<br />
remissionem peccatorum et vitam aeternam.<br />
Ista aspersiü fit ministerio verbi. Tingitur digitus sanguine Christi<br />
et spargitur ore super gentes per totum orbem terrarum dispersas, hoc<br />
modo :<br />
Crede in Cliristum crucifixiini et resuscitatum a mortc propter<br />
peccatum et iustitiam tuam, et remittuntur tibi peccata tua, ut I. loan. w<br />
i.3oft.i,7l. : 'Sanguis lesu Christi purgat nos ab omnibug peccatis'.<br />
Sic Spiritus per os infantium aspergit gentes, et, qui asperguntur,<br />
sunt sancti per remissionem peccatorum et peccatum ipsorum incipit<br />
purgari hoc sanguine, quo aspersi sunt, id est, hoc verbo de eins sanguine<br />
super nos proiecto, ut audiamus et credamus atque ita mundemur; hoc is<br />
est meritum Christi.<br />
Nam os infantium non facit haec magnalia, fundans regnum vitae,<br />
!.«or. i.s^iustitiae, destruens peccatum et mortem, sed 'virtus' Christi, qui ea<br />
impetravit suo sanguine, qui non est leve precium pro peccatis nostris<br />
effusus et per Spiritum Sanctum super nos sparsus verbo. üu<br />
Hoc modo, quo ludaei 'Schamemu', 'obstupescunt', vultuose ab-<br />
horrent, jperren jid)\ runzeln nafeu imb ftirn ad praesentem Christum,<br />
«ap.53,jqui apparet in scandalosa forma, moritur, crucifigitur et 'nullus decor'<br />
in illo apparet: effielet, ut 'aspergantur gentes multae', quae admittent<br />
hanc aspersionem et cum gaudio accipient verbum, quod nunquam k<br />
3c(. 65, 1 audierunt, iuxta illud Esaie. 65.: 'Quaesiverunt me, qui ante non inter-<br />
«flp.is, isrogarunt', et 53.: 'Quibus non narratum est de eo, viderunt'. So ifl<br />
box ^übcn meülen^ rooll gerod)en' unb bcfjet ongctocnbt.*<br />
Ita enim translatum regnum Christi ad gentes, quae veniunt sine<br />
ßua dignitate, meritis et iustitia legis ad hanc aspersionem, qua sal- so<br />
vantur.<br />
Imo, quod plus est, sie asperget gentes multas, ut otiam 'reges*<br />
se Christo subiiciant, quasi dicat: tam sublime et exaltatum erit eius<br />
regnum et hac aspersione sie procedet, ut etiam capita gentium, sub-<br />
»(. 8».a8limita8 miindi et, ut David ait,'excelsHni prae regibus terrae' et regna ss<br />
aliqua mnndi 'os claudent' et de suis viribus auf potentia nihil gloria-<br />
lumtur, dicentes: Non gloriamur in nostris regnis, iustitia, sapientia<br />
»1.103. Haut potentia, cum sumus 'pulvis et cinis, Christus vero est rex exal-<br />
tatuB super omnia.<br />
') = stemmen sich gegen, leisten Widerstand. «) = Trotzen. ') D. i. gerächt.<br />
) = begründel; sie müssen sich nun mit Hecht über die Annahme der Heiden ärgern.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 15) 699<br />
Quid fecit tibi rexf quibus armis te subiecit sibif Vbi est eius armatura,<br />
exercitus, potentia?<br />
Verbum, quod per os infantium aspergit, ita, ut ultro sese subiiciant<br />
ei, (luem Iiidaei, quibus promissus erat, 'noluerunt regnare super se', etsiuM'J."<br />
5 dicunt: Domine lesu Cliriste, miserere nostri; ego non sum rex, imo<br />
nihil sum respectu tui.<br />
ludaei volunt subiicere sibi reges terrae, econtra reges amplectentes<br />
verbum Christi dicunt: Non gloriamur de Corona et potentia nostra,<br />
sed in tuo Dominio gloriamur, quod tu solus potens, sanctus et altissi-<br />
10 mus es.<br />
Sic CHEistus exaltatur sine gloria mundana, sine gladio ac armis,<br />
tantum intelligentia et aspersione sanguinis, ut reges os claudant, se<br />
suaque omnia subiiciant et collocent 'ad scabellum pedum' Christi. --lüiio, i<br />
Quoniam, quibus non narratum est de eo, viderunt, et<br />
i» qui non audierunt, contemplati sunt.<br />
Sic fit, illi, qui audierunt (ludaei), aversantur eum. Sed oportet<br />
hunc regem et servum intelligentem exaltari, bie Qiiben meulen Onnb<br />
rüHeln \iä)^ gegen tf)m, nod)^ mufä er f)od) werben, quia est servus intelli-<br />
gens.<br />
20 Si vos ludaei non vultis eum complecti, quibus haec gratia prae-<br />
dicta, promissa et exhibita est, efflciam, ut illi, quibus non est promissa,<br />
qui non habuerunt verbum, patriarchas, prophetas, sed erant surdi,<br />
coeci et sine verbo, habeant, aiidiant et videant cum summo cordig gaudio<br />
et dicant: Nos libeuter volumus esse vilissimi, tantum, ut simus populus<br />
»s DBI, participes huiug regis et servi intelligentis.<br />
Ita, 'quibus non est narratum', qui nullam spem habuerunt de illo<br />
rege aut intelligentia et sublimitate eius, verbum amplectuntur.<br />
Contra ludaei somniant regnum Messiae futurum corporale, gentes<br />
vero audiunt intelligentem serviim hunc et obediunt ei. Hinc Paulus<br />
30 Act. 13. inquit: 'Convertimur ad gentes, cum reiicitis verbum salutis.'sips- 13,10<br />
Hoc de principio huius capitis: Gentes intelligent, animadvertent,<br />
non dicent: 'Schamemu', sed admirabimtur. ludaei habuerunt prophetias<br />
ab initio mundi, quibus Christus eis promittebatur, habuerunt prophetas,<br />
apostolos, testimonia patriarcharum, tamen ea omnia eis nihil pro-<br />
3» fuerunt; nihilominus oportet exaltari hunc regem apud gentes, quae<br />
cum gaudio siiscipient eum, laudabunt et gratias agent, videbunt, quae<br />
non viderunt, andient, quae non audierunt, et dicent: quis unquam<br />
613, 10 f.<br />
17 axaltari Text<br />
1) = sie begehren auf; vgl. „ Vom Sehern Hamphoras*, 1543, Unsre Ausg. Bd. 53,<br />
') = dennoch.
700 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 53 V. 1)<br />
credidisset ludaeos habuisse tot testimonia patriarcharum, prophetaruni,<br />
promissionum, et tarnen hunc regem noluerunt.<br />
Gentes econtra animadvertent, nemen j^n mit freüben unb non<br />
^ergen an.<br />
Ita clare praedictum est, quod Christus propter scandalum crucis »<br />
aufferetur cum regno suo a ludaeis et dabitur gentibus, quae nihil audie-<br />
runt de promissionibus et Christo.<br />
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 701<br />
legi nostrae, et 'brachium', 'quo educti sumus ex Aegipto', cui revelatums. to»!' «. 3<<br />
est?<br />
Sed videmus prophetam loqui de persona, quae est spreta, oontempta<br />
ac abieeta et tarnen asperget populos, et quidem eos, quibns<br />
1 non est narratum. 6ä gefjet aUe§ in una consequentia et cohoerentia.<br />
Et hinc attexit hoc ipsum: quis eorum credet? qui andient illud<br />
aiidibile brachium Domini, quod praedicatur et revelatur.<br />
Quantumvis enim sit revelatum et praedicatum, tarnen non credent,<br />
ut sol in oculos coeci impingens, ut ille sentiat etiam calorem, et omnibua<br />
10 lucens, tarnen in coecum incurrit ve)ut in parietem, quem tarnen non<br />
15<br />
transit; hoc est, quod Paulus dicit 2. Cor. 3.: 'Excoecat Deus seculiasor. 4,4<br />
huius corda' etc., ut et Esaias 6.: 'Excoeca cor populi huius, ut videntes 3f(. e, lu<br />
non videant'.<br />
Idem hodie papistis usu venit: etiam si lux Euangelii et veritas<br />
verbi Del tarn clare iam proponatur, ut omnes mulieres et pueri intelli-<br />
gant, tarnen illi in tenebris, excoecationibus et scandalis proraus suffo-<br />
cati sunt.<br />
Hoc scriptura vocat indurari, excoecari, ut non videant fulgorem<br />
lucis Euangelii.<br />
20 Ministerio quidem satis revelatur et declaratur, sed per incredulitatem<br />
non curatur hoc brachium. Ille servus DEI, quem hie Esaias<br />
appellat: 'Servus meus erit', est brachium Domini. «ap. ss, is<br />
Haec duo coniunge: 'Brachium Domini' est 'servus Domini', ista<br />
enim non intrant in corda ludaeorum, qui satis süperbe contra noa<br />
36 gloriantur.<br />
Vos Christiani, inquiunt, dicitis vestrum Messiam esse verum Deum,<br />
Esaias autem vocat eum 'servum'; qualis est iste Messias f<br />
Imo asseveratis verum Deum, creatorem coeli et terrae, esse serviim<br />
Dei, 'maledictum' a DEO, plagis affectum, percussum a DOMino,®ar.3, is<br />
30 cruflxum etc. Si Deus est, non potest esse servus, si est servus, Deus<br />
esse non potest, praesertim tarn despectus et vilis usque ad ima tartara.<br />
Hie creavit angelos et 'omnia'; num is poterit mori, descendere ad 3»^. 1,3<br />
inferos, ut vos docetis et creditist<br />
Quam inflexibiles et incorrigibiles sunt in hoc loco ludaei, putant<br />
35 se certissime habere veritatem. Sed mandatum habemus: 'scrutamini 3„q. 5, ,9<br />
scripturas, quia ipsae testantur de me', loan. 5.<br />
Utrumque verum est: verus DEÜS, brachium Domini, et tarnen<br />
servus miserrimus;<br />
Quia Messias est ex semine Davidis, lacob, Abraham. Non potest<br />
40 autem esse proles aut semen Davidis, nisi de semine et carne natus.<br />
20 declararar Text
702 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1)<br />
Sic certe scriptum est cum esse semen Davidis, Abraham, Eom. I.,<br />
^J',-,J;f'jMath. 1.: 'qui natus est ex semine David secundum carnem, sed, tamen<br />
(lefinitus DEI filius per Spiritum sanctum'; semen Davidis, setl tamen<br />
DEI filius:<br />
Davidis quidem in infirmitate et humilitate carnis, Dei vero in 5<br />
«0111.1,4 virtute, sie 'declaratur per Spiritum Sanctum post resurrectioncm<br />
suani.' nie cruciflxus filius Davidis et miserum semen est Bracliium<br />
Domini, de quo praedixit hactenus propheta eum futurum esse despectissimum.<br />
Hoc praedixerunt omnes prophetae clarissimis verbis, sed detuit, lo<br />
qui explicaret, quod per Spiritum Sanctum oportuit fieri et dioi. Haec<br />
paucissimi intellexerunt in veteri testamento, quasi in occulto, postea<br />
eopiosissime declaratur effusione Spiritus Sancti in die pentecostes,<br />
«Dp.s, ncum 'loquebantur variis Unguis' piscatores 'magnalia Dei', etc.<br />
Mira igitur locutio est 'bracliium Domini' et 'servus', id est, filius ,5<br />
Dei Messias est sublimis, exaltatus, non tantum in cruce a terra, sed<br />
sedet ad dexteram DEI, aeterni patris, sie, ut Sit ipsum Bracliium Do-<br />
mini et dextera Dei, per quam Dens omnia fecit ac facit potenter, eduxit<br />
2.wofe le, 15 filios Israel ex AEgipto, cibavit 'manna in deserto' 40 annis Israelitas.<br />
Haec est sapientia Christianorum, Qui habent Spii-itum Sanctum, ;;o<br />
ut illud incredibile credant: scilicet quod idem sit miserrimus filius David<br />
et gloriosus rex, Deus in excelsis; quod Messias pendens et moriens in<br />
cruce subiicitur omnibus daemonibus, imo quod est extremae deiectionis,<br />
inter omnia peccata mundi nuUum est, quod non factum est suum,<br />
quod in se non derivat, sustentat et portat, et tamen ille portans omnia jj<br />
Möin. », 5 peccata est verum 'brachium Domii;i' ac Deus gloriosus et 'benedictus<br />
in secula'.<br />
Quomodo ista ludaei intelligerent ? offenduntur in coniunctione<br />
naturarum; est audibile: quod flde accipitur, impossibile est creditu<br />
rationi humanae. so<br />
Quomodo enim potest esse servus et, ut canitur, gigas substantiae<br />
geminae^ in una persona duarum naturarum T<br />
i'iif.w.M Haec diligenter ineulcanda et credenda sunt, cum 'aperitur «crip-<br />
tura', alias enim nemo cogitet unquam, quod possit intrare in penetralia<br />
et sccreta scripturae exchiso illo Brachio Domini, inoarnato Deo. Con- 35<br />
stituto autem, quod Dei filius et Davidis sit unus, non duo fil'i, tota<br />
Bcriptura patet, quia de uno tantum loquitur. Ergo quatenus est natu-<br />
ralis filius Davidis secundum naturam liane assumptani. vocatnr tota<br />
persona 'servus'; non sunt distrahendae personae, ut Nestorius boc<br />
modo tumultuatur: ludaei, inquit, non crucifixerunt filium Dei, s«! „<br />
•) Im ffymnjM Veni, redemptor gentium; ly;'. ''»!•'•
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 703<br />
Mariae.^ Sic voluerunt honorare et glorificare gloriosam personam filü<br />
Dei, ne subücerent eam cruci et passioni.<br />
Verum ibi duae personae constituimtur, quod est impiiim et haereticum.<br />
Non enim divideuda et distrahenda est persona filü Dei et Davidis.<br />
5 Sed debemus credere et conflteri, quod illae duae naturae sunt unus<br />
filius, quia sunt iani unitae unione hypostatica, quandoquidem recte<br />
deflnitum est in eoneilio Chalcedonensi, ut vocetur Maria -Oeozdico?,<br />
id est, mater pariens Deum, non mater filü Davidis excludendo Deum,<br />
sed Deipara, &eox6xo?.'^<br />
10 Obiieiunt autem ludaei : Quomodo potest nasci ex Deo ? ^<br />
Eespondeo, angelus praedixit, et ita factum est. Ergo ludaei non<br />
crucifixerunt filium Davidis, sed cruciflgendo filium Mariae etiam filium<br />
Dei crucifixerunt.<br />
Est ergo vere unus fllius, quia est una persona, ut Angelus Luc. 1.<br />
15 Dicit: 'quod nascitur ex te (muliere, scilicet virgine), filius altissimi a«M. ss<br />
vocabitur'. Tuus quidem filius erit, nascetur enim ex te, concipies et<br />
paries eum tuo utero, sed iste filius tuus sive 'hoc ipsum, quod ex te<br />
natum est', vocabitur filius altissimi.<br />
Sic. 1. Corinth. 2.: 'Si cognovissent DOMIIfum gloriae, non cruci- isor. 2,s<br />
20 flxissent'. Paulus clare alt non filium Mariae aut Davidis crucifixum<br />
tantum, sed Dominum gloriae, id est. Dominum gloriosum. Et ad Ebre. 6.:<br />
'crucifigentes filium Dei'. fcbt.e.e<br />
Ergo cayeamus Nestoriana et Swenckfeldiana* deliria, quae personam<br />
distrahunt et faciunt duos filios, et teneamus firmiter non esse duo«»<br />
25 filios, sed unum filium.<br />
Eundem filium, quem mater filium vocat, hunc Deus pater etiam<br />
secundum suam substantiam vocat filium suum estque Maria mater filü.<br />
Eeüciendus igitur et explodendus est error Nestorü et aliorum.<br />
Porro autem patres hoc communicationem idiomatum appellarunt,<br />
30 quod communicet suas proprietates utraque natura illi personae, quae<br />
est fllius Dei:<br />
1) Cassiodor, Eist, trip., lib. XU., cap. IV.: Erat cum eo (Nestorio) Anastasi us<br />
presbyter . . Aliquaudo . . coram ecclesia Anastasius docens, ait: 'Dei genetrieem'<br />
Mariam nuUus appellet. Maria enim homo fuit, et Deum ab homine generari nimis<br />
impossibile est . . Porro Nestorius dicit: Noli gloriari, ludaea; non crucifixisti Deum.<br />
Migne 69, 1205f. Vgl TL A. lisehreden 5, 583, 28 und 31 Nr. 6291. ») Vgl. Cassiodor,<br />
Hisf. trip., lib. XII., cap. V. : De Ephesino concüio. — eognoscens Nestorius contentionem<br />
ad quandam perniciem pervenisse, 'Dei Genitricem' Mariam vocabat, dicens: Dicatur,<br />
inquit, etiam 'Dei Genitrix' Maria. ') Fortalicium Fidei, lib. III., cortsid. IV., impossibile<br />
IX. : in eius (Mariae) ventre fuit tota divinitas vel pars divinitatis. Utrunque<br />
est impossibile, quia : . . si tota divinitas . ., totus mundus fuit privatus divinitate in<br />
illo tempore; . . Si . . una pars divinitatis, . . christiani non debent ipsum vocare deum,<br />
sed partem dei. *) U. A. Tischreden 5, 299 Nr. 6659.
704 Knarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1)<br />
Humana communicat Uli personae, quae est filiusDei, et divina natura<br />
ei, quae est fllius Mariae, quod accidit huic, qui est fllius Dei, dicitur<br />
accidisse filio virginis, et econtra, ut lesus Nazarenus est fllius Virginia<br />
et fijnul Dei in unitate personae, id est, una unione duarum naturaruni,<br />
ut recte dicatur: hie homo condidit Stellas; Dens vagit in cunis; et homo s<br />
Creator et gubernator angelornm, qui sugit ubera matris: qui creavit<br />
omnia, iaeet in praesepio.'<br />
Sic Spiritus Sanctus servavit Ecclesiam in hoc articulo, qui quidem<br />
•Cf. ä, 5 praecipuus est, in nostra religione, ut Psalmo. 8. pulchcrrime dicitur:<br />
'Quid est homo et fllius hominis, quod vigitas illum!' Ibi audis matrem lo<br />
virginem, fllium Davidis, item passionem, crucem; 'Minuisti cum pauli-<br />
sper', id est, fuit derelictus a Deo, non divisione naturarum, quod divina<br />
natura deseruerit humanam, sed perpetuo cum ea mansit, ged in passione<br />
auxilio et potentia lM\ina dcstitutus; et tamen sequitur: 'gloria et honore<br />
coronasti eum, constituisti eum super omnia, subiecisti ei omnia sub n<br />
pedibub', q. d.: Quis audiuit talia?<br />
Et tamen Esaias dicit: Quis credidit auditui nostro ? O quam ad-<br />
mirabile est nomen tuum, lesu Christet Nihil potest unquam cogitari<br />
mirabilius, quam quod ita deaertus a Deo et tamen constitutus sit rex<br />
super omnia.<br />
Quomodo autem 'constitui' dicitur? Propter humanam naturam,<br />
quae in eadem persona est cum divina: quicquid de humana dicitur,<br />
id etiam de divina dicitur. Nam humana non fuit consti- [»g. E] tuta super<br />
omnia ab aeterno, nunc autem constituta est super omnia propter divinam<br />
et cum divina, quae est ab aeterno super omnia const'tuta. Ita n<br />
lu-vencus poeta canit: Salve, sancta parens, enixa puerum, puta: regem,<br />
Qui coelum terramque regit. ^<br />
Est res incredibilis plane, quae solo verbo proponitur, alioqui nemo<br />
intelligit nee credit, nisi et Spiritu Sancto in corde flde huius verbi accen-<br />
datur.<br />
Eatio enim non cogitat aliud, nisi quod Nestorius, Arrius', Mace-<br />
donius* et ludaei iroaginati sunt.<br />
Habemus ergo Messiam omnium despectissimum et miserrimum,<br />
28 puerum] puerpera in der Editio WiUenbergentl ; to a
Enarratio 53. caj>ftis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 705<br />
ut nemo unqiiam tarn profunde, tarn viliter sit humiliatiis, iactatus et<br />
tractatus.<br />
Est enim servus Diaboli, inferorum, omnium peccatorum, Mundi,<br />
cogitur eog omnes pati persecutores, crucifixores, occisores, perditores.<br />
5 Nos quantillas iniuriag aut incommodum quam difficulter patimur,<br />
aegre ferimus nog a parentibug argui.<br />
At hie severe passus est omnia mala culparum et poenarum, quae<br />
non potuit ferre in pergona gua et propter personam suam : propter nos<br />
tulit calamitates alienas in corpore suo, ut aboleret mortem, peccatum,<br />
10 conscientiae accugationem et omneg calamitateg nogtrag, ut, corpore et<br />
anima liberati a peccato et morte, immuneg egsemus et viveremus ''novi sfoi. s, lo<br />
homines' et iusti, sancti in aeternum.<br />
Hoc non potegt capere ludaeus, imo nullum cor humanum assequitur,<br />
ita ut ad hoc obstupegcat caro, ut plane redigatur in gaxum, rigeat et<br />
15 induregcat, ut citiug liquefleri possit adamas, gi cogitetur ac vere gubeatSoi-3,7<br />
animum: filium Dei gloriogum, creatorem omnium rerum, paggum, gic<br />
deiici et humiliari, ut nullum git peccatum, nullum gcelug, nuUus tam<br />
perditus peccator, cui non serviat fllius Dei in proprio corpore; ista, in-<br />
quit Egaias, quis credet? reuelabitux Brachium Domini; ged expectemug<br />
20 Spiritum Sanctum, qui haec enarret, declaret ac illugtret, is dabit vir-<br />
tutem et erit efficax, ut credamug.<br />
Ista declaratio per Dei misericordiam ad nos pervenit; in papatu<br />
manserimt quidem verba ipga, sed doctrinam et ugum huius articuli<br />
amigimug prorsug, adoravimug papam et mortuog sanctos, content! re-<br />
25 gulis et operibug nogtrig.<br />
Vos iam ignoratis, quis gtatug fuerit papatug; hi autem sciunt, qui<br />
pasgi gunt tyrannidem eiug, ut ego.<br />
Egt ergo gummug rex et servus infimus, Deus verus et homo abiectigsimug<br />
in una et eadem pergona, ut vere dicatur : igtius Dei fuit 'nulla gpecies', ss. 2<br />
30 nulla forma, erat deformior eins species quam omnium hominum.<br />
Quig 1 An Deus ? Certe Deug nimquam est deformis, sed gloriosissimug,<br />
golus est pulchritudo, decor, forma, gloria inenarrabilis, quomodo<br />
ergo potegt esse verum?<br />
Scias uniri has duas naturas in unam personam, ut sit unus CHristus<br />
35 et non duo. Ipsa communio unit istas duas naturag in unam personam,<br />
et duo unum filium, non duos.<br />
Munsterus^ ludaeum citat, qui hunc locum Esaiae cavillatur: Si<br />
est deformis sua specie Messias, qiiare dicitur alias in Psal. 45.: 'Spe-spf. 45, s<br />
ciosus forma prae fllüg hominum, gratia in labiig eius', id egt, eloquen-<br />
40 tiggimus, graciogug verbig ?<br />
•) Zu Litthers Urteil über Münster vgl. ü. A. Tischreden 0, 212 Nr. 5527, I4ff'..<br />
Sut^etS SaSette. XL, 3 45
706 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1)<br />
Quare hie dicitis contra: 'deformissimus', non gratiogus verbis, sed<br />
contemptug f ut nemo audire eum velit aversis oculis et auribus ? Verum<br />
est qiüdem, quod ista non congruunt ludaeis poreis igtis in Script uram<br />
irruentibus, imo nulli sapientiae rationis.<br />
ludaeus coecus ista duo nunquam concordat: summus Deus et s<br />
infimus homo; sed Christiano sie congruunt: sunt duae naturae in Christo,<br />
divina et humana, in eadem persona; secimdum divinam naturara est<br />
gloria patris aeterna, ad tempus autem fuit miserrimus, deformissimus,<br />
post vero exaltatus, sublimis, gloriosissimus ; et propter hanc divinam<br />
naturam et secundum liumauam exaltatus est super omnia ad dextram i"<br />
patris, quia oportet hanc humanam naturam comitari divinam seu<br />
potius uniii cum ea ut in una persona, et non potest distrahi.<br />
Sic per minigterium factus est servug et peccator personaliter, et<br />
non naturaliter; sed quia servus est factus omnium peccatorum, ideo<br />
W. 40, 13 dicitur peccator, atque equidem vocat se peccatorem in Psabuis : "'Miserere is<br />
?5(. 69, 10 mei, quia peccavi tibi, comprehenderunt me iniquitates meae';''Opprobria<br />
exprobrantium ceciderunt in me'.<br />
Omnia peccata mundi vocat sua; unde veniunt in te? Qui con-<br />
ceptus ex Spiritu sancto, natus ex Maria virgine sine peccato, in quo<br />
est plenitudo gratiae, quomodo ergo obruunt te iniquitates tuae, O -m<br />
3tf. «. S4 Christe ? Audi Egaiam Cap. 43.: 'Servire me fecisti in peccatis tuis'.<br />
3f(. 43,23 Ilaec sunt verba Filii Dei in Esaia: 'non accendisti mihi thus, non<br />
dedifiti victimas, quia his rebus non servitur mihi, non indigeo thure',<br />
S1.50, isßicut etiam inquit Psal. 50. : 'Nunquid sanguinem hircorum potabo !'<br />
¥i. 40, 7'Sacrificium et hostmm pro peccatis noluisti, aures perforasti mihi' etc., ss<br />
Psal. iO. Non tu mihi, sed ego tibi ser\"ivi. Quomodo t In peccatis<br />
tuis; nihil ex te habeo, tu mihi praebuisti laborem crucis, mortis, humili-<br />
tatis. In qua re? in iniquitatibus tuis. ^d) \.)ab müffcii bUii fdjiui^cn.<br />
3os.i9,54Vt in passione 'fluit ex latere' et vulneribus mauuuni et pedum, et per<br />
totum corpus in agone, in horto; et hoc fecisti per peccatum tuiim, so<br />
non potuisti liberari et mihi servire, nisi sanguine et victima mea redcmp-<br />
tus inenarrabili amore. Ideo propter te servus factus sum peccatorum.<br />
Quid ergo fecit Moses, cum iubet sacrificia Domino Deo tuo oü'orri t<br />
aut. 34 , 27 Ilaec docet haud dubie Christus a resurrectione sua duos discipulos<br />
euntes Emauntcm in die Paschae, et 40 diebus aliis discipulis omnibus 3^<br />
exposuit, et quidcjn copiose; sed non ita intelligatur: legem esse datam,<br />
quod Deo per eam servistis. Sed Deus legem et illas Caeremonias Leviticas<br />
ideo dcdit, ut servaretur ministcrinm verbi, ut esset exercitiujii, (pio<br />
relinercniiui in disciplina et possetis verbum Dei discere, et ut esset<br />
certus populuß, qui Laberet promissionem Doi, et custog ac testis eiue 4o<br />
esset U8
Cap. 1.<br />
Rnarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 707<br />
Esaias optime intellexit: 'Quo mihi miiltitiido victimarum ?' etc.,3e|.i,ii<br />
Sed tarnen praecepisti ea per Mosen! inspice finalem causam: non<br />
lata lex est, ut per eam iiistificaremini, Sed ut manerent promissiones<br />
i in populo certo, qui expectaret Messiam et maneret in officio et disci-<br />
plina, non dispersus, sed in una fide et expectatione adventus Christi.<br />
'Cum peccatis tuis praebuisti mihi laborem', ideo non disputes, quomodo 3ef. 4s, ai<br />
possit esse Servus is, qui eut filius Dei. Tuum peccatum causa est. Non<br />
enim tu ipsi, sed ipse tibi et propter te servit. Non tu eum placare po-<br />
10 tuisti lege aut tuis operibus. Ideo sis gratus et nunc redemptus servias ei.<br />
Sic igitur Christus verus est Deus et se'rrus, atque equidem vilissi-<br />
mtis omninm peccatorum. Quomodo autem servus ? secundum humani-<br />
tatem. Nunc autem, quia divina et humana Natura copulatae sunt in<br />
unam personam et Christus revera est Deus et homo, ideo dicitur eciam<br />
i^ 'filius Dei' servus noster. Ergo recte et divinitus opinor factum in Gram-<br />
matica, ut quaedam vocabula dicantur concreta, quaedam abstracta,<br />
ubi infinita sunt involucra disputationum de concretis et abstractis, et<br />
credo ea nunquam terminari posse, etiam in philosophia et creatis, an<br />
sit aliquid abstractum, ut: cum albedinem dico, revera nullum album<br />
20 vel subiectum dico. Sed albedo separat subiectum, quod i)ostea coniungit<br />
et connectit album ex subiecto et separate vel abstracto.<br />
Sic recte dico: divinitas non patitur, Humanitas non creat. Hie<br />
loquor de abstracto et de separata divinitate. Sed non hoc faciendum<br />
est, non geparanda abstracta sunt, alioqui fides nogtra falsa est. Sed<br />
25 credendum est in concreto: ille Homo est Deus etc. Hie propria et attri-<br />
buta recte manent.<br />
Humanitas non creat, scilicet in humanitate separata vel seorsim<br />
posita, si de ea sola loquimur. Sic econtra: divininitas non moritur.<br />
Ideo hoc loco de abstracto tacendum est prorsus, quia fideg docet hie<br />
30 nuUam esse abstractionem, sed concretionem, coniunctionem et co-<br />
pulationem iitriusque Naturae.<br />
Quapropter de hac re loquendum est ut de concreto: Filius Dei<br />
conservat omnia, Filius Virginis conservat coelum et terram. Filius Dei<br />
moritur, patitur, Filius virginis moritur, patitur. Sic loquitur scriptura,<br />
35 quod diligenter observemus, ut hoc loco servus dicitur exaltari etc.<br />
Nam Natura seorsim sumpta est serva. Sed eadem est coniuncta<br />
cum divina, ergo eadem persona vocatur filius et aequalis Deo in humana<br />
Natura, non per se vel seorsim, sed in illa concretione, de qua dicuntur<br />
omnia. Quae possunt dici de divina Natura, dicuntur in concreto et<br />
40 de altera, scilicet unita in eandem personam.<br />
Haec sunt ipsius scripturae, non nostra, quia vocatur 'Brachium<br />
Domini' filius Dei; sed quia est unitus cum Natura humana, recte dicitur<br />
45*
708 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1)<br />
ascendere, mori, pati etc. propter illam unionem. Haec ubique dili-<br />
genter considerentur in Prophetis, ubi simpliciter de Christo loquitur<br />
scriptura ut de homine, tribuens ei omnia humana, humanas passiones<br />
et quaecunque possunt de ea Natura dici, etiam de peccato (Sed non<br />
personaliter, quia in hanc non cadit peccatum), non secundum abstrac- i<br />
tionem, Sed concretionem.<br />
Stulte igitur et ridicule Nestorius quaerit: Quomodo Deus potest<br />
nasci? concedit sane Christum esse filium DEI, claris verbis dicens:<br />
Deus non est Bitris^, id est, bis natus, non habet duas Maiestates, sed<br />
semel natus. Nos vero dicimus Christum natum de virgine; sed: DEVS lo<br />
