Eksperiment en intertekstualiteit: - Nelson Mandela Metropolitan ...

Eksperiment en intertekstualiteit:
‘n Studie van Ingrid Winterbach se Niggie (2002) en die
Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers 1899-1902 (1978), asook
ander Anglo-Boereoorlog tekste
Maria Elizabeth Botha
Ingelewer ter vervulling van die vereistes vir die graad Magister Artium
in die Fakulteit Geesteswetenskappe aan die
Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit
Promotor: Prof. H.E. Janse van Vuuren
Januarie 2006

BEDANKINGS
My hartlike dank aan die volgende organisasies en akademiese instelling vir hul finansiële steun
in die vorm van beurse wat aan my toegeken is:
De Stichting Studiefonds voor Zuid-Afrikaanse Studenten,
die Nederlandse Taalunie,
die Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek, en
die Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit (voorheen Universiteit van Port
Elizabeth).
‘n Spesiale dankie aan “De Oude Professoor”, Helize van Vuuren, vir haar waardevolle insigte,
geduld én kritiek vanaf my eerste jaar op universiteit tot op hede - ses jaar.
Laastens, aan my familie en vriende, baie dankie vir julle gebede, bemoediging en positivisme
wat my veral in hierdie laaste jaar onderskraag het.
ii

NAAM: Maria Elizabeth Botha
STUDENTE NOMMER: 200317709
GRAAD: Magister Artium (Afrikaans & Nederlands)
TITEL: Eksperiment en intertekstualiteit: ‘n Studie van Ingrid Winterbach se Niggie (2002)
en die Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers 1899-1902 (1978), asook ander
Anglo-Boereoorlog tekste
VERKLARING: Ek verklaar dat die bogenoemde dissertasie my eie werk is en nie
vantevore voorgelê is vir ‘n graad by ‘n ander universiteit nie.
HANDTEKENING: _____________________
DATUM: 3 Januarie 2006
iii

INHOUD
Inleiding 1
1. Vroeëre Viljoen/Winterbach-romans met Anglo-Boereoorlog materiaal 9
1.1 Belemmering (1990) 10
1.2 Karolina Ferreira (1993) 13
1.3 Buller se plan (1999) 16
2. Resepsiestudie van Winterbach se Niggie (2002) 19
3. Die Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902 as interteks van 24
Winterbach se Niggie
3.1 Die Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902 (1978) 24
3.2 Patriotisme en vorming van ‘n nuwe verenigde volk 25
3.3 Die rol en invloed van godsdiens op die kommandolewe 27
3.4 Die kommandolewe 31
3.5 Dissipline 32
3.6 Passiwiteit tydens oorlog 35
3.7 Verveeldheid op kommando 36
3.8 Ontberings op kommando 38
3.9 Intervensie debat 41
3.10 Wetenskaplike en ideologiese (evolusie) debatte 42
3.11 “Naturellekwessie” debat 46
3.12 Doofheid as faktor in Celliers se lewe 48
3.13 Skrywerskap 49
3.14 Literêre invloede 50
3.15 Digkuns geïnspireer deur die oorlog 52
3.16 Afrikaanse sêgoed en Boererate 55
3.17 Versugting na vrede 56
3.18 Swartmense se rol in die Anglo-Boereoorlog 57
3.19 Die rol van vroue in die Anglo-Boereoorlog 59
4. Ander intertekste van Niggie (2002) 67
4.1 Ouer intertekste 67
4.1.1 Totius se Vier-en-sestig dae te velde. ‘n Oorlogsdagboek (1977) 67
4.1.2 A.D.L. se Woman’s Endurance (1904) 69
4.1.3 Deneys Reitz se Kommando. ‘n Boere-dagboek uit die Engelse
oorlog (1912)/Commando. A Boer Journal of the Boer War (1929) 76
4.2 Meer resente intertekste 79
4.2.1 Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) 79
4.2.1.1 Heldeverering van strydvegters 82
4.2.2 Klaas Steytler se Ons oorlog (2000) 87
4.2.3 Etienne Leroux se Magersfontein, O! Magersfontein (1976) 89
iv

5. Niggie ontsluit 91
5.1 Oorsigtelik beskou 91
5.1.1 Die intrige in Niggie 94
5.1.2 Karakters en naamgewing 95
5.1.3 Motiewe en temas in Niggie 103
5.1.4 Taboe-deurbreking 105
5.1.5 Hede en verlede 105
5.2 Styl en tegniek 107
5.3 Taal 111
5.3.1 Landskapbeskrywings 119
5.3.2 “Taal-argeologie” 122
5.4 Enigmatiese elemente 125
5.4.1 Trieksterfigure 125
5.4.1.1 Trieksterfigure in die Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) 138
5.4.1.2 Trieksterfigure in die Zoeloe-tradisie 139
5.4.2 Drome 140
Slot 147
Bibliografie 148
v

Abstract
This study focuses on the creative adaptation of Anglo-Boer War material in Ingrid Winterbach’s
(Lettie Viljoen) Niggie [Cousin] (2002) with specific reference to the Oorlogsdagboek van Jan F.E.
Celliers, 1899-1902 [War Diary of Jan F.E. Celliers, 1899-1902] (1978) and other texts written during
or shortly after the Anglo Boer War in Dutch, such as Totius’ Vier-en-sestig dae te velde: ‘n
Oorlogsdagboek [Sixty Four Days Afield: A War Diary] (1977) and in English, Woman’s Endurance
(1904) by A.D.L. and Deneys Reitz’s Commando. A Boer Journal of the Boer War (1929). More
recent Afrikaans novels dealing with the same war are also analysed, such as Ons oorlog [Our War]
(2000) by Klaas Steytler, Op soek na Generaal Mannetjies Mentz [In Search of General Mannetjies
Mentz] (1998) by Christoffel Coetzee and Etienne Leroux’s Magersfontein O! Magersfontein (1976).
A literary analysis is done of the novel Niggie, with specific focus on the nature and function of
Anglo-Boer War material in Winterbach’s text. The question is posed why there is such a sustained
focus and creative adaptation of Anglo-Boer War texts in Winterbach’s oeuvre (especially in
Belemmering [Impediment], 1990, Karolina Ferreira, 1993, Buller se plan [Buller’s Plan], 1999, and
Niggie [Cousin], 2002)? This novel has a profound effect on the reader a century after the war,
because it addresses postcolonial issues and predicaments such as a defragmenting identity, as well as
the possible demise of the Afrikaans language and culture, faced by the descendants of those involved
in the war a century ago. In her reworking of the past to come to grips with the present, Winterbach
confronts difficult South African topics, such as interracial relationships, racism, the relationship with
the land, possible language death, gender relationships, the role of the supernatural and the
unconscious in everyday life (in the form of dreams and trickster figures), amongst many others.
The dissertation offers an intertextual study as well as a literary analyses of the literary techniques
used, and the characteristics of this magisterial novel, which deservedly won the Hertzog prize in
2004, the highest accolade possible for an Afrikaans novel. The anomaly of such a novel in 2002
seemingly dwelling on the past, is shown up for what it is: a metaphor for the present and its
dilemmas, reflecting the social conflicts existing at present in the crumbling Afrikaans community.
Key words: Afrikaans fiction, Innovation, Intertextuality, Anglo-Boer War, Tricksters, Dreams.
vi

Inleiding
It was then the place of a long, centuries-old murmuring, an imperceptible dialogue
between one parchment and another, a living thing, a receptacle of powers not to be
ruled by a human mind, a treasure of secrets emanated by many minds, surviving the
death of those who had produced them or had been their conveyors.
Umberto Eco, The Name of the Rose, 1983:286.
Met die honderdjarige herdenkingsperiode (1999-2002) van die Anglo-Boereoorlog het verskeie
uitgewers ou oorlogsdagboeke herdruk. Enkele voorbeelde is Johanna Brandt se Die Kappie Kommando
of Boerevrouwen in Geheime Dienst (oorspronklik gepubliseer in 1912, heruitgegee in 1999), Tant
Miem Fischer se kampdagboek, Mei 1901 - Augustus 1902 (1964, heruitgawe 2000) en die
Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902 (1978, heruitgawe 2000). Daar het ook ‘n paar
bloemlesings van oorlogsverhale verskyn soos Ena Jansen en Wilfred Jonckheere se Boer en Brit (1999)
en Fransjohan Pretorius se Verskroeide aarde (2001) en Op kommando: Die lewe in die veld tydens die
Anglo-Boereoorlog, 1899-1902 (2001) om maar ‘n paar te noem. Verskeie romans het ook verskyn, soos
Engela van Rooyen se Vuur op die horison (2000), Klaas Steytler se Ons oorlog (2000) en Christoffel
Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998).
Niggie (2002) van Ingrid Winterbach is aan die einde van dié herdenkingsperiode gepubliseer. Hoewel
die leserspubliek vir byna vier jaar deur die (her-)publikasie van dagboeke, romans en persdekking tot
op die punt van oorversadiging met betrekking tot die Anglo-Boereoorlog gedryf is, wen Winterbach
in 2004 die Hertzogprys vir háár roman oor dié oorlog, naamlik Niggie.
Wat is so merkwaardig omtrent dié teks, in sommige literêre kringe as bloot ‘n kultus-roman vir
waardering in ‘n klein binnekring beskou (sien byvoorbeeld Abraham H. de Vries, 2004 en Theunis
Engelbrecht, 2004)? Die antwoorde op hierdie vraag is die fokus van my dissertasie.
Die oplewing in Afrikaanse fiksie oor die Anglo-Boereoorlog is hoogs waarskynlik nie nét toe te skryf
aan die herdenking van dié gebeurtenis nie. Chris van der Merwe merk op dat die belangstelling van
Afrikaanse skrywers in die oorlog ‘n “onderdeel (is) van die byna obsessionele belangstelling in die
persoonlike en algemene geskiedenis van die land, met ‘n fokus op die rol van die Afrikaners”
(1998:2). Hy noem verder dat ‘n “stimulus vir hierdie historiese belangstelling (…) kennelik die feit
1

(is) dat Afrikaners in meer as een sin aan die einde van ‘n tydperk gekom het: die einde van ‘n eeu, die
einde van ‘n millennium, en die einde van die era van apartheid” (1998:2).
Bogenoemde sentimente sluit aan by die teoretikus, Jean Baudrillard, se nihilistiese uitsprake oor die
postmoderne wêreld. Raman Selden en Peter Widdowson merk op dat Baudrillard se kerngedagtes
gesentreer is rondom ‘n hiperrealiteit (1993:180): “His increasingly apocalyptic and hyperbolic
statements in this post-1970’s period include the sensationalist messages of ‘the loss of the real’ and of
the appearance of the culture of ‘hyperreality’, in which models determine yet undermine the real”.
Baudrillard se hoofteorie is gebaseer op die “simulacra” – die voorstelling van die werklikheid. Selden
en Widdowson voer aan dat daar volgens Baudrillard nie meer ‘n “ware” wêreld is nie: “In the epoch
of ‘simulation’ reality is gone for good and we are left only with appearance (…) [t]here is no longer a
‘real’ external world to which signs can refer; there has been an ‘implosion of image and reality’”.
Baudrillard se nihilistiese kommentaar op die moderne wêreld en sy kommentaar op die einde van
geskiedenis, sluit aan by Winterbach se argivale bestekopname van die verlede: “Baudrillard sees
postmodernity repeatedly in terms of the disappearance of meaning, of inertia, exhaustion and
endings, whether of history or subjectivity” (1993:180). Dié siening opper die alternatief: “for society,
theory and art is the option to recombine, repeat, relaunch the scattered pieces of a (lost) past
(1993:181). Dít is presies wat Winterbach doen met haar eie voorstelling van die Anglo-Boereoorlog
in haar oeuvre: Sy gebruik die roman as artefak om die verbrokkelde en verspreide brokke van ‘n
verlore verlede te herkonstrueer, te herhaal en tot nuwe lewe te bring.
Baudrillard verduidelik in sy essay “After the Orgy” dat ons in ‘n tydperk leef waarin alle sektore van
die samelewing reeds geliberaliseer is en waar ons noodgedwonge die verlede herhaal (1993:4):
This is the state of simulation, a state in which we are obliged to replay all scenarios precisely because they have
all taken place already, whether actually or potentially. The state of utopia realized, of all utopias realized,
wherein paradoxically we must continue to live as though they had not been. But since they have, and since we
can no longer, therefore, nourish the hope of realizing them, we can only ‘hyper-realize’ them through
interminable simulation. We live amid the interminable reproduction of ideals, phantasies, images and dreams
which are now behind us, yet which we must continue to reproduce in a sort of inescapable indifference.
Dié herhaling van temas en ideale sien mens in vandag se samelewing. In Suid-Afrika is die stryd vir
vryheid en onafhanklikheid ‘n goeie voorbeeld. Eers het die Boere in die Anglo-Boereoorlog gestreef
2

na vryheid en onafhanklikheid van Brittanje, en daarna het die swartmense gestreef vir bevryding van
die oorheersende wit mag tydens die apartheidsera.
Baudrillard merk in sy essay “Gesture and Signature: Semiurgy in Contemporary Art” op dat kuns as
representasie herken moet word en nie geanaliseer behoort te word nie (1981:103):
In a world that is the reflection of an order (that of God, of Nature or, more simply, of discourse) in which all
things are representation, endowed with meaning and transparent to the language that describes them, artistic
‘creation’ proposes only to describe. The appearance of things has the keys to the city, being itself the signature of
an order that is given there to be recognized and not to be analyzed.
In dié geval kan ook na die literêre kunswerke van Winterbach gekyk word wat op ‘n kreatiewe vlak
‘n representasie van die geskiedenis weerspieël. Baudrillard voer aan: “The oeuvre wishes to be the
perpetual commentary of a given text, and all copies that take their inspiration from it are justified as
the multiplied reflection of an order whose original is in any case transcendent (1981:103). Dié
gegewens kan toegepas word op alle romans met ‘n spesifieke tema of wat gebaseer is op ‘n spesifieke
gebeurtenis. In die geval van Winterbach is die spesifieke gebeurtenis die Anglo-Boereoorlog. Die
oeuvre van Anglo-Boereoorlog tekste dien as “perpetual commentary of a given text” soos in die geval
van Niggie waar kreatief omgegaan word met historiese feite uit dié tydperk en gevolglik Winterbach
se eie representasie van die werklikheid is.
Hierdie studie fokus op die kreatiewe verwerking van Anglo-Boereoorlog materiaal in Ingrid
Winterbach (vroeëre skrywersnaam Lettie Viljoen) se Niggie (2002) met spesifieke verwysing na die
Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902 (1978) en ander Nederlandstalige tekste soos
Totius se Vier-en-sestig dae te velde: ‘n Oorlogsdagboek (1977). My probleemstelling is ‘n vraag na
die aard en funksie van die Anglo-Boereoorlog materiaal in Winterbach se nuutste roman. Waarom is
daar die volgehoue fokus en kreatiewe verwerking van Anglo-Boereoorlog tekste in Winterbach se
oeuvre (soos veral ook in Belemmering, 1990, Karolina Ferreira, 1993 en Buller se plan, 1999)? Hoe
verwerk sy dié materiaal? Wat is die funksie daarvan, en wat is die impak op die Afrikaanse leser ‘n
eeu na afloop van dié oorlog?
‘n Histories-literêre en literêr-analitiese ondersoek is gemaak van Nederlandstalige en Afrikaanse
tekste wat fokus op ervarings uit die Anglo-Boereoorlog. Uit hierdie voorafstudie het dit duidelik
geword dat op parallelle wyse met die literêre náwerking en vérwerking van die holocaust in
Duitsland, Nederland (vergelyk J.L. Goedegebuure se tersaaklike studie van 2002) en elders, die
3

Anglo-Boereoorlog ook steeds ‘n sterk literêre tema in resente Afrikaanse letterkunde is. Prominente
Afrikaanse romans soos Op soek na Generaal Mannetjies Mentz (1998) van Christoffel Coetzee,
Klaas Steytler se Ons oorlog (2000) asook Niggie (2002) van Winterbach is opvallende voorbeelde
hiervan in die hoofstroom van die Afrikaanse letterkunde.
‘n Intensiewe studie van Niggie het dit boonop duidelik gemaak dat daar sterk kreatiewe verwerking in
hierdie teks is van ouer en meer resente outobiografiese tekste en romans wat handel oor die Anglo-
Boereoorlog.
In eerste resensies van Niggie blyk dit duidelik dat ten spyte van ‘n gunstige ontvangs die begrip van
Winterbach se teks nie indringend is nie. Dit dui oënskynlik op ‘n toenemende vervreemding tussen
Winterbach as eksperimentele en vernuwende prosateur en haar lesers en kritici. Herkenning van die
intertekste van Celliers, Totius en talle ander, maak duidelik dat Niggie ‘n komplekse en verwikkelde
teks is waarvan vele aspekte en tegnieke nog nie voldoende benoem en raakgesien is nie, soos veral
die intertekstuele spel met ander Anglo-Boereoorlog materiaal.
Aangesien die gebrekkige resepsie van Niggie nie juis die intertekstuele spel herken nie, beoog ek
ontsluiting van die roman deur eerstens ‘n spesifieke nasporing van die kreatiewe verwerking van
Celliers se dagboek (asook dié van Totius, A.D. Lückhoff en ander) wat in die periode onmiddellik na
die Anglo-Boereoorlog ontstaan het. Tweedens spoor ek die intertekstualiteit met meer resente
Afrikaanse literêre tekste na soos Coetzee se Op soek na Generaal Mannetjies Mentz (1998), Steytler
se Ons oorlog (2000) en Etienne Leroux se Magersfontein, O! Magersfontein (1976).
Die doel is uiteindelik ‘n deeglike studie van Winterbach se eksperimentering met tekste oor die
Anglo-Boereoorlog, en ‘n deeglike ontsluiting van die roman. Begrip van die aard van die
intertekstuele spel met Celliers se dagboek is die sleutel tot dié procedé nie net in Niggie nie, maar ook
in Winterbach se ander Anglo-Boereoorlog romans (Belemmering, Karolina Ferreira, Buller se plan).
Die term intertekstualiteit word gebruik in die “hedendaagse literatuurstudie om aan te duiden dat een
literaire tekst gesitueerd is tussen andere teksten en er vaak op teruggaat” (H. van Gorp 1998:221).
Daar is meer as een benadering tot hierdie tipe studie: “Een intertekstuele benadering (b.v. in de
vergelijkende literatuurstudie en in de literatuurgeschiedenis) wordt aldus onderscheiden van een
(intra-)tekstuele benadering (d.w.z. beperkt tot de desbetreffende tekst zoals in de literaire kritiek) en
4

een contextuele benadering (d.w.z. vanuit de maatschappelijke context)” (Van Gorp 1998:221). In
hierdie studie word intertekstualiteit hoofsaaklik benader vanuit ‘n intertekstuele invalshoek soos
gebruik word in vergelykende literatuurstudie.
In die teoretiese besinning oor intertekstualiteit, wat geïnspireer is deur die Russiese filosoof, Mikhail
Bakhtin, word die onderhawige teks beskou as ingeskryf in die kader van ander tekste en daaruit
verkry hierdie teks haar eie betekenis: “hij plaatst zich in een genretraditie (generieke
intertekstualiteit), of verwijst naar andere teksten b.v. door parodie, allusie, citaat” (Van Gorp
1998:221-222). Van Gorp brei op sy verduideliking uit: “Het autonome, eenmalige karakter van de
tekst wordt hierbij sterk gerelativeerd omdat de tekst zich aldus bevindt op het snijpunt van zoveel
andere teksten, waarvan hij de repliek, de herlezing, de verschuiving, de verdicting, de oplossing, enz.
is” (1998:222).
Die term intertekstualiteit (Latyn “inter”, “tussen” beteken) is in 1969 deur Julia Kristeva gemunt in
Sémiòtiké (1969:146):
tout texte se construit comme mosaïque de citations, tout texte est absorption et transformation
d’un autre texte. À la place de la notion d’intersubjectivité s’installe celle d’intertextualité…
Sy benader die literêre werk as teks vanuit ‘n semiotiese hoek en sien literatuur as ‘n netwerk van
interrelasies waarin die verskillende tekste as tekens fungeer wat na mekaar verwys. Maar die begrip
teks is vir haar nie net beperk tot talige tekens nie (1980:37):
The concept of text as ideologeme determines the very procedure of a semiotics that, by studying the text as
intertextuality, considers it as such within (the text of) society and history.
In die semiotiek kry die term intertekstualiteit ‘n ruimer toepassing: “Men bedoelt er dan mee dat al
wat ons omgeeft als ‘tekst’ kan worden beschouwd, b.v. de cultuur, de politiek, enz. De talige tekst,
i.c. het literaire werk, wordt dan gesitueerd tegenover deze ‘teksten’” (Van Gorp 1998:222). Hierdie
teksgebeure word beskou as ‘n weefproses (Latyn Textus = weefsel) waarby elke betekenis in ander
betekenisse ingeweef word: “De tekst is een betekenisknoop die naar verschillende culturele codes
verwijst. Het geheel van codes dat de cultur uitmaakt, is op een gelijkaardige manier ineengestrengeld
tot een textuur. Literaire, muzikale, politieke, wetenschappelijke en picturale teksten vormen alzo het
weefsel dat het ‘Boek der Cultuur’ is” (Van Gorp 1998:222).
5

Dit is in hierdie opsig dat Celliers se dagboek wat ongeveer die hele periode van die oorlog dek, tussen
28 Oktober 1899 en 17 Julie 1902, van belang is. Celliers bied ‘n “romantisering van die lewe in die
veld” (Helize van Vuuren 2002:96) en dié siening van die oorlog verskil drasties van die een wat
Winterbach in Niggie bied.
Laurent Jenny wys op die belangrikheid van intertekstualiteit in die literêre gemeenskap (1982:34):
Without intertextuality, a literary work would simply be unintelligible, like speech in a language one has not yet
learned. We grasp the meaning and structure of a literary work only through its relation to archetypes which are
themselves abstracted from long series of texts of which they are, so to speak, the invariants.
Jenny merk op: “What is characteristic of intertextuality is that it introduces a new way of reading
which destroys the linearity of the text” (1982:44). Dit is van belang omdat elke intertekstuele
verwysing ‘n geleentheid skep vir ‘n alternatief: “either one continues reading, taking it only as a
segment like any other (…) or else turns to the source text, carrying out a sort of intellectual
anamnesis where the intertextual reference appears like a paradigmatic element” (1982:44). Jenny
noem dat die alternatief net beskikbaar is vir die analiseerder, aangesien twee prosesse gelyktydig
plaasvind: “These two processes really operate simultaneously in intertextual reading and in discourse
– studding the text with bifurcations that gradually expand its semantic space” (1982:44-45).
Michael Worton en Judith Still verduidelik die begrip van intertekstualiteit as volg (1990:1): “The
theory of intertextuality insists that a text (for the moment to be understood in the narrower sense)
cannot exist as hermetic or self-sufficient whole, and so does not function as a closed system”. Dit
gebeur om twee redes: “Firstly, the writer is a reader of texts (…) before s/he is a creator of texts, and
therefore the work of art is inevitably shot through with references, quotations and influences of every
kind”. Ten tweede is ‘n teks (1990:1-2):
available only through some process of reading; what is produced at the moment of reading is due to the crossfertilisation
of the packaged textual material (…) by all the texts which the reader brings to it. A delicate allusion
to a work unknown to the reader, which therefore goes unnoticed, will have a dormant existence in that reading.
On the other hand, the reader’s experience of some practice or theory unknown to the author may lead to a fresh
interpretation.
Die rol van intertekstualiteit is slegs een faset van die interpretasie van ‘n teks. Umberto Eco wys
daarop dat die skrywer verantwoordelik is vir die oordra van sy of haar boodskap (1979:7): “To make
his (sic) text communicative, the author has to assume that the ensemble of codes he (sic) relies upon
is the same as that shared by his (sic) possible reader. The author has thus to foresee a model of the
6

possible reader”. Eco merk verder op (1979:10): “The reader is strictly defined by the lexical and the
syntactical organization of the text: the text is nothing else but the semantic-pragmatic production of
its own Model Reader”. Gevolglik is dit noodsaaklik dat die leser die nodige agtergrondkennis van die
roman se tema het. In die geval van Winterbach moet die leser verkieslik Afrikaanssprekend wees en
oor die nodige geskiedkundige kennis van Suid-Afrika beskik. ‘n Griek in Kreta sal nie ‘n ideale leser
vir haar werk wees nie, al word die teks vertaal omdat dié leser nie oor die nodige agtergrondskennis
beskik nie.
Eco sluit aan by Kristeva, Jenny, Worton en Still met sy uitspraak dat die leser die teks met
intertekstuele betekenis laai (1979:21): “No text is read independently of the reader’s experience of
other texts. Intertextual knowledge can be considered a special case of overcoding and establishes its
own intertextual frames”. Intertekstuele raamwerke is alreeds “literary ‘topoi’, narrative schemes”
(1979:21), in teenstelling met algemene (“common”) raamwerke waar die leser inligting van hul
“storage of encyclopedic knowledge” (1979:21) verkry en dié kennis is hoofsaaklik “rules for practical
living” (1979:21).
My hipotese is dat dié roman verskeie intertekste en historiese materiaal oor die Anglo-Boereoorlog
gebruik om striemende kommentaar op die eietydse situasie en die aard van die mens, asook die
Afrikaner, die stand van Afrikaans en die Nuwe Suid-Afrika te lewer. Dit kan onder andere gesien
word in die bykans ‘argeologiese’ ontginning van die Afrikaanse taal op fonologiese en
leksikografiese vlak wat na vore tree in die lang katalogus van verwante woorde (2002:29-30,172)
asook die gedekontekstualiseerde monologiese voortbrengsels van die deur-oorlog-getraumatiseerde
Abraham:
In Niggie word verskillende soorte taalgebruik op die voorgrond geplaas deur middel van ‘n verskeidenheid
tegnieke soos die katalogiserende opnoem van dier- en plantname, slagvelde en plekname, woordspeletjies en
idiosinkratiese taalgebruik deur karakters (Philip John 2004:3).
Niggie is besonder heg verweef, meervlakkig en fyn gestruktureer en dit is juis die aspekte van
intertekstualiteit en historiografiese metafiksie wat die sleutels bied tot dié roman se
meerdimensionaliteit.
Voorlopige navorsingsvrae sluit in: Op watter wyse moet die enigmatiese elemente in die teks ontsluit
word, soos byvoorbeeld die triekstervrou met die verehoedjie? Wat is die implisiete ideologiese
7

houding van die outeur in die teks teenoor die Anglo-Boereoorlog? In hierdie opsig sal gekyk word na
temas soos godsdiens, swartmense se rol in die oorlog en gender-rolle in die teks, wetenskaplike en
ideologiese (evolusie) debatte, die rol van die intellektueel tussen eenvoudige mense, heldeverering
van strydvegters, taal, styl en intertekste.
Die ondersoek word benader vanuit ‘n literêr-analitiese perspektief, met as vertrekpunt ‘n
resepsiestudie van die roman, en besondere klem op die opvallende intertekstuele spel in Niggie.
‘n Intertekstuele benadering voorkom die evaluatiewe hiërargie van invloedstudies, en die simplistiese
aannames daarvan; terwyl dit aan meer resente én ouer tekste ‘n gelykwaardige plek in die studieveld
toeken, met aandag vir die implikasies wat die interaksie vir al die betrokke tekste het.
Ek beoog om die kloof tussen die resepsie van dié roman (sien onder meer L.S. Venter, 2002, Petra
Müller, 2003, Thys Human, 2002) en die Afrikaanse leser te oorbrug, deur veral die intertekstuele en
historiografies-metafiksionele inslag van Niggie te ondersoek. Hierdie ondersoek sal hopelik nie net
helderheid rondom Niggie skep nie, maar ook aantoon dat Ingrid Winterbach een van die mees
vernuwende en mees eksperimentele eietydse Suid-Afrikaanse skrywers is.
8

1. Vroeëre Viljoen/Winterbach-romans met Anglo-Boereoorlog
materiaal
Winterbach het gedebuteer onder die skrywersnaam, Lettie Viljoen, met die roman Klaaglied vir Koos
(1984). Daarna verskyn Erf (1986), Belemmering (1990), Karolina Ferreira (1993) en Landskap met
vroue en slang (1996). Hierna het sy haar eie naam teruggeneem, Ingrid Winterbach, en Buller se plan
(1999) gepubliseer, asook Niggie (2002).
Winterbach se gebruik van Anglo-Boereoorlog materiaal as raamwerk en interteks in haar oeuvre is
veral prominent in Belemmering, Karolina Ferreira, Buller se plan en Niggie. In die laaste geval word
daar nie net na die Anglo-Boereoorlog as volksgeskiedenis verwys nie, maar is die vertelruimte
inderdaad dié vervloë tydperk, ‘n laagte- sowel as hoogtepunt in die Afrikaanse historiese verlede.
Hettie Scholtz merk op oor Winterbach se verwerking van Anglo-Boereoorlog boustof (Insig Maart
2000 1 ): “Haar belangstelling in geskiedenis loop soos ‘n goue draad deur haar werk; nie as akademiese
vakdissipline nie maar geskiedenis as verhaalstrategie, geskiedenis as narratiewe kunsgreep”.
Winterbach beeld, volgens Scholtz nie slegs een persepsie van die verlede uit nie: “‘Nie een
geskiedenis nie, maar ‘n verskeidenheid relativerende geskiedenisse wat op onverwagse en
onvoorspelbare maniere saamlê’(…)” (2000).
As agtienjarige student aan die Universiteit van die Witwatersrand waar sy skone kunste studeer het,
het Winterbach ‘n uitgerekte korrespondensie gevoer met die skrywer Etienne Leroux wat neerslag
gevind het in die roman 18-44 (1967). M.P. Human verwys na dié uitsonderlike geval en lewer die
kommentaar dat Winterbach “waarskynlik een van die min skrywers in Afrikaans is wat gedebuteer
het nog voordat sy self ‘n verhaal gepubliseer het” (2004:32).
‘n Logiese gevolgtrekking van dié korrespondensie is dat Leroux Winterbach as jong skrywer
beïnvloed het. Dit is egter, soos Van Vuuren tereg opmerk (1992:189), “veiliger om die begrip
intertekstualiteit eerder as invloed te gebruik, juis omdat dit die leesproses wegstuur van ‘n lineêre
leesmetode” (aangehaal in Human 2004:35). Die term intertekstualiteit impliseer dat daar ‘n “dubbele
leesaksie plaasvind: op die eerste vlak word daar gelees ‘wat daar (in ‘n teks of oeuvre) staan’, en
1 Resensies is elektronies opgespoor en gevolglik ontbreek die bladsynommers soms.
9

terselfdertyd word die leidrade opgevolg wat heenwys na een of meer intertekste” (Human 2004:35-
36). Volgens Kristeva is ‘n literêre teks “a permutation of texts, an intertextuality: in the space of a
given text, several utterances, taken from other texts, intersect and neutralize one another” (1980:36).
Volgens Human deel die oeuvres van Leroux en Winterbach die sentrale begrippe van die
“individuasie- en inisiasieproses wat individue telkens moet deurmaak” (2004:39). Hierdie prosesse
word dikwels as “psigologiese reise gesien; as pogings om die strydige eienskappe in die psige te
verenig” (Human 2004:39). By albei is naamgewing ook van belang (Human 2004:44) en voorts deel
hulle ‘n “ironiese en/of satiriese ingesteldheid” (Human 2004:44). Dié ironiese ingesteldheid blyk ook
uit die posisie wat hulle teenoor hul skeppings handhaaf.
In ‘n onderhoud met Stephanie Nieuwoudt praat Winterbach oor dié korrespondensie met Leroux
(Plus 26 Oktober 2002:4):
Op 18 het jy ‘n klomp ongedifferensieerde energie. Waar ek nou die energie in my skryfwerk kan kanaliseer, het
ek destyds nie geweet ek gaan eendag skryf nie. Die uitweg vir my ongevormde impuls was om briewe te skryf.
Dalk is die skryf van briewe die eerste manifestasie van die begeerte om te skryf. Deel van hierdie ongevormde
drif was seker ook die libidinale impuls. Maar dis moeilik om jou nou terug te verlaas na toe jy 18 was en om
beweegredes te vind vir jou dade.
Winterbach vertel dat Leroux se “aanname dat ek skeppende werk van een of ander aard sal lewer,
miskien selfs sal skryf” soos ‘n leitmotief deur die korrespondensie geloop het (aangehaal in Human
2004:170). Sy merk op dat hy in hierdie sin vir haar ‘n mentor was: “Daarvoor is ek hom dankbaar.
Ek het toe nog geen plan gehad om skrywer te word nie, en geen vermoede van hoe my skrywerslewe
sou verloop nie” (aangehaal in Human 2004:170-171).
Scholtz verwys na Winterbach se sterk visuele inslag in haar romans, wat waarskynlik deur haar ander
loopbaan, as beeldende kunstenaar, beïnvloed word, en noem dat sy: “in een roman na die ander met
‘n merkwaardige intensiteit van kleur inskryf teen konvensies in, haar ryk genuanseerde romans ‘n
geil weiveld vir avontuurlike lesers. Maar altyd met ‘n deerniswekkende soeke na die betekenis van
die lewe” (Insig Maart 2000).
Winterbach se werk word getipeer deur ‘n sterk element van donker humor, wat oënskynlik nie altyd
deur kritici raakgesien word nie. Scholtz merk oor dié sin vir humor in haar romans en lewe op: “‘n
Behoefte aan humor en aan ‘humouring’: as versterking teen moedswilligheid en misverstand en die
onthutsende gedaante van die tye” (2000).
10