non potest nasci? Sic Diaconus eius ohimabat coram populo: Non tu,<br />
iudex, crucifixisti Filium DEI, quia non potuit crucifigi!^<br />
Populus novo Sermone est attonitus, cum hactenus audi^^sset suos<br />
I. «or. 2, 8 Episcopos ex scriptura docentes 1. Corinth. 2. : 'Nunquam Dominum<br />
gloriae cruciflxissent'. Hunc Diaconum sequitur Nestoriuß. Sed contra n<br />
hunc Synodus Chalcedoncnsis pie, ut supra dixi, decrevit vere dici virginem<br />
0eoz6xov, ut etiam in superioribus scriptoribus^ legebatur, quia<br />
peperit non separatum hominem, quasi seorsim ipsa haberet filium et<br />
seorsim Deus suum filium. Sed eundera, quem ab aeterno Dens genuit,<br />
peperit ipsa in tempore. Habet ergo duas nativitates et est Bitris, seorsim so<br />
habens suam ex patre et suam ex matre, et tarnen est idem filius.<br />
Ergo virgo non tantum est mater Christi, ut concedit Nestorius,<br />
hoc verbo ornans suum venenum, Sed filii Dei; quidem passu», cruci-<br />
suM, sjflxus, mortuus est. Sicut dicit angelus: 'quod ex te nascetur, vocabitur<br />
filius Dei'. as<br />
Haec dico ad confirmandam fidem nostram contra Sathanae praesti-<br />
gias. Nestorius facit duas personas, duos filios, alterum natum ex virgine,<br />
alterum natum ex Deo, cum dicit: non crucifixisti filium Dei, sed filium<br />
virginis.^ Haec non possumus pati, sed doccmus concretionem et unionem<br />
in eandem personam et filiationcm, quod idem Sit virginis et patris filius. so<br />
Quid quid ergo de filio dicitur, idem dicitur de homine vel humana<br />
natura in concreto. Ita hie proplieta coniungit utrunque: e.«st Brachiuni<br />
Dei et filius Dei, et tamen ait: 'ascendit', quod est proprium uaturae<br />
humanae; et nihilominus idem etiam divinae tribuitur propter concretionem,<br />
quia est unum Brachium, non duo, et eadem persona. u<br />
') Caisiodor, Hifit. trip., lib. XII., cap.V.: Ego, inquit Nestorius, bimestrom et tri-<br />
niCKtrem (alii Codices: bitrem et trinitrem^ nequaquam couGteor Deuui. Mignt GH, V207.<br />
») Vyl. oben ,S. 703 Anm. 1. ') Casniodor, Ilist. trip., lib. XII., cap. I V. : vetere»<br />
interpretca . . dedignuti sunt . . solvere bominem a Deo. Miyne 69, IJOti.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 2) 709<br />
Ascendet ut virgultum etc»<br />
Patres parum nog adiiivant. ^ Lyra exponit de beata \irgine non<br />
humectata aut foecundata semine virili.^ Ees vcra est et certa, sed non<br />
in loco dicitur. Non enim videtur Proplieta hie loqui de Nativitate Christi<br />
5 secundum carnem, hoc vocatur proprie 'nasci'. Manebimus ergo in hac<br />
Enarratione, sicut coepimus, qiiod Christus, etsi esset in forma Dei ex-<br />
altatus, tamen non ostendit se esse talem Dominum, qualis erat, crescebat<br />
et ascendebat ut alius homo, et tamen erat Eex Eegum, Christus gloriae<br />
et Maiestatis, de quo tota scriptura dicit constitutum eSSe dominum<br />
10 omnium, Psal. 8.: 'omnia subiecisti sub pedibus eius'. Imo etiam domi- ^Vbc! i,<br />
nus 'angelorum', Ephe. I., quia clare dicit: 'constituisti eum super omnia epft.i.as<br />
opera manuum tuarum'. STlfo fol el}rö' aud) fietf^ien secundum Naturam<br />
humanam. Sed tantum secundum concretionem, ut etiam angeli omnes<br />
adorent, flectant genua illi filio virginis Sugenti ubera et dicant: tu es<br />
I» Creator et dominus. Ideo puto Sathanam ipsum in principio Alcorani<br />
seseprodidisseet manifestasse, cum scribit initio libri :<br />
Ideo Diabolos pro-<br />
trusos esse in infernum, quia noluerint adorare Adam.* Hae vere Sunt<br />
voces per Mahomet signiiicantis^ se fuisse in coelo, vidisse-in verbo DEI<br />
et 'speculo divinitatis' : fore, ut aUquando incarnaretur ülius Dei; poStea,ssJcisi).7,26<br />
so illius reordatum, coepisse persequi hominem statim conditum, quia vide-<br />
bat hanc naturam aUquando adorandam. Hoc detrectabat facere nimia<br />
inflatuS superbia; vidit alios angelos libenter adoraturos, etiamsi quam<br />
inferiorem naturam induisset filius DEI. Sed ipse prae nimia superbia<br />
non roluit sie humiliari, videtur id ei nimis absurdum. Ergo recte<br />
25 dicitur: Naturam humanam adorari non in abstracto, sed in concreto,<br />
quia est iina persona, ut non possis adorare Deum, quin adores hominem.<br />
Hoc est, quod dicit: 'ascendit' illud Brachium secundum Naturam humanam.<br />
Hoc ascendere dicit propter assumptam Naturam, non tamen, quod<br />
30 sie ascendat, sicut nostri Eeges et principum filii. Quam tenere habentur<br />
illi, quantus est succus, quo aluntur, et ascendunt tanquam arbuscula,<br />
educuntur splendide cum summa spe orbis. Sed hie rex ascendit in summa<br />
') Hieronymus, Cotnment. in Isaiam, cap. LUL: pro 'virgulto' Syuxmachns 'ramum*<br />
interpretatus est, ut assumptum ostenderet hominem, qui processit de utero virginali<br />
, . Pro 'sitienti' Aquila interpretatus est: 'invia', ut virginitatis Privilegium demon-<br />
straret, quod absque uUo humano semine de terra 'prius invia' sit creatus. Migne 24,<br />
624. ') Lyra z. St. : 'De terra sitienti' i. e. de virgine non humectata vel fecundata<br />
humano semine. ') = et ei. *) Fmtalicium Fidei, lib. JV., cotisid. III., passus II.:<br />
errores legis machometi : . . omnium antiquorum faeces, quas dyabolus sparsim semina-<br />
verat, simul in machometo . . renovavit . .: Octavo dicit, riuod aliqui angeli facti<br />
sunt demones, quia noluenint adorare adam. ') Nämlich DiaboH.<br />
v-2<br />
4
710 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 2)<br />
humilitate, nihil humoris et pastus habet, miUa fomenta, quae alant hanc<br />
arborem infinita, quae debet esse Dominus coeli et terrae: puer est mifier<br />
et alitur maternis uberibus, parentes eius aegre tantum acquirunt raani-<br />
bus, ut pascant corpus huius pueri, postea adultus est mißerrimus,<br />
8ui.8,3'contribuunt muUeres', ut alatur, esurit, sitit etc. Num hoc est 'ascen- s<br />
dere' vel educari ad Eegmun ? Hie non oportet educari futurum Eegem,<br />
sed paulatim assuefieri ad geniculationem servorum et populi etc. Seü<br />
ille servus gloriosus et excelsus, quomodo ascendit vel surgit? 'ut radix<br />
plane arida' et mortua, ubi aret et sitit terra, ubi nihil provenire, nihil<br />
crescere potest, ut surculus non crescit sine rigatione et humectatione, lo<br />
tantum in siccitate et ariditate. Et terra 'Ziah'^ vocatur proprio talis.<br />
«(. 107,34 Vt psal. 107.: 'ponit terram in salsuginem', Terram 'Ziah' in exitus<br />
aquarum, inaquosa, arida, ubi nihil potest crescere, ut in sterilibus,<br />
arenosis et desertis vel 'petrosis', ubi nihil nascitur, 'quia humor deest',<br />
sRat«. 13, i ut dicit in Euangelio de 'semine' etc. Sic nascetur ille et surget in loco u<br />
non humido vel terra sperabiii, ba e§ bocf) ein fd^ein ^ette * ut Eegum<br />
filii, qui mox purpurati et torquati incedunt, stipati et audientes gloriogaa<br />
voces: habemus regem vel principcm summaespei. Sed quid hie enascitur !<br />
Sic ego simpliciter intelligo; loquitur erüm nunc de Servo exaltando,<br />
de Eege (non de Xativitate personali ex virgüie), et tarnen nulla apparet 20<br />
moti*. j, 16 forma aut spes regni. Infans recens natus statim appetitur ad necem,<br />
exulare cogitur et fugere Herodem. Haec est Grammatica. 'Sicut vir-<br />
gultum': 'leneck'ä aequivocum est: eodem modo signiflcat surculum<br />
et iofantem; et ut Germani multa vocabula ex Ebraeo habent, ita etiam<br />
hoc puto nos habere: junger Su"9» ^^*^^ ^tiam de surculo dicimus: .-j<br />
ein Sung 9leijj. 70 Interpretes verterunt 'infantem'*, quia adeo simile<br />
vocabulum est, ut, nisi circumstantia dederit et seorsim ponatur, non<br />
possit discerni; nisi quod hie Metaphora est ex Infante et non est adiectivum,<br />
ut germanis ^ung est, Sed substantivum, — significans utrumque,<br />
ut nobis 'S^agel' aequivoce signiflcat unguem et clavum. Sicut et lo<br />
Ebraico more eodem modo, et: 'lactentem' seu 'parvulum' et:'Eacemum',<br />
ein 'jungen 3?ehe'. Diligenter autem ca^^t Esaias, ut intelligatur de<br />
'surculo', quia addit: 'radix de terra sitiente'.<br />
VidimuB eum etc.<br />
NOn sum Ebraeue. Hoc est, quod dixit: surculus sine gleba et hunio- ss<br />
re arescit, moritur, ita ille est tanquam non habens Lumorem: sine specie<br />
et spe, simpliciter in hoc omnia sunt desperata. Invenitur hie Eex in<br />
praesepio vill, exulans in Aegypto, 'contemptus a suis*, sicut in loanne<br />
") n-:f. Rettehlin: soUtudo, »iccitas. ') = »a^ttnb ti bodf) (fo) fll4iy(nb (um<br />
i^n) fl«Vn ntüfete<br />
. . •) p:i\ Rettchlin: Suxit; infans ab ubcro. •) naMor.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1541.] 1550. (V. 2. 3) 711<br />
dicitur.: 'Quid auditis cum! insanit!' Item: 'daemonium habet, Sama-3
712 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 3. 4)<br />
Haec omnia adhuc pertinent ad illam formam contrariam regiae<br />
formae, qua debuit magnificari Eex ille promissus. Eex tantus, tarn<br />
sublimiß, — non convenit ei, ut sit novigsimus et despectissimus vörorum<br />
et talis, a quo averteret omnis homo faciem guam. Et tarnen isto modo<br />
debet crescere et regnum accipere, ut credatur in istum hominem despectis- s<br />
sj. isimum, miserrinium, Imo post etiam crucifixum. Ideo dixit: 'Quis<br />
credidit auditui nostro t' ludaei equidem non potuerunt intelligere, quia<br />
Somniarunt politicum regem fore, et nos Christiani vix apprehendimus.<br />
V.4 Vere^ languorea nostrog ipge portavit etc.<br />
iwoiii). 8, 17 MAtthaeus hoc non intelligit de propria passione, qua effudit San- '"<br />
guinem illo die, quo obtulit se in cruce; Sed de tota sua conversatione,<br />
• quo per totam vitam compassionem habuit propter morbog et languorea<br />
nogtrog.<br />
Hie nunc vere de paggione agit: qui egt vulneratug etiam in morbo.<br />
Nolo recedere a Matthaeo, qui hoc praecedens intelligit de compaggione, is<br />
gcilicet: 'Languorea nostros' etc. Quanquam autem illa sit compagsio,<br />
non vera pasaio, tarnen sine dubio illa compaggio fuit magna, si non tota<br />
*(am'B''P*^^<br />
pagaionia Christi, sicut in Pgal. 88. dicit: 'Pauper gum ego et in<br />
laboribug a iuventute mea'.<br />
Non fuit trigtig aut saeverug homo, saevus aut crudelia, ged in la- 20<br />
boribug, angugtiia et doloribus galtem cordis toto vitae tempore fuit,<br />
c^jj*^' j\'- JJ aaepe 'flevit', ingemuit, in tota vita exagitatug egt acerrimig doloribua.<br />
Non dubium eat, quin toto tempore vitae fuerit humiliatus, adflictua<br />
doloribus et languoribus nostria vehementer adfectus. Noatri dolorea,<br />
noatrae oppresaionea a Diabolo ortae fecerunt ei continuam crucem die s»<br />
ac nocte. Huiua rei multa extant exempla in Euangelio, iit Marci 7.:<br />
sjiQrt. 7,3j fl. 'Cum adducitur mutua et aurdus, semovit eum a populo georsim et sugpi-<br />
ciena in Coelum ingemuit dicena Hepethah'.* Item Marci 3.: Cum ita<br />
jRott, 3, sof. laboraret miaericordia et affectu erga paupere« et adflictos, 'ut non<br />
ederet' nee biberet, dicunt: 'ipge ad insaniam adigetur', quia viderunt so<br />
eum attentum in languoribus atque migeriis hominum, adeo, ut nee ci-<br />
30*. 18, aibo nee potu delectaretur. Et in coena admonens ludam, 'infremuit';<br />
quaret super ludam compasgus, condolens eiua perditioni. Ita reauscitans<br />
3o6. II, SS Lazarum, cum acceasit ad aepulchrum, infremuit et 'lachrimatua eat<br />
leous', inquit Euangeliata. Non profecto putandum egt, quod fuerit si<br />
allquia fucua, quod facit et loquitur haec peraona. Misericonlia afflcitur,<br />
spiai«.»,j« vel, ut Euangeliatae loquuntur, 'oTtXayp-lCerat', compatitur, condolet.<br />
J4 morbo] vielUiekt Druckfehler für morte?<br />
') So Hieronymu», Comtnent. in laaiam, cap, LIII., Migne 24, 526. ') iifipaM.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 4) 713<br />
affligitiir propter nostras miserias et dolores, quia nos videt a Diabolo<br />
horribiliter oppressos esse.<br />
Affectus misericordiae etiam apud gentes tractatur, is non caret<br />
sua vehementia. Est eDim misericordiae affectus tarn vehemens, quam<br />
5 est irae affectus. Mater per ignem medium currit, videns puerum suum<br />
in periculo versari. Sic etiam in sancto et puro homine, scilicet in fllio<br />
Dei, talis fuit affectus, hoc est, vehementissima misericordia. Dolores<br />
ergo et miserias per compassionem tulit, quia duraverunt toto vitae<br />
tempore, usque in sepulchrum; non amisit eam misericordiam in cruce.<br />
10 Sicut Epistola ad Ebraeos 5. inquit: 'Obtulit preces cum lachrymis',5t6r. 5,7<br />
cum dixit: 'Dimitte iUis, quia nesciunt, quid faciunt'. Ibi fuit maximus s;ut. S3, 31<br />
gemituö, ad quem Coelum et terra contremuerunt. Sic igitur expono<br />
hunc locum secimdum Matthaeum de compassione, quanquam etiam de<br />
passione intelligi possit, ut inferiora declarant : Portabit 'iniquitatem' « &<br />
15 tuam, Bstque haec phrasis in sacris literis frequens. ludaei depravant<br />
hunc textum, qui totum hoc caput exponunt de populo collective^, non<br />
individue de imo illo homine salvatore generis bumani. Observa autcm<br />
Singulas particulas, et videbis non esse verum et genuinum sensum.<br />
Sperant ludaei, quod sint futuri sublimes, exaltati, clari, verum non-<br />
20 dum adhuc factum est nee fiet unquam.^<br />
Non enim sunt brachium Domini, item virgultum ascendens in terra<br />
gitienti. Sunt quidem abiecti et despecti, sed tamen de ipsis haec intelligi<br />
non possunt, quae hoc loco Propheta incipit dicere: languores nostros<br />
ipse portavit. Item paulo inferius : 'peccatum non fecit nee dolus inventus ^- 9<br />
25 est in ore eins'. Item: 'pro transgressoribus oravit et peccata multorum 3J. la<br />
tulit'. Diabolus blasphemavit Dominum nostrum lesum Christum per<br />
ludaeos deprauantes sie scriptores etiam inter Christianos. Lyra quendam<br />
vocat Andream^, qui ludaisavit, et Thomas Äquinas: ii istum<br />
'servum' populum exponunt. Sed textus non potest intelligi nisi de<br />
30 una persona Messiae. Sic translatio Chaldaica et veteres Eabini asti-<br />
pulantur.^ Alii flngunt duos Christos, imum gloriosimi, alterum humilia-<br />
tum, dicunt eum, quem hoc loco describit Esaias, intelUgendum esse<br />
pro humiliato, qui in urbe Eoma lateat et agat poenitentiam.* AUi exponunt<br />
collective de toto populo ludaeorum, ut nunc est, quasi Sit servus<br />
35 contemptus et despectus^, sed impudenter mentiuntur. Ipsorum Principes,<br />
1) Oben S. 700 Anm. 1. ') Ohm S. 695 Anm. 3. Vgl U. A. TiscJir: .5, 330 Nr. 5723.<br />
3) Oben S. 700 Anm. 1. *) U. A. Tischr. 5, Nr. 5554*>, S. 237, 31 f.; Bd. .33, 461, 6ff.<br />
') Fortalicium Fidei, Hb. III., consid. IV., urgum. XXII.: Dicunt (iudei), quod, quando<br />
iudaicus populus ad perfectum statum reconciliabitur, tunc cetere nationes, loquentes<br />
ex compassione et quasi comparative, dicent : 'nos reputavimus eum', scilicet istum<br />
populum, 'leprosum et percussum a deo' etc. (Jes. 53, 4). — Lyra zu V. 5: Rabi Salomo<br />
dicit, quod . . gentiles . . dicent, quod afflictiones, quas nodo sustinent iudei . .,<br />
fuerunt propter peccata gentilium. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 63, 534, iSff.
714 Knarratio 53. capitis Esaiae. [1641.] 1550. (V. 4. 5)<br />
Eeges, piipae fuerunt sublimes, si non in regio honore, tarnen in maiore<br />
dignitate et honore fuerunt quam veri Christiani, qui egent ac perse-<br />
quutionera patiuntur.<br />
Quare nihil est: ipse tulit, scilicet populus ludaicus. Istam humilia-<br />
tionem, inquiunt, non meruerunt suis peccatis, quia ipsi sunt populus ^<br />
iustus, sanctus, a Deo dilectus. Quare ergo patiuntur? Sunt viri dolorum,<br />
infirmitatum, abiecti, despecti, quia vivunt inter gentes. Nonne<br />
liae sunt wuleutac blaspLemiae et venenatissimi morsus Diaboli ? Intereram<br />
aliquando, cum interrogaretur ludaeus, quare ita paterentui- ^, —<br />
Eespondit: ideo, quia maiorcs nostri passi sunt Christum et Apostolos lo<br />
ire in Templum et non statim occiderunt cum; Item, quod ludaei Christum<br />
et Apostolos non satis persequuti sunt.<br />
Item: quod vivimus, inquiunt, inter sceleratos homines, ita polluimur<br />
vestris peccatis, qui cstis digni inferno et omnibus mortibus.*<br />
Ita exponunt hunc locum ludaei. Lyra allegat Eabbi Salomonem ac is<br />
interpretatur hoc modo: Quando Messias exaltaverit Populum ludaicum<br />
et fecerit sublimen, timc dicent gentiles: Ecee quomodo populus isto<br />
sublimatus est; Ergo, quod hactenus ita humiliatus fuit, id fecerunt<br />
peccata nostra.^ Sed haec valent ad confirmationem fidei et doctrinae<br />
nostrae. Sic enim ipsi in terra Canaan mernissent hanc captivitatem, so<br />
,^*}j|'g'j'jSiquidem 'habitabant inter idolatras'. Item in 'Aegypto'. Item<br />
nos christiani habitamus in medio Diabolorum, Turcorum. Ergo<br />
dicamus, quod haec causa sint dolorum et mortis, quod habitamus<br />
inter tales<br />
!<br />
Horribilis ira Dei est in istum populum. Quantus autem lapsus est, as<br />
quod doctissimi inter eoß sie docent. Ergo tijueamus Bcum eique toto<br />
pectore gratias agamus pro hac luce, quod Christum, Pilium Dei, agnoscimus<br />
salvatorem et redemptorcm, orcmusque Deum, ut nos in hac cognitione<br />
Filii sui conservet, ne cum ludaois, Turcis et Papistifi Filiiim Dei<br />
contumelia afüciamus ac in aeternam DEI iram ac perpetuos cruciatus 3»<br />
incidamus.<br />
V.5 Et ipse propter transgresßiones nostras etc.<br />
nie iam incii)it Propheta describerc veram passionem Dttmiui uoslri<br />
lesu Christi; vide autem, quam egregiug sit hoc in loco Propheta: illud<br />
Imichium, inquit, Domini, quod ita sublimabitur, super quo Eeges eon- 35<br />
tinebunt os ßuum etc., Deus, est non solum compassus nobiscum maxinüs<br />
') LtMier erwähnt hier seine Teilna/ime am Verhör eines Juden. ») Fortalicium<br />
Fidei, lib. III., consid. V., argwn. XL: . . christiani non eervant . . legem hiesu . .;<br />
Nam per fraudcs et lites unus rapit bona alteriuti. ') Üben S. 0'J5 Anm. 2 und<br />
S. 713 Anm. &,
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] .1550. (V. 5) 715<br />
doloribuß, sed etiam passus est proptor transgressiones nostras et con-<br />
tritus est propter iniquitates nostras. Haec clarissime descripta sunt,<br />
ut a niülo Euangclistaruni praeter loannem superetur. Tres primi Euange-<br />
listao describunt tantiim nudam historiam, Esaias vero pracdicit liistoriam,<br />
i causam, fructuni et iisiim. 'Ipse vulneratus est'; Haec etiam Matthaeu8"-i'''""6.27,3i<br />
recenset, Sed Esaias ostendit causam, propter quam passus est, quia<br />
scilicet 'peccavimus' nee potuimus ipsi nos a peccato, morte et potestate<br />
Diaboli liberare etc. Qui fructus ? ut liberaremur ab omnibuS peccatis<br />
nostris. Vsus: ut agnoscamus eum Dominum ac Eedemptorem nostrum<br />
10 et credamus in eum ac per fldem in nomine eius aeternam vitam conse-<br />
quamur.<br />
Tantas res tarn breviter et perspicue hie tradit, ultra compassionem<br />
etiam veram passionem describens.<br />
Cogita autem, an non magna haec humiliatio egt? quod Dominus<br />
15 angelorum percussus, afflictns et passus est. Et quidem, quod horri-<br />
bilissimum est, sustinuit iram Dei.<br />
Furor enim ludaeorum, Diaboli et gentium in oculis impiorum nihil<br />
aliud est quam instrumenta Dei, quibus ipse Deus percussit et punivit<br />
Christum. Supra vocavit eum Propheta novissimum vii-orum, contemp- a. 3<br />
30 tum, etc. Sed hie iam videmus eum caesum et percussum a Deo; ideo<br />
ludaei, cum in cruce penderet, hos sarcasmos addunt: 'si Filius Dei est, a"»"*- 27,40<br />
descendat de cruce'. Indicant enim eum prorsus a Deo abiectum esse,<br />
siquidem tam misere affligatur, quod non accideret, nisi ipse has poenas<br />
moruigget. Nam gecundum legem Mosis iudicatiu- 'maledictus, qui pen-®ai. 3,13<br />
35 det ir ligno'. Igitur ita cogitarunt ludaei: Cruciflxn? est Christus, ergo<br />
maximiis et blasphemus seductor est, item: pendet in cruce, ergo est<br />
maledictus, nosque iustissime facimus, quod eum cruci affiximus, etc.<br />
Ita Deus mirabili consilio per brachium Suum, Dominum ac redemptorem<br />
nostrum lesum Christum, maledictionem totius legis sustulit. Erat<br />
30 persona benedicta et sancta ac nuUo peccato contaminata, sicut Esaias<br />
alt: 'peccatum non fecit, nee est inventus dolus in ore eius'. Ergo nihiiss-»<br />
in eum iuris vel lex vel mors habuit.<br />
Sed crux et afflictio per eius innocentiam sanctiflcatae sunt. Sic in<br />
seipso evaeuarit universam legem cum maledictione, ac peccatum, «"'-s. h<br />
35 mortem et infernum 'sustul't, absorpsit et extinxit', Colo. 2. Hoc vero<br />
tam mirandum Dei consilium non ludaei solum, verum Äpostoli etiam<br />
ignorarunt. Sed Propheta hie maxima praedicit, quod ille Eex gloriae<br />
passus Sit, non solum intensive, quod valde ei doluit, sed etiam extensive,<br />
quod amittit famam, quod non sit iustus, Filius Dei, sed 'cum iniquisss. 9<br />
40 reputatus', qui patitur tegtante conscientia iram Dei.<br />
22 EtI. Ausg.: ludicant 31 Ego Text
710 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 5)<br />
Hoc vere magnum est: Christus iram Dei plus sensit, quam ego<br />
et tu, nee est fucus aut simulatum quiddam, quod in hac persona<br />
geritur.<br />
Iram Dei ita sensit, quasi derelictus a Deo esset et pateretur propter<br />
*l n. 2 iram Dei, ideo clamat, Psal. 21. : 'Deus, Deus meus, quare me dereliquisti', s<br />
»1- 8,6 et Psal. 8.: 'Derelictum eum focisti paulo minus ab Angelis'.* Certe bic<br />
sensit iram Dei, et magis quam ullus homo. Quin etiam infernalem<br />
poenam sensit, praesertim tenerrima natura et conscientia innocens,<br />
et quando Deus non adiu%'at, sequitur desertio, ut hie: 'derelictus est'.<br />
Igitur Diabolus summis viribus cum eo agit, nee dubium est, quin talia lo<br />
ei suggesserit.<br />
!Diattft.9,n Ecce, 'communicasti cum adulteris, publicanis et peccatoribus',<br />
fuisti inobediens summo Pontiflci, etc.! Novit enim Diabolus etiam<br />
optima opera in peccata mutare. Ac tuit 'in horto' cum eo, quando<br />
«ut.s2,44'sanguineum sudorem' emisit, et sine dubio gravissime eius cor sauciavit. is<br />
Ista est vilissima passio et ignominiosissima, quod moritur pro alienis<br />
peccatis innocentissimus, et tarnen non pro unius hominis peccato, sed<br />
1. 3o5. s.a'pro universo genere humano'. Haec tantum sunt credibilia. Ideo ait<br />
»»Propheta: 'Quis credidit auditui nostro'. Tu, Christe, vis esse Eex et<br />
hominum Salvator: 'ego', Lnquit, 'te saluabo'. Sed audi: faciens et con- ao<br />
sentiens pari poena plectuntur; tute cum peccatoribus conversatus es,<br />
Sanctorum et Pharisaeorum et scribarum consortium vitasti, locutus es<br />
contra legem, etc. Ergo es immundus et damnatus! In desertione haec<br />
Diabolus egregie exaggerare novit, quod tanta persona talia, tanta et<br />
tarn horribiliter omnibus modis patitur ; omnia voluit exhaurire, quidquid -a<br />
est peccatorum, mortium, morbornm, calamitatum etc. Ideo ista non<br />
possunt satis inculcari. Persona inflnita est, ergo etiam factum et passio<br />
in&nita.<br />
Ipse percussus est a Deo non solum illa specie, qua conversatus est<br />
cum hominibus, qui reputarimt eum nomsimum virorum. Sed ista ju<br />
passio etiam declarat certissimo argumento eum esse in odio Dei!<br />
Ista tela ignita nos perpetuo sensisscmus, si non extinxisset ea in<br />
fecbt. 4, issuo corde, sanguine. Ilinc ait autor Epistolae ad Ebraeos*: 'habenuis<br />
Pontificem per omnia tentatum' etc. Nemo potest idem pati, quod Christus<br />
passus est, nulla passio est maior in lülo sancto, quae non maior sit in 35<br />
Christo. Nam 'propter peccata nostra vulneratus est et propter ini(|uitate8<br />
nostras contritus'.<br />
') Vulji.: "Minuisti eum paulo minus ab angelis.* *) <strong>Luther</strong> hält den ITebrätr-<br />
brief nicht für pauUnüdi.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.) 1550. (V. 5) 717<br />
Disciplina pacis noetrae super eum et livore eins sanati<br />
8umus.<br />
PEtrus recte allegat causam passionis Domini nostri lesu Christi:<br />
causa est 'peccatum nostrum', fructus: pax et 'sanitas' nostra. Nom^fttis, 24<br />
5 eiiim erat nobis ulla salus vel pax, sed ab omnibus moitibus, peccatis,<br />
conscientia, potestate Diaboli liberati sumus per Christum, haec omnia<br />
absorpta sunt in bac persona, hie redditur nobis pax et salus et nihil<br />
hie requtritur a nobis, nisi ut credamus. Est autem hie observanda Pro-<br />
phetica tautologia. Geminatio enim sententiae est mos sacrae scripturae:<br />
10 'disciplina pacis nostrae super eum' et: 'livore eins nos sanati sumus'.<br />
Bis idem dicit aliis atque aliis verbis: quod ipse castigatur, quod<br />
iiccipit livorem. Idem est 'disciplina' ft livor . Quare autem haec facit<br />
et sustinet ? ut sit nobis pax; quare livores 1 ut sit nobis salus; non patitur<br />
tantum propter peccata, ut fit: quando aliquis innocens cum aliis son-<br />
is tibus rapitur et alii nocentes evadunt, ille solus plectitur, non propter<br />
sua peccata, quia nihil fecit, sed quia deprehensus fuit inter caeteros<br />
sontes, alii tarnen non evadunt reatum; Sed quando capiimtur, multo<br />
gravius pimiuntur quam igte innocens. Sed Christus sie patitur, ut alüs,<br />
scilicet nobis, sit pax et Salus. Istius passio, qui inter sontes deprehen-<br />
20 ditur et ad mortem rapitur, tantum est poena. At Christi passio, qui<br />
inter nos peccatores comprehensus est, longe est alia disciplina, quae<br />
non solum propter peccata nostra infligitur ei, sed nobis quoque pacem<br />
operatur, et tollit non solum reatum peccatorum, verumetiam impetrat<br />
et largitur nobis pacem et salutem. Haec est propria et principalis virtus<br />
25 et ac-^io passionis Christi, ut nos a reatu et mala conscientia liberemur et<br />
habeamus pa- [Sg. G] cem bonae et laetae conscientiae, et ita, ut non amplius<br />
perturbet.' Persona quidem est aeterna et infinita, cuius etiam una<br />
guttula satis fuisset ad salvandum orbem terrarum. Tanta enim et tam<br />
inaestimabilis est dignitas personae, ut totus mundus non conferendus<br />
30 sit ad unam guttulam sanguinis, et tarnen, si una gutta tantum fun-<br />
deretur, haec liberaret totum orbem terrarum. Est enim Filius Dei,<br />
ideo dici debet Livor, castigatio Filii Dei, non Prophetae, non Patriarchae,<br />
Angeli: precium nimis grande est, copiosus est Christus redemptor,<br />
copiose pertulit colaphos, verbera, sputa, alapas, Imo tristiciam et do-<br />
35 lorem in corde usque ad sanguinem. Copiosum precium est; nee habemus<br />
causam desperandi, omnia patitur propter peccata nostra in hunc finem,<br />
ut pacem et salutem habeamus, 'livore eius sanati sumus', I. Petri 2. 1. ipctri 2, 24<br />
Ideo hie posset exponi, cum dicit 'castigatio' seu 'disciplina pacis nostrae',<br />
26 loetae Text<br />
') Nämlich mala conscientia.