1.1 Belemmering (1990)
In 1990 verskyn Belemmering, Winterbach se eerste groot roman (Klaaglied vir Koos en Erf is albei
veel korter novelles). Die soeke na ‘n eie identiteit staan voorop in die roman, waar drie narratiewe
lyne afwisselend aangebied word. Die twee sentrale verhaallyne vleg deur die teks. Die eerste is die
verhaal van ‘n groep mans op ‘n geheimsinnige (moontlik militêre) sending iewers in die berge. Hulle
bestudeer hul kaarte, bespreek verskillende strategieë, en bespied die landskap terwyl hul op hul leier,
Geelgert, wag. Teenoor dié storielyn is daar die verhaal van Hannah, ‘n paleontoloog wat uit die
Noorde kom en haar aan die Kaap vestig. Deur middel van terugflitse word ‘n familiekuier herroep
waartydens herinneringe aan die 1914-Rebellie en die Anglo-Boereoorlog ter sprake gekom het. In ‘n
derde narratiewe lyn tree ‘n ongespesifiseerde Generaal C in ‘n byna surrealistiese vertelling op.
Belemmering is ‘n ryk polifoniese roman met 105 genommerde afdelings wat oënskynlik nie ‘n geheel
vorm nie. Gunther Pakendorf beskryf Belemmering as ‘n “metaforiese teks” en verduidelik wat dit
behels (Die Burger 14 Mei 1991): “Vir hierdie teks-tipe is die chronologiese afloop van die verhaal en
die logiese verbinding daarvan tot ‘n sinvolle geheel nie die bepalende element nie. Die betekenis
ontstaan eerder uit die paradigmatiese, of simboliese, waarde van elke segment van die teks”.
In dié sin kan Belemmering as ‘n postmodernistiese teks beskryf word, wat nie so toeganklik as ‘n
gewoon realistiese teks is nie. Eduan Swanepoel beskryf Belemmering as volg in Vrye Weekblad
(25 April 1991):
een van daardie rare tekste waaruit die titel reeds ‘n aanduiding is van die inherente, struktureel gemotiveerde
lesersrol. In ‘n teks waar dit gaan oor die mens se soeke, verlangens, ontdekkings, ontginnings, kortom: om die
moeisame (belemmerde) proses van tot kennis, insig, begrip kom, neem die leesproses ‘n parallelle rol aan: leser
en karakter vorder stadig, dikwels verward, soms van koers af met nêrens ‘n duidelike of maklike blik op ‘n groter
geheel of op ‘n herkenbare baken nie.
Swanepoel merk op dat die sleutel tot die ontsluiting van dié teks vir hom in die kaartwerk lê wat
verband hou met die leesstrategie (1991):
Vir my lê die sleutel tot die betekenis van dié teks in die sentrale aksie waarmee die groep mans hulle besig hou:
kaartwerk. Wat insluit: die ‘lees’ van die omringende ruime vanuit gegewens op die kaarte, die opgradering van
die kaarte vanuit gegewens wat in die bergruimte waargeneem word en uiteindelik die beplanning en
herbeplanning ad infinitum van strategieë uit die wisselwerking tussen kaart- en landskapsinligting.
Dié opgradering van kaarte vanuit gegewens in die landskap, of meer spesifiek ‘n bergruimte, herinner
11

aan Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) waarin die generaal en sy manskappe,
meestal Blink Frans Naudé, die kaartwerk gedoen het en alle besonderhede van die bergreekse (“Die
Poorte”) waarin hulle hulself bevind het, aanteken.
Hannah roep haar ouma-hulle se ondervinding van die Anglo-Boereoorlog op toe hul in die Bosveld
gaan skuil het: “Tydens die Tweede Anglo-Boereoorlog (1899-1902) het haar ouma-hulle aan
vaderskant hulle plaas in die huidige Waterval-Boven-distrik verlaat om hier teen die Engelse te skuil
(…) terwyl hul mans op kommando was” (1990:38). In teenstelling met dié Anglo-Boereoorlog
gegewe, staan die swart karakter, Mashishi (historikus en aktivis) in dié tydperk aan die einde van die
apartheidsera. Op byna satiriese en slim wyse beskryf Winterbach dié man se persoonlikheid deur te
verwys na hoe hy sy tee nuttig: “sy bewegings is baie stadig en deliberaat – die manier waarop hy sy
tee roer, die koppie na sy mond bring” (1990:36).
Hannah vra ook vir Oom en Tante ure lank uit oor die familie- en volksgeskiedenis, asook individue
se geskiedenisse. Hoe meer “leemtes ingevul word, hoe minder kan sy die toekoms bou op die goeie
wat uit die verlede gehaal is (so ‘n onvolkse volksboek!)” (Swanepoel 1991). Die familiegeskiedenis
hoor sy hoofsaaklik by Tante, en die volksgeskiedenis word aan haar oorvertel deur Oom. Dit is
opvallend dat generiese familie-gerigte naamgewing reeds in Belemmering voorkom en later op selfs
uitgebreider wyse in Niggie verskyn. Oom vertel haar van insidente soos die “Eerste Vryheidsoorlog,
die Slag van Majuba, die 1922-staking (en) die Oom Dirkie se rol in die OB” (Louise Viljoen
1993:319). Hy verwys ook na veldslae soos dié van Magersfontein (1990:140) en na Engelse
generaals soos lord Methuen, lord Kitchener en “sir Redvers Buller – ou Rooiversbul” (1990:140).
Daar is ‘n raakpunt tussen Belemmering (1990) en Niggie (2002), buiten vir die oorloggegewens, in
die verwysing na trieksters. In Belemmering tree Geelgert in absentia as leier op vir die groep mans in
die berge. Daar word gesê Geelgert het “éintlik die hand van jou aartstrickster, jou wáre poetsbakker,
jou argetipiese gedaanteverwisselaar” (1990:181). In Niggie kom dié idee van ‘n trieksterfiguur tot
vervulling met die verskeidenheid trieksters in dié roman. Die voor die hand liggendste van dié is
Oompie, wat direk by hierdie “trieksterdiskoers” betrek word met: “Oompie ken baie trieks”
(2002:42). Dit is ook opvallend dat die woord “aartstrickster” (1990:181) in die Engelse vorm
(“trickster”) staan en in Niggie het dit gewysig tot die verafrikaanste woord “triekster”.
Viljoen lewer insiggewende kommentaar op Belemmering (1990) en al is haar uitspraak gemik op dié
12

oman, is dit steeds van toepassing op Niggie (2002) waar Winterbach deur heteroglossie die spanning
in die Suid-Afrikaanse samelewing weerspieël (1993:325):
Miskien reik Afrikaans met die problematiese konnotasie van onderdrukkerstaal juis deur hierdie soort roman op
die mees betekenisvolle manier uit. Deur te wys dat alle taal – ook Afrikaans – bestaan uit ‘n verskeidenheid
diskoerse wat juis inbeur téén die daarstel van ‘n amptelike monoloog, word die ruimte van Afrikaans ten beste
aan die leser getoon.
1.2 Karolina Ferreira (1993)
Karolina Ferreira (1993, heruitgawe 2003, Engelse vertaling sopas verskyn as The Elusive Moth,
2005) word beskryf as ‘n “makliker” teks as Belemmering, maar is tegelykertyd ook ‘n meerfasettige
prosawerk. Soos in Belemmering word daar weer op ‘n vrou se posisie in ‘n patriargale samelewing en
op haar soeke na ‘n eie identiteit gekonsentreer. Terselfdertyd word die psige van witmense
ondersoek soos dit in hulle lewens op die plattelandse dorpie Voorspoed manifesteer, op die vooraand
van die politieke transformasie tot die Nuwe Suid-Afrika. Die roman lewer kommentaar op die
politieke toestand in die land en gee insigte oor vroulike seksualiteit en die beperkinge wat daar aan
vroue gestel word binne die patriargale sisteem.
Dié roman is bekroon met die M-Net-boekprys (Afrikaanse afdeling) in 1994, was die naaswenner
vir die CNA-prys vir Afrikaanse literatuur in 1994, en word in 1997 met die Ou Mutualletterkundeprys
bekroon.
Die verhaal handel oor ‘n entomoloog, Karolina Ferreira, wat na die fiktiewe dorpie Voorspoed in die
Noord-Oos Vrystaat gaan om navorsing te doen oor ‘n seldsame motspesie, en hul oorlewingstrategieë
in dié droeë, ongunstige omstandighede. Op pad na hierdie Vrystaatse dorpie laai sy vir die bruinman,
Willie September op. Hy is ‘n kenner van medisinale plante en gaan na Voorspoed vir navorsing en
om by ‘n Argentynse deskundige meer te leer oor natuurgenesing. Karolina se verblyf duur agtien
weke en strek vanaf die somer tot in die herfs.
Daar is ‘n mistieke karakter in die roman soos in Jess se betrokkenheid by Boeddhisme, Adelia se
fassinasie met die mistiek, die waarsêer se voorspelling en in die heldersiende Willie wat weet
wanneer iemand gaan sterf. Die fortuinverteller en ook Willie met sy bonatuurlike vermoëns is ‘n
raakpunt met die magiese in Niggie.
13

Louise Viljoen poneer dat Adelia se “opmerkings oor die mistiek ‘n leidraad is tot die mistieke
metaforiek van die roman” (De Kat Maart 1994). Volgens haar maak mistieke taal gebruik van
“metafore van vuur en water, van brand, van smelt, van dors en van drink” (2003:142). Viljoen merk
op dat dit ook so in die taal van die roman gebeur. Karolina “omskryf byvoorbeeld haar minnaar Jess
in terme van vuur, vir Pol in terme van water” (1994). Hierdie gegewe is boeiend, want tradisioneel
word mans in terme van vuur (aksie, passie) beskryf en vroue in terme van water (koel, passief,
onderbewussyn). Karolina metamorfoseer wanneer sy dans, in wat as ‘n byna mistieke ervaring
beskryf kan word waarin sy “‘n lat word, ‘n tou, ‘n wilg, ‘n slang, ‘n vlam, ‘n brandende fakkel, ‘n
towenares” (2003:175). Karolina transformeer vanuit haar vroueliggaam na die element wat
tradisioneel vir mans voorbehou is, “’n vlam, ‘n brandende fakkel”. Hierin is waarskynlik iets
gesuggereer van kreatiwiteit, transendensie die aardse alledaagsheid, ‘n element tiperend van die
kreatiewe kunstenaar.
Die heldersiende Willie is moontlik ‘n uitwysing na die trieksterfiguur, Oompie, in Niggie (2002), wat
ook heldersiende is. Dié konneksie blyk duidelik uit Willie se verklaring: “Daar’s geen trieks aan nie”
(2003:19). Dié verband tussen hierdie twee tekste word verder versterk wanneer Kieliemann op
dieselfde bladsy beskryf word met “smal Oosterse oë” (2003:19), net soos Oompie se Oosterse oë.
Gerrit Olivier merk op oor die twee belangrikste ruimtes in dié roman, naamlik die snoekerkamer en
kroeg, en die veld waar Karolina en Willie hulle navorsing doen (Vrye Weekblad 13 Januarie 1994):
“As die kroeg en snoekerkamer die plek is waar die moorddadig depressiewe mans saamdrom, dan is
die oop veld die ruimte van die klein besonderheid en die plek waar middele tot genesing gevind kan
word”. Hierdie perspektief word, volgens Olivier, ondersteun deur die “oordadige muurpanele in die
hotel, waar die taferele van veldslae teen die grootsheid van ‘n natuurlike omgewing tot
onbenulligheid verskrompel” (1994). Olivier meld ook dat met “dié historiese agtergrond, en die feit
dat die berg Majuba in die nabye omgewing is, (daar) ‘n ironiese en satiriese blik op die ondergrondse
magstryd in die dorp (ontstaan)” (1994).
In Karolina Ferreira is dit duidelik dat Winterbach hede en verlede jukstaponeer. In Niggie gebruik sy
dieselfde tegniek, maar die verhaal, anders as by Karolina Ferreira waar daar net na die verlede
verwys word, speel Niggie teen die agtergrond van die Anglo-Boereoorlog af en word daar slegs
implisiet kommentaar op die hede gelewer. Winterbach verwys veral in Karolina Ferreira na die
Anglo-Boereoorlog en die Britse verskroeide aarde-beleid: “Byna ‘n honderd jaar gelede het Boer en
14

Brit vrylik hier rondbeweeg. Hierdie provinsie was toe ‘n betwiste gebied. Vroue, kinders en swartes
is in groot stofwolke soos troppe diere hier rondgejaag. Die aarde is afgebrand” (2003:21).
Winterbach se verwysings na die verlede is soos ‘n fyn draad wat dié wêrelde van die hede en verlede
met mekaar verbind. Die Suid-Afrikaanse geskiedenis met die slagvelde en herdenkings word telkens
in die leser se heugenis opgeroep deur haar doelbewuste verwysings na dié konkrete plekke, maar ook
op subtiele wyse soos deur veelseggende straatname van belangrike historiese figure in dié klein
dorpie. Die verwysing na belangrike historiese figure laat mens onmiddellik dink aan byvoorbeeld die
Boeregeneraals en ander heldhaftige stryders, wat wel manifesteer in die naamgewing van die
karakters Delarey en Beyers, maar in dié roman waar die vrou sentraal staan, is dit net passend dat
Winterbach ook na Johanna Brandt verwys wat deur haar verpleging en spioenasiediens aktief
opgetree het in die oorlog om lewens te red (sien 2003:32, 54).
In Karolina Ferreira is daar talle verwysings na Majuba (die koppie buite die dorpie Voorspoed) waar
die Boere die Engelse in 1881 verslaan het (2003:56, 57, 60), verwysings na ander gebeure en figure
in die Anglo-Boereoorlog (sien byvoorbeeld 2003:28, 62, 149, 150, 156), na ‘n oorlogslied
(2003:169), na die “Dis-Al-Motel” (2003:154, 155) wat waarskynlik dui op Jan F.E. Celliers se
beroemde ballingskapgedig “Dis al”. Maar die belangrikste verwysing is seker dié van die ses
manjifieke, tog paradoksale muurpanele in die eetkamer wat die lewe in die Paradys teenoor verskeie
veldslae uitbeeld. Die belangrikheid van dié panele kan gesien word uit die talle verwysings daarna
(sien 2003:22, 74, 92, 96, 102, 120, 141, 148, 173, 176-180).
Twee panele beeld die “idilliese lewe” uit met “‘n atmosfeer van dreigende onheil” (2003:71), terwyl
die ander vier panele konfrontasie uitbeeld soos “die Slag van Majuba, die beleg van Ladysmith, die
Slag van Isandlwana, en ‘n wit strafekspedisie na ‘n swart vesting” (2003:71). By die panele word die
“ganse kosmos betrek” (2003:71) en veelseggend genoeg word die “menslike handeling nietig
uitgebeeld, verdwerg deur die teenwoordigheid van die natuur” (2003:72). Adelia, wat uit Suid-Afrika
geëmigreer het, beleef ‘n oomblik van “behoort” wanneer sy opkyk na die panele in die eetkamer en
besef: “Iewers het ek ook deel aan hierdie geskiedenis” (2002:140). Haar besef dat sy deel is van dié
land se geskiedenis spreek boekdele oor elke mens in Suid-Afrika se aandeel aan die verlede.
Louise Viljoen merk in die inleiding van die 2003 uitgawe van Karolina Ferreira op oor die rol van
drome: “Soos dikwels in die skrywer se romans, speel drome ‘n belangrike rol in die verkenning van
15

die menslike psige”. Sy maak die verdere stelling dat “ruimtes soos (die) hotel op Voorspoed se
snoekerkamer en ook die dansbaan” funksioneer “as ruimtes waarin die onbewuste lae van die psige
na die oppervlak kom”. Die belangrikheid van drome kan gesien word in die feit dat dié roman met ‘n
droom begin en dat daar talle kere deur verskillende karakters gedroom word (sien byvoorbeeld
2003:21, 22, 29).
Drome speel ook ‘n prominente rol in Winterbach se nuutste roman, Niggie (2002). ‘n Verdere
raakpunt tussen dié romans is die veerdroom van Jess. Hy droom van ‘n voël met die “mees
merkwaardige, helderkleurige, sellofaanagtige vere” (2003:144), wat netjies aansluit by Niggie se
tema oor die triekstervrou met die “besonderse verehoedjie”, waarvan die dromende boer die
“aanvalligheid” nie kan beskryf nie, wat in verskeie drome haar verskyning maak (2002:8). Die
triekstervrou se vere is ook helderkleurig en lyk soos dié van ‘n berghaan (2002:8), terwyl Jess s’n ook
van ‘n helderkleurige voël afkomstig is.
1.3 Buller se plan (1999)
Die uitmuntende roman, Buller se plan (1999) is bekroon met die W.A. Hofmeyer-prys in 2000 en het
ook op die kortlys vir die M-Net prys verskyn in dieselfde jaar.
Die roman handel oor Esther Zorgenfliess wat die dorp Steynshoop in Natal besoek om haar neef
Boeta tydens die begrafnis van Selene Abrahamson, ‘n vrou wat hy liefgehad het, by te staan. Esther
soek terselfdertyd ook haar vriendin, Fonny Alexander wat wreed aangerand is, op.
Sir Redvers Buller, die Engelse generaal sentraal in die titel van dié roman, word in die geskiedenis as
‘n swak strateeg uitgebeeld. Sy eerste poging om Ladysmith te ontset, het hopeloos misluk. Pretorius
merk op dat Buller op “verbeeldinglose wyse” besluit het “op ‘n frontaanval van die Boerestellings”
(1985:17). Verder was sy verkenning totaal onvoldoende, sodat hy nie die posisie van die Boere kon
bepaal nie en daar was selfs foute op sy kaart wat hy nie uitgestryk het nie (Pretorius 1985:17). Dit
was fataal. In teenstelling met die Boereverliese van agt en dertig man, het Buller minstens 1 139
verliese gely (Pretorius 1985:17) in die Slag van Colenso op 15 Desember 1899.
16

Andries Visagie sê oor die titel dat Buller van plan was om ‘n “triomftog na Bloemfontein te mars. Hy
moes egter noodgedwonge hierdie plan laat vaar om die Boere by Colenso aan te durf. Die
daaropvolgende nederlaag lei uiteindelik tot sy professionele ondergang” (Litnet 1999:2).
Viljoen merk op die beskrywing van die Slag van Colenso “raam as ’t ware die vertelling deurdat dit
aan die begin en die einde van die roman geplaas word. Vanuit die agternaperspektief wat die
geskiedenis bied, is dit duidelik dat Buller se plan (waarop die titel sinspeel) misluk het” (Boekwurm
1999:1). Visagie beklemtoon ook dié punt: “die slag van Colenso vorm in Buller se plan die historiese
verwysingsraamwerk waarteen die eietydse gebeure in die roman gemeet word” (1999:1). Dié
historiese gegewens is egter nog nader aan die werklikheid as wat die leser sou verwag. Steynshoop is
anderkant Colenso geleë. Dit is weliswaar “ook ‘n dorp met oorlogsgrafte, koeëldoppies uit die Anglo-
Boereoorlog in die veld, ‘n blokhuis, en ‘n historiese Steynhuis” (Van Vuuren 2000:2). Matilda Smith
lewer ook kommentaar oor die landskap. Sy vind die “idilliese landskapbeskrywing staan in sterk
kontras met die oorlogsgebeure in dieselfde omgewing in die Anglo-Boereoorlog” (1999:1).
In Buller se plan oorheers geweld en waansin in die klein dorpie van Steynshoop. Maria Wildenboer
bied die siniese kommentaar dat dit nog nooit vroeër juis “beter gegaan” (1999:88) het nie. Van
Vuuren merk tereg op: “Die geweld en dood van die Anglo-Boereoorlog wat deur die titel opgeroep
word, is voor die hand liggende ondersteuning van haar opmerking” (2000:3).
Visagie lewer kommentaar oor Winterbach se fyn humor wat feitlik in elke hoofstuk wat sy skryf,
insluip. Hy verwys spesifiek na die “oneerbiedige humor waarmee die groep uitgelese vroue in die
Steynhuis improviseer op die publikasie van die briewe wat Boervroue aan hulle mans geskryf het
tydens die Anglo-Boereoorlog” (1999:2):
“My liewe Man, sê Alberta Bourgeois, kroep en brongitis is ons voorland. Een tamatie sou wondere verrig. Ek het
‘n swam opgetel wat soms virulent is. Die kinders en die honde en die paar getroue bediendes wat nie gedros het
nie, het wurms. Ek is onherkenbaar vermager. Ons wag elke dag om weggeneem te word. Ek word mal en sluit af
met ‘n hewige virulente soen, jou liefhebbende vrou. Die swam, sê Maria Wildenboer, het ek by ‘n besoekende
Kakie opgetel aan wie ek ons laaste tamatie gegee het. Al brand hulle die huis af, en elke kosbare erfstuk daarin,
ek sal nooit oorgee nie, sê Marta Vos” (1999:142).
Visagie let daarop dat Winterbach met dié wrang humor die vroue karakteriseer wat “kennelik nie
meer leef in ‘n era waarin heldeverering die enigste vorm van diskoers was waaroor Afrikaners van
hulle Boerevoorsate mag praat nie” (1999:2). Dié roman van Winterbach sluit aan by die
17

“afstandelike, ironiese blik waarmee Afrikaanse romanskrywers vanuit die jare negentig terugkyk op
die Anglo-Boereoorlog” (Visagie 1999:2).
‘n Voorbeeld van “karnivaleske humor is die groep mans se bespiegeling by die oorlogsgrafte in die
veld oor die bewussynstroom van ‘n eenvoudige Engelse soldaat in die Anglo-Boereoorlog” (Van
Vuuren 2000:5):
Jakes vra: Wat sou deur die loop van ‘n enkele dag deur die gemoed van ‘n ongeletterde Kakie gaan, van
skouspelagtige sonsopkoms tot skouspelagtige sonsondergang? Heroïese gedagtes, sê Salmon, die een heroïese
gedagte na die ander: Wat sal ek eet? Waar sal ek kak? Sal ek die dag oorleef (1999:31)?
Die titel van die roman hou die herinnering aan die oorlog heeltyd in die bewussyn van die leser.
Maar, soos Van Vuuren tereg opmerk, wys ook die karakters se name “terug na die 1899-1902
tydsgewrig” (2000:11). ‘n Voorbeeld hiervan is mnr. Mbulelo, die “talking head” na wie verwys word
as “Siener van Rensburg redivivus”. Van Vuuren noem ook dat dit dikwels die geval is dat “die
stamboom van ‘n karakter uitgelê (word) met verwysing na watter rol die oupa-grootjie in die Anglo-
Boereoorlog gespeel het” (2000:11).
Dit is interessant om te let dat die magiese element van die waarsêer of “talking head” in Buller se
plan verband hou met die karakter Oompie se pratende kop in Niggie. Dié heldersiende kop in Niggie,
word in ‘n fles versterkwater gepreserveer en maak voorspellings oor die einde van die oorlog.
Ten slotte maak Viljoen die stelling dat dié roman tog op ‘n “hoopvolle noot (eindig) wanneer Esther
aan die einde van die roman (net soos Buller se magte indertyd) die Tugelarivier oorsteek op pad na
haar huis in die stad waar haar man en kind op haar wag” (1999:1). Dié slot verskil drasties met
Winterbach se volgende roman Niggie, waar daar nie sprake van ‘n netjiese einde is nie. Talle vrae bly
onbeantwoord en een van die hoofkarakters, Reitz, moet alleen die lewe tegemoet gaan.
18

2. Resepsiestudie van Winterbach se Niggie (2002)
Niggie is ‘n subtiele en komplekse teks wat die leser ‘n blik gee in ‘n meerdimensionele ruimte waarin
‘n nimmereindigende spel van lig en donker voorkom, maar bowenal is dit ‘n estetiese roman oor die
“einde van die tye” vir Afrikaners en Afrikaans. Baie literatore het die toekenning van die prys
bevraagteken, omdat hul voel dat Eilande (2002) van Dan Sleigh dit moes gewen het. Dié
bevraagtekening kan geïnterpreteer word as die einde van die estetiese, verwikkelde roman se aansien,
en waardering ten koste van die populêre, toegankliker en eenvoudiger teks.
Eilande is nie, soos Niggie, ‘n verwikkelde en eksperimentele roman nie, dis geskiedenis in
verteerbare vorm, byna soos ‘n reeks “vertellings uit die geskiedenis” wat aanmekaar geheg is. Van
Vuuren merk op: “Die impak van Sleigh se werk lê in die uitgebreide historiese minutiae in die teks,
en die uitbeelding van historiese figure teen die agtergrond van ‘n tot-lewe-verwekte sewentiende eeu”
(2003). Uit dié kommentaar is dit duidelik dat Sleigh se werk prysenswaardig is, maar anders as by
Winterbach is daar nie vernuwing op tegniese vlak nie. Sy realistiese beskrywings van historiese
gebeure en figure is bloot realistiese beskrywings, sonder ‘n verdere dimensie. Daar word nie kreatief
met dié materiaal omgegaan nie. In Niggie is die historiese boustof die “‘doek’ waarop
geëksperimenteer word met taal, vertelstyle, humor, en slim verweefde intertekste” (Van Vuuren
2003).
Philip John merk tereg op dat Niggie (2002), in teenstelling met Eilande (2002), ‘n teks is (2004:42)
wat
(…) die maksimum (kreatiewe) weerstand bied teen tendense in die hedendaagse werklikheid wat die vryheid van
Afrikaanse kreatiwiteit beperk en inperk, en poog om Afrikaans ondergeskik te stel aan die diktate van die
rasionalisme, die mark en naakte, siellose kommersialisme.
Wat het Winterbach te sê oor die polemiek en gebrom in die pers van verskillende kritici en
“toonaangewende skrywers” oor die Hertzog-toekenning en watter effek het so ‘n verdagmakery op
haar as skrywer? In ‘n onderhoud met Van Vuuren op Litnet suggereer sy haar ontnugtering met die
ontevredenheid in reaksie op die toekenning van die prys aan haar roman, eerder as aan Eilande: “Ja,
waar laat dit my? Ten minste nie meer as skrywer van die vrolike vroulike narratief nie. In
Lacaniaanse terme het ek nou die fallus” (2004:3).
19

Nieteenstaande die kontroversie rondom die Hertzogprys, is Winterbach se roman gunstig ontvang
deur die publiek. Op die agterplat van Niggie beskryf John Miles dié roman as “‘n [r]oman waarin die
verganklikheidsmotief, die vergeefsheid van oorlog en die kortstondigheid van persoonlike geluk op
aangrypende wyse uitgebeeld word”.
In ‘n onderhoud met Johan van Zyl verwys Antjie Krog na Winterbach se vernuf as skrywer
(2002:13): “Ons sit met ‘n verruklike boek soos Ingrid Winterbach se Niggie. Daar is niemand met ‘n
styl soos sy in Afrikaans óf Engels nie, niemand wat só na die Anglo-Boereoorlog kyk nie”. Sy merk
verder op: “‘n Mens is dankbaar sy skryf in Afrikaans, maar hoop net nie só ‘n noodsaaklike stem
word weens haar taal van ‘n groter Suid-Afrikaanse tafel gevee nie” (2002:13).
In haar onderhoud met Winterbach verwys Stephanie Nieuwoudt na John Miles se opmerking oor die
“verganklikheidsmotief” in Niggie en vra of dié motief deur die roman volgehou word. Sy beantwoord
haar eie vraag bevestigend (2002:4): “Van die onsekerhede wat ‘n oorlogsituasie altyd meebring en
die noodwendige sterftes en oorlogswonde wat die werklikheid vir ‘n individue onmiddellik verander,
tot die veranderinge wat (…) Reitz en (…) Ben deurgaans in die landskap waarneem”.
Dit is van belang dat ál die kritici wat in hierdie resepsiestudie genoem word die temas van verlies en
verganklikheid in die menslike ervaring raak gelees het. John beskryf Niggie onder meer as ‘n
“paradoksale samevoeging van verrukking én ontreddering, teleurstelling en troos, verlies én
voldoening, kompleksiteit en eenvoud” (2004:21). L.S. Venter merk oor Ben en Reitz se kosbare
joernale op: “Dat ook hierdie joernale uiteindelik verlore gaan, voltooi die sirkel van verlies wat
hierdie roman kenmerk” (2002:7). Petra Müller se opinie is: “Dit gaan oor die sienlike en die
onsienlike. En hoe jy as mens die oorgange daartussen sal vind” (Litnet 2003). Gunther Pakendorf
merk veral die volgende aspekte op (Die Burger 24 November 2002): “Die onafwendbaarheid van die
naderende einde, die soms weemoedige, soms bitter gevoel van ‘n onherroeplike verlies, die oorgaan
na ‘n ongewisse toekoms”. Louise Viljoen bring die tema van verlies in verband met die naweë van
die Anglo-Boereoorlog vir die Boere (Boekwurm 2003):
Bowenal is Niggie egter ‘n suiwer, sober vertelling waarin elke insident gelaai is met ‘n hele geskiedenis van
menslike ervaring. Dit vang soos min ander dokumente oor die Anglo-Boereoorlog die enorme gevoel van verlies
vas wat gepaard moes gegaan het met die teleurstellende afloop van die oorlog vir Boeremense.
20

Thys Human sien ook die kommunale ervaring van verlies raak, as ‘n sentrale element in Niggie, ná
die Boere hul onafhanklikheid noodgedwonge moes prysgee (2002:28):
Niggie is ‘n roman deursypel met verlies, verdriet en verlange. Bykans elke karakter dra ‘n liggaamlike of
geestelike letsel van die oorlog en het ‘n verhaal van persoonlike trauma te vertel. Hoewel hierdie verhale sáám ‘n
verwoording van kollektiewe verlies en ‘n gemeenskaplike oorlogservaring is, dien dit ook as herinnering dat
elkeen uiteindelik alleen staan met sy of haar verdriet.
Winterbach lewer in Niggie skerp kommentaar op die hede en verlede. Hieroor konstateer Nieuwoudt:
“Die oorlog wat op die periferie van die gegewens in die boek plaasvind en die ontnugtering en
gehawendheid van die karakters, kan ook as metafoor vir vandag gelees word” en “daar is ook
afleidings te maak oor die stemlose swart karakters: hetsy as ironie of ideologie (2002:4). Die rol van
die swart karakters staan ook sentraal in Louise Viljoen se kritiek: “Die roman demonstreer verder die
ongemaklike posisie wat die inheemse bevolkings tydens die oorlog ingeneem het” (Boekwurm 2003).
Die hele spektrum van Afrikanerrolle in die oorlog, soos gereflekteer in die roman, word deur Venter
uitgelig: “Daar is bittereinders, die vertwyfeldes, die koggelaars, die weemoediges, die gelowiges.
Geen een staan egter in ‘n sentrale, tiperende posisie nie. Die mosaïek van Afrikanerskap is bont”
(2002:7). Pakendorf bring die karakters in verband met die hedendaagse samelewing: “Hier word die
historiese gebeure ‘n metafoor vir die hede en die groepie Boere, die gelowiges en grootdoeneriges,
die agterlikes en agterbakses, én hulle agterryers word ‘n mikrokosmos van die Afrikaners van
vandag” (2002).
In sy resensie verwoord Human die algemene siening van dié roman: “Met ‘n sterk linieêre struktuur,
ononderbroke epiese gang en realistiese inkleding is Niggie ‘n veel meer toeganklike roman as
byvoorbeeld Belemmering (…) en die ‘meedoënlose’ Buller se plan” (2002:28). Hy vind dié roman
uiters geslaagd om die volgende redes: “Niggie se bekoring lê veral in die noukeurige neerpen en
opnoem van dinge (kennis): elke veelseggende (en metaforiese) karakternaam” asook die “ritme en
tekstuur van iedere woord; elke beskrywing wat in hul gesamentlike opstapeling tot ‘n asemrowende
verbeeldingslandskap fossileer” (2002:28).
Venter stem tot ‘n mate saam met Human: “Die grootste verdienste van Niggie lê in die oortuigende
uitbeelding van ‘n groot verskeidenheid karakters” (2002:7). Hy is egter, anders as die ander kritici,
teleurgesteld oor ‘n aspek van dié baanbrekende roman: “Die Niggie-karakter is vir my die
teleurstelling van die boek (…) sy het die hinderlike gewoonte om klokslag met dieselfde woord te
vertroos of te versug”. Volgens Venter is haar vertroostinge ‘n herhaling soos byvoorbeeld, “God help
21

haar” (2002:187) of “God help hulle” (2002:183). Dit “word so dikwels herhaal dat dit egtheid inboet,
‘n emosionele stoplap word” (2002:7). Niggie word nooit ‘n “diep en helende invloed” nie (2002:7).
Ek dink nie Venter neem die feit in ag dat Niggie Ben se lewe red nie en ook nie dat sy later, as sy
vrou, ‘n helende rol in sy lewe speel nie. Die talle verwysings na God, dui ook nie op ‘n oppervlakkige
karakter nie, maar eerder op die godsdienstige tye van die Anglo-Boereoorlog waarin sy leef, en die
aard en gelowige ingesteldheid van die tipiese Boervrou van destyds.
In teenstelling met Venter se louwarm resepsie verklaar Viljoen: “Niggie is een van daardie romans
wat onmiddellik al jou sintuie vir interpretasie prikkel” (2003). Sy merk op dat die gesprekke in die
opvangskamp “verskillende en opponerende sienings oor die oorlog” gee en gevolglik in dié roman ‘n
belangrike rol speel: “In die proses onthul die karakters hulself én die geestestemming van die vroeg
twintigste eeu (…) [h]iernaas roep die uitvoerige gebruik van volkswoorde (ook dié waarin
raspejoratiewe voorkom) ‘n vervloë tyd op” (2003).
Pakendorf deel Viljoen se entoesiasme oor Winterbach se jongste roman: “Op een vlak gee Niggie ‘n
realistiese naby-opname van die onbestendige lewe van die Boeremagte teen die einde van die oorlog”
en op ‘n “ander vlak word ‘n mens telkens getref deur die poëtiese krag waarmee die kleure en
kontoere van die wisselende landskap besweer word” (2002). Müller vind Niggie ‘n meervlakkige en
stimulerende leeservaring: “Dis ‘n besonder digte teks. Byna poëties dig. Die verhaal self is
eenvoudig, maar gelaai” (Litnet 2003).
Pakendorf noem Winterbach “‘n formidabele skrywer” en beskryf Niggie as “‘n pragtige, ‘n diep
roman, dalk Ingrid Winterbach se beste” (2002). Müller is in vervoering: “Dit is selde dat ‘n mens in
‘n romanteks die element van ontsag teëkom – dit wat die Bybel ‘vrese en bewing’ noem. Hier is dit
oral opgeroep, byna by taal verby” (2003). Ook Viljoen is beïndruk: “Met hierdie uitstekende roman
bewys Ingrid Winterbach weer eens dat sy een van ons mees oorspronklike en sterkste romanskrywers
is” (2003). Venter is nie so liries oor dié roman soos sy eweknieë nie: “Niggie is ‘n verbeeldingryke
roman, die vaal kolle ten spyt. Dit gee ‘n blik op die Anglo-Boereoorlog wat ver verwyder staan van
die heroïese. Dis ‘n boek van verlies, van stukkies bymekaarmaak en verder probeer lewe” (2002:7).
Human merk op (2002:28):
Die gereserveerde mineurtoon, eerlike maar subtiel ondermynende blik op die oorlog, asook die blootlegging van
die mens in al sy weerloosheid, maak van Niggie n uiters geslaagde besinning oor die kortstondigheid van
menslike geluk en die fisieke en psigologiese letsels wat oorlog laat. Met hierdie onvergeetlike roman bevestig
22

Ingrid Winterbach dat sy een van die belangrikste prosaïste is wat tans in Afrikaans skryf. Niggie is die aandag
werd van selfs dié wat nou al behoorlik oorlogsvoos is.
Dit is duidelik dat dié roman gunstig ontvang is, maar op daardie tydstip nie indringend begryp is nie.
Daar is min insigte oor die trieksterfiguur en geen sprake van die intertekstuele spel wat Winterbach
met oorlogsdagboeke óf met tydgenootlike romans speel nie. Net drie resensente verwys na tekste wat
‘n rol in dié roman kon speel, maar nie een van hulle herken dit as intertekstualiteit nie. Müller en
Viljoen bring Niggie in verband met Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) en
Pakendorf merk op dat “karakters, aktiwiteite en gesprekke plek-plek voor (kom) soos ‘n fiksionele
weergawe van Fransjohan Pretorius se Kommandolewe” (2002).
Niggie kan beskou word as ‘n hoogtepunt in Winterbach se oeuvre tot op hede. Sy demonstreer haar
meesterlike taalbeheer, oorspronklikheid en die algemeen menslike toepaslikheid van verhoudings,
sowel as eksperimentele vermoë tot vernuwing van materiaal wat al gevaar geloop het tot totale
leseruitputting.
23