718 Enarratio 53. capitis Esaiae. [irA4.] 1550. (V. 5. 6)<br />
id est : castigatione eius nobis est pax, Livore eius contingit nobis sanitas,<br />
id est, Salus. Euangelistae non sie loquimtur de passione Christi, excepto<br />
Pctro et Paulo.<br />
v.eOmnes nos quasi oves erravimus, unusquisque in viam<br />
suam declinavit, et posuit Dominus in eo iniquitatem s<br />
omnium nostrum.<br />
HIc se turpiter dant ludaei, qui dicunt de populo captivo intelligi,<br />
qui Sit vulneratus propter nostra, id est, gentilium peceata. Exponunt<br />
enim ita hunc locum: Tempore Messiae, cum venerit et glorificaverit<br />
populum suum ludaicum, vos gentes dicetis Sic: Quare liumilianuKS lo<br />
istum populum, qui vulneratus est propter peceata nostra 1^ Sed audi,<br />
quid Proplieta dicat: OmneS nos erravimus. Si dicerem ut Eunuchus<br />
?ivä-8,3i Acto. 8.: 'de quo loquitur Proplieta?', — : de quibus loqueris, cum ais<br />
propter iniquitates nostras lividus factus est, de quibus, inquam, lo-<br />
queris!, Eespondent ludaei: non de omnibus, sed de aliciuibus pecca- I^<br />
toribus; non de populo ludaeorum, in quo multi sunt saucti baud dubie.<br />
iBi. u. aVerum Propheta liic satis testatur se loqui de omnibus, ut et alibi: 'Et<br />
iRöm 3.2:1<br />
non est<br />
. ^ -i • ^ ^.<br />
mventus, quisit mstus, omnes peccaverunt ,<br />
• 1- i<br />
quasi dicut:<br />
1<br />
non de<br />
peccatoribus publicis, meretricibus, publieanis, sed de omnibus sanctis,<br />
etiam in populo Dei, qui verbum Dei habet, est vera Ecclesia, loquitur; 20<br />
quia nuUus sanctus extra Christum. Ita Propheta haurit imo verbo<br />
Universum genus humanum, excepto Filio Dei, Domino nostro lesu<br />
Christo, ut nemo glorietur in virtute, iusticia, sapientia sua, omnes,<br />
quotquot de genere Adam propagati sunt, etiamsi vocantur ad sancti-<br />
306 i,i6f. tatem et regnum coelorum. loan. I.: 'De plenitudine eius nos omnos as<br />
accepimus graciam pro gracia; quia lex qnidem per Moseu data est';<br />
hoc scimus, sed fecit tantum iram et Hypoerisim; 'Gratia antem et<br />
veritas per Christum facta est': Non soliim data e.st lex ad colierceudum,<br />
sed ut cogeret ad filium Dei, brachiuin illud Domini, quod caesum est<br />
iRBni.7, laet livoribus plenum; lex non ad graciam et veritatem data est. 'Est so<br />
qiiidem lex' veritas, 'iusta, bona, sancta', Rom. 7., Sed non confert<br />
salutem, graciam et pacem, non toUit peceata nostra. Tdeo oportuit<br />
Christum vulnerari et pacem afferre conscientiis sua disciplina seu casti-<br />
gatione; Christus, inquam, per sua vulncra inquietudinem conscientiae<br />
infnelicitntes nostras per snam dis^iplinam abstnlit, quia omnes erni- n<br />
vinlll^'.<br />
Quid ergo gloriantur ludaei, so pro aliorum peccatis pati, cum nee<br />
Hua videre, multo minus tollere possint, excoccantur lege et iusticia;<br />
putant so servare legem; Sed omnia sunt vana et llypocritica, nuUa<br />
') Oben S. 713, 6.
5<br />
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 6) 719<br />
sanitas, pax, nulla remissio peccatorum nisi per vulnera bracMi Domini.<br />
öicut Ovis, inquit, erravimus, unusquisque in viam suam deolinavit.<br />
Ollis proprieta.s est, quam ostendit scriptura saneta Mattb. 9.: 'Et erantsmattii.e.so<br />
sicut oves dispersae, non habentes pastorem'; Et Ezecli. 34.: Quod«c(.34,o<br />
saucii et 'dispersi' mei 'greges'. Ad hoc alludit Petrus, volens hunc locumi.!Brtri2,26<br />
explicare<br />
:<br />
'Eratis sicut oves dispersae et errantes, sed conversi ad Episcopum<br />
animarum vestrarum'; 'oinnes erramus sicut oves, Ibi unusquisque in<br />
viam suam deflexit'. At dicis^: via est bona; Audi Psal. 1., ubi inquit:<br />
10 Via, cathedra, consilium peccatorum': via a dextris bona, a sinistris qsi. i, i<br />
non bona, quia 'omnes peccaverunt' ; et in vüs suis erraverunt; omnes wom, a, 23<br />
sunt quasi oves dispersae, quae, ubi semel aberrant, non audiunt vocem<br />
alieni pastoris, qui vocat eam, desertam a vero pastore; non audit vocem<br />
eius; quo plus vocatur, eo magis errat, — ubi vero audit verum pasto-<br />
15 rem, mox audit. Sic nos omnes erravimus, nullus habebat vdam salutis,<br />
ut testatur Psal. 14.: 'Non est iustiis, non est, qui faciat bonum, ne unusw. it, 3<br />
quidem; Omnes declinaverunt, inutiles facti sunt', contritio in uiis.<br />
Hie est titulus noster extra Christum. Ideo digni sunt odio perpetuo<br />
Papa, Turca, ludaei et omnes, qui extra Christum tot vias invenerunt.<br />
20 Ego certe magno studio et contentione servabam regulam, ieiunabam<br />
saepe usque ad aegritudinem et mortem fere, observabam statuta stricte,<br />
ipse habebam viam meam, sie et alii Monachi. Ibi deerant vulnera<br />
Brachii Domini, non erat livor eius, non castigatio pacis eius. Sed tantum<br />
docebamur, quod per opera deberemus satisfacere et sie ex opere<br />
35 operato de congruo mereri remissionem peccatorum.<br />
An non horribilis res est, ista proponi in Ecclesia Dei, ubi vox Christi<br />
audiri tantum debebat, quod nulla sanitas, pax et ablatio peccatorum<br />
nJsi per Christi livores, vulnera, disciplinam ? Sed haec prorsus silebantur<br />
et interim proponebautur nostrae religiones, opera, Monachatus etc.<br />
30 De flde in Christum, de vi et fructu passionis, caenae Domini, Baptismi<br />
nihil prorsus docebatur. Ego certe summo studio nitebar iustificari<br />
propriis operibug, non edebam vel bibebam, non dormiebam: aUi non<br />
habebant malam conscientiam, non exercebantur talibus terroribus;<br />
ego metuebam extremum diem irae Dei et infernum, quaerebam undique<br />
35 auxilium, invocabam sanctam Mariam, S. Christophorum, et quo plus<br />
laboravi, eo plus Idolatriam cumulavi; non potui Christum videre, quia<br />
scholastici me sie docuerant: sperandam remissionem peccatorum et<br />
salutem per nostra opera. Ibi amisi vulneratum, vidensque cum, abhorrebam<br />
a facie eius. Vos igitur, qui non fuistis in hac horribili 'ievTea.yw0U4.i0<br />
40 fornace', gratias Deo agite et grati sitis pro hoc beneflcio ingenti. Manete<br />
') Nämlich: ludaee.
720 Enarratio 53. cspitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 6)<br />
in concordia verissimae et puriflsimae doctrinae. Est enim consensus<br />
«i)g. 10, « scripturae et Prophetarum, ut ait Petrus Acto. 10. : 'tovtco närrss ol tiqo-<br />
(piJTai /xagrvQovaiv äcpeaiv ajuagncöv Xaßelv öiä rov dvöfiaTo; avrov ndvra t6v<br />
3f(.ss, njKOTevovTa etg avxöv.' Sic ergo ait 'servus intelligens'. Non est ullus<br />
hominum iustus, sed omneö coram Deo rei Sunt ac damnandi, tantum s<br />
per huius livores sanati et disciplina eins Salus nobis contingit. Habemus<br />
quidem legem, sed lex non dat testimonium, quod sumus in via recta,<br />
2.TOoit4.io8ed in ira Del et agone peccati. Moses est 'blesus et habet gravem lin-<br />
guam', facit peccatores et reos; quare? non ut peccemus, sed ut con-<br />
8. sfugiamus ad livoribus percussum Salvatorem et "'pacificatorem discipli- lo<br />
i.*ttti 2, senatum', ut Petrus ait: Accedendum est ad 'Episcopum', ipse curam<br />
habet sui gregis, gubernat nos per Spiritum sanctum in verbo suo et<br />
Sacramentis, ut maneamus in via recta ex viis collecti vagis, noxiis et<br />
infinitis. Viag quidem infinitas habuimus, illum vero 'disciplinatum',<br />
id est, veram viam non habuimus. Quid ergo nos gloriaremur, nos iusti- is<br />
ficari posse ex lege? Quomodo enim iustiflcaremur ex lege! imo quo<br />
magis niteremur et laboraremus, hoc magig errabamus, sicut o\is errang<br />
a pastore, quo magis vocatur, hoc magis deseritur et abberrat longius.<br />
Semper no\ae indulgentiae, cultusi, religiones quaesitae sunt.<br />
Sed quocunque iste lividus et percussus venit et disciplinatus, ibi so<br />
acquiescit cor et habet pacem et dieit: propter me Christus disciplinatus<br />
et lividus factus est, ut ego essem sanctus et in pace.<br />
Et posuit Dominus in eo iniquitates omnium nostrum etc.<br />
PErgit Propheta explicare fructum pasaionis Filii sui, Domini ac<br />
salvatoris nostri lesu Christi. Non autem particula ('omnis') collective as<br />
tantum accipienda est, ut aliqui tantum intelligantur non errasse, sed<br />
distributive: unusquisque sigillatim, seorsim, neminem enim excipit,<br />
nisi qui est in Christo. 'Et Dominus', inquit, 'fecit in eum concurrere<br />
peccata omnium nostrum'. Verbum 'concurrere', quod in Ebraeo est<br />
i.TOo|f2s, s'paga'^, proprie significat: 'obruere', 'intercedere', ut 'ad Ephron' Abra- so<br />
ham, Gene. 23.<br />
Ita Christus et portavit peccata nostra et pro nobis apud Patrem<br />
»01.3, 13 ßuum intercossit et vere 'pro nobis', ut Paulus loquitur, 'factus est maledic-<br />
tum, ut nos a maledictione legis rodimeref. Hoc ut signiflcantius exprimeret<br />
Propheta, usus est peculiari verbo 'paga', quod proprie et 'eon- sj<br />
currere' et 'intercedere' significat. Et Chaldaeus intorpres clarius huuc<br />
locum exponens sie reddidit: 'Et complacitum est Domino propter<br />
13 collectU Text<br />
') Urtext: r'ten. i?««cA/in; Occurrit, precatus est, intercessit; Hinweis auf Oenetis<br />
XXIIJ.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 6. 7) 721<br />
eum nobis omnibus peccata remittere'. Hie ergo Christus, Filius Dei<br />
et Filius Mariae virginis, unica persona est, quae peccata nostra sus-<br />
cepit et iram Dei propter peccata nostra in se derivavit et pro nobis<br />
apud Patrem suum iuterpellavit et propter quem Pater nobis peccata<br />
5 remittit et Spiritum sanctam et vitam aeternam donat. Ad hunc ergo<br />
confugiamus et certo statuamu« per ipsum nobis Patrem placatum esse.<br />
Quicunque enim in eum credunf , liberi prorsus sunt a peccatis et habent<br />
vitam aeternam, ut loan. 1. dicitur: 'Ecce agnus Dei, qui toUit peccata 3of) 1,29.12<br />
mundi', item: 'dedit potestatera filios Dei fieri omnibus, qui credunt in<br />
10 Nomen eius'. Item loan. 3.: %Sic dilexit Deus mundum, ut Filium suumSo^<br />
unigenitum daret, xit omnis, qui credit in eum, non pereat, sed habeat<br />
vitam aeternam'. Item: 'Non enim misit Deus Filium suum in mun- ^oii 3,<br />
dum, ut iudicet mundum, sed ut mundus per eum servetux'. Non ergo<br />
nocere illi peccatum potest, qui credit; Quia hie portat omnia peccata<br />
15 totius mundi, nullum omuino reliquit, quod non portaverit, vicerit<br />
ac deleverit, nisi per infldelitatem meam nolim a me tolli et mihi deleri.<br />
Sic loan 16.: 'Spiritus Sanctus arguet mundum de peccato'. Dominus s»*- "i. s<br />
fecit irruere in eum peccata omnium nostrum, peccatum porro est non<br />
credere in eum. ludaei et omnes Hypocritae volunt esse iusti lege. Sed<br />
so Euangelium docet, etiamsi habeag totam iusticiam legis, quod est im-<br />
possibile, tamen, nisi adsit fides Christi, manes sub peccato et ira Dei;<br />
nisi in hunc credas, in quem irruerimt omnia peccata totius mundi, non<br />
habebis vitam, loan. 3.: 'Qui non credit in eum, non habebit vitam,3i>6-3, 36<br />
et ira Dei manebit super eum'. Deus posuerat illum, ut«ferret impetum<br />
25 Satanae, mortis, legis, totiuS mundi et omnium hominum peccata; peccatum<br />
occidit eum, sed eum, qui occidi non potuit; occisus Secundum<br />
nativitatem carnis, et tamen dicitur vere occisus filius Dei. Non potuit<br />
occidi propter illum aculeum in Euangelio, quod ipse Deus vivus, ut di-<br />
elt: 'Ego vivo, et vos vivetis'; Ego quidem morior pro vobis, sed tamen 3o6h.i9<br />
3" moriendo vivam, quia Deus Sum et homo. Mors potest me mordere<br />
et occidere, sed retinere non poterit in morte.<br />
Habemus ergo Episcopum animarum nostrarum, qui liberavit nos<br />
a morte et omnibus periculis mortis et dedit pacem et sanitatem per<br />
suum livorem.<br />
35 Sed quid cogitavit Dominus, cum pateretur pro nobis ? Num cogitavit<br />
de retributione et vindicta ad versus ludaeos cruciflxores? non, sed:<br />
'cum humiliaretur', inquit Propheta, 'non aperuit os suum,v.7<br />
Sicut Ovis, quae ad mactationem ducitur'. Quando enim ad<br />
victimam protrahitur, item quando tondetur, non aperit os, non aedit<br />
40 aliquam vocem, signiücans dolorem suum. Sic noster paciflcator, sal-<br />
vator, sanator, brachium Domini, o fiovoytvtjg tov §eov, cum puniretur,<br />
vulneraretur vehementer, quid faciebat ? non aperiebat os, non mutibat.<br />
2ut]&et§ SSBerle. XL, 3 46<br />
w<br />
s, le
722 Enarratie 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 7. 8)<br />
1 «ftiu.ssSic Petrus inqiiit: 'Qui cum pateretur, non rainabatur, non remale-<br />
dixit.'<br />
Ita fideliter exponit Petrus per Spiritum sanetum. Summa est il)i<br />
patientia et innoceDtia, ne verbo quidem significat cupiditatem vindietae<br />
contra liostes. Nam cogitatio sua erat de pace et salute et de peccati.s *<br />
nostris per sua vulnera sanandis ; non cogitavit de vlndicta et perditione<br />
crucifigentium, Sed de nobis liberandis.<br />
v.sDe angustia et de iudicio sublatus est, generationera eius<br />
quis enarrabit? quia abscissns est de terra viventium,<br />
propter scelus populi mei percussi eum.<br />
DEscribit Propheta glorificationem Christi, in quam per mortem<br />
transiturus erat. Non enim, ut ludaei existimabant futurum, in morte<br />
uut.ii.asmansit, sed per mortem 'in gloriam Patris sui intravit', Lucae 24. De<br />
'angustia', inquit, seu de tartaro vel 'clausura', et de iudicio sublatus est.<br />
'Ozer'i significat carcerem proprie vel captivitatem. Est ergo baec >»<br />
sententia Prophetae: Puit inclusus, captus et subiectus iudicio ac coddemnatus<br />
publico iudicio, ubi non solet esse redemptio vel spes redemptionis;<br />
et non tantum illo iudicio et carcere, quo comprcliensus fuit ab<br />
Hanna, Caipha, Sed etiam condemnatus autoritate Dei et legis iudicium<br />
3or). 19,7 tulit et captus et subiectus. 'Nos', inquiunt, 'habemus legem, et secun- au<br />
dum legem debet mori, quia Filium Dei sc fecit'. In hoc etianmum<br />
•uiottii. s6.6.sf. persistunt: 'reus est mortis; vos ipsi audistis testimonium, quid indigemus<br />
testibus? dielt Filium Dei venturum cum potestate magna'; quia scrip-<br />
2.SHoie2o,3tum est: 'Non habebis Deos alienos': Filium Dei se fecit. Ergo est blas-<br />
'"'""''<br />
pheraus contra Deum etc. Ita speciem habet apud ludaeos, et se si- as<br />
ne dubio multis textibus sacrae scipturae ornarunt, ut quod accusant<br />
's,' u' eum : qiiod 'Sabbatum non servaret', 'communicaret cum peccatoribus'<br />
et immundis hominibus, non sacrifican
Eoarratio 53. capitis Esaiae. [ir)44.] 1550. (V. 8) 723<br />
iino verbo, quae impossibile erant fieri humana virtute; Sicut ipse ait:<br />
'Opera, quae facio, testlmonium perliibent de me', si mihi non viiltis 30I1. .-,. .v.<br />
credere, operibus credite. Ergo non sunt excusandi principes Sacerdotum<br />
et alii, qui Filium Dei, Dominum nostrum lesum Christum,<br />
5 crucifixerunt. Et tamen iudicium eorum erat sacrosanctum, summae<br />
autoritatis; quia secundum legem Dei damnari sub ista specie magna<br />
res fuisset, si homo purus fuisset. Simpliciter enim valuisset haec sen-<br />
tentia et transisset in rem iudicatam. Sed erat Dens et homo! Idee<br />
dicitur: 'sublatus ab illa olausura legaliter instituta'. Eum necesse est<br />
10 alium virum esse, qui non amplius 'subiectus' est huic potestati civili<br />
in -veteri lege, Ecclesiasticae potestati et iuri ordinario sacerdotum, ut<br />
Cayphas et alii gloriabantur se habere ius et ordinariam potestatem<br />
si non occidimus eum, peccamus in Deum et sumus inobedientes legi<br />
et Mosi, secundum quem oportet hunc mori. Item loan. 11.: 'Ne forte 30I). n.is<br />
15 Eomani veniant', scilicet, si non occiderimus istum rebellem et blasphemum.<br />
Allegabant suam iusticiam, ius, ordinariam potestatem. At ipse<br />
fuit verus Dominus legis et omnium iurium et potestatum. Et tamen<br />
voluntarie subiecit se, cum non esset reus, ut nos 'redimeret', 'qui con-©ai.3,i3. sj<br />
clusi eramus sub lege', Gala. 3. Ideo ipse prior se inclusit, ut erumperet<br />
0 et aboleret illud iudicium et clausuram vel angustiam.<br />
Aliam vntam nunc vivit ille Dominus, victor et perruptor infemi,<br />
mortis, legis. Haec est abrogatio legis, quae ad aliam vitam et principatum<br />
spectat. Diruptis claustris, legibus inferni, peccati, mortis ab-<br />
stulit totam legem, vivit in alia libertate duriore.i Fuit sub clausura,<br />
25 sed raptus transiit in aliam vitam seu mundum. Sic mortuus est, ut non<br />
perii-et, sed sublatus est in aliam vitam. Quid illic est? 'de angustia<br />
sublatus', et sie quidem: 'generationem- eius quis enarrabit?' Nemo<br />
potest eloqui vitam, quam incepil. 'Dor'^ generationem signiflcat. Hieronimus<br />
disputat de generatione, an loquatur de divina ex patre vel de<br />
30 humana ex virginc^ De hac origine divinae vel humanae non loquitur,<br />
sed ut alibi loquitur scriptura: 'a generatione in generationem narrabo .li, ^,j „<br />
opera tua', item beata Maria virgo: 'Beatam me cMcent omnes genera-ym. , 45<br />
tiones'; id est, illa 'duratio' intelligenda vita est, quae durabit, non<br />
tamen de humanitate aut divinitate, sed de suo regno. Eaptus est ex illa<br />
35 Servitute temporali, qua humiliatus erat infra angelos. Triginta annos<br />
') Im Sinne <strong>von</strong>: durabiliore. Editio Wittenberg. : liberiore. *) 'i'.n. Retichlin:<br />
Aetas, duratio, generatio. ') Comment. in Isaiam, cap. LIIT. : dupliciter intelligitur<br />
aut . . de divinitate . ., quod impossibile sit divinae nativitatis nosse mysteria, . .<br />
aut de partu Virginis, quod difficulter possit exponi; 3{irine 24, 528. — Lyra zu 'ab-<br />
scisus est" bemerkt dafu: Ad generationem . . eternam . . non videtur habere conve-<br />
nientiam, und führt die Meinung des Atnhrosius an: mi^lius exponatur de spirituali<br />
generatione per multiplicationem fidelium. — Lutlicr erklärt rein philologisch.<br />
46*<br />
: :
724 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 8)<br />
ivit in terris in [Sg. H] Servitute legali et fuit serviis, nt supra dicitur:<br />
3tl s2. iJ'Ecee, servus mens'; sed ex lila Servitute brevissima et temporali, licet<br />
acerbissima, raptus est et positus in dominium, cuius 'nullus erit finis',<br />
Esaiae 9.: 'Eegni eins non erit finis'. Et Lucae I.: 'Et regnabit in domo<br />
j,3''i*^*<br />
lacob'. Haec est illa generatio. Non scribetur aut dicetiir: Christus i<br />
passus et resuscitatus pro nobis sedebit aut regnabit millc annis vel<br />
tot et tot annis, sicut de politicis Eegibus dicitur; non sie numerabuntur<br />
ji. 102, i;i. 2;, anni. Sed ut dicitur in Psalm. 102.: 'Tu autem permanes', ipsi peribunt,<br />
et 'anni tui non deficient'; eins regni non erit finis. Fuit quidom in Servi-<br />
tute, clau.sura et morte, ita ut etiam descenderit ad inl'eros, sed raptus lo<br />
et translatus est illa in regnum aeternum, cuius finis non potest enarrari.<br />
aSRojfS, 1.^'Dor' saepe in Mose legitur; ritus vcster: 'ITanc legem facietis in genera-<br />
tiones et generationes', id est, 'für Dub für', immer uub immer.<br />
lUam durationem seu longitudinem dierum vel multitudinem annorum,<br />
quibus regnabit, nemo enarrabit. Quia est aeternus Eex. Hoc n<br />
iniicit Propheta in mediam passionem : quod positus victor supra legem<br />
et omnes errores et omne, quod potest claudere, iudieare et regnare in<br />
hac vita mortali, raptus ab omnibus clausuris, vexationibus mortis et<br />
peccati, translatus in durationem et vitam aeternam.<br />
Quoniam abscissus est de terra viventium. proptcr tran.s- au<br />
gressiones populi mei plaga^ cis.-<br />
illc locus paulo obscurior est propter pronomen pluralis numeri:<br />
'Lamo': 'plaga eorum'. 70 interpretes habent: 'pro sua' iusticia', vel<br />
potius: 'malioia ductus est ad mortem'.* Grammatica obstat, me impedit<br />
'Lamo': pronomen tertiae pcrsonae. Noster interpres ita vertit: 'prop- ss<br />
ter peccata populi mei percussi eum'.'' Egregia sententia, sed Gram-<br />
matica non admodum respondet. Magnam hio gratiam* debemus Diabolo<br />
et ludaeis, qui non solum turpitcr dcpravarunt, sed etiam confudernnt.<br />
4 finis fehlt Text<br />
') Sj:. Reuchlin: plaga, percnssio. ') iai, dat. 3. pers. moKC. plur.; poetische<br />
Form für cnb; nicht hei l!e:i; Gestenius-BiM, Wörterbuch unter b. Die hier vorliegende eiffene L'ber.27—2i): 'c\\m ufBigeretur'. Unsre<br />
Ausg. Bd. 25, 336, 10: Lutlierbihcl : 'ba et . . fltplagt tuat'. •) Vgl. den Gesamtteat<br />
oben S. 680, 3. •) Natürlich ironisch.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 8) 725<br />
quantum omnino fieri potuit, distinctionibus; si reliquissent Esaiam<br />
in distinctione, ut acceperant^, facilior sententia esset. Hebraistarum<br />
est hoc observare, quod ludaci, ul)icunque possunt, depravant intelli-<br />
gentiam, vel impiis expositionibus vcl, si hac via non possunt, distinctioni-<br />
5 bus; — ut in Daniele: '70 hebdomades abbre\aatae sunt'; ibi depravatio J^""-»-''"-" "<br />
palpari potest, ubi, quae copulanda erant, distinguunt et discerpunt*,<br />
eaque omnia in odium christianorum. Eelinquo iaitur hoc studiosis<br />
Ebraicae Linguae, ut observent maliciam Diaboli et rabinorum, quorum<br />
hoc unicum est Studium et negocium, ut depravent et discerpant atque<br />
10 invertant intelligentiam propheticam et christianam. 'De Angustia, —<br />
quis enarrabit ?'* Et hie discerpta est distinctio; Cogit enim Grammatica<br />
et sensus communis distinctionem in medio textu ; — ipsi hie non faciunt<br />
distinctionem : 'quomodo abscissus, — plagatus'.*<br />
'Excisus e terra viventium' phrasis Ebraica est, id est: 'violenter<br />
IS occisus', de vita sublatus, cum adhuc sano, integro et valido corpore<br />
esset. Verbum 'excindi', quo hie utitur Esaias, est violentum. 'Gazar'^<br />
5 hebdoitiadis Text Vi distinctionis Text<br />
') <strong>Luther</strong> meint wohl, entsprechend seiner Übersetziini/ {oben S. 724 Anin. : ,• 4) "k aber<br />
vgl. auch unten S. 726, 17 und 27. 2) Dan. 9, 24: '70 Söodjen'; Ki5; '7 + 62 3!öo(^en'<br />
und V. 27: ' 1 Söodje'. Über diese Zahlenberechnungen vgl. Lyra z. St.; Fortnlicium Fidei, lib. /.,<br />
consid. III., the-aurus I.: Quod vere messias debebat venire in . . impletione<br />
Ijj ebdomadaruni<br />
danielis; ebenda lib. HJ., consid. VIII, passus VI.: de fatua expectatione iudeorum<br />
circa adventum niessie: .<br />
^caderuolam' :<br />
iinus terminus fuit determinatus per rabi yoce in libro<br />
iste posuit nuraerum ebdomadarura Dauielis. de quo nuUus dubitat iam<br />
transisse. Vgl. Supputatio annorum mundi. Unsre Ausg. Bd. 53, 25 und 108, die Va-<br />
rianten der Altsgabe B <strong>von</strong> 1545; und ebenda S. 173 ff.; aber auch schon <strong>Luther</strong>s Schrift:<br />
,.irn§ Sefitä ein geborner 3ube fei", 1523: „. . bie Silben moc^en nii§ bi§em IJIcSfia^ . . ben<br />
foiiig 6otum", Unsre Ausgabe Bd. 11, 331, 33 ff.; ferner U. A. Tischreden 4, 543 Ar. 4848.<br />
') <strong>Luther</strong> meint wohl die oben durch den Trennunisstrich angt-de^itete Teilung des Verses,<br />
im Anschluß an Eieronymus a.a.O. S. 52f> : 'Istius sublata est vita de terra', der so<br />
a. a. 0. S. .'»27 die (in Wahrheit anders lautende) Sepluaginta iciedergibi : wohl auch im An-<br />
S'hluß an die Trenmings- und Verbindungszeichen der Masora in Vers 8, die li'in-rx:,<br />
'g(>nerationpm eius', zum Vorhergehenden tu ziehen scheinen: nm'ii"' 'T:||iiin-rs;l; vgl.<br />
Kautzsch, Grammatik, S. 56 über die verbindenden Akzente Munaeh und Majela. <strong>Luther</strong><br />
gibt diese, <strong>von</strong> ihm im AnscM>iß an den obigen Hieronymustext zu stark eingeschätzte,<br />
Versabteilung den Babbinen schuld. *) Hier meint <strong>Luther</strong> wohl umgekehrt: die Juden<br />
teilen den Vers in der Mitte, tcie der Vulgatatext oben S. 724, 20 angibt; sie läsen daher<br />
i'ab, 'eis', und bezögen das auf 'ar, 'populi mei'. Die Akzente ständenaher hier richtig:<br />
'^^h s;5|pss SCE'Q. <strong>Luther</strong> möchte gern die beiden lelzicn Wor!e abtrennen, das letzte ib<br />
lesen und auf Christus beziehen, wie die Septuaginta: 'duetus est ad mortem' und die<br />
Vulgata: 'percussi eum'. Er gibt selbst daher diese Trennung hia- appositionell wieder:<br />
'plagatus'; vgl. seine Ausfiihriaig darüber unten S. 726, :-i8ff. (dort freilich bezieht er, aus<br />
Ehrfurcht vor dem nun einmal so lautenden Urtext, das Ganze wieder auf das Volk,<br />
unten S. 726, 10 ff.<br />
») Urtext in;. Eeuchlin: Excidit, abscidit, disposuit.