3. Die Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902 (1978) as
interteks van Winterbach se Niggie (2002)
3.1 Die Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902 (1978)
Die Suid-Afrikaanse outobiografie is ‘n produk van die sosio-politieke spanninge in ‘n multirassige en
multikulturele samelewing. Dié outobiografie word gekarakteriseer deur motiewe soos rasse-konflik,
taalkwessies, grondkwessies, klasse-verskille, ballingskap, godsdiens (Christelike geloof teenoor
tradisionele gelowe), politiese gevangenskap en apartheidswetgewing. Die meeste van dié kwessies is
in Celliers se dagboek teenwoordig. Sy dagboek dek ruweg die hele periode van die oorlog, tussen 28
Oktober 1899 en tot na afloop daarvan in 17 Julie 1902.
Nico Snyman maak die stelling dat Celliers se Oorlogsdagboek, 1899-1902 belangrik is “om kultuurhistoriese
redes en (… ) nie gekonsipieer (is) as literêre werk nie” (1998:336). Hierdie stelling sluit aan
by Patricia de Martelaere se siening dat dagboeke “gedwee, van dag tot dag, de grillige stroom van het
bestaan” beskryf, en “zo opgevat, bijna niet schrijven (is), alleen maar zien, ervaren, registreren,
weergeven – een soort verbale duplicatie van het leven zelf” (1993:151, aangehaal in Van Vuuren
2002:90). Ook Helize van Vuuren merk tereg op dat Celliers se lewe in die oorlog beskryf word as
“onaktief, passief, daar gebeur niks, hy neem net waar en beskryf of skryf oor die natuur, karakters,
lewensomstandighede, ensovoorts” (2002:92-93). Maar dit is juis hierdie persoonlike insigte in die
lewe van ‘n kommandolid wat besonder boeiend is.
Celliers se byna drie jaar op kommando lê die grondslag vir sy latere werk. Dit moet in ag geneem
word dat Celliers reeds vyf-en-dertig jaar oud was toe die oorlog uitbreek en hy dus eers op rype
ouderdom begin publiseer het.
Volgens A.G. Oberholster kan Celliers se oorlogsdagboek as van historiese, literêre en ook
kultuurhistoriese waarde (1978:12-13) gesien word. Op historiese vlak gee Celliers se dagboek die
leser ‘n blik op die kommandolewe tydens die Anglo-Boereoorlog. Daar moet in ag geneem word dat
dié dagboek geskryf is in ‘n periode van ons land se geskiedenis waartydens raspejoratiewe algemeen
in gebruik was. Ter bemiddeling van ‘n ware blik op die geskiedenis verskyn aanhalings onveranderd
in hierdie dokument.
24

Op literêre vlak is daar ten minste twee oorlogsgedigte wat in sy dagboek opgeteken en later
gepubliseer is, naamlik “Die Murasie” (1978:257) en “Ou oom Willem aan zijn ou baatje” (1978:363-
364). Van Vuuren (2002:96) merk op dat die grondgegewe vir Celliers se beroemde gedig,
“Eensaamheid” duidelik klink in die inskrywing van 16 Mei 1900 (1978:106):
Het is na 12 uur’s nachts. Ik zit in het veld, op de veewacht. De maan staat helder aan een wolkenlooze heel en ik
kan goed zien om te schrijven (…) De ossen (…) liggen in groepjes bij elkaar op het gras; niet ver van mij zie ik
het maanlicht glanzen op de ruggen van een klompje witte ossen. Een veldmuis komt nu en dan voorbij.
Indien mens nadere ondersoek instel, is die ooreenkomste verstommend, veral in strofe een en vier
(Groot verseboek 2000 2000:37):
My vuurtjie en ek is op wag –
my vuurtjie en ek alleen;
die awend-ster wink al van ver,
en die velde slaap omheen.
Die osse, met koppe gebuie,
herkoue nog stil in die nag,
tot één vir één buk
en gaan lê by sy juk,
met ‘n sug, na die trek van die dag.
Op kultuurhistoriese vlak is Celliers se dagboek onder meer boeiend weens ‘n aantal
kommandogedigte wat daarin opgeteken is, en die intieme beeld van die kommandolewe, maar ook as
skrywersdagboek.
3.2 Patriotisme en vorming van ‘n nuwe verenigde volk
Die eerste inskrywing van Celliers se oorlogsdagboek op 28 Oktober 1899 lui as volg:
De oproeping tot den oorlog, eindelijk is zij gekomen! Driemalen had ik mij reeds vrijwillig aangeboden en lang
vooruit mij geheel uitgerust, op eigen kosten; mijn paard stond klaar, mijn wapen en patronen had ik ontvangen,
mijn kleeren gekocht. Ik wachtte verder kalm af wat volgen zou, en dezen namiddag terwijl ik heel vreedzaam in
mijn tuintje aan het planten was, kwam de oproeping (1978:17).
Hieruit blyk Celliers se byna kinderlike opwinding vir die stryd wat voorlê en ook vurige
vaderlandsliefde, want hy is bereid om sy gesin te verlaat om vir sy land te veg. Hy glo (seker soos
vele ander): “Onze strijd, onze heldendood (zoo God aldus beschikt) zullen opgeteekend worden in de
geschiedboeken der natiën met gulden letteren” (1978:24). Die patriotisme in dié oorlogsdagboek is
25

yna oorweldigend, soos die geval ook is met ander tekste van dié aard. Op 2 Desember 1899 sluit hy
by die kommando aan en verklaar trots: “Ik geloof niet dat ooit in de wereldgeschiedenis armoediger,
geharder, vroolijker, tevredener soldaten ten strijde zijn getrokken (…) Elk individu is een patriot, die
niet met ijzeren banden van den strijd terug te houden is” (1978:38).
Hierdie euforia is egter nie van lange duur nie, want die veranderlikheid van kommandolewe begin
Celliers se geroetineerde lewe omkrap: “Dat altijd nieuwe, dat altijd opbreken van hetgeen wij gewoon
geworden zijn (…) dat verwisselen, elke week bijna, van kameraden aan wie wij door tijdelijke
samenleving in één tent, in zekere mate gehecht raken (…) is toch niet aangenaam” (1978:26). Hy
merk op oor die rondtrekkery: “[H]et heeft iets rauws, iets dierlijks, iets ongevoeligs dat kwetsend en
koud is voor het hart” (1978:26). Celliers erken al op 19 Desember 1899 dat hy hom lelik misgis het
oor wat kommandolewe eintlik behels: “Hoe duchtig heb ik mij vergist door de vorstelling die ik mij
gemaakt hae, dat het commandoleven voor mij een soort van wilde ‘holiday’ zou wezen” (1978:47).
Die verskroeide aarde-beleid is steeds een van die mees kontroversiële taktieke wat die Britse
weermag tydens die Anglo-Boereoorlog uitgevoer het, om die Boere tot oorgawe te dwing. Die direkte
gevolg van bogenoemde is die konsentrasiekampe waar duisende gesterf het. Lord Kitchener se
woorde in 1901 aan St. John Brodrick, die nuwe Minister van Oorlog, spreek boekdele oor dié
gewetenlose man: “I do not want any incentive to do what is possible to finish (…) I think I hate the
country, the people, the whole thing more every day” (Pakenham 1979:461).
Volgens syfers van Kitchener en ook ‘n Britse regeringspublikasie, het die afbrandings vir November
1900 alleen ‘n hoogtepunt van bykans 230 huise opgelewer. Dat die syfers hopeloos onvoldoende is,
blyk uit ‘n erkenning van Milner in Oktober 1902 dat daar gedurende die oorlog soveel as 30 000
huise verwoes is (Spies 1977:118). Pretorius merk op dat daar “hiervolgens (…) dus weinig huise
ongeskonde gebly (het)” (1985:56).
Patriotisme en heldemoed blyk uit die volgende toneel waar Celliers verdiep is in ‘n gesprek met ‘n
Boer oor die oorlog en sy gevolge:
Had iemand mij voor den oorlog verteld dat ik, na het verbranden van mijn huis, na het wegvoeren van mijn
vrouw en kinderen, na het buitmaken van mijn vee en alles wat ik bezit, dat ik nog zou staan tegen den vijand dan
zou ik gezegd hebben: onmogelijk! Maar zie, ik sta vandaag alleen op de wereld met niets dan de oude kleeren die
ik aanheb, doch mijn wapen leg ik nimmer neer (1978:277)!
26

3.3 Die rol en invloed van godsdiens op die kommandolewe
In die negentiende en vir ‘n groot deel van die twintigste eeu het Afrikaners hulself as die uitverkore
volk van God beskou met Suid-Afrika as erfdeel van hul voorouers. Ten opsigte hiervan het ‘n
nasionale roepingsbewustheid ontstaan om te veg vir ‘n heilige en regverdige saak met die geloof dat
God aan hulle kant is. Die stryders het geglo dat mits hul getrou bly en hul plig nie versuim nie, God
hulle sal beloon met oorwinning en daarmee op Sy tyd redding sal skenk aan sy uitverkore volk, soos
dit ook die geval met die Slag van Bloedrivier op 16 Desember 1838.
Predikante het meestal hul tekste uit die Ou Testament gekies waarin die lyding van individue of die
volk Israel uitgebeeld word. Ds. J.M. Louw van Boksburg het in die dienste wat hy op kommando
gelei het, 1 365 keer uit die Bybel voorgelees, waarvan 610 uit die Nuwe Testament en 755 keer uit
die Ou Testament (A. Kuit 1948:88-124). Dit is opvallend dat skrifgedeeltes uit die Nuwe Testament
tot April 1901 in die guerrillafase by Louw voorkeur kry, waarna tekste uit die Ou Testament sterk
toeneem. Die voortslepende lyding van die burgers op kommando en die uitwerking van die
konsentrasiekampe het kennelik sy tekskeuses beïnvloed, aangesien die boodskap van verlossing uit
die hand van die vyand sterk daarin beklemtoon is (Fransjohan Pretorius 1999:193).
In Niggie gee Winterbach ‘n akkurate beeld van die geskiedenis met haar fyn gekose Ou
Testamentiese teksverse. Dié klem op die Ou Testament het tot gevolg gehad dat die burgers hulle as
volk met die lotgevalle van Israel vereenselwig het en wat weer op sy beurt tot ‘n duidelike
roepingsbewustheid gelei het.
Willem Boshoff, as die oudste en mees vrome van die aanvanklike groep van vier, lees uit Spreuke 3
voor (2002:14). Dit is nie duidelik watter deel hy gelees het nie, maar veral vers 21-26 is van
toepassing op hul situasie: “My seun, behou die takt en oorleg; moet dit nie uit die oog verloor nie, dit
sal vir jou ‘n mooi lewe verseker en soos ‘n pragtige halssnoer vir jou wees; jy sal jou pad veilig loop
en jou voet nie stamp nie; jy sal nie bang hoef te wees as jy gaan slaap nie; as jy gaan lê, sal jy rustig
slaap. Moenie bang wees dat ‘n ramp jou skielik sal oorval, dat die storm wat vir slegte mense bedoel
is, jou sal tref nie, want die Here sal jou beskerm, Hy sal sorg dat jy nie in ‘n strik beland nie” (Die
Bybel, Nuwe vertaling 1991:586).
27

Oom Mannes, die oudste onder die groep by wie hul aansluit, lees voor uit “Exodus” (2002:137)
aangaande die “oorwinning van die Israeliete oor Amalek by Ráfidim” (2002:137). Van belang is dat
hy hierna bid dat die Here hulle sal “sterk in die delging van die Engelse in hierdie mooi land”, asook
vir die krag en uithoudingsvermoë en bowenal die oorhand oor die vyand sal gee” (2002:137). Hy lees
uit Eksodus, en identifiseer die Boere met die uitverkore volk van God, die Israeliete. Eksodus beteken
ook “uittog” (1991:51) en dit dien as bemoediging vir die Boere wat verlang na ‘n uittog uit hierdie
oorlog.
Aansluitend by die konsep van verootmoediging is die eenvoudige stelsel van trou en ontrou aan God
en daarvolgens ooreenstemmende seën of straf. Hierdie gedagte is ook tydens die diens op Amajuba
dag op 27 Februarie 1901 by generaal Kemp se voetgangerlaer uitgespreek. Dit is onbekend wie die
prediker was, maar die oorwinning by Amajuba op 27 Februarie 1881 en die terugslag van generaal
Cronjé se oorgawe by Paardeberg op dieselfde dag in 1900 is as openbaring van onderskeidelik God
se guns en Sy bestraffing beskou (1978:214). In Niggie weerspieël die vertellings oor Amajuba van
Japie Stilgemoed, ‘n karakter wat sterk ooreenkomste toon met die aard van die digter, Jan F.E.
Celliers, ‘n historiese bewussyn: “In Februarie het ons die slag van Majuba gevier (…) maar ons moes
ook generaal Cronjé se nederlaag by Paardeberg gedenk” (2002:56).
In Niggie is Reitz die oplettende een wat agterkom dat hul nuutgevonde “vriende” nie almal ewe
ernstig oor hul godsdiens is nie. Reitz betrap vir Ruieben wat sy dagga rol in ‘n dun Bybelbladsy: “Dit
is gerol in iets wat verdag baie na ’n bladsy uit die Bybel lyk” (2002:79). Dié opmerking is ironies
veral omdat hulle in ‘n tyd en gemeenskap leef waar godsdiens ‘n fundamentele rol speel en hieruit
blyk dat sommige mense eintlik skynheilig en sonder respek teenoor die Woord van God opgetree het.
Nog ‘n voorbeeld van skynheilige gedrag is wanneer Gert Smal direk ná ‘n gesang drank en dagga
uithaal: “die laaste note van die gesang het pas weggesterf, of hy bring ‘n bottel oorlogsbuit (…) te
voorskyn en vra Ruieben om solank die kruid ook te rol” (2002:78).
Die enigste teksvers uit die Nuwe Testament wat Winterbach in Niggie gebruik is, kom uit Lukas
18:35: “die blinde man van Jérigo wie se geloof hom gered het” (2002:94). Willem lees dié teksvers
voor, nie om die manskappe moed te gee vir die stryd nie (soos die geval met teksverse uit die Ou
Testament), maar omdat Seun ernstig siek is. Dié is seker ook die enigste keer tydens die hele verhaal
wat Gert Smal besorg en bekommerd voorkom oor iemand anders. Reitz merk onderlangs aan Ben op
28

dat Gert Smal alleen “maar geloof in Oompie se mengsel” (2002:94) het. Dié opmerking word
bevestig deur al die kere wat Gert Smal homself vergryp aan drank en dagga ná godsdiens-oefeninge.
Celliers vermeld dat “men meer en meer gaat denken de overwinning niet zoozeer te moeten zoeken in
een krachtig en praktisch voeren van de wapenen als wel in het zoeken naar een wondermiddel in
Oud-testamentischen geest” (1978:173). Dié sentimente dat die geloof in God die stryders tot
oorwinning sal lei en nie die gewere en ander wapens waarmee hulle fisies die oorlog voer nie, vind
weerklank in Niggie. Japie Stilgemoed vertel: “Ons predikant het geglo dat Mauser en kanon ons nie
sal help met die herwinning van ons onafhanklikheid nie, maar wel die wapens van geloof, liefde,
hoop en gebed” (2002:56-57).
Celliers probeer ‘n positiewe houding handhaaf oor sy ondervindinge in die oorlog, ondanks die
afstand tussen hom en sy geliefdes en al die ontberinge en beproewinge wat hy moet deurstaan. Hy
vertoon ‘n moedige houding in sy inskrywing op 24 Oktober 1900: “Laat mij het leven kennen in zijne
volheid. Laat mij niet zuchtend denken aan betere tijden. Kan de les van het geweld en de ontbering
dan geleerd worden in de school van het gemak en den overvloed?” (1978:156). Dié inskrywing word
omskryf in Niggie met Japie Stilgemoed se woorde: “Ek het besef dat dit geen baat het om na die
einde van die oorlog te verlang as ek nog soveel het om te leer en ek so traag is om dit te leer nie (…)
[h]et ek nie daagliks met skaamte gesien nie dat die leerskool van ontbering my van weinig nut gestrek
het” (2002:65), in “daardie tyd het ek begin besef dat ons onsself in ons krag en in ons swakheid in
moeilike en beproewende tye leer ken” (2002:55) en “daagliks het ek die stem van my gewete hoor sê
(…) [m[oet jou nie probeer verplaas uit jou eie hel nie (…) [m]oet nie die geleentheid laat verbygaan
vir die groei van jou siel nie” (2002:80).
Celliers lewer kommentaar oor die dubbelheid van die mens se natuur (1978:260):
Deze dubbelheid in onze natuur!: aan den eene kant een eindeloos, nameloos verlangen naar het einde van al deze
moeilijkheden (…) aan den anderen kant, een gevoel, tusschenbeide, als hadden wij behoefte in juichen uit te
breken dewijl de oorlog ons in staat stelt levenservaringen op te doen die ons anders nooit voorgediend zouden
geworden zijn.
In Niggie vertel Japie van dieselfde innerlike stryd: “Ek was verwonderd oor die dubbelheid van die
menslike natuur. Aan die een kant het ek ‘n eindelose verlange na die beëindiging van ons moeilike
tye op kommando, en aan die ander kant was ek dankbaar dat die oorlog my leeservaring laat opdoen
29