726 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544] 1550. (V. 8)<br />
significat 'separari, scindi, dividere', sicut arbores et ligna scindimtur,<br />
ut ibant in sylvam, ut dividerent arbores ac scinderent etc. Sic in Psalmis<br />
«1. 136, 13 est : 'Qui divisit niare rubrum in divisiones'. Inde venit 'Mazora'', id<br />
est, serra dividens ligna. 'Excindi' igitur, id est, violenter discindi: quod<br />
non sponte aliquis cadit moriendo, sed florente et viridi aetate occidi, s<br />
ut est excißus morte violentissima in cruce passionis. Idem est ergo<br />
dicere mortuus est violenta manu, non natural! morte. Ita Christus<br />
tulit peccata nostra florente et optima complexione et tempore vitae<br />
suae.<br />
De reliquo textu magis laboro ; nescio, an huc vel illuc spectet 'propter lo<br />
vel a transgressione populi mei plaga eis vel illorum'. Meam sententiam<br />
dicam. An hie Eclipsis, Enallage vel distinctio sit, ignoro. Ipse dixit,<br />
?iog. a,33. 3s quod est raptus et positus ad dexteram patris et, ut Petrus ait: 'Elevatus<br />
ad dextram Dei', ut sedeat supra angelos: 'effudit hoc donum', Acto.<br />
2., ut esset rex aeternus et infiniti regni : Christus mortuus est et resurrexit, »<br />
amplius non moriturus. Ad quid ergo, quae causa flnalis proprie huius<br />
regni t 'propter transgressionem populi mei, quae erat plaga ipsorum'.<br />
Sedet in regno suo non ociosus, nee propter se, sed ad dextram Dei exal-<br />
3oi). 16, 7 tatus iudicans mundum et 'effudit donum Spiritus sancti'. 'Si abiero',<br />
inquit, 'mittam, si non abiero, non veniet ad vos'. Ergo raptus et excisus »o<br />
est e terra, ut exerceret vim et efficaciam istius suae passionis, ut, scilicet,<br />
liberaret nos, non tantum secundum gratiam, sed et secundum donum<br />
ttM. 4.8ad renovationem naturae, ut dicitur: 'ascendisti in altum et accepisti<br />
dona pro hominibus'. Ideo sedet ad dextram Dei, aeterni patris, misso<br />
Spiritu sancto, non tantum, ut sanet nos imputatione, donata remissione si<br />
peccatorum propter ipsius mortem, sed ut etiam efficax sit in nobis<br />
et transferat nos a peccato in iusticiam, sanet corpus et animam, non<br />
tantum remisso peccato, sed prorsus expurgato et sublato, ut puri sine<br />
omnium peccatorum pavore, motu et ardore Deo serviamus in omni<br />
pietate et sanctitate vitae; positus est in aliam vitam, ut nos sanaret so<br />
a peccatis et transgressione illa, quae erat 'plaga nostra'. Diabolus de-<br />
pravavit totam naturam et carnem nostram magno et invincibili veneno,<br />
viciavit et perdidit gravissima plaga, scilicet, ad peccatum et mortem<br />
tip9.a.38aetemam. Hanc ergo ut destruat Deus efficaci medicina, misit 'hoc<br />
donum, quod videtis', propter hanc transgressionem, 'quae est plaga u<br />
1. 3»»- 3, 8 populi mei'; sicut et loan. inquit: 'In hoc apparuit Filius Dei, ut dis-<br />
solvat opera Diaboli', id est, peccatum, mortem et iafernum. Sic ergo<br />
intelligatur particula relativa", ut saepe alias in Prophetis usurpatur<br />
tanquam apposltio; In Prophetis saepe omittitur relativum 'qui, quae,<br />
quod'. Haec simpliciter mea est sententia, si non propria, tarnen vera «o<br />
') Vielmehr: mijn. •) Vgl. <strong>Luther</strong>s relalipüche Fassung Z. 17: quae
Enarratio 58. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 8. 9) 727<br />
per se: meruit Filius Dei, Dominus ac redemptor noster lesus Christus,<br />
non solum remissionem peccatorum sua passione et reconciliationem,<br />
Seil etiam 'donum', quia per Christum non tantum 'data gratia', sedJofii. n<br />
'et veritas facta', loan. 1. Non fucus est in Cliristo, ut tantum sit impe-<br />
5 trata gratia; Imo peccatum etiam expurgatur.<br />
Ne hie locus sit pro Antinomis, qui peccatum sie extenuant, tanquam<br />
nihil sit, quia remissum est. 'Num ideo in peccato manebimus, quia Wom. e, i<br />
peccatum remissum et sublatum est et sumus sub gratia 1', Eoma. 6. Hoc<br />
esset sub 'gratia' sine 'veritate', idest, fucus; peccatum non tantum remis-<br />
10 sum, sed fugatum et sublatum est! Non tantum gratia, sed etiam 'do-cs\>i). «,t<br />
uum' est veritas, Ephe. 4. Quare manes in peccatis? An nescis, quod<br />
Christus mortuus est et peccatum remissum? Mauere ergo in 'odio', ept«,26<br />
ebrietate aut adulterio non debes. Christus passus est ad remissionem<br />
peceati, non ad licentiam carnis et concupiscentiae ; ut Papa imputat<br />
15 uobis hanc horribilem blasphemiam, quasi doceamus homines secure<br />
vivere, sine lege, in licentia omnnim peccatorum, quod lex non obliget<br />
ad damnationem. Caeremoniae sunt sublatae, ut moralis lex ablata,<br />
ut non vexet conscientias nostras, non simpliciter, sed in Spiritu, 1. Cor. 5.<br />
quia 'repurgandum vetus fermentum', ut nova simus conspersio; pur-i flot. 6,8<br />
au gatur, occiditur, comburitur, ut destruat corpus peceati.<br />
Agitur ergo de 'veritate', ut liberemur a peccato revera et peccatum<br />
aboleatur; sedet Christus ad dexteram Patris et abscissus est propter nos,<br />
non tantum, ut simus filü in gratia per remissionem peccatorum, sed<br />
etiam accepto Spiritu Sancto purificemur 'de die in diem', donec in ex-a.Sot.4, le<br />
25 tremo die prorsus puri üamus sine reliquiis peceati sollicitantibus et<br />
retrahentibus nos. Vide enim, quam inflrmi et impuri simus r saepe labi-<br />
mur, 'peccatum assidue captivat nos, repugnans legi mentis', ut etiam «öm. 7,23<br />
remedium quotidianum coactus sit dare Christus, cum iubet 'septuagies^iottt). i-,22<br />
septies remittere, quoties offendit nos frater', etc., Matth. 8. Paulus:<br />
30 'repugnat, militat contra legem mentis', quanquam sit remissum 'pecca-<br />
tum' et non imputetur. Peccatum ergo est 'plaga nostra', haec incumbit<br />
nostris cervicibus; hanc etiam vult sanare. 'Et dabit impios, vel:V.9<br />
inter impios, sepulchrum suum'. Nos legimus secundum veterem<br />
translationem : 'pro sepultura sua, et divites pro morte sua'.^ Hoc expo-<br />
35 nunt veteres sie, quod Christus dederit ludaeos impios et superbos loco<br />
sepulturae, id est, ipse liberatus est, ludaei traditi sunt loco eins in<br />
manus Eomanorum.^ Ut sonat illud Proverbio. 21.: 'lustus liberabitur,©t>t. 11,8<br />
9 sine] sive Text<br />
') So Vulgata. ') Hieronymus, Comnient. in Isaiam, cap. LIIL: . . dicendum,<br />
quod Scribas et Pharisaeos . ., qui in populo ante reguabaut et nirniis opibus affiue-<br />
bant, post Domini passionem Romanis tradiderit Deus et aeternae subiecerit servituti;<br />
:
728 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 9)<br />
et tradetur impius pro eo'. Hirne sensum huc transferunt. Hoc est quidem<br />
reguläre Dei opus. Nemo enim evadit iudicium Dei, quin tandem<br />
impingat. Et iustus nullus dcrelinquitur, tandem tarnen liberatur. Sic<br />
impius non effugit, sed traditur. Sed quod huc accommodatur haec<br />
Stic, ii.'sententia in proverbiis, non quadrat, quia non loquitur Propheta hoc loco »<br />
de tranquilla et suavi, sed de crudeli morte. Sic ergo, inquam, exponunt<br />
Lyra, Hieronymus, Augustinus haec Prophetae verba: 'dabit impios<br />
pro sepultura sua', id est, impii ludaei pro liberato Christo traditi sunt<br />
in mortem huius \'itae et aeternam, quia Eomani omnes occiderunt.<br />
Sinamus istam sententiam bonam, piam et veram; sed an in hoc loco lo<br />
quadret, de oo disputamus. Aliud enim est veram esse sententiam, aliud<br />
propriam esse loci.^ Alii sie exponunt, quod 'divites dabit pro sepulchro',<br />
i'ut.23, joff. id ggf. loseph ab Arimathia, qui dives fuit, sepelivit Dominum, et in<br />
honesto loco^; sed vadetur esse alienum: Etsi 'dives' in Sacris literis<br />
communiter signiflcat 'impium', tarnen, cum additur nomen cuiusdam i»<br />
JKoiiii. 19, 21 i„8ti^ non signiflcat impium. Impii significantur Matth. 19.: 'Facilius<br />
est camelum intrare per foramen acus, quam divitem in regnum coe-<br />
suf. 6, 34 lorum' ; Item Lucae 6.: 'vae vobis, divites', etc. Hoc loco 'dives' in<br />
Propheta signiflcat 'impium'. loseph autcm non fuit impius, sed discipulus,<br />
quanquam occultus. Nee Deus abiicit vel di\ates vel pauperes etc., nisi »o<br />
sint impii, ut operarii infideles, item avari; utllieronimus inquit: omnis<br />
i.tiin.6,i0(jive8 aut iniquus aut iniqui haeres.* Et Paulus inquit: 'Avaritia est<br />
ep(). 5, sradix omnium malorum', vocat etiam 'avaros' 'idohitras'. Homincs<br />
enim raro di-\-itiis recte utuntur, sieut exempla quotidiana abunde testantur;<br />
unde et gentes clamitant: O aurum, causa es omnium malorum*, a<br />
Et Poeta : adixov 6 tiIovio?, noXlä d' ovx oQ&cbg tioieI^,<br />
Item: nokXibv xä yqrnxaia alzi avdgcüjtotg xaxcöv.^<br />
Quid est excellentius pace, potesfeate seculari, gloria, honore etc.,<br />
quantus vero horumDei donorum abusus! lurisconsultus autlheologus,<br />
quando animadvertit eruditiuncm suani. videtur sibi angelus angelorum so<br />
«dm.8, «oDei. Creatm-ae quidem sunt buuac, sed 'subiectae vanitati'. Meretrix<br />
egregium habet corpus, sed est in turpissimo quaestu. Sic impius vocatur<br />
Migne 24, 629. — Lyra z. St.: i. e. iudeos impios et avaros dabit iu mauibus romanorum<br />
in penam mortis sue, quod tempore Titi fuit adimpletum.<br />
') W'ichtiyer Grurulsatz <strong>Luther</strong>s auch bei Keint-r Jiibelubcrset^iiit). ') Additio I<br />
de» Burgengis z. St.: proprie videtur exponi de iudeis (riß. Z. '{.); .. sed sie debuisset<br />
dicere: 'pro morte sua', non: 'pro sepultura', quia licet in raorto christi niaxime pec-<br />
caverunt . . Meritorie enim et lioiiorifice christus fuit sepultus. ') Unsre Autg.<br />
Bd. 29, 411, 12. «) Vgl. Uoraz, Carm. IIJ, 24, 48/. •) Stobaeus, Florileg.: I'dyof<br />
nXovxoo Nr. 14, ed. Teuhn. IJI, 1H4; aus des Kiiripidcs '.4!l.t^arSeo(, ed. Teubn.<br />
Eurip. 111 Nr. 6
Enarratio capitis 53. Esaiae. [1544.] 1550. (V. 9) 729<br />
dives, sed loseph fuit discipulu« lesu, sicut Abraham, David non fueruntsut. 23,10<br />
pauperes etc.<br />
Non igitur hie intelligendus est, ut exponunt Ljra, Hieronyraus,<br />
AuKustinus, nee propterea sepulchrum eins non honoratuui est, quod<br />
5 prope 'calvariam' sepultus est, sed est honesta sepultiira. loseph Ari-OTni").2i.33<br />
mathensis non adeo timidus fuit, quia audet Christum cruciflxum sepelire<br />
in suum sepulchrum, invitis etiam pontificibus. Quociroa necesse est<br />
probum et pium fuisse liunc virum, alioqui cofi:itasset : lesus ille dam-<br />
natus a summis Sacerdotibus, scribis, senioribus populi et tota plebe<br />
10 ignominiosissime crucifixus est; Ero in odio totius synagogae sacerdotum,<br />
si aufferre velim de cruce et ponere eum in meum sepulchrum et honorare<br />
damnatum ab eis ut blasphemum et sediciosum. Omissis ergo his inter-<br />
pretationibus^, sie verto et expono: 'Et dabitiir' impersonaliter, sicut<br />
Lucae 6.: 'Mensurabunt' : mensurabitur, 'dabunt', id est: dabitur. ItaSiut.e. »s<br />
15 Activum verbum exponemus passive vel impersonaliter propter clariorem<br />
sententiam: 'Dabitur cum impiis sepulchrum suum', vel: 'dabit cum<br />
impiis sepulchrum suum' in accusativo; sed non semper potest reddi cum<br />
accusativo, ergo transferenda est vel per praepositionem 'cum' vel aliam<br />
particulam ut 'sicut'^: 'Et sicut cum divite', id est, impio, Idolatra,<br />
ao peccatore 'in mortibus'.^<br />
Sit ergo haec sententia (non enim invenio commodiorem), id est:<br />
ludaei non contenti, quod occiderunt Salvatorem nostrum et exciderunt<br />
de terra viventium. Sic omnes impii sunt homicidae: non contenti<br />
aliquem occisum, non consistunt in hac crudelitate, quod tam crudeliter<br />
35 et a+rociter occiderunt pios, sicut civilis magistratus et politica iusticia<br />
saturatur morte vel ultimo supplicio furis. Saevire autem in corpus<br />
mortuum diabolicum*, quia oportet quasi bis mori. Imo, si possent,<br />
centies occiderent. Sic etiam Papa loannem Hus exussit constantiae<br />
propter verbum Dei et collegam eius Hieronymum de Praga. Hoc ibi<br />
30 non satis erat Papae, sed etiam cineres effossos et locum cineris integro<br />
cubito proiecit in Ehenum, ne quisquam, vel ipsa terra, in qua erat com-<br />
bustus, toUeret aliquid in memoriam. Hoc non est bis, sed millies mori.<br />
Quid enim misera terra peccavit, ut etiam eam effossam in Ehenum<br />
abiectam velint. Postea addidit etiam hoc post exustum Hus et sub-<br />
35 mersos cineres: exeommunicarunt, maledixerunt, damnaverunt nomen<br />
') Oben S. 727, 3öff. ^) Jesajavorlesung 1527—29: 'sepultus est sicut impii et<br />
mortuus sicut divites', Unsre Ai(S(). Bd. 25, 335. 24. Liitherübersetznng stets: 'er tft bc=<br />
graben tote btc ®ottlo?en bnb geftorben toie ein SReid^er'. Vulf/. 1509: 'divites'. sonst Vultj.:<br />
'divitem' ; so auch Hieronymus z. St. , der aus der Sept. aber auch 'divites' übersetzt.<br />
Vrtext: i^ir»; nach diesem Singular übersetzte <strong>Luther</strong>. — Heutige revidierte Lu'herbibd<br />
'man gab il)m bei ©ottlojen fein ©rob unb bei Meieren, ba er geftorbcn toor.' ') Urtext:<br />
ITiaa, pltir. conatructus. *) Erg. est.<br />
:
730 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 9)<br />
et memoriam eins in aetemum extirpaverunt et animam eius abiecerunt<br />
in infima tartara.^ Ita S. Dei martyr loannes Hus non unam, sed tres,<br />
quatuor, imo phires mortes passus est: Exustu8,8ubmersus, post distractus<br />
per aquas in omnem terram et nomen eius extinctum ac deletum, anima<br />
eius Diabolo tradita et excommunicata sub imos inferos. s<br />
Iste est insatiabilis fuxor Diaboli et suorum. Hoc, ut supra dixi,<br />
non facit politicus Magistratus; quiescit et desinit, quando reus affectus<br />
est ultimo supplicio. Sic hie eum crudeliter de terra exoindunt, eunt<br />
iDinm.st,63|. a
Enarratio capitis 53. Esaiae. [1544.] 1550. (V. 9. 10) 731<br />
minum pagsiombuö. Et si tantum naturam hiimanam spectes, hoc est,<br />
si purus homo esset, tarnen crudelita.s esset immanis et horrenda. Sed sie<br />
oportuit crudeliter excindi ex terra. Fuit victima pro nobis factus, —<br />
Ideo oportet in eum riiere, quicquid est furoris Diaboli et miindi, in eiini<br />
5 spui, oportet Diabolum totos turores suos exonerare et effundere in illam<br />
personam, ut exorbeat illam totam.<br />
Cum nihil superest furorum, resnrgit Dominus et peccatum, mortem,<br />
Diabolum, legem, infernum et omnia mala, quae nos afflixerunt, vincit<br />
et exhaurit, ut iam nihil de eis supersit. Qui ergo credit in Christum,<br />
10 huic peccatum, Mors, Diabolus nocere non.queunt. Nam Filius Dci,<br />
Dominus noster lesus Christus, exorpsit cum magnificentia et gloria<br />
omnes furores Diaboli et vomitus eins. Qui ergo, ut iam dictum est, in<br />
eum credit, habet Diabolum victum, prostratum et conculcatum, ut<br />
Gene. 3. dicitur: 'Semen mulieris conteret caput serpentis'. Si modo i.Moic 3,15<br />
15 credat, sedet ad dextram Dei, aeterni patris, semel mortuus non amplius<br />
moritur ; Imo<br />
regnat et 'triumphat iam expoliatis et traductis potestatibus',<br />
Colo. 2., 'Et nos per ipsum', Micheae 2. Etsi carni dentes inflgit^, sed l^^^^-^'-^j<br />
frustra 'contra stimulum calcitrans' et ungulas infigens ipsius ferratis.siva.o.s<br />
[58g.I]Bt Dominus voluit eum conterere in infirmitate; si po-v. 10<br />
20 suerit pro peccato animam suam, videbit semen longaevum<br />
et voluntas Domini in manu eins dirigetur.<br />
RElinquo vobis iudicandum, quam apte exponant ludaei hoc caput<br />
Esaiae de seipsis in hac praesenti captivitate, quam congruat et quam<br />
verum sit de eis dici: 'os suum non aperuit, verbo et opere non pecca-vit'.s. et.<br />
25 Item, an ipsi sint 'de angustia sublati' etc. Hie apparet, quam pulchre<br />
scripturam interpretentut. Ifon hnmana, sed diabolica depravatione<br />
trahunt sanctissima verba de Salvatore nostro ad ipsorum sceleratam<br />
turpitudinem. ludicant se respectu gentium esse sanctos, iimocentes<br />
et sine omni peccato, puros.^ Ita sordemus pos gentes ipsis, cum inter<br />
30 sese sint pestilentissimi et quo meliores, hoc peiores.' Sed haec omnia<br />
facta sunt consilio et voluntate divina. Non attigissent ei unam guttulam<br />
vel unum capillum. Verum haec fuit causa passionis Filii Dei, scilicet,<br />
quod volente Domino passus est. Deus sie voluit. At quoad ludaeos,<br />
non voluit, sed permisit, ut Petrus ait, Acto. 3.: 'qui praedixit per os<br />
35 Prophetarum, pati Christum, implevit sie'. Deum definito consilio<br />
traditum cruciüxistis. Deus permisit et voluit fleri, quare? ut esset<br />
7 Doninus Text 31 sunt] aut Text<br />
') Nämlich Diabolus. ') Oben S. 714 Anm. 2 und S. TIS Anm. 1. ') Ähn-<br />
lich Wander 4, 240: Schlimm 12: „Es wird elier schlimmer als besser."
732 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.) 1550. (V. 10)<br />
1. Bioit3,ij victima pro nobis. Deus voluit 'conterere caput serpentis', id est, deätruere<br />
regnum Diaboli, peccati, mortis, iit aedificaretur regnum iusticiae, salutis,<br />
vitae aeternae. Haeo fuit Dei voluntas, propter hunc flnem facta omnia,<br />
quia Deus non delectatur iniusticia, peccato, morte, sed iusticia, fide etc.<br />
Hac finali causa delectatur Deus et eam respexit. Dominus voluit et »<br />
complacuit ei, ut contereret eum. Ipsi Ignorant Dominum gloriae esse,<br />
sipii.3, i7ut Petrus inquit: 'per ignorantiam fecistis', et male, — sed DEVS \ertit<br />
in bonum. Eflectus bonus et causa finalis: ut vos liabeatis salutem;<br />
mittit Spiritum Sanctuni, ut agatis poenitentiam, sinatis vos adiuvari,<br />
benedici, salvari victima oblata, salus parata, Diabolus victus cum lu<br />
peccato et morte; tantum vos accipite et apprehendite fide. Haec enim<br />
est volimtas Domini, quia eum sie voluit conterere. Quia: 'si dedent<br />
animam suam pro delicto, videbit semen longaevum'. Non est mortuus<br />
et sepultus, ut maneret in morte et sepulchro, sed initio Capitis dixit:<br />
aoM^'zit'Et sicut virgultum corara eo et radix de terra sitienti'. 'Frumentum is<br />
iactum in tcrram, non moritur', Sed hoc flne, ut ferat fructum centuplum;<br />
non moritur, ut redigatur in cineres, sed ut impleat orbem terrarum<br />
iusticia, salute, vita, reparet regnum coelorum; non est mortuus,<br />
ut periret, sed ut animam suam daret delictum. peccatum seu, ut Paulus<br />
epi). 6.3 vocat: 'victimam', id est, 'hostiam' pro delicto. Haec fuit Dei voluntas, ao<br />
i.tim. 2, fiut esset victima, placatio, 'ä%'TiXvTQov', redemptio, precium pro peccatis.<br />
Quia ira Dei non potuit placari et tolli nisi tali et tanta victima, quae<br />
est Filius Dei, qui non potuit peccare. Nulla sacrificia erant, quibus<br />
placari potuit DEVS, nisi haec victima, quae poneret animam suam<br />
i.not. 10, s'ascham''; Imo omnia sacrificia veteris Testamenti fuerunt 'ävritvna', üs<br />
Stbt. y. 1 (f. ut Epistola ad Ebreos loquitur, huius sacrificii Filii Dei.<br />
Verbum 'Ascham', quo hie utitur Propheta, placuit et Paulo ad<br />
2 norlj*!!! Rom. 8.: 'et de peccato damnavit peccatum'; 2. Corinth. 5.: 'Eum, qui<br />
non noverat peccatum, pro nobis peccatum fecit'; ut hie dicitur: 'Qui<br />
«.»peccatum non fecit'; sie in Propheta: 'Nee inventus dolus in ore cius', m<br />
et tarnen factus est peccatum, ut hie: 'ponet animam suam delictum'*,<br />
s.siioits.iuu. b. seu, quod nos proprie vocamus: 'victimam'; sie Moses vocat 'Ascham'<br />
ipsum sacrificium vel victimam pro peccato '; non siniplieiter sacrificium,<br />
S Fflectus Text<br />
') crx. lieuchlin: Peccavit, delictum, mulcta. ') Urtext: iuc: ni'K B"t.<br />
Additio II des Burgensis z. St. : In hebreo habetur: 'Si posueris peccatum animam<br />
tiuam' . . contra iudeos et alios perverse credentes . ., quod cbristus pro peccato suo<br />
proprio fuisset passus. Paul <strong>von</strong> Burgos sieht in der auf' (toit zu beziehenden Verbal-<br />
form in der zweiten Person die Sicherumi gegen den IrrgUiuben ; <strong>Luther</strong> stellt ilif rich-<br />
tige lieäeiitiinii de» Bi'X fest, übrigens auch gegenüber Reuchlin selbständig diirch Schrift-<br />
vergleich. ') Auch nach Kautuch und (Jesenius.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 10) 733<br />
sed proprie: 'pro peccato posuit Christus animam suam', id est, fecit<br />
seipsum peccatum, victimam nostrani. Granimatici disputant, an sit:<br />
'si posuerit animam suam', sciiicet, per delictum, vel 'peccatum', sed<br />
nihil refert; — id est: 'si fecerit ipse suam victimam', vcl: 'semctipsiim<br />
6 victimam', ut sie 'videret semen, quod prolonget dies'.<br />
Hoc est, quod passim de regno Christi Propheta vaticinatur, ut<br />
Psalmus: In iusticia et iudicio corroborabuntur 'filii eorum, habitabunt'spf. io»,29<br />
et regnum eorum in seculum. Item: supra thronum eius a modo et usque<br />
filii tui, semen eorum dirigetur, id est, regnum Christi durabit, semen<br />
'0 eius propagabitur; donec Sol luxerit et manserit Luna, erit propagatio<br />
seminis istius. Tamdiu durabit propagatio vel, ut dicitur: 'semen', donec<br />
collecta tuerit universa Ecclesia; tum desinet illa propagatio vel semiui-<br />
ficatio, tum etiam amplius non erit generatio corporalis nee spiritualis<br />
nee docebimus amplius nee baptizabimur nee credemus, sperabimus.<br />
'S Sed tantum 'diligemus' et laetabimur, fruentes aeterna vita et beatitu- i.Ror. ia, s<br />
dine. Hoc est regnum Christi manere in 'longitudinem' dierum. Hoc<br />
pro sua passione habebit, quod regnum eius, ut dictum, manebit et pro-<br />
pagabitur, crescet, sine fine multiplicabitur, in illum usque diem, donec<br />
'tradet regnum Deo patri'; Interim oportet cum regnare. i.not. is, '.m<br />
20 Et voluntas Domini per manum eius dirigetur.<br />
HOc pertinet ad praecedentia de 'semine longaevo': 'quia vohmtas<br />
Domini fuit, ut contereretui"'. Et 'ideo, si posuerit animam suam hostiam<br />
pro delicto, videbit semen longaevum, Et voluntas Domini in manu<br />
eius prosperabitur', fortunabitur, ut Psalmus inquit: 'O Domine, benespf. ns, ss<br />
25 prospeiare'. Ista verba includunt tyrannidem illam horribilem et po-<br />
tentiam Diaboli, ut infra dicit de 'dispartitione spoliorum'. NuUus est 8. 12<br />
successus, fortitudo aut victoria contra regnum et tyrannidem Diaboli.<br />
Mors rapit omnia et Diabolus per mortem et 'aiitor mortis' vocatur. siijm.5,i2it.<br />
'Voluntas' igitur 'Dei' hie dicitiir illa victoria, illud opus divinum, quo<br />
30 destruitur opus Diaboli, quo 'captivitas captivatur' et, sicut in Euangelio gpti. 4,<br />
est: 'cum fortis vincitur et ligatur, diripuerunt eius spolia'. Item«iit 11.2L'<br />
CHRISTVS inquit : 'Haec est voluntas Dei, qiiod missus est filius hominis, sofi. :i, u<br />
ut fedimat genus humanum' a peccato, morte, lege, potestate Diaboli:<br />
— illa voluntas DEI nunc prosperabitur. Quare utitur illo vocabulo<br />
35 'prosperabitur'^? propter potentiam et Tyrannidem Diaboli in genus<br />
humanum: Omnes Monachi, Turci, Gentes laborant magno zelo et in-<br />
credibili studio aggrediuntur durissimum genus vitae, et quo est durius<br />
et asperius vitae genus, eo se melius putant evasuros hanc Tyrannidem.<br />
3 si] sie Text<br />
') Urtext: nb::r ReiicMin: Prosperatus est. Luilieriihersetzwui : 'mitb . . fortgel)en'.<br />
8
734 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 10)<br />
Sed nihil est prosperum et fit indies de die in diem peius, ut in<br />
TOnrt. s.s.'.f. 'muliere Aemorroissa' : quo magis laborat natura, ut extricet se ex peccato<br />
et morte, hoc magis impingit et deprimitur sub hanc tyrannidem. Magni<br />
laboris res est etiam Christianum, qui est baptizatus, ablutus sanguine<br />
Cliristi, perrumpere et transire de iudicio ad vitam, — quid faciat Mona- ;•<br />
chus, qui sua morte, labore, per vota et reiigiones suas mit salvus fieri ?<br />
Ibi nihil prosperum; quicquid feceris, vadit cursum cancri^, ut solet<br />
i.aön.is.iadici. 'Sacerdotes Baal vulnerabant se lanceolis', perfundebant se sanguine,<br />
3.a»plcie,s7'iniraolabant filios et filias'. Acbas, rex luda impiissimus, quam horri-<br />
bililcr devotus fuit, nihil omisit religionum etiam externarum, ut placa- lo<br />
ret Deum; sed unicum remedium et via unica Christus, in cuius manu<br />
prospcratur Dei voluntas. Omnia nobis prosperrime succedunt, si<br />
jf„( 3 3 apprehendimus Christum, Mn quo sunt omnes Thesauri sapientiae et<br />
cognitionis Dei absconditi'. Voluntas Dei non prosperatur per nostras<br />
mm.i 2i manus aut opera, sed per Christum, qui 'se dedit pro peccatis nostris'; i;.<br />
per hunc datur Spiritus sanetus, ut perrumpamus. Non tamen sine<br />
labore aut dolore. Caro enim plumbea nos semper deorsum retrahit<br />
et Diaboliis impedit. Ergo non fit cum risu, sed cum magna lucta, labore,<br />
'jjiaiii)..;c .(idifflcultate, murmure, rebellione carnis, etiamsi 'spü-itus' est hilaris et<br />
'promptus'. 'Hephetz'2: 'voluntas', Studium, institutum, 'placitum', so<br />
fere significat hoc, quod volo facere, bas- trt) ijernc t^u, bamit id) Uinbt3cl}e,<br />
*tf6.3, 8. lUt Ecclesiastes de 'muliere', quae etiam habet suum 'licphetz', ut oninis<br />
actio habet suum 'hephetz'. Ante tempus non fit, ut etiam dicitur:<br />
Annus producit fruges, non ager.^ Si in hieme seres, frustra laborabis.<br />
Omnia flaut oportet suo tempore. Latini dicunt: vcni in tempore, quod ss<br />
omnium primum est*; caro vocat 'occasionem'.* Significat ergo 'licplietz'<br />
hoc, quod instituit facere, ev cß evdöxtjas, sicut inquit de filio suo, Domino<br />
TOoui). 3, 17 QOßtro lesu Christo: 'Hie est Filius meus dilectus', 'in quo complacifum<br />
est mihi', 'iv co evdöy.tjaa", id est, in quo omno 'studium','vohintas', btUilll<br />
ao^.cisirf) meinet Ijerfeen hift Ijabe onb jef)e, ut loan. 6.: 'Hoc est opus Dei, ut so<br />
credatis in eum'; de illo studio est soUicitus, in hoc 'misit Filium', ut<br />
audiamus eum et sie per eum restituantur omnia, quae sunt 'in coelo'<br />
«v>fl. s. so et in terra, 'usque ad tempus restitutionis omnium', Acto. 3.<br />
I-<br />
»oi.a, i<br />
In hoc omnia sunt reposita, 'omnes thesauri sapientiae et scientiae<br />
Dei', ac omnia per ipsum et in ipso consistunt, breviter omnia debent 31<br />
24 AiiniH Texl seret Text<br />
•) iMtliem Sprichwörtersammhmfi Nr. 23», Unsre An-it). B«; Thiele S. 220 f.<br />
') ycn. lieiichlin: l'liicuit; vohiptatera, voluutatpin, coiiiiilacentiain, dilectioniMii liahuit.<br />
') fAitlierH Spriclnrurlersiimmluny Nr.:iJI, Unsre Ati.!, Tod. *l Trrenz, Utaiit.<br />
II, % 123 f. *) ICrnsm. Aiiag. : Occanione diintaxat opus improbitati vel maliiiap;<br />
Wiintlrr I, ir>2K: Oeleyenheit 1-1.