het (2002:159). Dié is eintlik ‘n spottende stelling en ‘n humoristiese verdraaiing van Celliers se
woorde (“levenservaringen”), want wie sluit aan by ‘n kommando vir die leeservaring?
Japie erken eerlik oor homself: “As iemand wat vanuit my natuurlike aard ‘n groot behoefte het aan ‘n
geordende en rustige bestaan, het God dit goedgevind om my in ‘n lewe te werp waarvoor ek eintlik
min aanleg het. Om sodoende van my ‘n beter en meer verdraagsame mens te maak” (2002:159).
Winterbach lewer hier ook kommentaar op Celliers se lewe voor die oorlog as, onder andere, ‘n
staatsbibliotekaris.
Die eise wat die oorlog aan Celliers stel word duidelik op 9 Julie 1901: “Een soort verdooving en
geestelijke stompzinnigheid maakt zich meer en meer van mij meester” (1978:259). In Niggie erken
Japie ook dat hy op kommando dié innerlike verandering ondergaan het: “Daar het langsamerhand ‘n
soort verdowing en geestelike stompsinnigheid oor hom gekom” (2002:82).
Hierna wend Celliers hom weer tot God, maar dié keer is sy toon dié van iemand wat desperaat na ‘n
uitkoms soek, want veel langer kan hy nie die mas opkom nie – 7 Augustus 1901: “Hoe lang nog deze
beproeving, o God, hoe lang nog? Beproef ons niet te zeer. O God, wij zijn maar menschen, geef ons
niet te zwaar te dragen” (1978:271). Twee dae later op 9 Augustus is Celliers se moedeloosheid met sy
huidige situasie treffend, “[e]indeloos, eindeloos breed die verschrikkelijke vlakte” (1978:274) en teen
15 September bereik hy sy absolute laagtepunt op kommando en klink dit of hy in ‘n diepe put van
depressie verval het: “Groote, zwarte, zware eindeloosheid van wee en ellende!” (1978:289).
Dié donker beelde van Celliers se psige is opvallend, veral wanneer dit vergelyk word met sy vroeëre
opmerkings oor die oorlog. Vroeër had hy in die ironiese beeld van die stryd geskep as ‘n
“kinderachtige ruzie”, en was sy uitkyk op hul lewe in die veld nogal intens romantiserend:
Wij maakten ons bed tusschen de klippen (…) [h]et was overal stil, en de groote heldere sterrenhemel spande zich
boven ons, grootsch en vreedzaam, zich niet storend aan de dwaze menschjes met hun kinderachtige ruzie en
rumoer (…) [o], het is niet te beschrijven wat een invloed de sterrenhemel uitoefent na zulk een dag (…) [m]en
prevelt gebeden (…) [e]en wonderlijke roerende extase doet de borst hijgen en perst tranen uit de oogen (…) [o]
God, als ik U nooit in mijne nabijheid gevoeld heb, dan was het toen (1978:55).
Teen 27 Oktober 1901 het die oorlog Celliers al heeltemal ontnugter. Hy filosofeer oor die dood nadat
52 manskappe dood en gewond is, na ‘n Engelse aanval die vorige dag: “God heeft ons de macht
gegeven het onszelven aan te doen, of elkander; en gebeurt dit nie, dan doet Hijzelven het ons aan”
(1978:307). Hy verwys na die lyke: “dat ding dat daar ligt, was dat het voorwerp van zooveel
30

moederzorg, van de liefde eener vrouw” (1978:307). Die gruwelike werklikheid van oorlog dring
uiteindelik tot hom deur: “Wat een schok voor dien kolossalen eigendunk om het daar te zien liggen –
hulpeloos, verwrongen, bemorst, vertrapt, stinkend – niets meer dan het kreng van een hond of paard”
(1978:307).
Ek het aangeteken hoeveel maal daar godsdiensverwysings in Niggie voorkom, sodat ek kon bepaal of
dit ‘n geloofwaardige weerspieëling van die werklikheid van daardie tydperk tydens die Anglo-
Boereoorlog is en hierdie oefening het bewys dat dié teks in hierdie aspek absoluut ‘n geloofwaardige
weerspieëling is. Al bladsynommers wat weggelaat is, is dié wat reeds bespreek is. 2
3.4 Die kommandolewe
Die inskrywing van 28 Mei 1901 kontrasteer skerp met Celliers se heel eerste inskrywing toe hy nog
met kinderlike entoesiasme na die oorlog uitgesien het: “Ach het was weer de oude eentonige storie:
Khaki aan het komen en wij aan het retireeren. Zoo weinig interesseerde het mij dat ik op de wagen
zat te knikkebollen en weldra ging ik liggen om wat te sluimeren” (1978:246). Die nuutjie van harde
arbeid is ook verby en hy vertel dat “ieder manschap (…) tien korengerven” (1978:316) gegee is om te
dors. Hy meld dat alhoewel die arbeid moeilik en nuut vir hom is, hy God dank dat Hy dit vir hom gee
in plaas van “menschenmoord” (1978:316). Ben, die karakter in Niggie (2002), eggo dié sentimente:
“As ons dit hiér (in Gert Smal se kamp) kan uitsit (…) het ons ten minstens nie weer deel dááraan nie
– aan die bloedvergieting, aan die slopende vergeefsheid van die kommandolewe” (2002:156).
Op 26 Mei 1901 vermeld Celliers dat ‘n koerant tot hulle deurgedring het, waaruit hulle leer dat
Engeland “1 ½ millioen £, alleen aan oorlogskosten, per week moet uitgeven dat oorlogsbelastingen in
Engeland geheven moeten worden die groote ontevredenheid verwekken” (1978:246). Hierdie brokkie
nuus gee Celliers en sy ander kommandolede hoop, want “zoo zullen wij voortgaan en Engeland wit
bloeden” (1978:246). Ongelukkig het hierdie plan nie die gewenste resultaat gelewer nie.
Celliers se oorlogsmoegheid bereik breekpunt op 24 Februarie 1902. Dié inskrywing is treffend weens
die eenvoudige alledaagse wense wat dit uitdruk: “Weer eens onder dak te komen, op een stoel te
2 Niggie (2002) is vol godsdiensverwysings: 34, 45-47, 54, 55, 75, 77, 115, 124, 130-132, 135, 139, 141, 142, 144-150,
158-160, 168, 171, 177-183, 186, 187, 189, 199, 200, 203, 207-209, 213, 214, 217, 218, 221, 222, 225-227, 229-233, 237,
238, 245, 246, 249.
31

zitten, aan tafel te eten, uit een kopje koffie te drinken, brood te eten – o, wat een genot zoo eens even
te mogen opduiken uit de slaperige doode poel van ons smakeloos Kafferbestaan 3 !” (1978:346).
In Niggie gee Winterbach ‘n akkurate beeld van kommandolewe en die proviand. Sy gebruik
gegewens wat in ander oorlogsdagboeke voorkom, veral uit Celliers s’n. Sy noem dat hulle “biltong
en pap” (2002:14), “koffie” (2002:23), “vrugte” (2002:32), patats (2002:54), aartappels (2002:54),
“eiers” (2002:69), en by Niggie-hulle op die plaas “mielies” (2002:182) en ander groente gekry het.
Sy oordryf egter Celliers-hulle se situasie ten opsigte van kos skaarsste, want Celliers het nooit nodig
gehad om “blare”, “uintjies” of “knolletjies” te kou nie (2002:26), maar daar was seker kommando’s
wat wel tot dié uiterste gedryf is.
Japie Stilgemoed in Niggie, wat as karakter gebaseer is op Celliers, vertel van hulle omswerwinge in
generaal Kemp se walaers van Februarie tot Mei 1901 (2002:55):
(…) van Rooiwal, oor die Skeerpoortrivier, verby Hekpoort aan die Witwatersberg, deur Hartleyspoort, by
Groblersnek aan die Magaliesberg verby, verby Vlakfontein en Dwarsfontein en Leliefontein, oor Vlakvarkpan,
Tafelkop en Rietpan in die Lichtenburgdistrik. Deur Kwaggashoek, Syferfontein en Bokkraal. By Grootfontein
het ons skerp noord geswenk in die rigting van Groot-Marico na Koedoesfontein, toe weer suidoos terug na
Kwaggashoek, en deur die Swartruggens tot by Waterval.
Dié gegewens stem presies ooreen met Kaart 9, “Met Kemp se walaers deur die Swartruggens,
18 Februarie tot 30 Mei 1901” in Celliers se oorlogsdagboek (1978:212). Dié katalogus plekname is
ook interessant, aangesien mense se kreatiewe reaksie op hul omgewing hieruit afgelees kan word.
3.5 Dissipline
Weer beskryf Jan Celliers die posisie besonder raak in sy dagboek. In Januarie 1900 het hy ‘n burger
aangespreek omdat hy in reaksie op die kommandant se weiering om hom verlof te gee, opgemerk het
dat hy homself dan die reg sal met toe-eien om weg te loop. Celliers het hom daarop gewys dat indien
‘n soldaat in enige ander leër so iets aan sy offisier sou durf sê, hy sekerlik ‘n gedugte straf op die lyf
sou loop. “Ja, maar wij zijn geen soldaten wij zijn vrije burgers” (1978:63), was die veelseggende
verweer.
3 Dié raspejoratief is heeltemal onaanvaarbaar, maar soos reeds vermeld, kom alle aanhalings voor soos hulle in Celliers se
dagboek verskyn, met die doel om ‘n akkurate beeld van die geskiedenis te weerspieël. In hierdie opsig verwys Celliers na
die feit dat swartmense nie luukse wonings gehad het nie en slegs met die minimum geriewe moes klaarkom.
32

Celliers het in Mei 1900 opgemerk dat ‘n stelsel van anneksie onder hulle van toepassing is “dat in het
gewone leven misschien botweg diefstal genoemd zou worden” (1978:108). Later het Celliers op sy
beurt op 24 Desember 1901 ‘n osvel van ‘n wa geneem sonder dat hy geweet het wie die eienaar is
(1978:328).
In die Suid-Vrystaat het A.D.W. Wolmarans, Uitvoerende Raadslid van die ZAR, as afgesant van
beide Republieke op 1 Maart 1900 bekend gemaak dat “sterke drank moet absoluut onverkrijgbaar
zijn, voor officieren zoowel als voor gewone burgers” (1978:76). Verder moet geen permit om dit te
bekom vir enigiemand, wie dan ook, uitgereik word nie. Pretorius merk op dat in die guerrillafase het
daar oor die hele oorlogsterrein soms gevalle van drankmisbruik voorgekom. Die maatreëls wat
geneem is om dié soort wangebruik te verhoed is, “vanweë die mobiele aard van die stryd in die laaste
twee jaar” waartydens “die kommando’s rondbeweeg en sodoende op verskeie maniere en plekke
drank in die hande gekry” (1999:246) het, in die wiele gery.
Dié saak word in Niggie aangeroer, waar die kommando’s in mindere en meerdere mate toegang tot
drank het. Willem se groepie het ‘n klein hoeveelheid wanneer hulle “saans die lippe met brandewyn
natmaak” (2002:26). In Gert Smal se kamp word daar dikwels drank gebruik. Hy skink onder andere
vir elkeen ‘n “forse skeut brandewyn” (2002:38). Dié oormatigheid van die kommandolede is in skerp
en ironiese kontras met die gewone burger se beperkte voorraad. Die boer, wat die droom oor die
triekstervrou met die verehoedjie het by wie Willem-hulle oornag, skink “versigtig vir elkeen ‘n
afgemete skeut brandewyn” (2002:7).
Winterbach lewer op ‘n ander geleentheid dringender kommentaar op dié wetsoortreding deur die
karakter Gert Smal en sodoende skets sy ‘n negatiewe beeld van sommige kommando’s. Smal vertel
ingenome dat die generaal “nooit ‘n tekort aan voggies (het) nie – oorlogsbuit” (2002:38) en voeg
smalend by dat die generaal nie “skroom om te vat wat hom toekom nie” (2002:38).
Celliers lewer skerp kommentaar op die wangedrag van die ander kommandolede wanneer hulle
sonder toestemming ‘n boer se vee plunder: “Men had, zonder koop of afspraak of verlof, schapen
gevangen en geslacht van den Boer op wiens plaats wij gelagerd zijn” (1978:22). In ‘n ander voorval
ly die res van die kommando ook onder dié straf wat aan die oortreders opgelê is, want “nu mag
niemand meer zonder verlof een huis of werf naderen omdat er bij een huis ingebroken is” (1978:26).
33

Die ongelukkigheid wat dié voorvalle by die onskuldige bystanders veroorsaak, kan bespeur word in
die volgende voorbeeld waarin die Britte en Boere hulle by dié mense opdring en misbruik. Deneys
Reitz vertel van ‘n Engelse boer, mnr. Guest se misnoeë met dié stand van sake: “First come the Boers
this morning and slaughter my sheep; then come the British, who kill more sheep instead of catching
the Boers and now I am hauled out of bed at this time of night by more Boers!” (1932:264). Later dié
dag sien Reitz nog Britse soldate op mnr. Guest se plaaswerf, “we saw the men flinging oat-sheaves
from a loft, and chasing poultry” (1932:66) en die arme plaasboer word selfs ‘n derde keer in minder
as twee dae lastig geval deur Britse soldate wat Reitz van sy wegkruipplek afluister: “I heard them
clattering back to the farm, where presently their camp-fires shone out, indicating that Mr. Guest was
once more to be an unwilling host” (1932:269).
Celliers lewer kritiek op die wangedrag van die kommando’s: “Het wordt dagelijks moeilijker om de
boel in orde te houden” (1978:67). Tog is ‘n mate van wangedrag op kommando seker te verwagte
tussen wat Celliers noem “een vreeselijk mengelmoes van alles door elkaar” (1978:19). Dissipline was
‘n moeilike taak om te handhaaf, maar Deneys Reitz sonder generaal De la Rey, van wie hy ‘n hoë
dunk het, uit. Hy het De la Rey in Mei 1900 met die wanordelike terugval van die Transvaalse magte
in aksie gesien het: “I was surprised that he had managed to keep so many with him, considering the
way in which things were going to pieces, but he had more control over men than any officer whom I
had thus far seen” (1932:106).
Daar was egter ook die ander kant van die saak waar mense terugskouend ‘n antiheroïserende siening
van die oorlog het. Die stryders in die Anglo-Boereoorlog het bestaan uit ’n groot verskeidenheid
mense uit alle klasse in die samelewing. Die verpligte ouderdom vir diens in die kommando’s was
sestien, maar selfs jonger seuns het hul vaders na die slagveld gevolg om te veg vir hul
onafhanklikheid.
Daar is geen twyfel dat die Boere hul onafhanklikheid en vryheid hoog geag het nie, maar soos
Fransjohan Pretorius tereg opmerk, “of daar by die meeste burgers ‘n breër nasionalisme was wat oor
die grense van hul Republieke en oor die hele Suid-Afrika gestrek het, is ‘n moeiliker vraag”
(1999:355). Hy noem egter dat daar wel diegene was wat ‘n “verenigde Suid-Afrika van Afrikaners en
Afrikanervriende in Suid-Afrika as die einddoel gesien het. Voorbeelde daarvan was manne soos Jan
Smuts wat dit reeds vóór die oorlog in die propaganda-pamflet van die ZAR, Een eeuw van onrecht
34

(1899), aangeroer het (1900:62). Staatsekretaris F.W. Reitz 4 se naam is op die pamflet aangebring,
dog dit is bekend dat Smuts en Jimmy Roos die skrywers was, met Smuts se bydra die grootste
(Pretorius 1999:452).
3.6 Passiwiteit tydens die oorlog
Seker die treffendste element van Celliers se oorlogsdagboek is die gebrek aan enige aksie. Celliers se
dagboek bevat nie beskrywings van gewelddadige veldslae en glorieryke oorwinnings nie, weens die
feit dat hy gedurende sy twee en ‘n driekwart jaar op kommando nooit aan ‘n veldslag deelgeneem het
nie. Die hoofrede is moontlik sy gebrekkige gehoor, maar daar was ook ander redes gewees. Sommige
van dié redes was bloot verskonings gefabriseer deur die kommandant om hom uit die veld te hou.
Aan die begin van die oorlog het Celliers sy eie perd aangeskaf, maar so vroeg as 9 November 1899
word sy perd siek, “mijn paard en nog een ander werden toen afgekeurd” (1978:23), maar daar is ‘n
ligstraal: “Men heeft mij een ander beloofd” (1978:23). Hy verbeur gevolglik die geleentheid om aan
‘n veldtog deel te neem en sy teleurstelling is byna tasbaar: “O, ons bloed kookte en huppelde van
verlangen om mee te gaan” (1978:23-24). Hy het by die kommando aangesluit om deel te wees van ‘n
geskiedkundige gebeurtenis: “Alles wat ik begeer, is deze historische veldtocht mee te maken en
zooveel mogelijk alle phazen daarvan in mij op te nemen” (1978:24). In Niggie vertel Japie ook van
die skaarsste aan perde onder kommandolede: “Op een tog het ons baie perde verloor, ook van die
perdesiekte. ‘n Ander keer het die weerlig drie perde doodgeslaan. Die aantal voetgangers het die hele
tyd groter geword – daar was nie meer plek vir almal op die waens nie” (2002:57)
Uiteindelik na ‘n moeisame en gevaarlike tog (seker die meeste gevaar waarin hy homself tydens die
hele periode van die oorlog bevind) sluit Celliers op 14 September 1900 weer by ‘n kommando aan
nadat hy uit Pretoria ontvlug het: “God zij gedankt, ik verkeer weer tusschen vrije mannen, met de
wapenen in de hand, en voor’t eerst voel ik mij weer veilig sedert de laatste vier maanden”
(1978:133). Hy beskou die stryders as vrye manne moontlik omdat hulle steeds hul eie besluite neem
en nie onder Britse heerskappy leef nie.
4 Prof. F.A. van Jaarsveld (1992) noem F.W. Reitz as die outeur en Ena Jansen (1998), alhoewel sy die teks as “anoniem”
in haar bibliografie inskryf, dig sy dit toe aan J.C. Smuts as die waarskynlike outeur. Nóg Jaarsveld nóg Jansen noem ‘n
35