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 10. 11) 735<br />
in eo recapitulari, hoc est 'studium et voluntas Dei' : omnia in filio nobis<br />
incarnato et revelato. Hoc modo procedit et prosperatur, non obstante,<br />
quod Satan sunimis viribus et omnibns conatibus sese opponit, opprimit<br />
omnes, qui iinica syllaba fatentur Filium Dei, occidit Prophelas, Aposto-<br />
i los, Martyres, resistit confessoribus, habet pro se magnam partem in<br />
carne nostra, ita, iit videatur opus Dei irapeditum es.se et infortnnatuin,<br />
non procedere. Lege tantum historias Ecclesiae, et videbi.s quam varie<br />
hoc opus a Diabolo saepe impeditum sit. Et tarnen prosperatur semper,<br />
iam quinquies mille et SOOannis^, opus Dei. Quia scriptum est: 'per<br />
lu manum eius voluntas Domini dirigetur'. Etsi longe videatur contrarium,<br />
vide res gestas, tum dices cum Propheta: 'Memor ero operum tuorum *(. 119, .-<br />
et sie consolabor. Quia quadrigae tuae quidem 'in medio aquarum','8f. 77, su<br />
Diabolus adhaeret rotae et impedit. Nihil expetamus melius, quam<br />
quod accidit omnibus piis ab initio mundi. Sic accidit Adae, Noe, Abra-<br />
15 ham, quibus apparuit ita, quasi non solum impedita, sed etiam deleta.<br />
At perrumpit non i)er manum nostram, sed ijer ipsius Domini lehova<br />
manum prosperatur.<br />
Propter laborem animae suae videbit; et iniquitates etc. v. 11<br />
ITerum hie malitia, nequicia et horribilis invidia ludaeorum cernitur,<br />
20 qui confuderunt distiuctionem et textum corrumpunt. Septuaginta<br />
interpretes digni odio sunt. Non enim possum eredere nee verum est,<br />
quod transtulerint et verterint Biblia ex Spiritu Sancto. Nam apparet<br />
manifesta vanitas, nequicia et Studium depravandi. Oportet nos ergo<br />
distinguere textum. 'Si anima sua se posuerit', vel 'a labore' vel 'miseria<br />
25 animae suae videbitur et saturabitur' ; oportet enim textum praecedentem<br />
cum sequenti concordare et connecti. 70: 'Si dederitis pro delicto'<br />
etc., 'Et Dominus vult aufferre de dolore animam eius, ostendere lucem,<br />
iustiflcare iustum'^; quid vero hoc erit? Est impossibile etiam recens<br />
aliquem institutum in Ebraica lingua non videre depravatum esse textum<br />
30 data opera ex mera malicia. Si 70 ita verterunt, fuerimt homines nequissimi,<br />
qui ludere tantum voluerimt regem Ptolomaeum Philadelphum<br />
tanto studio et labore quaerentem versionem.^<br />
') Zählung seit Erschajfung der Welt. Vgl. Supputatio annorum »mndi, Unsre Ausg.<br />
Bd. 53, 17J. ') Sept. : cav döHis TisQt ä/iagzias, 17 ^ivxtj vficäv oyjezai o:regfia fiaxoößiov<br />
xal ßovXeTai xvQiöe a
3ci. 9, .^ Esaiae<br />
736 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 11)<br />
Ipsi corrumpimt et sensum et distmetionem; credo ideo sie vertisse,<br />
ut adigerent eum ad largiorem Eleemosinam : 'si dederitis pro delicto',<br />
id est: 'si sacrificabiti.s^, diu vivetis et Dominus vult aufferre dolorem'.<br />
Haec non est Prophetae sententia, qua vero impudentia audent proprium<br />
fingere sensum et mutare verba et torquere? An hoc est vertere? Sic j<br />
9.: 'vocabitur nomen eius magni consilii, mirandus consiliarius'.<br />
Haec enim sunt verba 2, ne quisputet nosipsisiniuriamfaccre: 'y.alxa/.eTrai<br />
TÖ övofia avTOV : fuydXrjg ßovXijg äyyeXog, &avfiaaibg avjxßovkog' } Verum illud<br />
est studio et malicia depravare clarissima verba, in quibus nuUa obscuri-<br />
tas et diffieultas est. Pro 6 vocabulis: 'vocabitur nomen eius' etc.*, Ip.si 10<br />
verterunt: 'magni consilii Angelus'. Ita optimam et consolatione plenissimam<br />
sententiam vertunt, imo potius pervertunt. Ista studiosis<br />
Ebraicae lingue commendo, ut observent nee excusent aut admittant<br />
illorum somnia, ut Hieronimus autboritate publica excusat 70 inter-<br />
pretres.* Ego non excuso nee video Apostolos eorum versione usos, u<br />
etiamsi apparet, quod eos legerint; sed non sequuntur eam depravationem,<br />
ubi vidcnt deviare 70. Apostoli potius apprehendunt Ebraicum textum;<br />
3f(.«,8Ut in illo: 'devoravit mors' ipsi* verterunt, Esaiae 25.; Paulus recte<br />
. $tot.i.'..55 vertit 1. Corinth. 15.: 'Absorpta est mors', quamvis hoc loco vocabulum<br />
ita ponitur, ut sit aliqua species.' Sed hie nuUam speciem habet, ut ^<br />
quivis, qui tenuiter attigit Ebraea, iudicare potest. Haec^ non possunt<br />
excusari ex ignorantia facti, sed certa et aperta malicia. Est ergo sen-<br />
tentia, ut habet verus textus ebraicus: 'proptc iaborem auimae suae<br />
videbit'*, scilicet: cum gaudio, voluptate; significat enim verbum 'Eaah'^"<br />
hoc loco non 'subito intuori' et 'desistere' ", sed 'cum mora et manendo 51<br />
in visione', ut Virgili^s inquit: iuvat usque morari.^^ Sic ubiquc exposui-<br />
B. 10 mus'', id est : 'cum voluntas domini dirigctur, videbit longaevum semen', et<br />
tale, in quo 'delectabitur ^^dcndo', et non solum dclcctabitur, sed usque<br />
5(17,1^ ad '.sacietatem copiose' videbit; ut Psalmus: '.satiabor, cum apparuerit<br />
Vf. 16, iigloria tua', item P.sal. 115.: 'implebis cum laetitia tum vultu tuo, delecta- jo<br />
ne ptolemeus crederet eos ponere duplicem deitatem et ut secretum fidei non aperi-<br />
rent genlili.<br />
•) Uitronymus a. a. 0. erkliir! : 'Si volueritis agere poenitentiam', Mittne 'H, ^5;.<br />
') Nämlic}i der Hep'.uuijinta. *) Vr/l. oben S. rtö.J, 14 und S. ßö-J Anm. 4. ) <strong>Luther</strong><br />
meint den übliclien Text. ') Hieran ymiis, Comment. in Isaiatn, cap.TK. tu Vers 6:<br />
Qua noniiuum maiestate perterritos LXX reor non esse ausos de puero dicere, . . sed<br />
pro bis sex nominibus posuisse, quod in Hebraico non habetur: 'matfiii consilii anj^e-<br />
lus*; Miffne 24, ISO. •) Sepluatjinia : xaTt.iiFf 6 Oärajoi. ') Vgl. unten das<br />
leUle .SJeiei des rorlieflenden Bamle.i : Martini <strong>Luther</strong>i Additio in locum Hoseae cap. 13.<br />
•) Das Verfahren der Septuaginla. •) Urtext: nxi"; 'nrc: b-S". ") Reiichlin:<br />
Spexit, vidit; . . invidere, despicere. ") H'oAZ rom Bearbeiter der Nadischriß Hörers<br />
verlesai «tt« 'despicere', rtfl. vorige Anm. ") Aeneis VI 487. ") Z.B. Pn. 22, 18;<br />
M, y; tu, H Urtext stets nur das Verb nxi. Lulherübersettung: 'Cufl le^en*.
Enarratio 53. capitis Esaiae [1544.] 1550. (V. 1 1) 737<br />
tione in dextra tua', id est: 'cum voluptate et copiose viderc', id est,<br />
Cliri.stus videl)it fructiim passionis, resurrectionis, Eeclesiam victricem<br />
mortis, peccati, Diaboli; cum magna voluptate videbit prostratum<br />
peccatum, mortem absorptam, strangulatum Diabolum. Nee solum ipse<br />
5 ad saturitatcm v-idebit, sed ctiam vos cum ipso. Subinde repetit Christi<br />
passionem Propheta, ut fere totum caput nihil aliud fuit quam repeti-<br />
tiones, sed tarnen, ut sempcr aliquid addat, scilicet, quod mortuus 'prop-<br />
ter peccata'. 'Non decor ir eo; contcmptis.simus, abiectissimus vlrorum ; b. j (f.<br />
Languore.s nostros tulit et morbos; Disciplina pacis super eum' etc. Ita,<br />
10 etiamsi sint repetitiones merae, tarnen semper aliquid accedit, ut hie:<br />
'posuit animam suam pro delicto, ut videat semen longaevum'. 'Aninia<br />
eins laboravit', fuit adflicta, ut videat gaudium, voluptates, satur et<br />
plenus gaudiorum. Propheta stupet et admiratur illara incredibilem digni-<br />
tatem, quod pater mittit fllium, et inenarrabile consilium De', quod<br />
15 sinit eum excindi, fieri novissimum virorum, idque propter nostra peccata.<br />
Ideo eogitur ad copiam et amplificationes. Est enim Propheta Esaias<br />
hoc in loco valde eloquens, qui potest eandem rem aliis atque aliis verbis<br />
et modis eloqui. Hi sunt veri Ehetores, qui eandem rem dicere norunt<br />
aliis atque aliis verbis subinde et modis ac semper tarnen aliquid addere<br />
20 signiflcantius. Hoc possunt summa ingenia et summae eloquentiae viri.<br />
Imo 'videbit suam voluptatem^, atque equidem ad saturitatem', et omnes<br />
sui credentcs cum eo, Quia factus est victima, sudavit sanguinem<br />
nostro magno bono et suo magno gaudio. Ipse victor laetabitur, qui est<br />
nostra vita, iusticia, sahis; nos ei gratias agemus, quod 'est excisus des.<br />
25 terra viventium', mortuus et ita victor factus. Quomodo autem satura-<br />
bitur et videbit suam voluptatem ? 'In scientia sua iustificabit servus<br />
meus iustus multos'. Ibi tribuit ei nomen 'servi' iterum, qui tarnen est<br />
DEVS et faciens opus Bei ac voluntatem Dei implens. Ipse servus<br />
meus iustus, de quo supra dixit^, 'peccatum non fecit nee est inventusiB.9<br />
30 dolus in ore eius', imo tantum optima fecit, salutaria loquutus, nihil<br />
dignum poena in eo et tamen ille innocentissimus inventus mortem<br />
patitur crudelem. Non est iustificatus hac morte sua a peccato. Est inno-<br />
cens, 'agnus immaculatus', conceptus e Spiritu sancto sine omni peccato ; s. 7<br />
sed sibi non servabit hanc iusticiam hie servus 'paciens'. Sed illa con-<br />
3i tritione, qua contritus est a Deo innocens, sanctus, hac inquam Servitute<br />
et obsequio non sibi nee propter se fuit servus, sed in hoc Dei servus<br />
fuit, ut et hac Servitute iustilicaret multos. Is fructus est passionis<br />
suae: iustos et salvos facit a morte, peccato, liberos a potestate Diaboli.<br />
Hoc est servi huius officium, nt in sua passione serviat nobis. Quae est<br />
31 inrenis Text<br />
') Lnlherübersetzung auch hier: 'inirb er feine 8uft l'e'^en'. -) Vgl. oben S. 687 ff.<br />
Sutftetg SBette. XL, 3 47<br />
s
738 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 11)<br />
ratio, quod nos iustificat? quomodo, qua via pervenimus ad fructum<br />
et finem liuius operis ? Nulla alia via et ratione nisi in anima sua vel<br />
2 )|)firi 3, 18 'nüticia' ; sie et Petrus exponit et recte: 'crescite in eognitiouo Domini<br />
nostri lesu Christi'. Illam cognitionem 'scientiam' 70 verterunt.^ Haec<br />
3at •;, 19 noticia est ipsa 'Fides', non tantum 'iiistoriea, qua Diabolus et credit' i<br />
et Deura praedicat, quemadmodum etiam liaeretici. Sed est agnitio<br />
i.9Ko(cj,iexperimentalis, et üdes signiücat hoc vocabuluni: 'cognovit Adam<br />
uxorem suam', id est, sensu cognovit expertus eam suam uxorem, non<br />
specuhitive aut histoiüce, sed experimentaliter ; inde etiam ipsum verbum<br />
'lada'^ saepe vertitur pro 'doctrina', id est, vera, viva cognitione, lo<br />
non tantum, qua audio et narro, sed qua appreliendo, innitor et sector<br />
hanc Cognitionen!, quod intrat in cor, ut sperem et non dubitem, acquiescam<br />
et cunüdam, quod Christus pro me sit passus. Hoc non t'acit historica<br />
fides, non addit hanc experientiam, sensitivam et experimentalem cogni-<br />
tionem; dicit quidem: credo, quod Chiistus passus sit, atque etiam pro i5<br />
me, sed non addit hanc sensitivam, experimentalem. Vera autem fides<br />
hoc statuit: dilectus mens mihi et ego apprehendam eum cum laeticia,<br />
suf.s, asut Simeon canit: 'Nunc dimittis servum tuum, Domine'. Erat visio<br />
non tantum speculativa, sed experimentalis, qua movetur, cum anima<br />
tum corpus sentit innovationem quandam et motum vitalem.<br />
3Qt.i, SS Altera fides audit quidem, sed nihil movetur cor, lacob. 1.: 'Qui<br />
audierit, est sicut contemplans specuhuu'.<br />
Audiens de Christo, non habens fidem veram, sed spumam illam<br />
et superficialem perinde est ut 'abiens a speculo, quo se contemplatur'.<br />
Sed qui vere credit, eui Spiritus cor tangil, retinet hoc et sentit com- a<br />
placentiam. Igitur vides Apostolos distinxisse de Fide, non de super-<br />
ficial!, transeunte et nihil efficiente, sed vera, quae gustat suavitatem<br />
Dei, ut hie loquitur: 'in anima', id est, experimentali, vera, viva 'cog-<br />
nitione' sui iustificabit muUos. Ideo cuim mortuus est, resurrexit, implevit,<br />
fecit omnia, ut tu in eum crederes et salvus fleres. Scientia sua m<br />
potest cliani intelligi active, qnia certe est eins douuni haec fides, ut<br />
hoc beueficium ex toto corde aniplcctamur et cor iucipiat stupescere,<br />
ut sentiat alium motum non a se, sed a Christo: Num hoc verum t*<br />
Incipit cum stupore magno admirari: Ergo peccator debeo hoi' credere!<br />
Certissime tamen aliter inspicis Christum quam antea, 'saturalieris et »»<br />
delectaberis' in eo et vicissim et ipse in te.<br />
'Iustificabit multos'. Loquitm- more Pauli: Rom. 5. utitur hoc<br />
Riw 6. IS mvocabulo 'multos'; Hoc loco: 'omnes'; est in relatione: 'unus peccavit',<br />
34 credere. Text<br />
') Oben S. 73t) Anm. J •) rn;. Heiichliu : Cotfnovit, .scivit. yn« Cugitatio,<br />
lenteDtia, iudiciiiin, uesliinutio. •) Otilanke deuten, der so xu ijlauben beginnt.<br />
vo
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 11) 739<br />
'iiniis iustus', et: 'multi iustiflcantur'. NuUa differentia est inter 'multos'<br />
et 'omnes'. lusticia Christi, unigeniti Filii Dei, Domini ac salvatoris<br />
nostri, tanta est, nt infinitos munclos possit iustiflcare. 'lustiflcabit<br />
multo.s', inquit, itl est, ^>Ilmes'. Iiitelligatur igitur de omnibus, quod<br />
5 offerat omnibus suam iusticiam, quam omnes consequuntur, qui in Chri-<br />
stum credunt. luxta illvid: 'Qui crediderit et baptisatus fuerit, Halvusspiarf. le, le<br />
erit'. Et loan. 6.: 'Haec est voliintas eins, qui misit me, Patris, ut oinne,
2uf<br />
740 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 15r>0. (V.U. 12)<br />
NoD goliim de persona dicit clarissime, sed etiam de causa, quod propter<br />
nostra peccata percussus et passus sit, ut abiiciat omnia : templuin,<br />
caeremonias, legem et omnes cogitationes hiimanas de iusticia, et illis<br />
exclusis statuamns per unum aeterniim salutein et vitam aetemuni uos<br />
consequi, ita, ut nou tarn pugnet hoc caput contra peccatum quam s<br />
contra iusticiam.<br />
V.12 Dividam et dispertiam spolia inter multos etc.<br />
ISte locus placuit Domino nostro lesu Christo et huc respexit in<br />
n,2-^"''^°Selio, ubi loquitur de forti armato, Lucae 11.: 'Vbi venerit fortior<br />
et dividel spolia'. Et est gratissima piclura. Non loquitur de temporali m<br />
potentia, quasi potentes etiam pertineant ad illam victoriam, sed potentia<br />
siii. 12, u 'lierilis' nihil ad hanc victoriam. Christus enim non tollit oeconoiniani<br />
(fji). c, 4 ; s, 2b ^t'l politiani, Imo coniirmat eam per Apostolos, Ephe. 6.: 'Paicutcs^<br />
1 vttrij, iscducate liberos, mariti, diligite uxores'; Item 1. Petri 2.: 'Estote subditi,<br />
9iBin.i:i, f. tanquam<br />
praecellenti Eegi, praesidibus ab eo missis'; Et Rom. 13.: Trop- n<br />
ter conseientiam obedite'. Ideo non cogitandum Proplietam, ut ludaei<br />
somniant et insaniunt, de regno temporali et spoliis humanis loqui.<br />
Toties enim repetita est in hoc capitulo particula 'proi)ter peccata,<br />
morbos, iniquitates' etc., non dicit: propter paupertatem et contemptum;<br />
gravia et impossibilia nobis sunt peccata, mors, inferni nostri, quae ao<br />
a nobis nee vinci nee tolli possunt. 'Dispertiam ei', utitur verbo militari<br />
5,|.9, seu castrensi, ut cap. 9.: 'Laetabuntur ut in messe et ut exultant victores<br />
tum, cum dividunt spolia.' Loquitur autem de divisione magnarum pniedarum<br />
et maximorum spoliorum, non tantum Eegum, sed et subditorum<br />
cum principibus et regibus adeoque totius generis humani. Ibi magis a<br />
utitur 'Itabbim'^, 'Azumin'.^ Si enim simplicitcr e.>i.set potentia intcu-<br />
siva, potuisset aliis vocabulis uti, qua significant robur, potentiam,<br />
fortitudinem. 'Eabbim'' proprie siguificat gro§, scilicet quantitate<br />
et qiiabtate; ein grO'5 med)tiö uolcf, dicitur germanice; non significatur<br />
fortitudo personalis, sed magnitudo et multitudo, robur populorum et so<br />
regminmi. Sic hie loquitur: 'Azam'*: \d) U'il jm ein cjvoffcn, tncdltifjcn<br />
fjauffcn JU bringen. Item sie de Abimelech, cum ciicit l'atriarcham Isaac:<br />
1 OTi)|fjc,i«'''ecede a me nobis, quia fortior factus es nobis', non de personali virtute<br />
aiit fortitudine, Sed quod sit multiplicatus, auctus gregibus, familia<br />
et sociis. Sed tamen etiam induditur personalis fortitudo; quam vis »<br />
magis sonat de quantitate, ut dixi, tarnen illa virtus quoque includ'tur.<br />
Respicit enim ad Diabolum, m\mdum, peccatum, mortem, legem, quia<br />
oportet noa facere victoriam Christi universalem,
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 12) 711<br />
vicit, quae sunt magna, i'ortia et uiulta. Ilabeinus inünitos Diabolos<br />
contra nos, peccata, mortem, 'Eabbim et Aziimin', ut sitpra cap. 9. sunt<br />
descripti liostes per 'sccptrum, inguni et virgam'. llic icvera sunt forte« 3(|. 9,3<br />
multi et magni, contra ([uos Christus pugnat, non contra politias aut<br />
5 oeconomias, quas non vult 'destruere', sed vult 'opera Diaboli', sciliceti.goD.a,«<br />
peccala, et ipsani aljolere legem, quamvis hoc in subtili intelli^fentia;<br />
quoniodo fiat, dixi cap. 9.i Ipsam 'legem Dei' oportet vincere cum, ut<br />
ait Apostolus, 1. Cor. 15.: quia 'est virtus peccati'. Hanc virtutemi.flot u.s«<br />
necesse est destrui; destructa enim ea destruitur peccatum, eo destructo<br />
1« destructa est et mors, hac destructa et abolita omnis potentia inferorum<br />
et Diaboli destruitur. Ideo ait Esaias cap. 49. : 'Nunquid rapietur praeda •jci. o, 24<br />
a forti', robusto, gibbor^, Nimrod, 'et quis rapiet iusti captivitatem'? i.awoicio.et.<br />
Latinus interpres timuit uti vocabulo ('iusti'), intellexit superficialiter<br />
de Eege Babiloniorum^; id est: hoc, quod iustus captivum coepit. Et<br />
15 hoc quis potest 1 Nobis impossibile est spoliare Diabolum, rapere praedam<br />
ex lege et iustam tyrannidem, ciuam habet lex in nos, qua etiam sumus<br />
iusti damnati, ut Paulus dicit: 'Lex iusta, sancta, bona'; nunc autem 3)0111.7,12. 10<br />
'iustum factum est' minus, 'in malumf Ergo quod facit Lex, facit<br />
summo iure. Quis rapiet igitur captivitatem, quam habet Lex, tyrannus<br />
20 ille maximus? ßespondet Christus: Ego salvabo fllios tuos, 'praeda'<br />
equidem vel 'spolium' rapietur Tyranno et captivitas.<br />
Ibi significat Esaias 'robustos', quem antea vocavit 'Iustum'. Ergoi'. u<br />
non loquitur de captivitate Babilonica, sed de illa liberatione, de qua<br />
solet libenter loqui, qua liberatur homo peccator a lege, morte et peccato,<br />
25 ut Paulus: 'Stimulus mortis peccatum'. Hie consistunt tres hostes, quos 1. Roc. 15, 56<br />
vinci necesse est et quibus deletis manet politia et Oeconomia, Lex<br />
videlicet, maximus tyrannus, peccatum et mors; his inquam ablatis<br />
manent omnia; Diabolus autor est peccati, qui fecit nos praevaricari;<br />
habet etiam legem i)ro se, quae est eius patronus, damnans genus hu-<br />
30 manum; Sic habet iusticiam pro se gaudens et hominem totum damnatum<br />
esse lege, quia et ipse damnatus. Quis hie liberabit? Ego, inquit,<br />
salvabo et cibabo hostes tuos sanguine suo. Haec simt verba Domini<br />
in Esaia, sie ego ibi intelligo locum: 'Diddam ei regnum Diaboli, peccati,<br />
mortis', et ipse omnia divadet. ludaei intelligimt de Messia tanquam<br />
35 de instrumento. Sed Esaias habet pro Domino, qui facit idem opus<br />
quod pater ipse, id est, ipse omnia dividet spolia, praedam robustorum.<br />
Duae personae, idem opus 'dividentis illud spolium' horrendi et metuendi<br />
7 vincete Text 10 poteutia Text 18 raalam Text<br />
') Oben S. 626 ff. ») lisj. ^) Jes. 49, 24 Vulg. : aut, quod captum fuerit<br />
a robusto, salvum esse poterit? <strong>Luther</strong>übersetzung: 'Ober faiut man bem ©etec^ten feine<br />
©ffoiigencii lo^madjen?"
742 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544] 1550. (V. 12)<br />
Diaboli, peccati et mortis. Hi sunt mihi 'magni et potentes'. Dividam<br />
regnum mundi et Diaboli potestatem, — et ipse etiam dividet in praedam,<br />
victoriam et gloriam, quod is vocabitur victor mortis, peccati,<br />
legis et omnium malorum.<br />
Vide, qualis tyrannus Lex, peccatum, mors: magna eorum potentia s<br />
est, infinita multitudo morientium et peccantium etc. Hie ergo alius<br />
Victor est quam Hercules aut Theseus, qui conficiet alia monstra quam<br />
leones, ursos. Hie simt leones peccatum, mors, Diabolus, mala con-<br />
scientia, accusatio legis. Quomodo autem hoc facietf sie, ut moriatur<br />
pro peccatis totius mundi et morte sua Spiritum sanctum impetrabit »<br />
illumque effundet in orbem terrarum et dividet spolia mortis, peccati,<br />
legis, inforni, Diaboli, liberabit a lege accusante, a conscientia mala.<br />
Ista vero liberatio erit, ut non terrear memoria peccati nee facie mortis<br />
nee eurem Diabolum, Sed et illudere possim legi et dicere: Lex, noli<br />
me accusare, non sum tibi debitor aut reus; Mors, Diabole, abi, — per >*<br />
quid ? Meas satisfactiones et rasurast Minime, sed per illum, de quo<br />
s. iidicitur: 'Ipse iniquitates eorum portavit', victus Diabolus, peccatum et<br />
lex damnatrix et accusatrix et parta libertas et securitas per filium DBI,<br />
qui pro me mortuus est, qui factus est maledictum, tulit peccata mea.<br />
Sic hie multa spolia istius Tyrann! dividet. Semper hoc inculcat et ^<br />
repetit diligenter Esaias. Ergo discamus non fieri liberationem propter<br />
iit.3, »nostras iusticias aut opera, quae fecimus. 'Sed secundum misericordiam<br />
suam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis et renovationis Spiri-<br />
tus sancti', ad Titum 3. Apostoli conveniunt ac pulcherrime tractant<br />
hunc locum. Audientes ergo et credentes has promissiones impletas in a»<br />
hoc Filio Dei accepimus Spiritum sanctum, qui laetiflcat corda nostra.<br />
Hie est usus discentis, ut possit laetari, exultare, illudere etiam legi<br />
i»er. 15. sset morti. 'Ubi est, mors, aculeus tuus!'; ibi dividemus spolia et insultabimus<br />
legi dicentes: bona es quidem, sed me non debes accusare. Lex<br />
contra ait: An non es in carne peccati? Verum, sed iustus sum, non qua- »»<br />
tenus sum fllius Adam, sed quia Christus fllius Dei imigenitus portavit<br />
iniquitates meas, viilneratus est propter peccata mea ; illum oppono,<br />
ibi cogitur obmutescere, illum non accusat nee damnat. Imo ipse Chri-<br />
stus, Dominus omnium, habet potestatem accusandi et damnandi Diabolum.<br />
Est enim iniuste occisus per legis sententiam. Resilit ergo et dicit : w<br />
nihil possum facere tibi, cum credis in Christum. Hoc ego audio et accipio<br />
flde et in hac consistens salvor. Quis tam indigna facitt patitiir, rulneratus,<br />
passus, percussus est, 'effudit etiam in mortem animam et cum<br />
Bceleratis reputatus*, factus maledictum.'^ Ibi lex venit ei in cervicem.<br />
'Effundere* Hebraica phrasis est, 'in vel ad mortem animam Ruam*,
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 12) 743<br />
veluti Saccus vel aliquod vas pure effunditur, — ut haec sit sententia:<br />
dedit animam suam tarn alte in mortem, ut nulla guttula reliqua fuerit<br />
vitae, id est, nulla simulatio mortis; sed verissime mortuus est ut ali-<br />
us homo, non falsis opinionibus^, tit fingunt Mahometera non esse mor-<br />
5 tuum, sed raptum.* Et haeretici nugati sunt Symonem Cyrenensem pro<br />
Christo crucifixum esse.^ Sed ista persona, quac fuit 'lu'acbium Domini' Bi<br />
pure, vere mortua est. Haec non sunt facilia creditu, pugnant haeretici,<br />
ut dictum iam est, non vere mortuum esse. Sed Bsaias affirmat, quod<br />
verissimus Dens et homo mortuus sit. Ergo 'excepto proprio peccato'&tbtms<br />
10 tribmint ei proprie omnia, quae sunt humanae naturae, quia perfectissima<br />
natura huraana perfecte mortuus, passus, flagellatus et 'tentatus perfectis-<br />
sime ut nos'. Sic etiam maximus peccator est, ut nullus sit maior in toto<br />
genere humano, quam Filius Dei, adeo ut voeetur 'peccatum', Imo'^f^"-'''^^<br />
'piaculum, catharma, peripsema' et, ut Esaias ait, 'Delictum pro peccato' jj,"!"'<br />
;<br />
*'<br />
15 tantus est peccator Christus, ita tamen, ut hoc intelligatur non de proprio,<br />
sed alieno, id est, nostro peccato, ut supra saepe dixit: 'pro nostris pecca-a.s<br />
tis, propter nostra delicta percussus est'.<br />
Nostrum peccatum est, quod ei fuit alienum, non habuit nee fecit;<br />
factum est ei proprium propter charitatem, qua nos complexus est. Hoc<br />
20 portavit et propter illud passus est, tanquam ipse fecisset, qui tamen<br />
fuit innocentissimus, immaculatus, 'agnus' ab initio mundi praecognitus, 3o». 1,2»<br />
statim post lapsum primorum parentum Adae et Euae promissus, 'semeni.OTofes, is<br />
mulieris', ut ferret et tolleret peccatum, non tamen proprie suum, sed<br />
nostrum, ut in Psalmo ait: 'Miserere mei, sana animam meam; quia si/e^<br />
25 peccavi tibi; Comprehenderunt me iniquitates meae': ubique confitetur<br />
peccatum totius mundi tanquam suum; Sed tamen, ut dictum iam est<br />
aliquoties, non suum proprie, sed factum suum, scilicet, per inaestimabilem<br />
et ineffabilem charitatem, qua voluit pro nobis fieri victima. Res tantae<br />
sunt, ut merito clamet: 'Quis credidit auditui nostro', quod unigenitus a?. 1<br />
30 fllius Dei flat non solum homo, sed ita, ut flat peccator maximus loco<br />
omnium hominum, \\t omnes, qui credunt in eum, liberi sint a Servitute<br />
legis, a iure summo Diaboli, peccati et mortis. Ideo subiectus legi, peccato,<br />
morti, cum non esset debitor, sed Dominus illorum omnium. Ibi efEusa<br />
est inaestimabilis charitas, quae a nulla creatura potest satis cogitari<br />
35 et laudari.<br />
») Vgl. Additio I des Btirgensis zu V.9: fuerunt aliqui, qui negaverunt christi<br />
mortem et sepulturam (vgl Anm. 3), sicut Saraceni; unde Machometus in suo alcho-<br />
rano .<br />
. dicit . ., quod iesus non fuit suspensus nee mortuus, sed quod sie assimila-<br />
batur yidentibus, seilicet per apparitionem fantasticam, non veram. ') Vielmehr sagt<br />
das Malwmet <strong>von</strong> Christus, Koran, Sure 4; vgl. Anm. 1. Der obige Feltkr fällt sicher<br />
nicht <strong>Luther</strong> zur Last, sondern wahrscheinlich dem Heratisgeber. ») Epiplianius, Ad-<br />
versus haereses 24, 3; vgl. Anm. 1.<br />
"
744 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 12;<br />
Ideo venit, ut dispertiat praedam, liberet populos multos; idque<br />
nieiuit Don tantum virtute propria, qua erat iustus, sed etiaiu iuste<br />
ac iure, ut lex incidens in eum et aicusans peicatorem iuste dainnaretur<br />
et etiam uos ii raaledictione lej;is redimeiet, quia se nobis adiunxit et<br />
nobis copulatus est. Et coram Deo suscipit in se peccata omnia. Ita »<br />
accusat et damnat eum lex volut pccrutorem. Sed ubi putabat se liat)ere<br />
comprehensum et iam ita morti adiudii-atum, ut elabi non posset, resurgit<br />
»or. 8, 14 Victor mortis et 'affigit legem cruci', Coloss. 2. Ita est 'damnatus cum<br />
sceleratis'. Haec est proprie \-irtas legis, quae tantnm damnat sccleratos,<br />
non iustos. Et dicitur sirailis Filius Dei omnibus modis iis, qui damnati '"<br />
lege sunt; iuxta legem dicitur sceleratus, impius, sacrilegus, qui contra<br />
s;uf.j3,3»legem peccat, qui 'suspenditur inter duos latrones', et idem est, ac si<br />
suspenderetur inter omnes. Ideo reputatiir non tantum cum bis duobus,<br />
sed cum omnibus. Lex comprehendit eum et conclusit; ita mors, peccatum,<br />
Diabolus, internus habent et damnant eum tanquam sacrilegum. »^<br />
Quid autem fit t resurgens a morte, audiunt : Ego sum Filius Dei, sum<br />
innocens et iustus; seduxisti Adam in Paradiso, suscepi peccata totius<br />
humani generis in me et feci me victimam pro eis; Quid babes iuris in<br />
me? Nescivi te esse Filium Dei! sed olfecisti, quod innocens sim et Dei<br />
Filius, — ut in Buangelio cogitur: fatetur iustum et sanctum, cum dicil: '^<br />
malt*. 8, 39 'Quid nobis tecum' etc. Quare ergo occidis me? — putabam te similem<br />
loanni Baptistae aut alii sancto Prophetae! sie ars artem fallit. Ibi<br />
cogitur dicere Satan et Mors: Ifos peccavimus, accusavimus innocentem<br />
personam, occidimus insontem. Ego, lex, Pilium Dei similem feci caeteris<br />
latronibus. Audias igitur te vicissim damnatam et tatearis te innocentem «<br />
occidisse; Sic, ut iam non solum peccaveris in personam innocentem,<br />
sed in Pilium Dei. Sic mors sese occidit, Diabolus sese strangulavit,<br />
3H.«»,35t.infernus sese spoliavit. Hoc est, quod dicit Esaias cap. 49.: 'fllios tuos<br />
sah-abo et hostes cibabo suo sanguine'. Diabolus, mors, peccatum seipsas<br />
consumunt, quia damnabiles in conspectu DEI suo ipsorimi iudicio so<br />
et sententia. Ergo nee nos possunt in Christo occidere. qui in Christum<br />
credimus. Ista victoria per Christum parta mirabile opiis in incarnatione<br />
Christi, quod est ineffabile donum, inenarrabile consiliuni; nisi (iiiantum<br />
pro confirmanda fide et aeterna vita, tarnen de eo loquendum est.<br />
Et peccata multorum tulit. »<br />
SEmpcr idem repetit: reputatus pro scelerato. peccator, portat<br />
iniquitates omnes; verum est, Sed Esaias dicit: Est mirabilis peccator;<br />
in hoc, quod est peccator, portat non sua peccata, sed aliorum. Hoc<br />
non faciunt alii liomines. Omnes linmines sunt iusti: nulluni peccjitum<br />
8 daronaret Text 16 ruurgentem £d. WUletib. dicere audiuiU JCd. H'iUenb.<br />
34 coelerii Text
Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.) 1.5.50. (V. 12) 745<br />
aut inurs iu nobis est; Solus tilius Uei est pecfulor, scelcratuH, reu» mortis,<br />
sub potestate Diaboli et inlerni et praeter ipsuin nemo alius. Er^o iaiii<br />
non in nos ipsos intueainur et «onsidfremus peccata. Sc
746 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 12)<br />
Et pro transgressoribiis rogavit.<br />
BTiam hie textus est eoutra Indeos. Tantas iniurias lullt, peccatura<br />
non feclt, innoeentisslraus plectitur, innocentissimus efEudit sanguinem,<br />
— Et tarnen reputatur oninium iudielo tanquam sedleiosus; hoc valde<br />
dolet, et tarnen non est cupldus vlndictae, cor eins non cogitat de hac re, »<br />
non naaledicit, non optat crucifigentes se damnari aut puniri hoc ipso<br />
teterrimo peccato, sed hoc etiam condonat. Hanc reciprocationem peccatorum<br />
in sese lecit non solum omniiim peccatonim, quae sunt mundi,<br />
aut.23, 34 sed etiam illorura, qiii ipsuni (Tucifigunt, sicut inquit Liicae 23.: 'Pater,<br />
dimitte Ulis, quia nesciunt, quid faciunt'. Hoc non est humanuni aut lo<br />
consuetndo mundi, ubi moriuntur cum indignatione et voto saltem<br />
ulciscendi. Sed liic filius Del alitor se gerit orans pro crucifixoribus, nt<br />
alt Euangelista; cor eius plenum est charitate, misericordia, lenitate;<br />
Est mansuetus et mitis, optime cogitat et vult eis. Quo enim magis<br />
odenint eum, saeviunt, venonatiora corda habent, eo magis dulcescit u<br />
in corde erga eos. Quis autem credit hoc f Hactenus de 53. caplte Esaiae;<br />
agamus Deo, patri Doraini ac redemptoris nostri lesu Christi, gratias<br />
»W. 1,6 et petamus ardenlibus votis, ut 'confimiet Dens, quod dedit et operatus<br />
est in nobis*, AMEN, Amen.
Additio in lociiin Hoseae cap. 13.<br />
1545.<br />
^en biä'^er bargebotenen (teincn Söoifefungcn Sutl^erS au8 bcn legten 3a^ren<br />
foü fid) nnn norf) feine 'üluälegung einer ©injelfteüe ani bem 5propt)eten t>oUa<br />
anfc^lic^en, unb ^ttiar über i^lop. 13 5Bcr§ 12—14, üor altem über ben mittleren<br />
leil Oon 5yer§ 14. 8utl)er "^at fie bejonberä aufgearbeitet; fie liegt für bic .jloeite<br />
.f)älfte in feiner eigenen |)anbf^rift im Jenaer Äobej Bos q 24» S8(. 249»— 252''<br />
noc^ l^eute toor^; ba§ ©anjc ift ber öon S)ietri(^ im Saljrc 1545 (jerauägegebencn<br />
In Hoseam prophetam Enairatio^ ouf Sogen y 2»— z 6^ S3l. 354»»— Seeb, an=<br />
gebrutft.*<br />
1. S)er .^ofeafomtftentar öon 1545.<br />
e§ ift aunöc^ft barüber Dted^enfc^oft ^n geben, warum ^ier nid)t bie gan^e<br />
Enarratio aum 9tbbru(f gelangt.* ®ie ^rage, ob baä gefef)e^cn müfete, ift Oon<br />
Äoffmane in ber Ginleitung ^u 8utl^er§ Praelectiones in prophetas minores Don<br />
1524-26, Unfre Slugg. 58b. 13, XXVll, XXIX unb XXXV nod^ offen gelaffen,<br />
ober büxd) feine Unterfudl)ungen bereits in bem l^ier befolgten ©inne präjubiaicrt<br />
toorbcn.*<br />
S)er 2)rucE öon 1545 bcaeic^net \\ä) aunä(^ft in ber unter 2)tetri(i^§ 5tamen<br />
Don 5Jletanc^tl^on öerfa^ten Sßibmung alä enarrationem .<br />
. Lutlieri . . in publica<br />
praelectione traditam.« (58 fann fid^ t)ierbei aber nid|t etwa um eine in fpäteren<br />
hat)Xin üon Suf^er tüieberl^olte SSorlefung über ben ^prop^eten ^^anbeln, fonbern<br />
lebiglic^ noc^mol^ um bie bereits 1524 gel^altene.'<br />
©obann nennt ber SrucE biefe enarratio: a . . Caspare Crucigero et Georgio<br />
Rorario ac a me (nämlid^: Sictrid)) collectam.* 2icne frül^e Sßortefung war nun<br />
U§f)tt in atoei ^anbfc^riften unb einem Srudt öom 2fa!)re 1526 erl^atten unb öei-<br />
') Sgl. 9llbte^t = 2ßtUtomm, 2?« SRömbanb Bos q 24", im 3lt(^iO für 9iefotmotton?=<br />
gefd^ic^le, 24. 3al)tg. (1927), @. 13. ^) flöfttin=ßatoetau, 3K. ßut^et II, 588 unb 690 ju<br />
©. 588 Stnm. 4. flatDetau=Slemcn, l^ut^eti ©rf^tiften noc^ ber 3{eit)enfolge . ., a. a. O. ©. 181<br />
9lt. 219. ') 8ibltogtQpt)te unten S. 758. *) Sie liegt in ber Srlanget ^lulgabe, Opera<br />
exeg. lat. XXIV, unten ©. 759, öot. ') 9lui^ St. Srcitog iii; Sutl)etflubien . . bet a5Bei=<br />
motet Sutt)etau§gobe, 1917, ©. 199 Iie| eine «Jteutietaulgabe noc^ offen. ') ©rftet Sogen<br />
S8I. 8» unb b. ') ©0 mit 9tet^t floffmane in Unfrei aiuäg. »b. t3, XXXII; ^eut angemcin<br />
anetlannt. •) etfler Sogen Sl. 8 b.
748 Ädditio in locum Hoseae cap. 13. 1545.<br />
öffcntlid^t, boc^ ging feine bicfer Übevliefciungen auf einen ber eben genannten btei<br />
5Ränncx .jurüdE.' o|ea IM'y bicfeii nU lucubrationom tuani in<br />
llo>.caiii prophetam oliui a D. Lutliero cnaiTütani; 2ö. 3uni 1.M5, ©ttobel, l'ebeii SJcil<br />
licltit^ü, S. 114. ') Vtod) bcm Sorgang beim Itucf bct «ciicfi^, Unfre ?lii«g. Sb. 4-J, I,<br />
11 ff. uiib Siitf)frftiibicn 6. l'.»8. ') »Bei ';>!fllm 90. CHiciifo beim (Snlaltrfommentnt lliiirc<br />
?liijg. a3b. 40', GS9f.; bnju «. gfrcitng in: Iljcol. Stubicii luib flvitifcii, H8./y9. 3ol)tg.<br />
(VJ2C,), e. 275 f.<br />
') Sügl. botübet oiidj Sutljctftiibien ©. 191. ') »ti fioffmoiie bie<br />
^lonbfcfjrift A, 0. n. C. S. VIII ff.; bom «. gtcitog a.a.O. S. 192. •) SJut^cifliibicn<br />
S. 199. ') »ci floffmone bei Itiirf B, a.a.O. ©.XXI unb ®. 2ff. in ben «nmet-<br />
fungen (nidjt an bit .f;iaiib|d)tiftcii ZU, S. .KXVllJ; ein iBclffl Ijietfüi unten S. 755).
Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. 749<br />
3. 5 ti. u. rontemnebant prophetam = 1545 ©. 43'' populus contemnebal niinas<br />
Proplietarum. — 1526 3- ^ Ö. U. Putabat populus se crescere = 1545 ©. 43''<br />
gloriabatur, quod esset populus . . propagatus. — 1526 3- ^ Ö. U. bic anteni<br />
iram venturam praedicabat = 1545 ©. 43 " sed Proplieta vocat 'lezreel' ideo,<br />
quod Deus velit pum (populum) . . disseminare in Gentes. — 1526 3- 9 Ö. U.<br />
dicit eiiim se 'visitaturuni sanguinem' = 1545
750 Additio in locum Hoseae oap. 13. 1545.<br />
allein bie . . |)iftovien . .; bavin wenig niijflid^ä gefunben werbe. — S)iettid^<br />
©. 28 Hosea . . docet in titulo . . de<br />
lenipore leroLeam = t'ulljev, l^oleaöor»<br />
rebc, 33inb[eil S. 399: ^ofea fjat gelebt . . (wie et fclbg int Sitel anzeigt) jur<br />
jeit be§ . . Setobeam. — Sietric^ ©. 28 Arnos et Esaias etiam Usiae tenipo-<br />
ribus fufiunt = Outl^ev
Ädditio in locum Hoseae cap. 13. 1545. 75I<br />
föniien. S)iefe 6igentttmti^feit ift ober butc^ ben ganjeii S)ru(f tion 1545 ju<br />
heoiaä)Un.<br />
®QjtDif(f)cn pnbcn fid) bann ^lu^antüenbungen auf bie bomatige ©cgenloart<br />
fingeftreut. ©0 (ritificrt er immer lieber fc^arf bie falfcfK ®ottegöeret)rung be§<br />
5t}apfttum§, ©.32; 4ü''-42''; 48-49; 51. 2l(g Scifpiete Qiiä bev 3eit ber 'iJorlefung<br />
filiert er Äoc^leuö ' unb M an, um bod; jugleid) mit i()nen iffiitjel, ber erft<br />
feit 1531 bie Sut^evaner offen befel^bete, unb ^^ig^iue^ ber üoßeubä erft feit bem<br />
SKegensSbnrger Sieligionögefpräd) 1541 literarifd) ^evöortrat, jn nennen, S. 42''.<br />
9lud) ba| man tof^olifdierfeit« bie Sc^ulb an ftriegcn, .^ungcrä= unb *45eftnöten<br />
ben (füangelifc^en jufd)rieb, ©, 32, tocift in fpütere 3fit- 53efonber5 auffällig 6e=<br />
fdjäftigt fic^ S)ietvic^ immer oufä neue mit ben potitifdjeu SlievpUniffen S)eutfd^--<br />
lanbg: ben gürften unb 3Jtagiftraten bro^e ba§ boin 5propt)eten gemeiffagte Unheil,<br />
Wenn fie ba§ ©tiangelium nidit förberten, ©.48 — 49; ba(}er toerbe SBeutfc^laub<br />
täglid) mefir oon ben lür!eu bebrängt, ©, 51; ja, eö Werbe fc^lie|lic^ ganj unter«<br />
ge^en, ©. 53. 3llg marnenbe 33eifpiele f)abe man bie Äirc^en Stg^ptenS, ©^rien§,<br />
*aften§, ©tiedienlanbg unb faft aud) fd)on Ungarns, bie ber Surfe öertoüftete, öor<br />
Slugen, ©. 48'». — eine fo auSgcfproi^en politifc^e 33etrad)tung§tDeife pflegt Sut^er<br />
nic^t ali fonftante ßtnie in feinen UJorlefungen feft^u^alten. ©ie jie^t fi(^ burc^<br />
ben ganzen Äommentar.<br />
9Iud) bie ]§ebräifd)en Sitote Sietrid^i flehen in einem ougenfäEigen ©egenfa^<br />
3U benen ßuttierä. ©ie finb ^erüorfted^enb t)äufig, aber für bie ßjegefe mcift oöüig<br />
belanglos, nur eben päbagogifc^ gemeinte i^roben beä Urtejteä. ^. '•8. (in S)iet=<br />
xiäji lateinifd^er Umf(^rift) Äop. 2, 4: 'Mi poneha', 'a facie sua' unb 'Moben<br />
schadecha' [für 'Miben schadeha'], 'ab uberibus suis' (©.71); Sßer§ 10: 'Asu la<br />
Baal', 'fecerunt ad vel pro Baal' (©. TS*»); 9}erä 12: 'Nebala' . . complectitur<br />
peccatuni et peccati poenam, confusionem ; Indifferens igitur est, sive 'stulticiam'<br />
seu 'turpitudinem' et 'confusionem' verlas (©. 82''); SßerS 16: Verbum persua-<br />
dendi Cbraeis est 'Patha', a quo . . 'neidco' factum est, fortasse eliam 'änaidco'<br />
. . ; saepe usurpatur pro 'decipere' . . ; Proprie . . hoc in loco pertinet ad doc-<br />
trinam Euangelii, Ea enira vera 'Pitho' seu 'suada' est (©. 87); 'Dibarthi al libo',<br />
quo . . Esaias quoque ulitur . .: 'Loquimini ad cor' (©. 89); SScrS 17: 'Lepatha<br />
thikiua', 'ad aperiendam spem' (©. QS*"); ©ad^arja 9, 12: 'Asire liathikuah', 'qui<br />
vincti sunt, sed cum spe liberationis' (©. 94'>); 53er§ 21 fogar ol^ne Überfe^ung:<br />
verbum 'Erasch' plenum consolationis est (©. 104), unb: addit particulam 'leo-<br />
lam', Id . . consolationem facit plenissimam (©. 104''); bann toieber nur bie<br />
S3o!abeln 'in iusticia', 'Be zedek' {©. 105), 'in iudicio', 'Be mispal' (©. 106j,<br />
'behesed', 'in beneficentia' (©. 107), 'berahamim', 'in miserationibiis' (©. 107'')<br />
unb 'Be aerauna', 'In fide' (©. 108); loieber nur längere Xejtroorte eineä 3itatS<br />
au§ 3lef. 30, 20 : 'lehem zar umaiim lahaz', 'panis tribulalionis et . . aqua<br />
afflictionis', ©. 111. — S)iefe '^ebräifc^en 3itate S)ietrid^§ bienen ft^tlie^ mel^r aii<br />
geleierter ©dimuct unb jur Übung in ber Urfprac^e beS Sitten SeftamentS al§ jur<br />
Sluf^eHung ber ©jegefe. 2)ietrice fa^ aviJ) Sut^er aufS ^ebräifd^e aurüdge^en, im<br />
^ofeabrucE tion 1526, 3. 58. beim 2. i?apitel in Unfrer 9tu§g. Sb. 18, 9 «Rote 1,<br />
©. 10 9tote 2, ©.11 ^ote 5, ©.12 «Rote 1 au§ B, unb in beffen fpüteren alt--<br />
>) Slut^ in aKelanc^tbonä Söotrebe ju 3JJi(^a 1542, «1. A 2 b, ettoätjnt.
752 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545.<br />
teflamcnttidicn Söoviefungen. 6r fclbft ging aber tocit barüber ^inouS iinb b'ett<br />
fttf) bor allem nid)t an bie öoii 2utf)ev befolgte 9Bcife: mir ,yir Sidjeruiig bti<br />
syerftäitbiiiffcä in fc()h)ierigcn ober ä»ueifelf)Qften j^äflcn bic Uviprad)e ,}n befragen.<br />
93eifpiele für 8ntl)era i'lrt bieten bie üoranftel^enben ilSorlcfungen genug.<br />
S3ei folc^em 33efunb mu| eg tounbcrnetjnten, baß e§ in ber Söibniung be§<br />
S)rucfeö üon 1545 öon biefer cnanatio ^eifeen fonnte : tota ab Aulore ipso recog-<br />
nita est, mit ber ©d^tuliotgerung: Quare sciatit Lectores Ininc conimentarium<br />
yvi^otov . . Lullieri opus esse.' Dlelondjtfion, ber ja biefe SBibmung öerfafetc-,<br />
betont aud) in einem perfönlid)en Begleitbrief an beren Empfänger üom 24. 3uni<br />
1545: eam liicubrationem . . D. Lutlierus diligenter recognovit et alit|ii()t locis<br />
de novo scriptis aiixit.' ©iefe le^te Sgemertung toirb nid^t ettoa üon 3ufö^eu<br />
Sut^erä innerljalb be§ Sanjen 3U öerfte'^en fein, wie [\t beinal^c flingt, — fonbern<br />
fie fann fid) gewi^ nur auf bie Additio 2ut{)eri am ©d)Iu6 ftü^en, bie ja aliquot<br />
locos, nämlid) neben i^rem .Oaupttjerfc, Aap. 13 S. 14, and) nod) bie 9.?erfe 12<br />
nnb 13 berüfirte.*<br />
Sene Überbetonung eineS yv/joiov . . <strong>Luther</strong>i opus bei biefer £ietrid)fd)en<br />
3lrbeit ^attc öielmcl^r i^ren ©runb in bem tiefen 5]ti|farien, bos Sietrid) mit<br />
feinen früheren i!erüffentli(^ungen: ben brei *(,U-opf)cten 3oel, 9lmo* unb Cbabjo<br />
üon 1536 nnb ^^\aUn 51 tion 1538 nad) i*orlefungen Sinttjcrs, gcrabc bei biefem<br />
erregt faatte.' 9lac^bem S)ietrid6 barauf^in bie weitere Verausgabe ber „fteinen<br />
5|}rop{)eten" bem iDJeniue angetragen unb feine 9Irbeit an ben „Stufcnpfalmen" fürS<br />
erfd)ienen bie ju=<br />
erfte auSgefc^t tjatte", begab er fid) bod) mieber an§ SBerf : 1540<br />
le^t genannten, — fel^r treu an OiörerS DJac^fd)rift angefd)Ioffen — ,<br />
unb weitab<br />
Don ^utl)er »erlegt: in ©traPurg." Sie 2ßieberaufnat)me ber Verauggebertätig=<br />
feit burd^ S)ietrid} gefdjal) auf Söunfdj ber greunbc, ^wcifelloä befonberö Welan=<br />
^tt)onS. Sd)on wäljrenb jeneä *2irgerä mit *Pfalm 51 Ijatte biefer Sielrid) ge=<br />
fd^rieben : in posterum sis caulior, ac omnino velim tc cius (uämlidE) fiutbero)<br />
enarrationes, nisi prius ipsi missas, non edere.* ^ier liegt bie Äeim^ellc<br />
für bog 2!orge]^en 5}leland)t]^on§ bei ben Weiteren 4Ur5ffentlid)ungen bon "i^ox^<br />
lefungen iiut^ers bur^ feinen Sdjüter unb greunb: fie folltcn l'utf)er oorgelegt,<br />
b. i). fein ''^^la^ü fottte einget)olt Werben; ja, fu foHten aud^ in SBittcnbcrg ge=<br />
brucft werben ! 9lbgefel)en bon jenem erften eigenen Si^ritt Sietrid)! bei ben<br />
„Stufenpfalmcn" gefdjat) genau, rvai 5)kland)t!^on wollte'; er felbft bcrmittelte<br />
entfpred}enb bei öut^er.'" 3)ie erfte fo gefd^ü^te 9lu§gabe Sietric^ö war ber *4Jro»<br />
') etflet Sogen »l. S»». ') Oben ®. 747. 3)al. ^iclnnc^lboni »rief on ©iftti(%<br />
öom 5. 3uni 1545: Nunc Praetationem in Hoseam adomanius . . P't mihi eurae erit,<br />
ut Praefatio aliquid sensuum xai t/Owv habpat ; Corp. Ref. 5,<br />
76;i. SBricf !l8fibc5 fonnlc bnnn niid) liitlflndjtljon riicfidioucnb in ftinct filt<br />
littrid) berfofelen 4LMbinuiig ju qSfalm 'J im 3nl)tc 151G fonftnticrcn, Uiiftc fflii^g. i^b. 40',<br />
1>>9. Sgl. ou(^ üiilf)ftfliibifn e. 200. '") iSDatnftftifliid) l)ietfiit ctfrtjeiiit folgriibcö<br />
WfIaiid)tl)oii lÄ^I in brt »on il)ni ticrfnfiten Stottfhf bc? iiJldjfl crfd^finfubfii 2'riicfc« Xlftrid)<br />
:
Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. 753<br />
p{)et md)a 1542. Scr S)ru(I begfetbcn fd^licgt ficf) an bog öon S)ietnd^ über-<br />
avbeitfte Äorfc9l)eft SRöverä an, evhJeitcrt e§ aber nod^ biird) eigene Slusfütjrungen<br />
bettäcf)tlidö , unb jtoar, tute eine erneute iüergleidjung geigte: je näf)er bcm (Snbc,<br />
befto reic^Ud)ev.<br />
S)ie näcf)fte UJortefunglüeröffentlic^ung mor bann eben ,£)ofeo 1545. 9lac^bem<br />
midfa tro^ feinen eben djarattevificvtcn 5reibeiten mit ^ilfe 5Jlelancf)t^oni bie<br />
.Benfuv «ut(}cvö pa\\kxt ^atie\ burfte SDiettidd bei ^ofea loogen, öon »ornl^erein<br />
jenen alten 3)ind öon 1526 ieid;tidjcv au#,5U9eftalten, wie eben bargcicgt toorben<br />
ift. Stoeifctlos '^at 35leIand)tl)on auc^ biefer Süciöffcntlidjung S)ictric^ä ben äöeg<br />
bei Sut^er geebnet 2, Jo ba| er fie bann ancnfattä yvrjaiov . . <strong>Luther</strong>i opus be-<br />
titeln fonnte.^<br />
Sßon biefen 93eniüf)ungen 5)!eIanc^tt)on§ um bie Seröffentlid^ung au§ berftel^t<br />
man nun auc^ ben g^arafter ber oben fti^jierten Slugfüfirungen unb ßinfc^übc<br />
S)ietrid)§: [ic trogen bie 3lrt ber ©cbonfentuelt ) Sluc^ finanaiett fuc^tc aUelan^tbon 5Diettid) f)ierbci ju fötbern: ei<br />
übetfc^idte baä ^ud^ petfönlic^ mit einem SJriefe an ©eotg öon Mn^alt, ögl. oben ®. 752,<br />
unb bebauerte bau» am 1. 3uli, bQ§ ber Jürft fein f)öbetel Honorar getoäfjrt tjabe, Corp. Ref.<br />
5, 782. darüber fd)reibt ®eorg uon 3luboU fclbft unter bem 26. 3iuni anSictrid^: Rogamus<br />
. ., ut (quod facis) pergas tuo pio hoc studio Ecclesiam Christi iuvare et ornare. Pro<br />
siguificatione gratae mentis . . rnitto . . viginti aureos Rhenanos . . , licet exiguum<br />
munus, ©trobel, Seben Sßeit Eietri^ä, ©. 115. Stlbrec^t in 2ltd)iü für 9ieformation§gef(^i^te,<br />
1.3. 3nbrg., 1916, @. 169 9lnm. 2. *) ©rftcr Sogen Söl. 3. =) St. 4. 3lut^ in 3Jlelan=<br />
(^tbon« SBorrebe ju TOidja 1542, 951. A 2b. ») 3tteiter Sogen St. St. Sgl. auc^ j. S.<br />
ben Srief 3J!clanc^t^on? Dom 18. Dttober 1542: Ex Pannoniis res infaustae narrantur;<br />
Corp. Ref. 4, 882. '1 gnbcrS 16, 308. Unfre 9Jugg. Sb. IS, XXVII.<br />
Sut^erS SBertc. XL, 3 48
754 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545.<br />
S)c§ 9luf^cben§ wert, q(§ 3«'^^«"- ^ic forgforn Mörer biefeii flommcntor ge»<br />
lc|en unb im ®cbäd^tni§ bcma^tt f|Qt, tfl eine Sanbbenicrfung, bie er nocfjträglicf)<br />
in bQ§ öon 2utf|er bei ber Sieöifion be§ 9Jeuen Xcftanient* benu^te .£)Qnbcjemplar<br />
gemocht ^at. 9Ubrec^t ^at in Unirer Sluegabe, S3ibel 33b. 6, biefe '^atbe Seite<br />
als „Slofel IV h" im f?affimite bargeboten. 5DQ fielet ju ?Jlatt^. 11, 27 tierjcirfjnet<br />
Hoseiae 2., fol[io 109. 126. 9luf biefen Seiten be§ S)rudEe§ 1545 i^ ber «lJlat=<br />
t^öu^Derg jitiert.<br />
6i-roäf)nt fei, ba| in bcm Jenaer 5Hörerbanbe Bos. q<br />
24' Sl. 11" bei ben<br />
,Libelli in Octavo, qui in nieiiio t'oliorum signati sunt", unter bcm S?ud)ftaben<br />
,K' bermerft ifi: 'Iti hoseaai prophetam vide illic'. Diefer i£)inraei§ bejiefjt ficb<br />
offenbar auf ben gebrurfteii Kommentar unb entflammt ;>iörer§ Söotbereitnngen auf<br />
bie 3enacv iiutljcvausgabe. ^t)X 33anb IV, ber .^ofea cntt)ü(t, erfc^ien 1558.- 3n<br />
biefe 3"* gehört bielleid^t aucfj ber öorl)in angefüf)rte Eintrag iRörerS in Suf^erS<br />
.^lanbejemptar Don 1540.<br />
%ai'oi-'lfai"t ber gleicbe mie ber poulinifi^e ifl,<br />
mill er nac^rocifen. — 3n berfclben ^Ibfid)! befprad^ er in ber .Additio* unb bei<br />
Sifd) ben erften 2eil beS näm(id)cn 5öcrfe§ 1. flor. 15, 55: '£er lob ifl »er-<br />
fc^lungen in ben Sieg' im ^Ber^ältniä ^n ber ^ier Don *^JauluS jitierten Stelle<br />
3ef. 25, 8: '6r loirb ben lob tjcrfc^lingen ewiglich' ": „im .Ipcbriiifc^en ftel^et 'in<br />
ruicm', 'in at'Uriiinn' (beibeS bietet iHeudjlin). Unb ifl bod} ein S;ing . .: bofe<br />
ber lob nic^t wirb wieber fommen 'ai victoiiam' " ". — Jpier fie^t man beullit^<br />
') »gl. ju aefaJQ 53 oben 6. 683. ») SBibliogtopbie unten ©. 759. •) S. 752.<br />
) Unfre «uSg. -Jübtl 7, 13... •) !Binb|eil 4, .•!79. «1 lliileii 6. 7i;'-', 17ff. ') »inb.<br />
feil 4, Stf. •, U. a. lifdjr. 6, 2
Additio in locura Hoseae cap. 13. 1545. 755<br />
bie ^IbßWcdEung aller Sjegcfe fiuf^erä auf bol rein Sfcligiüfc uub ben ®runb fciiieg<br />
Surütfge^eiiä auf ben "^cbräifdjeii Urtejt : anf£)eHenb unb Sdjiüierigfeitcn be^ebenb<br />
bem i'erftänbntg a" bienen, — anber§, aU ei 3)ietrid^ in feinem ffommentar übte!<br />
©ine bcfonbere 5Diitrcpanj jmifc^en Dietrid^ unb ßntf)er niac^t bie Additio bei<br />
bem |)auptOfrfc .&ofca 13, 14 in bem 5öerftänbui8 üon 'Mors' unb 'Infernum'<br />
offenbar. Sntf)er cr£lärt ba: 'Mors' corpus occidit, . . 'Infernus' animam rapit.<br />
Inde in scripluris diio isla loca sie distribuuntiir, ut 'i
756 Additio iu locum Uoseae cap. 13. 1545.<br />
Porten ^ofea gebrudt." ' S)qS Hingt, atä 1)ait Cuf^er felbfl ben neuen Xejt SRöret<br />
in ba# ,v>anbejemplQr btttiett^; ha% Wäre bann 3Ut 3fit ber Slbfaffung ber Addilio<br />
gcfd^c^en. Cbet Üiörev l^ötte bie bcutf($en 9(u§btücfc im 9In(d)lu| an bie Additio<br />
»on ÜutVt gef)övt unb oon fid) au§ in ba§ ^anbejcmplav eingetrogen. 3" ber<br />
Slot pnben fte ftd^ in biefer lotcinifc^ öorgefovmt (im fotgenben gefperrt gcbrncft):<br />
[ju 33erg 12] hoc vult Hosea: Futurum est lempus . ., in quo . . iniquitas<br />
Ephraim claudetur et coUigetur, remittetur et peccatum abscondetur et velut<br />
sepelietur, . . et velut in fasciculo constringetur, ne amplius pateat . .<br />
(ju 33. 13:J Hoc de salutari parturitione . . inlelligitur . .; Nunc factus filius<br />
ex servo . . sentit sese . . fuisse stultum . .; Sub Lege . . nunquam pariebant;<br />
. . At tempore gratiae non amplius stat Ephraim in contritione<br />
filiorum, . . omnes ex Deo nati sunt felicissinio partu . . [5J. 14:] l.'bi est,<br />
Mors, Stimulus tuus? Ubi est, Inferne, victoria tua? S)iefe gfaj|ung ber<br />
5}erfe aU Ö5nabent)er'^et|ung ifl ber fritt)eren al§ ©trafanbrot)ung biometral entgegen-<br />
gelebt. Siettid)^ Kommentar ttnnt fie notürtid) npd) nic^t. Qi ift nnfireitig ein<br />
ä'erbienft OiöretS, onf bie rnbitole SQJanbluiig iu ber ^luffaffung X.'utt)erS ben weiten<br />
Ärci§ ber sBibetlefer aufmerfJQm gcmad)t .ju t)abcn. ^pietotüoll läfet er aber im<br />
*4}rop'^etenbu^ felbft ben frttt)eren 2üortlont befteben, um i^n nic^t fu fpät noc^<br />
in jotc^cm Umfang ^u oeränbern.^<br />
3m Unterfi^iebe ju bem i^r oorangebrudtten Äommeutor jum ganzen ^ojea<br />
gehört al|o bie Additio allein alg edjteS SBerf ßutfjerö in Unfre lUuägobe.<br />
3u bem 3)ru(I öon 1545 ift nod^ l^inju.jufügen, bafe aud^ er, ebenfo mie ber<br />
öon i^fatm 2, 45, 51 unb ber Psalmi graduuni, tur^c 3«'' "i^ feinem grfc^einen<br />
eine Oerfürjtc 9lbfd^rift erfahren 1)at. ©ie Hegt in bem ßobcj fol. 38 ber ebe=<br />
maligen iSiroPerjoglic^en 93ibliot^ef in Sßeinior öor.* £)aä (San^e ift üon Ämö-<br />
borf gefc^ricbcn unb rcicfit tjon *I. 291 "-398». 9luf 331. 291» fte^t al8 SInfang«.<br />
batum ber Slbfcbrift fcbon ber 7. ^JJoöember 1645, auf 331. 394" ber 10. September<br />
1540 am ©nbe ber S;ietrid)fcben 33earbeitun9 bee ganzen fiommcntarS. SJt. 394 »>—<br />
397» folgen bie l'recipui loci Hosec prophetae = S)rutf 6. 349"— 354''. SBl. 397»—<br />
398" fc^liefet ftc^ bann in erftaunlid)er 33ertürjung 'Martini <strong>Luther</strong>i additio in<br />
locuni Hosee c^ap. 13' an, — baä finb im £)rucf nur unten 6.760—765;<br />