Japie Stilgemoed in Niggie, vertel dat hy na ‘n “vlugtige skermutseling met die vyand afgesny geraak
het van sy kommando en ‘n tyd lank op sy eie rondgeswerf het” (2002:121). Dit herinner aan Deneys
Reitz se soeke na J.C. Smuts en Jan F.E. Celliers se ontvlugting uit Pretoria.
3.7 Verveeldheid op kommando
Die Anglo-Boereoorlog word in verskeie tekste omskryf as ‘n opwindende ondervinding, bestaande
uit guerilla-aanvalle en glorieryke veldtogte, maar in Celliers se dagboek is dit duidelik nie die geval
nie. Aangesien hy nooit aan veldtogte deelgeneem het nie, het hy die meeste van sy tyd in die kamp
deurgebring. Hy verwys telkens na die verveling van oorlogvoering: “[I]k ben moe van het zitten”
(1978:35), “een vervelende, lange dag” (1978:60), “den heelen dag liggen wij daaronder te lezen of te
slapen” (1978:199) ens.
Die burgers se verveling word nog meer beklemtoon deur hul aktiwiteite: nie die soort aktiwiteite wat
mens van kommandolede sou verwag nie. Soos die geval op 3 Maart 1900 wanneer daar niks te doen
is in die kamp “schonken Isaac en ik onze waterkannetjes vol thee, namen een paar beschuiten en een
likje perziken-jam en begaven ons naar de rivier” (1978:77). Hierdie is ‘n byna ongelooflik rustigpastorale
beeld van die lewe in ‘n oorlogskamp. Dit is ‘n vreemde scenario vir ‘n oorlogsdagboek, wat
eerder herinner aan ‘n beskrywing in ‘n Victoriaanse novelle.
Die hooftydverdryf is lees: “Voor zooverre de plichten van het kooken ons niet bezig hou, is ons
voornaamste tijdverdrijf lezen en altijd maar lezen” (1978:228). Japie Stilgemoed verklaar
ooreenkomstig: “My vernaamste tydverdryf in die tyd wás maar lees. Dit was die enigste manier
waarop ek die ure en dae kon omkry” (2002:78).
Aangesien nie almal geletterd was nie en daar behoefte ontstaan het aan afwisseling van die alewige
gelees, was “het vermakelijk om te zien waarmee groote menschen zich kunnen bezig houden”
(1978:143). Hierna lys Celliers die opsies: “[h]et pellen en opeten – één voor één - van
haverkorreltjes”, “een of ander steen of stokje bombardeeren met kleine steentjes” (1978:143), “het
reinigen van de tanden met een pendoorn, hoe heerlijk!” (1978:143), “iemand die een handjevol zout
egter ‘n uitgewer, maar albei stem saam dat die pamflet in 1899 gedruk is. Pretorius is duidelik oor die outeurskap, maar
noem dat die pamflet eers in 1900 gepubliseer is.
36

zit vijn te malen heeft wel vijf of zes om hem heen – liggende of staande - die zich geen enkele
beweging van zijn handen laten ontgaan” (1978:143), maar “een bron van onuitputtelijke
belangstelling is altijd het vuur” en dat “een stille muziek daarvan uitgaat in den nacht” (1978:143).
In Niggie beeld Winterbach die stryders op ooreenkomstige wyse uit. Japie “lees of skryf in ‘n boek”
(2002:59), Kosie “lees óf sit ineengedoke voor sy skermpie in die son” (2002:59), Seun maak wippe
waarmee hy oordag klein diere vang, wat hy afslag en aan pendorings ophang om uit te droog – soos
die laksman” (2002:59), Gert Smal “maak sy naels met ‘n knipmes skoon, kou aan ‘n stokkie”
(2002:59) en Ruieben maak “saals en stiebeuels reg (…) rook (…) pyp, of kerf aan ‘n houtvoorwerp”
(2002:59). Hierdie aktiwiteite is ironies indien vergelyk met die grandiose ideale rondom
burgeroorloë.
Oorloë bestaan nie alleen uit veldtogte nie (soos dié dagboek duidelik maak) en daar is blykbaar tyd
vir pret om die verveling van elke dag se rondsit te verlig. Vir hierdie doel onstaan sportdae van
“geórganizeerde en geregelde sport” (1978:223). Hulle span ‘n bokseil om ‘n paviljoen te bou en
daaronder word stoele gepak vir die “zes- of achttal dames die als toeschouwers opgedaagd waren”
(1978:223) en asof dit nie genoeg vermaak verskaf nie, is daar selfs “een viertal clowns” wat tussen
die verskeie speletjies die mense vermaak Dié scenario sou mens ook glad nie verwag het in ‘n
oorlogsdagboek nie.
In Niggie vertel Japie van ‘n soortgelyke gebeurtenis. Hulle het met die vooruitsig van vredespraatjies
twee weke van Boeresport gereël. By Tafelkop het die burgers “veertien dae lank plesier gemaak by
die moontlike vooruitsig van vrede (…) [d]aar is speletjies gespeel – wedrenne, verspring, toutrek,
skerm, boks” (2002:63). Ongelukkig was dit egter nog nie die einde van die oorlog nie.
Ten opsigte van tydverdryf word daar gesuggereer dat die kommando’s eintlik verveeld was. Ben en
Reitz skryf in hulle joernale (2002:61), swem en was klere (2002:73), bad in die rivier (2002:50) en
stop selfs hul kouse (2002:52) wat herinner aan Totius wat gedurig besig met sy sokkies was. Daar
word ook eetgerei uit hout gekerf (2002:77). Die lot van die Boere is tot ‘n mate ooreenkomstig met
die ballinge in Ceylon wat ook afgesonder, verveeld en doelloos hul tyd verwyl het.
Reitz en Ben het bevindinge in hulle joernale opgeteken, terwyl die res van die kommando in die
“skadu geslaap, kaart speel, en gedobbel” het om die tyd te vul. Volgens hulle het “weinig van die
burgers (…) nog gelees of gereeld briewe geskryf om die dralende tyd om te kry” (2002:17). Die
37

verwysing na min lees bots met die voorbeelde wat Totius en Celliers in hulle onderskeie dagboeke
weergee.
Daar word fel kritiek gelewer op die verveeldheid van die kommando’s. Reitz soek ‘n uitweg uit die
oorlog, want hulle “fut was uit”, hulle het “te lank lê en wag op aksie” en “hulle gatte af verveel”
(2002:40). Hulle is verder in ‘n “opvangskamp vir tydelike en permanente gevegsongeskiktes”
(2002:52) en hulle self is van “onsekere status enigiets tussen drosters en verraaiers (...) [s]pioene
selfs” (2002:52). Die vermoeienis van die burgers weens dié uitgerekte oorlog eis later sy tol en
Celliers lewer soortgelyke kommentaar in sy dagboek: “Dit stil liggen en nietsdoen is zeker niet
berekend om moed en strijdlust bij ons wakker te houden. Onze gedachten dwalen huiswaarts en wij
bidden en zuchten om den dag van verlossing” (1978:200).
Die kommandolede se gemoedstoestand kom onder die soeklig wanneer Ben en Reitz beweer hulle
lyk soos “Grondboesmans” en dit is hulle ekwivalent van Celliers wat hom vergelyk het met ‘n
swartman se omstandighede, toe hy sê hy het ‘n “Kafferbestaan” (1978:346). Winterbach se
werksmetode kan hier aan’t operere gesien word. Sy neem ‘n element, vorm ‘n parallellisme, en
verander dit daarvolgens. In hierdie geval is dit oor ras en aard in die geskiedenis.
3.8 Ontberings op kommando
Die kommando’s moes vele ontberings deurstaan tydens hulle byna drie jaar lange verblyf in die veld.
Een van die nadele van in die natuur leef is die onvoorspelbare weersomstandighede. Celliers vertel
van ‘n frats storm wat oor hulle losbars: “Een storm komt over het veld aanzetten (…) doch voor onze
wagens de staanplaats bereikt hebben barst de storm los uit de inkt-zwarte wolken” (1978:27) en dat
daar “geweldige bombardement van groote hagelsteenen op ons neërkwam” (1978:27). Japie
Stilgemoed verwys, soos Celliers (sien byvoorbeeld 1978:200, 208 en 220) na die “oneindige reën” en
hoe hy deurentyd in sy “tent gesit en lees het met ‘n kombers oor sy skouers en hom op dié manier van
die hede en sy beproewinge afgesluit” (2002:64).
In Celliers se dagboek word daar vermeld van “steken wolken kleine vliegende mieren” wat op hulle
neergekom het (1978:218). In Niggie word daar ook melding gemaak van ‘n soortgelyke insident: “Op
‘n dag het ons ‘n wolk vlieënde miere teëgekom. So iets het ons nooit vantevore beleef nie. Hulle het
oral ingekruip” (2002:57). In Niggie vertel die stryders: “Tydens ‘n nag lange reënbui het die manne
38

soms in miershope geslaap. Ek het myself voortdurend tot geduld en beproewing probeer maan”
(2002:57). In Celliers word die miershope vir stowe gebruik (1978:200).
In die voetgangerlaer in Wes-Transvaal waarby Celliers hom in 1901 bevind het, is daar gedurende
Julie slegs elke derde dag bees geslag (1978:265). Teen September van dieselfde jaar het dié situasie
egter verbeter (1978:289). In Niggie word daar in Gert Smal se kamp nie beeste geslag, soos in
Celliers s’n nie, maar hulle word voorsien van wild (2002:126). Dié verwysing skakel ook met Reitz
se opmerking dat ammunisie vir oorlogvoering gebruik moes word en nie vir wildskiet nie. Hieruit
kan die leser aflei dat Gert Smal se groepie asook generaal Bergh se manne nie ‘n voorbeeldige
kommando was nie.
‘n Sakdoek was ‘n seldsame en waardevolle besitting. Pretorius merk op dat iemand daarop gewys het,
dat dit nooit as neusdoek diens gedoen het nie, “omdat mens in die reël op kommando nooit verkoue
was nie en veral omdat dit ‘n onvergeeflike sonde sou wees om dit as sodanig aan te wend wanneer
daar soveel ander gebruike daarvoor was” (1999:91). Op kommando word selfs die kleinste
kledingstuk of stukkie materiaal benut. Celliers maak die eienaardige stelling: “Een zakdoek is eene
zeldzame en onschatbare bezitting bij ons” (1978:145). Hierdie stelling word verklaar wanneer hy die
verskeie funksies van ‘n sakdoek noem. Dit dien as “handdoek”, “vliegenscherm”, “handzakje” en
selfs “slaapmuts” (1978:145). Celliers spreek sy dankbaarheid uit dat tot op hierdie stadium nog
niemand gevra het om syne te leen nie want, soos hy redeneer “iedereen begrijpt dat dit bijna gelijk
zou staan met het hemd van mijn lijf te vragen” (1978:145).
In ‘n gesprek tussen Oompie en Reitz vertel Reitz dat hy lankal nie meer ‘n sakdoek het nie. Sakdoeke
het “al in die eerste jaar van die oorlog in die slag gebly. Hulle het met verloop van tyd soveel
uiteenlopende ander funksies moes verrig, dat daar later nie meer ’n herkenbare sakdoek in omloop
was nie” (2002:98).
Die mees onuitstaanbare pes, volgens Celliers, is die luise. Hy kry reeds op 19 Oktober 1900 luise en
kla van “een jeuken over geheel mijn lichaam” (1978:152). Hy meld op 4 Februarie 1901 dat hulle
onvermoë om skoon klere te kry die probleem vererger: “Onze onmogelijkheid om van kleeren te
verwisselen, hebben de kleine logeergasten op ons lichaam een feestelijk bestaan en geven ons nog
altijd veel last” (1978:204).
39

Teen 11 Februarie 1901 is Celliers bereid om al sy besittings op te offer vir insekpoeier: “[K]on ik nu
een blikje insectenpoeder raak loopen ik zou er 5/- voor neerleggen, al is mijn heele bezitting slechts
£2” (1978:209). Die ander alternatief “zijnde het uitkooken het beste middel om ontslagen te raken
van kriebel-krabbelige kostgangers” (1978:214), maar dit verniel die reeds voos en skamele
kledingstukke. In Niggie vertel Japie ook van dié pes en dat hulle dieselfde metode gevolg het om
daarvan ontslae te raak. Hulle het hul “klere uitgekook teen die luise” (2002:101).
Dié situasie bereik breekpunt op 2 Junie 1901 wanneer Celliers uitbars: “Niemand die er geen
ondervinding van gehad heeft kan ooit weten wat het beteekent dag en nacht door luizen gevreten te
worden” (1978:250). Sy desperaatheid om van die luise ontslae te wees is tasbaar en hy verklaar op
31 Julie 1901 dat die luise meer as om “eenig last dat Khaki ons aandoet, bid en smeek ik om het
einde van den oorlog” (1978:268). Japie Stilgemoed in Niggie erken dieselfde vrees. Hy was “banger
vir luis as vir Kakie (…) [w]ant Kakie kan jy nog ‘n kopskoot gee, maar as luis se kind eers vir hom
ingeskop en nesgemaak het, kry jy hom nie uitgedelg nie” (2002:101-102).
In die inskrywing van 20 Maart 1901 verwys Celliers na moontlik die ernstigste besering wat hy
tydens die oorlog opgedoen het: “Mijn rechter been, dat zoowat drie weken geleden door een muilezel
op een schop getrakteerd is, scheen mijn hoop op zelfgenezing niet te willen nakomen; ik ging dus van
morgen een bezoek brengen aan den dokter” (1978:224). Die dokter verbind sy been en gee hom
“tegelijk een boek te lezen” (1978:224). Die boek ly sy gedagtes van die werklikheid af (hy ontsnap
die werklikheid van sy situasie) en hy erken: “ik leef met mijn geest ver buite het heden en zijne
beproevingen” (1978:224).
Japie Stilgemoed erken dat hy ook boeke as ontvlugting uit sy huidige situasie gelees het: “Telkens het
ek weer ‘n boek geneem en daardeur probeer ontsnap aan die pynlikheid van die oomblik, aan die
gevoelens van vergeefsheid en wanhoop. Ek kon nie by die hede bly sonder om van alle moed en sin
ontdaan te raak nie” (2002:78). Hy het soos Celliers gevrees dat as hy homself nie afsny nie, hy die
gevaar loop om sy “sinne kwyt te raak” (2002:78).
Celliers vertel van die verwoesting wat die Khakis gesaai het: “Onze heele route langs was het eene
opvolging van afgebrande huizen. Dat, en de zwarte brandvelden maakten bij het maanlicht een
allerakeligst gezicht van verwoesting en treurige verlatenheid; nimmer wordt de herinnering daaraan
weer bij ons uitgewischt” (1978:257). Hierdie is nie net ‘n verskriklike beeld van oorlogsverwoesting
40

nie, maar dit is interessant om op te let dat die woord “ons” gebruik word en nie die Nederlandse “wij”
nie. Dié is een van die voorbeelde waar Nederlands gewysig word na wat voortaan bekend sal staan as
Afrikaans. Celliers het blykbaar sy eie gedig, “Die vlakte” se taalgebruik gewysig van hoog Hollands
na Afrikaans nadat hy Eugène Marais se gedig, “Winternag” gelees het.
In Niggie word daar op soortgelyke wyse na die verskroeide aarde-beleid verwys: “En oral, die aaklige
gesig van verbrande en ingestorte huise – die Kakies se handewerk” (2002:57). Celliers se woorde
vind ‘n eggo in Japie se relaas: “die opeenvolging van afgebrande huise op hulle roete. Dit en die
swartgebrande velde in die maanlig vergeet hy nooit weer nie. Dit is vir altyd in sy geheue
ingegraveer” (2002:82).
Die kommando’s het uit desperaatheid by een van dié verbrande huise die “[k]ozijnen, vloeren en al
wat maar hout is” (1978:256) uitgebreek om as brandstof te gebruik vir vuur. Hierdie drastiese
pogings om te oorleef en die dierlikheid wat in al die mense betrokke by die oorlog na vore tree, lei
Celliers om onomwonde te verklaar: “Voor mensch en dier is de oorlog een vloek” (1978:257). In
Niggie vertel Japie dat “hulle later alle hout van die verlate huise vir vuur gebruik het, die vloerplanke
sowel as die deurkosyne” (2002:82). Dié gegewens is verstommend na aan Celliers se situasie.
Winterbach lewer kommentaar op Celliers se psige, deur Japie as spreekbuis, en beweer dat hy “erken
dat hy hierdie tonele van verwoesting doelbewus begin opsoek het – dat hy dit sien as ‘n barbaarse
impuls wat hom daartoe gedryf het, iets donkers in hom wat behae in die vernietiging geskep het”
(2002:82).
3.9 Intervensie debat
Op 8 Maart 1901 word die leser meegedeel dat ‘n debatvereniging opgerig is en dat die debat se
onderwerp gaan oor die vraag: “Is vreemde interventie, ter wille van de vrede wenschlijk of niet?”
(1978:219). Die uitslag was geen intervensie, maar volharding in die stryd tot die einde toe
(1978:219). Hierdie uitslag blyk op die sterk patriotisme onder die manskappe, maar Celliers het gelyk
in sy opmerking dat meer mense ten gunste van intervensie sou stem “indien de term interventie door
allen begrepen was” (1978:219). Celliers se kommentaar werp lig op die rol van die intellektueel op
kommando en gevolglik ook op die posisie van die meerderheid ongeskoolde mense. In Niggie vertel
Japie Stilgemoed van ‘n identiese debat wat hulle gehad het oor “die wesenlikheid van intervensie te
41