©. 766-775 foHen gänjlidb au§! 3luf bem legten 33lütt biefer ?lbfd)rift finbet<br />
fidj einfach bie fc^emotifdje Sufammenfaffung:<br />
/ mors \ /<br />
suas pestilentias<br />
Sic regnat
Addilio in locuni Hoseae cap. VA. 154S. 757<br />
SjmtncT'^in berbanft bie S3iogro)j'^ic ßutl^etss biefem leHjamen 3nterefye am<br />
{)anbfd^riftnd)cn 33efi| eineä focben evfd)ifnenen S)vii(feö eine tteiiie ^IncEbote. 3luf<br />
bem 33orftoPIatt bcv 3lb|d)rift, S(. 290'^ (290'> ift leer geblieben), ^at ^Imsbotf,<br />
mitten toä'^rcnb bei 9Irbett, bcn 2ttel bet^eid^net : In Hoseani cxcerpla ex D. Mar-<br />
tine Luttiero sancte meniorie, VII. die Martii 1546. S)Qrunter h)irb in onbcret<br />
^anb|c£)rift erjä'^lt: D. M[agister Andreas Boach* refert Lullierum, cum Halam<br />
transiret iturus Islebiam', in aedibus D. lonae conqueslum esse de negligentia<br />
typographi in edendo Comnientario siio in Proph[etam Hoseam et sua manu<br />
correxisse exemplar Hoseae, quod Lulhero tradidit M. Matthias Wanckel, eo tem-<br />
pore pastor ad S. Mauricium Halae.'' ®er 2)tU(I toeift biei Seiten Errata im<br />
Äommentor (©. 367ff.) unb eine (Seite (^tüeiter Sogen 331. G"-) in bcv atneiten<br />
.^älftc bon Sutt)cr§ Additio auf, fettfamcmeife alfo in bem Seit, ber in iiut^erss<br />
^anbfc^rift nod£) l^eut ert;alten ift.<br />
3. Sut^erö Oriflinolraonuffri^it.*<br />
68 biente ^uqUiä) aU S)ru(!creimanuf!ript. SRörer "^ot offenbar oB Äorrettot<br />
ben Slbbrud borbereiten looHen. 6r berfu($t, eine fd)ä^ungimeife Seiteneinteilung<br />
^u machen, bie beim 2)rucE bann aber nid)t eingeölten werben fonnte.'^ 3" 33e=<br />
ginn beg ©tüdcS f^reibt er nämli($ an ben 9ianb: „fol. 360*', paraLgraphus 2",<br />
— bie ©eitenja!^! trifft ju, aber ber 9lbfa^ ift unterblieben. Salb barauf ftet)t<br />
bie Sa'^l „361" am 9{anbe; Sörer fjoffte, f)ier alfo biefe ©eite beginnen laffen ^u<br />
!5nnen, — aber ber 9lbfc^nitt bei 'Ipse', neben bem bie Siffer fte^t, beflnbct fi^<br />
erft in ber
758 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545.<br />
3unäd^fl f)at iXoax fiuf^er felbft bcm Se^ev ongcjcigt, tüo cv grofee ober Heine<br />
?(nfQn9«bud)ftQt)en öcrirenbct l^obcu tüollte: cä fiitben ficf) ^a'^treid^e .ftoncfturen<br />
aiiä jenen in biejc oon (einer eigenen .^anb. Man mufe aber babei bead)ten, wie<br />
au^erorbentlid^ geläufig @ro6bud)rtabcn feiner ^cber ftnb, um in jenen anberungen<br />
lebiglid) ben ilierfnc^ ,yi erfennen, bie übltcfjc Sd)reib= iinb S)ru(fRieife einigermaßen<br />
t)erjufteHen. ©ine befonbere ©innbetoiiung lag bei allen gcänberten unb liegt bei<br />
ben meiften fte^engebliebenen großen äöortanfängcn offenbar nidjt öor. ©o ^at<br />
ber S)rucf mit gug nod^ manche Don fic^ au8 geänbcvt.<br />
Daffelbe gilt Don ber Sfnterpunftion. ßutljcr liebt il;ren reidilidjen ©ebrauc^.<br />
Äomma, Spunft auf ober über ber Scilf- ou^ baS bloße ^filfn^n^E gelten i'^m<br />
gleich alls j?omma. Cft aber fehlen aud) ^tidjtn, mo fie ba§ Scrfldnbniä beä<br />
Sinnes bringenb erforbert, j. 33. Dor Wörtlidjen Sibeljitaten, ja, man($nial beginnt<br />
ein fold^es obenbrcin nod^ mit !(einem 9lnfang§bu^flaben. 3)er S)ru(I Derfö^^tt<br />
genauer, toenn er freilidj aud) noc^ Diel ju wünfd^en läßt.'<br />
So mafjnt biefeä StüdE an feinem Seil ju größter 58orfid^t bei bem SJerfud^,<br />
auä bem eigenen Sc^riftbtlb Cutt)er§, unb DoHenbs au§ bem IlrudEbilb feiner<br />
Sd^riften, auf befonbere 2lbfid)ten i^reg 93erfaffcr§ jurüdfjufd^ließcn.<br />
9lu§9oben:<br />
1 I A ,IN HOSEAM PROPHETAM<br />
toris Theologice Enarratio, ||<br />
Reuerendi<br />
«6<br />
D. Martini Lu-\\theri Doc-<br />
ipfo & in puUicis pralectioni-<br />
btis tradita, & postea recognita, Colleda per Vitum Theo-\\<br />
II<br />
\\<br />
dorum Noribergenfem, PJena piee docirince & s(dtij(arium j] conlolationum.<br />
VVITTENBEliG^. Excudchai lohanms \\ \\ Lufft,\\<br />
Atmo M.D.XLV. «Kit \i' liteleinfaffung. 2iteIrüdEfette leer. 384<br />
SBlätter in CItaD (= 2 ungcjäl^lte Sogen unb A—Z unb a— z; 16 un><br />
bezifferte Slätter unb Statt 1 — 366 unb 467 unb 1 unbeaifferteS<br />
Statt); jmeiter Sogen Slatt 7, 8, G 6^ G 7, C 8 unb bie le^te Seite<br />
(= Statt z 8") leer.<br />
3Jotf)onben: 59crlin (Luth. 8092), Hamburg, ©tuttgatt, SDJernigcrobf. —<br />
^ftQitffutt :6ttanget SluSgabe: Exep. opp. lat. XXIV, ©. 139, ido einige toä^><br />
tcnb bc* Sturfeä uotgcnommenc Icjtanbetungen angcfüljtt tociben.<br />
B IN HOSE AM PROPHETAM RE- yiUlEADI U. MABTIAI<br />
ab ipfo & in piiblicis<br />
|[ LVTIII^t'i Doctoris Theologie« Eiiarralio,<br />
pra'lecti-||onibus tradita, & po-jjflek recognita. COLLl'JCTÄ<br />
|j<br />
PTJIt VITVM T/ieodorum JVoriberyensem, Picna<br />
li<br />
ANCOFVJiTI<br />
pi? doctrina; & faljlutarium confola-j tionuni. FJi ||<br />
EX OFFhrma Pitri Ihnhachi}. Anno Domini M. />. \L VI. \\<br />
Xitel in Sc^iDar^- unb iltotbrucf, Ic^tcrer ^ier burd^ [yettbrurf toieber»<br />
•) 8um benuemcTcn 9)erfliiibnid gibt llnftc 'Jlii»gabc mit ;Hfd)t bie Qciitigc ,Sridji'iifr||uiig<br />
iBejoiibci« T(id)li(4 g'ii^iol) t^ i» bicicm a^nnbc, iüluoljl bei ber fiinppfii (Tnfjuiig ber 'H&rcifdjciN<br />
?}o4|djrifl(ii, nl-j l)ci bei uni|linblidjcii ÜL^cilfd^iuciftgtcil mniic^» £iu(fauigabrn.
Adilitio in locuni Hoseae eap. 13. 1545. 759<br />
gegeben, litelrürffeite teer. 268 »(fttter in Dttab (- Sogen Aa-Dd<br />
iinb A—Xnnt AA—GG; 28 wnbejiffertc unb 237 bezifferte unb 3 un-<br />
bcjiffcrte »lättcr), SBlatt üd 4'' unb bie le^tc ©eitc (= »lott GG 8'')<br />
leei.<br />
SBortjnnbcn: .^amtiutg (OA 1X852), Wüiic^cu .§., ©tuttgart. — gfrnnlfuxt--<br />
gtlongcr Sluägobc: Excff. opp. lat. XXIV, ©. 140.<br />
3in ben @efamtau§gabcn. Soteinifd^: aSßitteubctg IV (1552), 391 »—<br />
480''; 3enQ IV (1558), 59b»-686''; JJrantfurt-ertangen : Exe;;, opp. lat. XXIV,<br />
135_536. - S)eutfd): SBittenberg 8 (1556), 233 346; Slllenbiirg 8, 593—<br />
732; ßeipaig 8, 1-156; fBal
D']<br />
760 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14)<br />
[«fl.y2b;©.354'.] MART|INI L\TH[ERI<br />
ADDITIO IN LOCVM<br />
Hoseae ca[p. 13.: 'Ero mors' etc.<br />
tiof.n, u Hunc locum: 'Ero mors tua, o mors; Ero morsus tuus, Inferne'<br />
i.«oi. 15. 15 Apostolus Paulus .sie legit, 1. Cor. 15.: 'IJbi tuus, Mors, stimulu.st Ubi i<br />
tua, Inferne, victoria ? jiov aov, dävare, tö xevxQov; tiov aov, ndt], tö vixog;'^<br />
De qua re paulo copiosius et diligentius dicendum est, Quia Paulus putatur<br />
quasi aliena et impertinentia loqui. Nee est facile ullus locus tarn varie<br />
translatus ut hie Hoseae 13.<br />
Primo: Evidens est varietatem esse ortam ex ipso Ebraeo textu. lo<br />
Nam hoc verbum ('Ehi')'^, id est: 'ero', Hieronymus, Symmachus et nostri<br />
omnes constanter testantur se legisse in suis exemplaribus.' Contra alii,<br />
ut LXX, Quinta aeditio et Aquila testantur se legisse per metathesin<br />
fAie'), id est: 'ubi'*; Quibus consentit Paulus Apostolus, certe gravis<br />
autor imprimis, haud dubie ebraice docfissimus. Quin sunt etiamnum n<br />
Ebraei, qui etiara ipsum ('Ehi') sentiant signiflcare 'ubi'' et non 'ero',<br />
s. «am. 7.' 14 cum plenis literis 'ero' sit ebraice ('Ehie')*: Exo. 3., 2. Reg. 7., 1. Paral. 17.,<br />
Nee nisi per apocopen e posse legi pro ero .'<br />
Etsi apud me LXX autoritas parum valet, ut qui saepius sive volentes<br />
sive ignorantes alienissima a verbis et intellectu Scripturae transtulerint, ao<br />
quae nulla ratione defendi possunt', ut Hieronymus in niultis locis con-<br />
vincit; Aquilam tarnen laudat ut contentiosum et rigidi.ssinuim luterpretem;<br />
Et quinta editio non fuit contemnendae opinionis: Quibus cum<br />
consentiat S. Paulus, videtur omnino cum illo legendum esse et scriptum<br />
fuisse ab Hosea 'Ubi' et non 'Ero'. sa<br />
Deinde illud: 'Mors tua'' non est idem vocabulum, quod sequitur:<br />
'OMors'^", Sed: ('Dbrcho' )*, quod in Ebreo diversum efflcit vocabulum.<br />
Nam si a nomine ('deber')" inflectas, significat: 'pestes tuae' sive 'posti-<br />
') = Erasmtis, Nornm Testamentum 1619. Der heut retipierte Text NestUs loui eon<br />
Sodens: ^ov oov, Oärare, rd vTxoi ; :tov aov, Äivar«, rö xevjgor. ') 'fis. •) Hiero-<br />
Hjfmus, Commenl. in Osee cap. XIII., Migne 25, 937; Symniaditis ehendu S. 038. So auch<br />
Vulgatn 1500. *) n"K. ReiicMin: Ubi. Septuaginta, Quinta editio und Aquila so<br />
laut Hieronymus, Migne ä5, 038. Ülier die hier gtnaunlen alten ffrifchitchett CheriiftzuHtfen<br />
de* Alten Testaments rgl. Realen :y1ilopädie f. jyrot. Theologie uttd Kirche, Bd. 3, TJfl.<br />
•) Uetichlin: 'nx Ubi. •) n"ns. So an den drei oben :iticrten .Stellen. ') neseniu,i-<br />
JiuJil, Hebr. Ilandtrorterbuch, unter rrin: Kai imp. : rfn^, apoc. ^rr". ') Vgl. oben<br />
S. 736, 20 ff. •) :p3-i. '") niB. ") IST Iiei(chlin: Pestis, pestilentia vel lues.
Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 761<br />
ür] lentiae tuae' in plurali. Et ila Icgisse S. Pauhini credo, (pii vertit : '8tiuiulii8<br />
tuus'.* Et lianc esse germanam lectioncm arbitror. »Suadet idem seqiiens<br />
mox vocabulum : 'Ubi est, Inferne, ('kotofcho')* !', quod a nomine ('keteb')'<br />
vcnit, non ambigiio aut aequivoco, sed simplici et iinivoco.<br />
» Ista enim duo vocabula fdebei') et ('keteb') in Seriptiiris sunt<br />
nomina pestilentiarum, ut apud Latinos illa duo: Pestis et Ines. Et ut<br />
lues atrociiis est quam postis, ut cui morbo statim necanti iMiliuc non<br />
potuerunt invenire remedium, imo veneno potius naturae quam morbo,<br />
sicut Perottus dicit*, Ita ('keteb') atrocius in Ebraeo est quam ('deber').<br />
10 Unde aliqui fingunt esse nomina Daemonum, de quo videre licet Lyram<br />
et Burgensem Psal. 91.^ Cum ergo Ilosea, velut per tautologiam, coniungat*'".«<br />
('keteb') imivocum cum {'dbr') aequivoco®, satis patet eum per hoc aequi-<br />
vocationem restrinxisse ad univocationem Et non fdabar')', sed ('deber')<br />
legi voluisse.<br />
15 S. Paulus vertit ('Keteb tua'): 'victoria tua'; LXX: 'Stimulus tuu8',i-«»t.i5.55b<br />
quo Paulus illud ('deber tua') reddidit; Hieronymus: 'Morsus tuus';*»!"« >•••"''<br />
') TÖ xh'XQov. *) 5I31515. ') 3t:p. ReucMin: Aegritudo contingens homini<br />
et percutiens eum . . ) Nicolai Perotii Comucopiae sive Commentariorum linguae<br />
latinae . . libri (z. B. Impressum per Magistrum Paganinum de paganinis brixiensein Anno<br />
domini Mcccclxxxviiii) 8. 31!: Hoc . . differt Lues a peste, Quo geuus a specie. Est<br />
enim lues, qum in urbe aut in agro febris aliudve morbi genus . . homines . . corripit<br />
. . Pestis vero: quae aut cito occidit Aut cito abit ab eo, quem invasit . . A<br />
pestis<br />
Pestilentia derivatur, quae luem potius quam pestem significat, qum morbus, contagio<br />
quaedam, quam plurimos inficit et statim eneeat, ne invenire adhuc ei morbo remedium<br />
j^Dtuerunt, imo veneno potius quodam naturae quam morbo. Das Zitat Lvthers<br />
ist in seiner Wörilichkeit ofleiibar bei Perutti nachgeschlagen. ~ Man beachte nebenher<br />
das korrekte Latein <strong>Luther</strong>s gegenüber dem Perottis. 'j Lyra zu Ps. XC V. 6: 'A<br />
negocio perambulante in tenebris' etc. In hebreo habetur: 'A deber [= nsn] deambulante<br />
in tenebris et qereb [= aap] vastante in meridie'. Et dicit hie Rab. Sal., quod<br />
deber et qereb sunt nomina demonum . ., Et videtur . . satis probabile. Burgensis Addi-<br />
tio I. : in hebreo habetur 'a deber', qua significat pestem .<br />
quae quidem dictio significat morsum pestiferum. . . Nam<br />
.<br />
; habetur 'conneteb' [für 3Bp]i<br />
duo genera sunt morborum<br />
pestilentium, quorum unum est, quando non apparet ab extra aliqua causa pestifera . .;<br />
Aliud genus est, quando apparet signum, utputa antrax seu apostema in aliquo membro.<br />
— Renchlin zu aap (Fortsetzung <strong>von</strong> oben Anm. 3^.thargura hierosolymitanum exponit:<br />
excisionem; magistri autem arcanorum bene noverunt, quid hoc vocabulum proprie<br />
designet in arte cabalae, . . ps. xci [V. öf.J: 'A sagitta volante in die, a negocio perambulante<br />
in tenebris, ab incursu et daemonio meridiano", super quo scribit rabi Salomon,<br />
. . quod haec sunt nomina daemoniorum. — Urtext Ps. 91, 6: D'^^ns ^^'i^ "Uf? . . "i3TO.<br />
<strong>Luther</strong>bibel: 'gut bet ipeftilen| .<br />
., gut bet ©euc^e, bie im tnittage Betbetbet.' — Man beachte<br />
nebenher oben die sorgsame lateinische Umschrift der hebräischen Vokabeln durch <strong>Luther</strong><br />
gegenüber der Lyras und des Patüiis <strong>von</strong> Burgos. 't D.h. "i3T kann soicoM I3"i<br />
als auch ^2"i vokalisiert werden. ') "Dn. Reuchlin: Res, verbum. Vgl. Hieronymus<br />
a. a. O.: Quinta editio et Aquila: . . 'sermones tui', quod Hebraice scribitur 'DABARAH'<br />
[für T|'^3i]> legentes 'DABAR', hoc est 'verbum'; Migne 25, 938.
702 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14)<br />
^'] Symmachus: 'Occursus tuus', ut Psalmus 91. latine habet: 'AI) incursu',<br />
"PI. 91,6 •'<br />
id est 'a (kebeb)'; Quinta aeditio et Theodotio: 'plaga tua'.*<br />
Si vero legas a nomine ('dabar': 'diborecho'), signiflcat: 'verba tua',<br />
'res tuae', 'causae tuae' in pliirali. Sic legit Aquila et Quinta editio:<br />
'Ubi sunt sermones tuiT^ Et LXX: 'nov fj dixt) aov;'^, 'Ubi est causa, »<br />
vindicta, poena, ius tuum' et similia, de quibus infra; Nam mihi lectio<br />
ista habetur violenta et coacta.<br />
Sic ergo ex Bbraeo absque praeiudicio mihi vertenda videntur verba<br />
proprie: Tibi sunt Pestilentiae tuae, Mors! Ubi est Lues tua. Inferne<br />
Non loquitur autem Proplieta de pestibus ad literam seu casualibus, de lo<br />
quibus Medicorum est iudicare et disputare, sicut nee de morte casuali,<br />
Sed de naturalibus pestibus et morte nobis congenitis, quae per omne<br />
genus hominum saeviunt et furunt, Quas pestes habet etiam iuvenis<br />
sanus, robustus, formosus. Omnes enim moriuntur, Et eisdem pestibus<br />
i'(. 51.J morimur omnes. Sicut Psal. 51. plorat: 'Ecce, in iniquitatibus conceptus u<br />
sum.' Sed antequam de bis plura dicam, prius textum Pauli absolvamus.<br />
i.Uor. l.^. 55 ALlegat S. Paulus et connectit duos looos Scripturae 1. Cor. 15.<br />
3rl. S5, 8 Prior est Isaiae 25.: 'Absorpta est mors in victoriam'. Per.spiouum est<br />
meipsum cum aliis multis errasse, qui putavimus hunc locum lesaiae esse<br />
eundem in Hoseae 13. : 'Ero mors tua'.* Posterior est hoc cap. 13. Hoseae: ao<br />
*Ubi est. Mors, Stimulus tuus!'<br />
De priore prius dicendum est. Hie illos Lxx corrigit Paulus, cum<br />
dielt: 'Absorpta est mors in victoriam', Ubi illi transtulerunt : 'Devoravit<br />
mors praevalens',* Et mutat activam significationem in passivam. Nam<br />
illa sententia Lxx, quod 'Mors' omnia 'devoret potenter', neque huius loci "<br />
est neque digna spirituali et prophetica Theologia. Quis enim nescit omnia<br />
deberi, nos nostraque, morti, ut Horatius dicit!' Pleni sunt omnium<br />
gentium de liac re Libri et experientia querula nos id docet, velimus,<br />
nolimus, assidue omnibus horis et momentis.<br />
Ideo Paulus Lxx interpretationem reprobans veram et spiritualem »'•<br />
sentcntiam profert Non esse dicendum, quod Mors omnia devoret i)rao-<br />
valida, Seil quod Mors omnium devoratrix potentissima sit devorata.<br />
Ideo transfert passive: 'Absorpta est Mors in victoriam'. Satis autem<br />
') Bieronymus a. a. 0. zu Hosen 13, 14: LXX: "stimulus tuus*; . . Pro "aculeo" . .,<br />
quem nos 'moreuro' transtulimus, Symmachus 'ä.^dt^r^]^^a, id est, 'occursum', Theodotion<br />
M Hitronymus. ') ij Hxt) bei Hieroiiymiis nicht griechisch, sondern mir durch "causa"<br />
wiedergegeben. •) <strong>Luther</strong> will sagm, er habe j'rülter, it-iV Lyra, den gan:en Vers I. Kor.<br />
et quinta editio'plagam' et 'conclusionem' interpretati sunt. Mitfne 25, y38f. ') Atich<br />
15, !>5 als Zitat aus Hosea 13, 14 aufgefaßt ; aber der erste Ted stamme aus Jes. 25, «.<br />
I'gl. die .Indcrung in U. A. Bibel 4, 374, 10. ') Iki Hieronymus :. St.; Migne 24, :fOi>.<br />
Vgl. oben S. 736, IS. Vulg.: praecipilabit mort«ni in sempiternum. •) De arte<br />
poet.63.<br />
t
Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 763<br />
Dl] constat, iibi passiva significatio est, simul poni activam et econtra, ut<br />
5<br />
fert natura relativorum: mutuo sese ponunt et toUiint. Ubi scilicet est<br />
absorptii.s, necesse est, ut sit absorbens. Cum ergo S. Paulus voluerit<br />
passivam significationem, id est: 'absorpta est Mors', proferre, simul<br />
sigaiflcavit illam activam significationem esse in lesaiae textu intelligen-<br />
dam, non pro Morte, sed contra Mortem ; Et Lxx male vertisse : 'Devoravit<br />
Mors praevalens' in nominativo; Sed fuisse vertendum: 'Devoravit<br />
(scilicet Filius Dei) Mortem', in accusativo, 'in victoriam' sive 'in üncm'.<br />
Sic est enim in Ebraeo: 'Devoravit, absorpsit seu praecipitavit Mortem<br />
10 in sempiternum' seu 'victoriam'.^<br />
'In victoriam', c[uod ebraice dicitur: ('la Nezach')*, credo recte ab<br />
Apostolo versum esse. Sciimt Ebraei vim vocabuli 'Nezach' esse id, quod<br />
est: 'superare, superiorem esse, vincere, praevalere, praeesse, praedomi-<br />
nari'ä, ut sit sensus: 'Absorpta est Mors in victoriam', idest: 'Absorpta<br />
IS morte praevalet, dominatur, regnat, triumphat vita'. Significat enim (ut<br />
Grammatica docet) motum ad locum sive (ut Philosoph! de suis rebus<br />
dicunt) flnem Ultimatum et gratia cuius:<br />
Ut haec victoria non sit Christi victoria activa, sed nostra victoria<br />
passiva, quam nobis Christiis sua victoria peperit, scilicet Mors etiara<br />
ao nobis absorpta est (per Christum victorem), ut vita in aeternura triumphet<br />
Nee spes ulla sit Morti, ut unquam redeat, ne ad pugnam quidem, multo<br />
minus ad victoriam seu regnum, quäle hactenus et nunc habet in nos<br />
miserrimos homines.<br />
Sic Paulus Eom. 5.: 'Ut, sicut regnavit Peccatum ad Mortem, ita «om. s, si. u<br />
25 regnet Gratia per lustitiam in vitam aeternam, per Ihesum Christum,<br />
Dominum nostrum.' Et iterum: 'Mors regnavit ab Adam usque ad<br />
Mosen.' Ex iis intelligitur Paulum illud verbum ('Nezach'), quod nostri<br />
'in finem', 'in sempiternum', Lxx 'praevalere' interpretati sunt, pro<br />
'vincere' et 'victoria' usurpasse. Et quid verius dici potest quam: illum<br />
30 vincere et praevalere, qui suo adversario intereimte vel absorpto ipse in<br />
aeternum manet salvus et gloriosus ?<br />
posterior locus est hie, quem in manibus habemus, quem supra ex<br />
Ebraeo reddidimus: 'Ubi sunt Pestilentiae tuae, Mors? Ubi Lues tua.<br />
Inferne?' Quod Paulus sie reddit: 'Ubi tuus est, Mors, Stimulus? Ubi<br />
3» tua. Inferne, Victoria?'<br />
') Urtext: ns:i nian sfea. BeuMin: shz Ingurgitavit, deglutivit, devoravit.<br />
=") Beuehlin: ns: Perpetuum, saeculum, aeteruum; zu Ps. 49, 10: . . pro eo, quod nos<br />
(d. i. die Viüg.) legimus 'in finem', . . Hieronymus verius traduxit: '. . in sempiternum'.<br />
') Zum Verbum nsp Reuchlin: Institit, coegit, sollicitavit, nrgebat ; . . I. Paralippomenon<br />
XV. (V. 21) . .: 'canebant lenazeah", id est graece: 'epinicium' et latine: 'carmen<br />
triumphale*; . . saepe in psalmis praenotatur; 'ad victoriam", . . quia, cum hi psalmi<br />
canerentur, alter alterum canendo superare studebat; unde etiam translatio nostra<br />
(Vtdg.) 'superare' vertit, Danielis VI. (V. 4): . . 'superabat'.
764 Additio in loonm Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14)<br />
ür] Hie necesse est paulinam Theologiam de peccato Eo. 5. 6. 7. prae-<br />
cognitam habere. Nam Hosea idem vult cum S. Paulo, Nempe genus<br />
huinanum totum semel esse corruptum et perditum pefcato per primuni<br />
homineni, quod vocant originale; Atque hoc ipsum successu temporis<br />
auctum fuisse actualibus peccatis, simul et poenas auctae esse, semper s<br />
enim et quotidie augescimt utraque.<br />
Hoc peccatum vocat 'pestilentias Mortis et luem Inferni', sieut<br />
i.Äoi. i5,5«(iicit: 'Stimulus Mortis Peccatum est', A quibus per Christum Filium Dei<br />
sumus liberati et redempti. Nam sine Peccato Mors nuUa esset, siout<br />
i.Diolca.n Gen. 2. dicitur: 'Quacimque die comederis, morte morieris', id est, absque lo<br />
peccato viveres in aeternum. Corrupta autem natura per istas Pestilcntias<br />
et Luem, id est, per Peccatum, subiecta est Morti; Et, ut Paulus dicit:<br />
«cm. b, is'intravit mors per Peccatum in omnes homines', Eom. 5. Sic Mors regnat<br />
et triumphat per suas Pestilcntias et Internus per suam Luem. Nam<br />
Peccatum est vis, regnum, potentia, imo virus, venenum, contagium i»<br />
Mortis, nee unius generis, sed multae Pestilentiae.<br />
Porro, Pestes illae et Lues seu Peccatum, ut plurimum habet se velut<br />
i.sRoifi.v 'cubans' et dormiens, quietum, sed 'in foribus', sicut Gene. 3. dicitur, id<br />
est, non sentitur nee reputatur, Ut videmus in hominibus securis et<br />
epicureis. Etiam si hoc modo pereant omnes et moriantur per ipsum, »o<br />
Mim. i, 13. 14 licet ignorantes, Eo.4.: 'Peccatum non imputabatur, cum non esset Lex',<br />
'Sed regnavit Mors ab Adam usque ad Mosen, etiam in cos. qui non pecca-<br />
«5m. 7, 8f. verunt', etc. Et Eom. 7.: 'Sine Lege Peccatum mortmim erat; Sed cum<br />
venisset Mandatum, revixit Peccatum.'<br />
De hoc non agitur hoc loco, sed de Peccato per Legem excitato, id est, u<br />
cngnito. Hoc ostendit sese esse Pestilcntias Mortis et Luem Inferni, quia<br />
vel irritatur et furit magis, odiens Legem prohibentem, sicut dicitur:<br />
Nitimur in vetitum etc.^, vel ducit ad desperationem et blasphemiam sensu<br />
«am. 7. 13 irae Dei. Ita fit 'peccatimi supra moduni pecc
Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 765<br />
Hs] [Bos q 24", S3l. 249»] Sed miiüm est, Ciu- Paulus pro pestilenti^ tug reddit:<br />
8timüliis tüüs' Et pro lües tüa, Victoria tüa. An & hic^ voluit a Ixx dis-<br />
sentire • Vel potius illis • qui pestilentias & lueni in passiua significatione<br />
accipiunt? Vt faciunt illi, qui legunt • Ero pestileuti^ tu§ Mors • Ero lue»<br />
i tiia, inferne, SC3 quas Mors & quam internus patiantur a Christo fllio Dei.<br />
Et forte ainphibologiam decUnauit. Nam etiam si legas • Vbi pestilenti§<br />
tn§ Mors? ambiguü apud nos sonat: de pestilentia qua occiditur<br />
Mors • et de pestilentia • Qua* nos occidit. Ipse autem ouni Hosea indu-<br />
bitate loquitur • de actiüa mortis pestilentia qua nos occidit • Sicut<br />
i" econtra de ressnrrectione nostra loquitur passiüa qua nos resuscitamur,<br />
non de actiüa personali Christi resurrectione • quae est effectrix nostrae<br />
1 C Sed (Abschnitlzeichen, <strong>von</strong> <strong>Luther</strong> gesetzt) ^ dazu <strong>von</strong> Rürers Hand: ful. 360''<br />
para^graphus 2 r mirü(ü)ni pro ('d^br' seu) pestilentia (re)reddit 2 a 3 qui<br />
c aus Qui 4 vor accipiunt Trennungshaken, dazu die Bogenbezeichnung ip z, beides mit<br />
Hotel accipiunt mit Strichen umrahmt und am] Rande angekreuzt (oß'enbar <strong>von</strong> Hörer)<br />
(Erunt) Ero 5 vor Mors schon einmal Ansatz zu dem Horte II (Na^ni) (Quia) Et<br />
8i(c) 7 qua(in) occiditur über (patitur) S de o über Qua der kleine Anfungs-<br />
buchttabe q fl Ipse zu Ipse <strong>von</strong> Rörers Hand die Seitenzahl 361 r cum Hosea rh<br />
9 qua occidit c aus occidiuiur zu 9 (tum ipse) r 11 actiüa o<br />
') hic fehlt im Druck. *) quae im Druck. ') Nicht im Druck.<br />
Dr] dnntur animae, sive in refrigerio sive ia poenis, pro qualitate meritorum^;<br />
Quod dicit propter Patriarchas, qui in Infernum sese descendere fatentur. i.woie 37,35<br />
Sed qualis sit ille locus et quid aut qualiter in eo sint, agant, habeant<br />
15 animae, nescimus, quia Scriptuja non dicit. Existimatur sane post<br />
resuriLCtionem Christi nullum esse piorum Infernum, Licet pro eo<br />
flnxerint Purgatorium homines audaces. Sed qui intelligunt, quid sit<br />
Peccatum per Legem excitatum et desperationem adducens, ipsi intelli-<br />
gunt, quid sit Mors et Infernus. [SBg. yS^; ©. seot] Sed mirum est, cur<br />
^0 Paulus pro pestilentiae tuae reddit: Stimulus tuus. Et pro Ines tua,<br />
uictoria tua ? An & uoluit a Lxx. dissentire, uel potius illis, qui pesti-<br />
lentias & luem in passiua significatione [3Sg. z l »] accipiunt ? Vt faciimt<br />
illi qui legunt : Ero pestilentiae tuae Mors, Ero lues tua Inferne, scilicet,<br />
quas Mors, & quam Infernus patiätur a Christo Pilio Dei. Et forte amphi-<br />
25 bologiam declinauit. Nam etiamsi legas: Vbi pestilentiae tuae Morsl ambiguum<br />
apud nos sonat, de pestilentia, qua occiditur mors, et de pesti-<br />
lentia, quae nos occidit.<br />
Ipse autem cum Hosea indubitate loquitur, de actiiia mortis pesti-<br />
lentia, qua nos occidit, Sicut ecoutra de resurrectione nostra loquitur<br />
30 passiua, qua nos resiVscitamur, non de actiüa personali Christi resurrec-<br />
20 reddit Druckfehlerverzeichnis; Text i-eddet<br />
') Wörtlich nach nierunymus z.St.; Migne 25, 9.9S.
7(30 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. «.V. 14)<br />
Hs] resiirrectionis • vt clarissima sunt verba Pauli cum autem mortale hoc<br />
induerit immortalitatem tunc fiet sermo qui scriptus est • Vbi est mors<br />
Stimulus tuus et-, licet resurrectio nostra uecessaria consequentia resur-<br />
rectionem Cluisti et econtra, inferat, vt fert natura lelatiuoEum Et satis<br />
«•"«clare predicatur verbo pr^cedenti: De manu inferiii redimam eos: De s<br />
morte liberabo eos Fortassis alrotius voluit • de re tanta Dicere & Hose§<br />
verbum • pestilenti^ tu§: velut plebeiüm, castrensi & militari • seu latio-<br />
nali potius verbo amplificare : scilicet • stimulo [Sl. 2491'] quo Mors non ceü<br />
lenta peste • sed tota vi semel totum genus humanu- confoderit & oonfeeerit<br />
in §ternüm • Oportet enim hie emphasin obseruare in stimulo m<br />
Mortis. Nam si solitarium dicatur" Stimulus seu aculeus, leuiuscul^ si^rui-<br />
fleationis est, cum & Apiculae & minütiores vermes habeant acüleüm seu<br />
stimulum. Sed si addas, Mortis, lam acüleus seu stinnih:s maior, est toto<br />
mundo- ac plane tantus- quanta ipsa mors est- Douiina & lyrauna m-^<br />
totius generis humani a principio mundi vsq3 ad flnem* Sicut si Verbum is<br />
2 tuuc fiet durch Haken umgestellt aus fiet tuuc 3 licet (Cliristi) resurrectio eoii-<br />
aequeiitia über (pruerequirat) 4 hinter Cbristi int iiiferut rh, dann i/eslriilien Hirisli<br />
(pro natura relatiuoKuui) 5 clare o hinler pr^ce iti pr^ceileiiti JiüleUlrick, dazu 2<br />
mit Rötel r 7 (De) pestilenti^ 7/8 seu latronali puliu.-: am t/n/on Hunde der<br />
Seile, mit Klammer hochgesogen 8 amplificare Hier (recklere) scilicet c au» Scilice<br />
stimulo c ou« Stimulo ceü o 9 (sim^ul) semel JO .stimulo f oi(» Stimulo // Mortis o<br />
si(c) Stimulus c aus Stimulus leuiscult; c aus l.euiseul^ 13 über Apiculae steht der<br />
kleine Anfangsbuchstabe a 13 C Sed 14 quania c aus quaiitns tiier Uomina steht 1<br />
über 805 *'*'•' ^ zu 14 &. tyranua, erst mit Strichelchen hinter sc3 vom Hände ein-<br />
gevtiesen, daym darüber 2 15 über Verbum stellt der kleine An/'angsbuchstabe v<br />
Dr] tione, quae est effectrix nostrae resurrectionis, ut clarissima sunt ucrba<br />
1 »or. ij, 14 Pauli: Cii ante mortale hoc induerit immortalitate, tue fiet sermo, qui<br />
scriptus est: Vbi est Mors Stimulus tuus &c. Licet resurrectio nostra<br />
necessaria consequentia resurrectionem Christi & econtra inferat, ut fert<br />
natura relatiuorum, Et satis clarc praedicatur uerbo prae- [©g. z 1 ""J ce- so<br />
«•nadenti. De manu inferni redimam eos, de morte liberabo eos. Ft)rtassis<br />
atrotius uoluit de re tanta dicere, & Hoseae uerbum Pestilentiae tuae,<br />
iielut plebeiüm, caslrensi & militari, seu latronali potius uerbo amplificare,<br />
scilicet stimulo, quo Mors non ceu lentti peste, .»(ed tota ui semd totum<br />
genus humanum confoderit & confecerit in aeternum. Oportet enim s.^<br />
hie emphasin obseruare in stimulo mortis. Nam si solitarium dicatiir.<br />
Stimulus seu aculeus, leuiusculae siguiUcationis est, cum & Apiculae iS:<br />
minütiores uermes habeant aculeum seu stimtdum. Sed si addas. Mortis,<br />
iam aculeus seu Stimulus maior est toto mundo, ac plane tantus. (|uanta<br />
ipsa mors est, Domina &fyranna scilicet totius generis liiiuiani a princiiiio j„<br />
30 totiuR] toilua Text
Additio in locum Eoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 767<br />
Hs] dicas solitarium, exile quiddam cogitatur* »03 loquela homis, Sed si<br />
addas* Dei iam Verbum malus est tota Creatiira, etiam ipsa morte &<br />
Inferno.<br />
Libenter etiam Dicerem, Paulum respexisse ad stimülüm Goliath- '•®'"«"''<br />
6 Qui figura fi)it mortis. Idem fecere fortassis Ebrei ante .LXX. Vix<br />
enim credo LXX. primos inuenisse suam hoc loco interpretationem.<br />
Qüidqüid sit" Quando Mortem & regnum eins nominas, omnia maxima<br />
nominasti: etiam si tantiim febrem, papulam, sübühim, acieülam Mortis<br />
nominares. Mors enim totiim genus hoim absorbüit.' Vnde & Keteb<br />
'0 inferni Paulus sohis vertit, victoriam quasi absorptionem aeternam, vbi<br />
.Lxx. Stimulum posuere, vt supra Dixi* Quia Internus per Keteb idest<br />
pecoatum absorbet regnat & triumphat super genus hoim: veluti, nunq3<br />
liberandum / Hie iterum vides* Paulum delectarj hac significatione<br />
Nezach • pro victoria • quod alias in finem, in sempiternum transfertur,<br />
15 quod is vicerit [931.250»] & preualuerit* qui pereimte aduersario manet- vt<br />
ps 9" Inimici defeeerunt frameae in finem ./• victoriam Et ps 10 Auertit|(;fi_',,<br />
1 (sicnt) si 4 bei Libenter Rötelstnch, dazu Zt-ffer 3 mit Rötel avi Rande (Ips^iim)<br />
Paulum stioiüliiiu c aus .Stimülüm 5 über Qui der kleine Anfangsbuchstabe q 7 über<br />
Quando ebenfalls q 8 tantum neben devi Zeilenende am Rande stellend sübülam o<br />
9 hoim rh 10 quasi absorptionem aeternam o 11 Keteb idest rh 12 absorbet vor<br />
Zeilenanfang r IH O Hie 14 {()Nezach victoria durch roten Tinlenstrich abgeteilt<br />
n vi Ctoria, dazu i mit roter Tinte r 15<br />
II<br />
(Q) quod (subsistit) manet 16 fraj|,meae<br />
durch Rötelstrich abgeteilt, dazu 4 mit Rötel r Et (eciaim)<br />
») So schon 1624, Unsre Ausg. Bd. 13, 64, 6.<br />
Dr] mundi usq3 ad finem. Sicut si uerbiim dicas solitarium, exile quiddam<br />
cogitatur, scilicet loquela hominis, Sed si addas Dei, iä uerbü malus<br />
est tota creatura, etiam ipsa morte & infemo.<br />
20 [S3l. z2»] Libenter etiam dicerem, Paulum respexisse ad stimulum i. ©om. n, 7<br />
Groliath, qui figura fuit Mortis. Idem fortassis fecere Ebraei ante Lxx.<br />
Vix enim credo LXX. primos inuenisse suam hoc loco interpretationem.<br />
Quidquid sit, qiiando Mortem & regnum eius nominas, omnia maxima<br />
nominasti, etiam si tantum febrem, papulam, subulam, aciculam Mortis<br />
25 nominares. Mors enim totum genus horainum absorpsit. Vnde & (keteb)<br />
inferni Paulus solus uertit uictoriam, quasi absorptionem aeternam, Vbi<br />
Lxx. stimulum posuere, ut supra dixi. Quia infernus per (keteb) id est<br />
peccatum absorbet, regnat & triumphat super genus hominum, ueluti nunquam<br />
liberandum.<br />
30 Hie iterum uides Paulum delectari hac significatione (Nezach) pro<br />
uictoria, quod alias in finem, in sempiternum transfertur, q is uicerit et<br />
pr§ualuerit, qui pereunte adiiersario manet, ut Psal. 9. Inimici defecerimtc).»,<br />
7
76g Additio in locum Hoseae cap. 13. 1515. (V. 14)<br />
Us] faciem suam, ne videat, in flnem ./• \'ictoriam. Sic mors per Keteb deuorat<br />
oms homines in finem ./' ^ victoriam Quia omnibus morientibus, ipaa<br />
perjfit & triüniphat Est sane piilcLra prosopopeia- quia^ mors &<br />
inferniis' linguntiir hostes bumanae natürae, terribiles armis suis Aculeo-<br />
Daebaer, Kaetaeb &^ victores, triumphatores insultatores in aeternum, '<br />
sua victoria- idest pecrato & morbo nature- Quos fllius Dei per seipsura'<br />
pro nobis" vt Daiiid Goliath, prostrauit & sustulit in sempiternuiu & in<br />
victoriam<br />
lam facile est, si libet* aliorum interpretationes conciliare- Vt, Vbi<br />
simt mors sermones tüit Sermones, Verba, res, Mortis* Qiiibus agit, sunt lo<br />
»Ol- 2. 14 ipsum peccatu & chirograpluim decreti, vt Paulus ait quo nos reos arguit.<br />
accusat, condemnat. Quid enim Mors aliud contra nos pt dicere, conten-<br />
dere iactare- 43 hanc vocem ! Tu peccasti, peccato tuo mihi reus es-<br />
peccati iure te deuoro iu sempiternum. Cum nulla Creatura loquitur \el<br />
agit Mors, nisi cum liomine* quia solus ipse peccaiiit. Nulluni animal is<br />
3 aber Quia steht q 3 C Est quia c aus Quia 4 armis suis r/t iiaer Aculeo<br />
steht der kleine Anfangsbuekstabe a 6 iosultatores r/i 10 Miirs c i;i mors über<br />
Verba steht der kleine Anfangsbuchstale v über Quibus steht q 11 & bis ail rh<br />
chirugrapluim c aus Chirugrapliuui arguit c aiu aguit 12113 hinler couteiidere Jinit<br />
der Zeilenachluß als Interpunktion 14 (victOLriam) senipiteruuni 10 uisi o<br />
') qua im Druck unten Z. 20. ') Fehlt im Druck unten Z. 21.<br />
D
Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 769<br />
Hs] pecciit, Loqtiitiir aut contra nos non nisi lüdiciiim & a^it causam seu<br />
diken ^ suam. vt. Ixx. vertunt Eadem feceris • cum Morsu, Incursu, occursu • HS »i.<br />
& siquae alia alii transtulerunt. Nam qn in hoc omnes conueniünt- Vt<br />
de Morte & Inferno & regno aotf^ loquantur- Paulus autem aperte dicit-<br />
5 peccatum esse illud medium seu instrumentum, quo Mors [*I. 250''] & in-<br />
fernus agunt, vorant, regnant, triumphant & omia contra humanü genus<br />
faciünt, sine periculo, peccatum ipsum appellas, stimulum, Aculeum,<br />
morsum, pestem, luem, virus, plagam, incürsum, victoriam mortis &<br />
Inferni & omne illud. quo homo occidi & damnari potest Nisi quod<br />
10 opera tarnen danda est, vt Ebraeus textus Hoseae aliquam vnam teneat<br />
verborum certamq3 grammaticam* quam varijs modis Paulo & alijs<br />
liceat figurare, salua sententia, Quia nee Paulo cura est, an Stimulus vel<br />
pestis dicatur etc. Modo intelligas, hunc stimulum, pestem etc. nihil esse*<br />
nisi peccatum: De hoc satis<br />
1 non nisi o & (&) 2 diken in der Zeile unsicher geschrieben, daher iwchmaU<br />
am Rand hinler vertunt Zeilenende als Interpunktion (Idem fa^cies) Eadem C Eadem<br />
3 über Vt sieht v 4 &. (2.) bis eot^ rh 5 quo c aus Quo 6 vorant über (faciunt)<br />
7 sine c aus Sine stimnlum c aus Stimulum über Aculeum steht a 8/9 victoriam bis<br />
Inferni rh 8 mortis c aus Mortis 9 damnari über (premere) hinter potest Zeilen-<br />
ende als Interpunktion (hoc im^o) Nisi 10 E||braeus durch Rötelstrich abgeteilt, dazu<br />
die Ziffer 6 mit Rötel r 11 Paulo & alijs rh 13 über Modo steht m<br />
Dr] IS peccauit. NuUum animal peccat. Loquitux autem contra nos non nisi<br />
iudicium, & agit causam seu dixrjv suam, ut Lxx. uertimt.<br />
Eadem feceris cum morsu , incursu , occursu , &<br />
si quae alia alii *!• »i.<br />
transtulerunt, Nam quando in hoc omnes conueniünt, ut de morte &<br />
infemo, & regno eorum loquantur. Paulus autem aperte dicit, peccatum<br />
20 esse illud medium seu instrumentü, quo Mors & Infernus agunt, uorant,<br />
regnant, triumphant, & omnia contra humanum genus faciimt. Sine<br />
periculo peccatum ipsum appellas stimulum, aculeum, morsum, pestem,<br />
luem, uirus, plagam, Lncursum, victoriä Mortis & Inferni & omne<br />
illud, quo homo occidi & damnari potest. Nisi quod opera tarnen<br />
25 danda est, ut E- [5Bg. z 3 1»] braeus textus Hoseae aliquam unam teneat<br />
uerborü certamq3 grammaticam, quam uariis modis Paulo & aliis<br />
liceat figurare, salua sentetia. Quia nee Paulo cura est, an Stimulus vel<br />
pestis dicatur &c. modo intelligas himc stimulum, pestem &c. nihil esse<br />
nisi peccatum. De hoc satis.<br />
18 Nam quando Druckfehlerverzeichnis; Text: Namqj 22 appellas Druckfehler-<br />
verzeichnis; Text: appellas 23124 omne i\\\ii.Dnickfehlerverzeichms; Text: omne et illud<br />
26 grammaticam Druckfehlerverzeichnis; Text: grammatitem<br />
Sut^etg äB»Ce. XL, 3 49<br />
«
770 Additio in locnm Hosea« cap. 13. 1545. (V. 14. 12)<br />
Ha] Eetexamus nunc totam Concionem Hoseae in fine cap. 13. Colligata<br />
est iniquitas Ephraim. Omnibus notum esse puto, prophetas, maxime<br />
vero Hoseam, abbreuiatas posuisse sententias, ac veliiti Themata, vel<br />
potius summaria Concioniim suaIV, Ita cum Hosea haud dubie in ista<br />
Concione* bene prolixam habuerit orationem, de lege, peccato, gratia<br />
Christi futuri et regno eius, tandem collegit & signauit omnia in summam<br />
& breuissima Capita, dicens* Colligata est iniquitas. ac si diceret<br />
Sepe & satis multa diximus de lege* Sed quo plus docemus, hoc magis<br />
peccatur. Nihil proficimus lege docenda • nisi quod legem docere ita ne-<br />
cessarium est, quo populus agnoscat sese esse perditum peccatorem per<br />
legem conuietus, & egeat alia doctrina vltra legem, nempe de remi.«;sione<br />
peccatol^ & Spiritu [331. 251 »] Sancto per Messiam promissum &<br />
futurum donando, ad aliam SC3 aeternam vitam, Ideo dicit<br />
V.12 COLLIGATA EST INIQVITAS EPHEAIM, ABSCONDITVM<br />
PECCATVM EIVS<br />
3 (veiluti) ac 4 summaria c atu Sammaria 5 orationem über (Concionem)<br />
6 Christi (Hlii) & signauit 7 breuissima] breuiss:, dann ergänzt 8 Sepe & rli<br />
quo c axu Quo 9 legem docere ita über (apad bonos hoc) // nempe] (N)empe,<br />
darüber n de 12 (gratiia) Spiritu 13 dicit (Colligata est Iniquitas Ephraim,<br />
Absconditum peccatam eins)<br />
Ur] ßetexamus nunc totam Concionem noseae in fine cap. 13. Colligata<br />
est iniquitas Ephraim. Omnibus notum esse puto, Prophetas, maxime<br />
uero Hoseam, abbreuiatas posuisse sententias, ac ueluti themata, uel<br />
potius summaria Concionum suarum. Ita cu Hosea haud dubie in ista<br />
Concione bene prolixam habuerit orationem, de Lege, peccato, gratia »0<br />
Christi futuri, & regno eius, tandem collegit & signauit omnia in suuimam<br />
& breuissima capita, dicens:<br />
Colligata est iniquitas Ephraim^, ac si diceret: Saepe & satis<br />
multa diximus de Lege, sed quo plus docemus, hoc magis peccatur.<br />
Nihil profici-[a3g. z 4»]mu8 Lege docenda, nisi quod Legem docere ita ne- jj<br />
cessarium est, quo populus agnoscat sese esse perditum peccatorem, per<br />
Legem conuietus, & egeat alia doctrina ultra Legem, nempe de remissione<br />
peccatoR. & Spiritu sancto, per Messiam promissum & futurum<br />
donando, ad aliam scilicet aeternam uitam. Ideo dicit:<br />
V12 colligata est iniquitasEphraim, Abscouditum so<br />
peccatum eius..<br />
') Kphraim »Uht nicht in Hs, eben Z. 7.
Additio in locum Hoseae cap. 13. lölö. (V. 12) 771<br />
lls) iStiü lllob. 14 dici- Sigillatum est in fascicülo peccatum nacum.tt
772 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 12. 13)<br />
Hs] Ne observes peccatum meum ^ Igitur hoc vult Hosea. futurum est tempus<br />
3fl. 4» 8 acceptabile & dies salutis • In quo lege finita seu impleta per Christum,<br />
Iniquitas Ephraim claxuietur & colligetur remittotur. & peccatum ab-<br />
scondetur & velut sepelietur. Quud per legem contiuüe reuelatur aperitur<br />
& dilatatur, Tunc aüt [S8l. 251 *>] contrahetur & velut in fasciculo constringe-<br />
tur, ne amplius pateat coram oculis Dei & ne prolatum foras" vltra accu-<br />
set & vim suam ostendat<br />
v.H DOLORES parturientis venient ei<br />
3»f.s6, 16. 17 Hoc de salutari parturitione & dolore intelligitur, de qua Isaiae .26.<br />
Domine in Angustia requisiuenmt te. Et mox* Sicut pregnans vicina<br />
partui Dolet & clamat in doloribus suis, sie sumus a facie tua Domine.<br />
3fv 31, 19 Concepimus parturimüs & parimus spiritum. lere 31. Post^ sum eon-<br />
uersus pgnitentiam ago Et postquä cognoui percussi femur etc Hoc est<br />
suii.ta 4, lu enim mulierum parturientin, in leremia Et Mich 4- Dole et ingemisce<br />
3ci R'l<br />
filia Zion, quasi pariens* Quoniam nunc ingredieris de ciüitate & habitabis<br />
in agro. Bemissio enim peccatorum & gratia opcratur carnis mortifica-<br />
7 meum wie ouiiiie über<br />
Angustia stellt a II über Dolet steht d 12 Concepimus \\ .sum über (cogiioui)<br />
13 ago über egi 14 Naclt leremia Lüde als Interpunktionszeichen 15 (Qu) Quoiiiaui<br />
16 C Remissio<br />
') Urtext: 'nKari"bs "gcin xi. ReucMin "tc^l" Servavit, custodivit, observavit.<br />
— <strong>Luther</strong> faßt also 'Absconditum' jetzt nidit mehr als: 'rerborgen^ ror den Menschet,<br />
somlern als: nicht beachtet <strong>von</strong> Gott.<br />
Igitur hoc iiult Hosea: Futurum est tempus acceptabile & dies sa-<br />
lutis, in quo Lege finita seu impleta per Christum iniquitas Ephraim clan-<br />
dctur & colligctiir, rcmittetur, & peccatum nbscondctnr, & uelut sepe-<br />
lietur, quod per Legem continue reuelatur, aperitur, & dilatatur. Tunc su<br />
ante contrahetur & uelut in fasciculo constringetur, ne amplius pateat<br />
coram oculis Dei, & ne prolatum foras, ultra accuset & vim suam ostendat.<br />
V. 18 Do lores pa r t u ri e u t is u en ient ei.<br />
[SBg. z5»] HOc de salutari parturitione & dolore intelligitur, de qua<br />
3fl.»«. 18 n Isa. 26. Domine, in angustia requisiuerunt te. Et mox: Sicut pregnans «<br />
vicina partui dolet, & clamat in doloribus suis, sie siinius a facie tua<br />
3". si, I» Domine. Concepimus, parturimtis, & parimus spiritum. lere. 31. Postquam<br />
sum conuorsus, poenitentiam ago. Et po8tariens. (.Jiioniam nunc ingredieri.« m<br />
de ciuilate, et lial)itabi8 in agro.<br />
liemissii) enim peccatorum & gratia operantur carnis mortificatio-
Additio in locuni Hoseac cap. 13. 1545. (V. 13) 773<br />
ils] tionem, odium sui & aestructionem peccati in carne. Deinde excitat per-<br />
secutionem, vt notum est exemplo totius Ecc§. Hü sunt dolores salütares<br />
parturientis Durum est Carni, pr^scrtim Epliralm, mortificari gloriam<br />
legis- & lustitiam openim occidere in seipso- Hoc vere est mortificari<br />
5 veterem horainem & exuere cum actibus suis, non trä illis crassis & mani-<br />
festis peccatis, sed speciosis & sanctissimis cultibus in quibus fldebant,<br />
certi & securi de gloria apud Deum.<br />
[581.252»] IPSE Filius non Sapiens<br />
Hoc est: Nunc factus fllius ex seruo & nouus homo ex veteri videt<br />
10 et sentit sese esse & fuisse stultum, qui lege vohierit lustiflcari & in se<br />
ipso gloriari. Nunc intelligit alio verbo- [5 Euangelio opus esse- quo<br />
eruditur vt glorietur in Domino- & qu^ antea pro liicro habüit nunc pro^nn.»,?<br />
detrimento habeat : Et vt fiat sapiens stultum sese oportere iieri cognoscit.<br />
Hoc fuit Iniic populo durissimü & maior ps lianc stultitiam Crucis repu-<br />
15 diauit, manens in vita & gloria Iustici§ & sapienti§ 8u§. Sed ista stultitia<br />
agnita, est beata & saluberrima<br />
1 odium sui r 3 paituiieiitis aU PorUetzung der Zeile am Rande über Carni<br />
steht c 5 ve-||tei-ein Rütelslrich und Rötelzahl 10 r tiri o 5/ß (e|^t) manifestis<br />
6 sed c avs Sed cullibiis (&) 8 ITSI'^ i/s Sapiens unl erst riehen
yy^ Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 13. 14)<br />
Hb] Quia Tempus erif In quo Non stabit in Contritione fllio^.<br />
Sub lege erat tempus, vbi perpetuo • parturiebant & nun^ pariebant.<br />
Seetando legem in lustitiam legis non peruenerunt- Nihil enim ad per-<br />
fectum duxit lex- Sed ostendit thi lustitiam & non pr^stabat. Ita in lege<br />
est, semper discere & ad scientiam veritatis nun^ peruenire- Quia par- •><br />
a. »öiu 19, 3 turiens non habuit vii-es ad enitendum, vt verbo EZechi? vtar. Ita nihil<br />
Möm. ?, sofuit ibi nisi Contritio & suffooatio filiorum- Quia ex opibus non lusti-<br />
ficatur vlla caro At tempore gratiae • non amplius stat Ephraim [SBI. 252 •]<br />
in contritione fllioIV* Quia omnes ex Deo nati sunt felicissimo partu.<br />
ilii. 110, 3ipsa enl mater vires habet: Sic ps 110 Ex vtero auror§'*tibi ros'^pucriti^ i«<br />
3ci. 54,1 tue Et Isa 54- L§tare sterilis, q non paris, erumpe & dama qu§ non<br />
parturis Quia multi filii desert§ magis 4 qu§ habet virum. Sic Zion non<br />
stat in Contritione filiol^ Sed in l^titia multorum filioH.. De qua re Esaias<br />
in multis locis copiose loquitur Quia<br />
V.14 De Manu inferni Bedimam eos »»<br />
de Morte liberabo eos<br />
1 Quia 6t» filioIV unterstrichen 3 über lustitiam steht i 4 (lege) lex über<br />
Sed steht a S
Additio in locum Hoseae cap, 13. 1545. (V. 14) 775<br />
Ha] Hec sunt Verba in persona filii dei incarnati & Saluatoris- qui est<br />
finis legis ad lustitiam omni credenti, Nam lex iram operatur. & ad in-*"""',"'*'<br />
ferniim ducit- sed non reducit, Mortiflcat, sed non resuscitat. H§c sunt iSam.j.g<br />
notissima ex Euangelio. Non cum argento & auro, sed suo proprio cor-<br />
s pore & sanguine* precioso nos redemit<br />
Vbi est Mors Stimulus tuus?<br />
Vbi est Inferne: Victoria tua?<br />
De quai satis supra dictum, Quan^ illa sententia Ero Mors tua o<br />
Mors, Ero pestis tua inferne vehementer & merito delectet, & verissima<br />
10 simul ac lücundissima est. Deniq3 ex natura relatiuof^ ex priore sequitur.<br />
Sed Paulu 1 Cor 15 hoc loco volüi explicare iüxta grammaticä ideo dif-<br />
ferenda fuit in alium locum. Haec mihi visa sunt adiicienda. Caetera<br />
vt* in Commentario /<br />
1 (Certe) Hec incarnati & rh qui c aus Qui 2 lustatiam 3 sed c aus Sed<br />
5 nos redemit unter (ista perfeoit) (Vbi est) (Ero Mors tua) Vbi 9 inferne Zeilengchluß<br />
& merito rh 11 ideo vovi unteren Rande hingewiesen 12/13 in bis Commen-<br />
tario am seitlichen Bande entlang geschrieben<br />
') Drwh: quo, unten Z. 21. Aber <strong>Luther</strong> bezieht qua auf Victoria in Z. T,<br />
') Fehlt im Druck unten Z. 26.<br />
Dr] HAEc sunt uerba in persona Filii Dei incarnati & Saluatoris, qui<br />
15 est finis Legis ad iusticiam omni credenti, Nam Lex iram operatur & ad '"'"'; ",^' *<br />
Infernum ducit, sed non reducit, Mortiflcat, sed non resuscitat. Haec».Som.»,c<br />
sunt notissima ex Euangelio, non enim argento & auro, sed suo proprio<br />
corpore & sanguine precioso nos redemit.<br />
Vbi est Mors Stimulus tuus?<br />
20 Vbi est Inferne uictoria tuaf<br />
DE quo satis supra dictum est, Quanquam illa sententia: Ero Mors<br />
tua, Mors, Ero pestis tua Inferne, uehementer & merito delectet, &<br />
uerissima simul ac iucüdissima est. Deniq3 ex natura relatiuorum ex priore<br />
sequitur. Sed Pauhim 1. Cor. 15 hoc loco uolui explicare iuxta gram-<br />
2& maticam, ideo dtfferenda fuit in alium locum. H§c mihi uisa sunt adijcienda.<br />
Caetera in Commentario.<br />
'
iöcrbcjicrungen.<br />
S. 39 Z. 617: 'Tabernacula Kedar".<br />
S. 433 Z. 15: die Ziffer 2 hinter habent bedeutet die Anmerkung 2).<br />
S. 444 Z. 13: fol.<br />
& 486 Anm. -J: Epigr. X.<br />
S. 510 Z. 1: prietate zu tilget).<br />
Sttetmat. — ^of S)u4biudtrti.