wille van die vrede” (2002:63). Die uitslag daarvan en Japie se kommentaar daarop was: “geen
intervensie – ons volhard in die stryd tot die einde toe. Oftewel ek my twyfels gehad het of veel van
die burgers begryp het wat presies met intervensie bedoel word – al het hulle daarteen gestem”
(2002:63).
3.10 Wetenskaplike en ideologiese (evolusie) debatte
In Niggie word Reitz en Ben, die twee wetenskaplikes in die groep, deur generaal Bergh versoek om
elk ‘n lesing te hou oor hul studievelde, geologie en natuurhistorie onderskeidelik. Dié versoek is egter
‘n opdrag wat moontlik hul toekoms sal bepaal, aangesien die agterdogtige groep reeds vermoed dat
hul drosters is. Hierdie debatte illustreer die posisie van die intellektueel tussen eenvoudige mense op
kommando. Celliers het soortgelyke ondervindings gehad waar hy deur die ander kommandolede
anders behandel is weens sy geleerdheid.
Reitz is eerste aan die beurt en verduidelik dat die geologie “bestudeer die geskiedenis van die aarde”
(2002:138). Hy maak die stelling: “’n Studie van die hede (…) gee ons die sleutel om die
geheimenisse van die verlede oop te sluit” (2002:139). Hy verwys in dié opsig na geologie, maar dit
kan ook van toepassing wees op rasseverhoudings en politiek. Winterbach lewer immers deur haar
roman kommentaar op die hede en gebruik dit as ‘n metafoor vir die toekoms.
In Reitz se geologie-lesing val veral generaal Bergh se kommando hom moedswillig in die rede met
Bybelse gebeure soos die vloed waarvoor Noag die ark gebou het (2002:141) en probeer hom daardeur
van stryk bring. Rooi Herman, die slinksste en venynigste van die lot, probeer Reitz uitvang: “Hoe
oud sou julle sê is die aarde nou éintlik, neef” (2002:142)? Reitz antwoord op uitvoerige
wetenskaplike wyse: “Die oudste geologiese tydperk (…) word geskat op meer as vierduisend miljoen
jaar gelede” (2002:142). Ná die uitspraak bars algehele ontsteltenis los. Rooi Herman roep “nou praat
jy kák, neef” (2002:142), maar dit is Willem wat eerste dié uitspraak aan sy geloof koppel: “Dit strook
nie met die Bybel nie” (2002:142). Deneys Reitz se kommentaar dat daar onder die Gereformeerdes
die uiterste vroomheid merkbaar was, sluit goed aan by dié situasie waarin die wetenskaplike Reitz
hom bevind: “they held strange views on many things” (1932:159). Uit die reaksie op Reitz se lesing
is dit duidelik dat enige bewerings wat nie ooreenkomstig in die Bybel bevestig word nie,
godslasterlik en vals is.
42

Ben is tweede aan die beurt met sy lesing oor natuurhistorie, maar net soos met Reitz koppel dié
gehoor van opstokers en bloot eenvoudige mense al sy bewerings en feite aan hul Bybelkennis. Ben se
eerste tree in die afgrond af is met sy bewering dat die mens deel van die diereryk is en “ingedeel
(word) onder die klas soogdier en die orde primate” (2002:143). Van hier begin ‘n intense debat oor
die evolusie van die mens en Ben se wetenskaplike bewerings is teenstrydig met hul godsdienstige
opvattings.
Die bespreking begin met Gif Luttig wat dreigend aanhaal dat die “Bybel sê dat die mens die kroon
van die skepping is” (2002:144). Dié stelling word beaam deur sy makkers en alhoewel Ben probeer
om te verduidelik hoe alle diere oor eeue aanpas by hul omstandighede, wíl hulle nie daaraan gehoor
gee nie. Ben gebruik die voorbeeld van die voorloper van vandag se perd – Eohippus – wat ‘n “paar
miljoen jaar gelede so groot soos ’n kleinerige hond was” (2002:144), ter ondersteuning van sy
standpunt. Sy gehoor bars uit van die lag en Sagrys Skeel spot hom: “As jou perd se oupa so groot
soos ’n hond was, is dit jóú probleem, nie myne nie!” (2002:145). Uit die skertsende opmerking, soos
vele ander plekke in dié roman, blyk Winterbach se sin vir humor.
Ben se probleme ken ook geen end nie, want hierná betrek hulle die ark en ander Bybelse gebeure om
hul standpunt te staaf. Willem, die diep gelowige onder hulle, spreek Ben direk en ontsteld aan: “Wat
jy nou beweer, neef, is strydig met die Bybel. Want soos God die mens en die dier geskep het, so het
hulle onveranderd gebly. Dit leer die Bybel ons” (2002:146). Ben probeer verduidelik dat daar
intussen nuwe kennis bygekom het. Die karakter oom Honne verwoord die algemene opvatting van
mense in die begin van die twintigste eeu: “Moenie laat die kêrel ons vandag hier om die bos lei nie,
met sy uitlandse bogpraatjies nie” (2002:147).
Ben se populariteit onder die manskappe ondervind ‘n knou ná hy die omstrede opmerking maak oor
die mens se evolusie. Rooi Herman se antwoord hierop is van besondere belang aangesien dit die
algemene sienswyse van daardie tyd weerspieël waarin mense wat aan evolusie glo as godslasterlik
beskou is en uitgestoot is uit die gemeenskap van godsdienstiges: “Jy gaan sê die mens was eers ‘n
aap! Ek het gehoor daarvan, ek ken jou soort (2002:148; my kursivering).
Ben se lesing bereik ’n algehele laagtepunt met oom Mannes se opstokende opmerking: “Die volgende
ding wat jy seker vir my gaan sê, neef, is dat ek gelyk is aan ’n Kaffer” (2002:149). Ben het teen dié
tyd alle voorneme om versigtig met dié gehoor se geloofstelsel om te gaan, laat vaar: “ja, ek is daar
43

oortuig van dat wit en swart wat aangebore vermoëns betref, gelyk is” (2002:150). Die generaal betree
vir die eerste maal die gesprek, net om hulle stil te maak met die voorneme dat daar op ‘n nader
geleentheid “gedebatteer” (2002:150) word oor die “Naturellekwessie” (2002:150). Dié fyn gekose
woorde eggo uit Celliers se dagboek oor die debat wat hy ten gunste van die naturel in die
“Naturellekwessie” gevoer het.
Die ander is so ontstoke dat hul rassistiese aantuigings maak soos “[a]s my perd kon praat, was hy
slimmer as ‘n Kaffer” (2002:150) en Swartpeet Petoors wat dié bewering as erger as die evolusie een
beskou: “Die ander kak kon ek nog voor lag, maar nou gaan jy te ver” (2002:150). Selfs Willem neem
deel aan die gesprek en verwys na die Bybel: “’n Skepsel – so staan dit in die Bybel, maar nie bedoel
om die Witman se gelyke te wees nie!” (2002:150).
Uit die humoristiese reaksies van die karakters op die “nuwe” idees en insigte van die wetenskaplikes
voer die skrywer die leser terug na ‘n verbygaande era. Die humor wat uit die karakters se
kommentaar blyk, verlig hierdie netelige saak.
Pretorius maak die steurende stelling dat die onderskeid wat die “blankes aan die Kaap tussen die
begrippe ‘Christen’ en ‘heiden’ getref het (…) gedurende die tweede helfte van die agtiende eeu al
meer sinoniem geword (het) met die onderskeid tussen die begrippe ‘blank’ en ‘gekleurd’”
(1999:282). Gekleurdes is mettertyd “schepsels” genoem - van God geskape, maar nie mense nie (Van
Jaarsveld 1962:233).
Daar is slegs twee lede van die geselskap wat luidkeels met Ben saam stem, Kosie Rijpma en Japie
Stilgemoed. Kosie verklaar onomwonde dat “Witman en Kaffer nie net voor God gelyk is nie, maar
ook op alle ander vlakke” (2002:150) en Japie merk op dat die “Naturel wel ‘n groot agterstand het om
in te haal, maar nog nie die kans gegun is om dit te doen nie” (2002:150). Op ‘n latere stadium gee
Jannie Neethling sy siening weer: “Die Bybel is lank nie meer ons enigste bron van kennis nie – wat
nie beteken dat ons die Bybel minag nie” (2002:151-152).
Swartpeet Petoors reduseer die “Naturellekwessie” na die “Kafferkwessie” (2002:151) en verklaar
onomwonde: “As dit is wat geleerdheid bring, dan bly hy liewer ongeleerd” (2002:151). Op dié hoë
noot koppel die kommando hul geloof in God en hul geloof in hul stryd aanmekaar en verklaar: “Dat
hulle as Christene en waardige stryders dit moet aanhoor” (2002:151), “as Christene sou ons ons
44

vaderlandse plig versuim as ons nie sterk teenkanting maak teen hierdie heidense verdraaiings nie”
(2002:151) en “[b]yderwetse nonsens (…) [v]olksondermynende liegstories” (2002:151). Hieruit blyk
dat etniese mobilisasie na vore getree het deur middel van Afrikanernasionalisme.
Dié groep sit hul rassistiese en diskriminerende tirade voort met aanhalings uit die Bybel waar daar
gepraat word van rein en onrein diere (2002:151) en hulle laat nie na om melding te maak van die
bekende en infame regverdiging vir hul prejudisie nie: “die Bybel praat uitdruklik van die geslag van
Gam – die waterdraers en die houthakkers” (2002:151). Dié paradigma word op ironiese wyse herhaal
in Esegiël se pligte wat, onder andere, “water haal, hout kap” (2002:59) insluit.
Die praatjies word op so ‘n wyse gemanipuleer dat dié groep Ben en Reitz se insigte verdraai tot die
punt waar húlle vir die oorlog geblameer word: “Volksvreemde, verraderlike, uitlandse kak (…) en
almal weet waar die uitlandse gemors ons laat beland het” (2002:152). Ben en Reitz besef dat hulle
“vandag ‘n paar vyande gemaak het” (2002:153) en dat hulle nou sekerlik as “volksverraaiers”
(2002:153) beskou word. Uit hierdie opmerkings blyk dit duidelik dat by die Afrikaner is godsdiens en
nasionalisme heg verweef.
Die generaal se enigste kommentaar op hulle lesings, is dat hy “van plan (is) om kort voor lank van
hulle kundigheid in die veld gebruik te maak” (2002:153). Dié enigmatiese stelling is ‘n moontlike
voorafskaduwing van die lokval waarin Ben en Reitz byna sterf, aangesien dit kristalhelder is dat die
oorgrote meerderheid van die groep nie saamgestem het met dié twee se moderne wetenskaplike
teorieë nie.
Later dieselfde aand lees Willem eers Genesis 1 en 2 tot by vers drie (2002:154): “God wat die
sewende dag geseën en dit geheilig het, omdat Hy daarop gerus het van al sy werk wat God geskape
het”. Willem herlees verse ses- en sewe-en-twintig van Genesis 1 met groter nadruk: God wat gesê het
laat daar mense na sy beeld gemaak word, na sy gelykenis, wat sal heers oor (…) die hele aarde”
(2002:154).
Daarna lees hy uit Job 38 en 39 om te bewys dat die Here alles gemaak het, insluitend die mens. Die
Here antwoord Job uit ‘n storm en vra hom (2002:154): “waar (was) hy (…) toe Hy die aarde gegrond
het (…) [w]ie verwek die doudruppels, uit wie se moederskoot kom die ys te voorskyn, wie baar die
ryp van die hemel”? Hy benadruk sy punt verder deur te verwys na die Sewester en hemelliggame en
45

ten slotte lees hy dat God aan Job vra of hy die wette van die hemel ken. Dit is ‘n duidelike aanval op
Ben en Reitz se wetenskaplike idees wat bots met Willem en die meeste van die ander se kennis van
die Bybel. Hier is ‘n voorbeeld van die onbenydenswaardige posisie waarin die geleerde persoon
hulself op kommando tussen eenvoudiger mense bevind het.
3.11 “Naturellekwessie” debat
Waarskynlik word die algemene houding van die burger op kommando teenoor swartmense die beste
weerspieël deur die toespraak van Jan F.E. Celliers tydens ‘n debat by Tafelkop in Wes-Transvaal op
14 Maart 1901. Pretorius merk tereg op dat dié debat “nie alleen (…) sy (Celliers) simpatieke en
minderheidstandpunt teenoor die swartman weer(gee) nie (hy kon slegs ses stemme daarvoor trek),
maar dit dui op die naakte rassisme van die oorweldigende meerderheid burgers in die debat, en
waarskynlik ook daarbuite” (1999:284). Die debatsonderwerp was “Wordt de Kaffer recht behandeld,
moet hij meer of minder voorrechten genieten”? Celliers moes die saak vir swartmense verdedig
(1978:220-222).
Celliers het in sy oorspronklike dagboek die term “kafferkwessie” gebruik, maar teen die tyd dat dit
in 1978 gepubliseer is, was daar reeds ‘n groeiende afsku van dié rassistiese term (sien Van Vuuren
2003, ongepubliseerde artikel). Dit is gevolglik vervang en versag met die term “naturellekwessie”
wat nie voor die 1970’s bestaan het nie (Van Vuuren 2003). Dié is maar een van die wyses waarop die
geskiedenis gewysig word om beter in te pas in die eietydse samelewing. Winterbach is vanuit die
staanspoor in Niggie besig om ‘n argief te maak van taboe woorde wat uit die Afrikaanse taal geskrap
is (Van Vuuren 2003). Wanneer sy Celliers se debat in Afrikaans aanhaal, gebruik sy eers die term
“naturellekwessie”, maar kort daarna word dit gereduseer tot die “kafferkwessie”.
Dit is betekenisvol dat Celliers sy betoog begin het met die uitspraak dat hy glo dat almal dit eens is
dat die swartman tot die menslike geslag behoort (1978:221), dat die tydgenootlike wetgewing nie aan
swartmense algehele vryheid gun nie (1978:221) en dat die billike behandeling van ‘n mens hierop
neerkom: dat dit hom vergun word om vry sy geluk op sy eie manier te vind, mits die algemene
welvaart van ‘n welgeordende maatskappy nie deur sy lewenswyse vertraag of verstoor word nie.
Celliers het voortgegaan deur daarop te wys dat die wetgewing van die ZAR nie die swartman die
vryheid vergun om sy geluk op sy eie manier te vind nie, veral nie wat burgerlike en politieke regte
46

etref wat hy nie in gelyke mate as die witman geniet nie. Die wetgewing was vir Celliers wel
aanvaarbaar, “omdat de Kaffer op den ladder van beschaving en vooruitgang nog zo ver beneden ons
staat, omdat de toestaan van zulke rechten en zooveel vrijheid wèl zou leiden tot schade voor de
maatschappij”. Maar, poneer hy, dit is helaas nie die hoofmotief van die wetgewing nie. Die
hoofmotief is om “den Kaffer uit onze politieke en maatschappelijke zamenleving geheel weg te
schuiven, uit den weg te drukken” (1978:222). En dit, verklaar Celliers, is “zedelijk verkeerd en
onbillijk” (1978:221). Dit is wel so dat die Afrikaners se behandeling “van den Naturel gunstig” en
selfs beskaafd is, in vergelyking met ander lande se beleid, is dit omdat ons land so groot is en daar
nog soveel ruimte vir almal is en daarom “(hindert) de Kaffer (…) ons betrekkelijk nog zoo weinig”
(1978:221).
Maar tog, vra Celliers, het die wette wat tot dusver gemaak is ’n ander doel as die witmens se welvaart
en beskerming teen leeglopende en rowende swartmense? Kan sy teenstanders hom één wet noem wat
maar in die minste bereken is op die welvaart of ten bate van die swartman self en nie die beginsel van
eie belang van die witmense ten grondslag het nie? Wie sal beweer, vra hy sy teenstanders af, dat
hierdie beheer oor die swartmense met enige ander doel geskied as “om de oudste en oorspronkelijke
bewoners van dit land op zij te drukken (…) opdat de toekomst van dit land bewaard blijve voor ons
en ons nageslacht, opdat wij daar op onze wijze gelukkig leven” (1978:221)? Alhoewel daar
geargumenteer kan word dat die swartmense nie die oorspronklike en oudste bewoners is nie, maar
wel die San, was die swartmense lank voor die witmense bewoners in Afrika.
Nee, voer Celliers aan, die witmense wil die swartmense as faktor soveel moontlik elimineer en dit ter
wille van selfbehoud. En terloops, waar trek mens die lyn tussen selfbehoud en selfsug? “Mijne
heeren”, het hy se betoog afgesluit, “laten wij eerlijk zijn, laten wij onze handelwijze noemen
voorzichtigheid, noem het zelfbehoud, noem het kansberekening om de heft in handen te blijven
(houden) voor ons en ons nageslacht, noem het een uitoefening van het recht van den sterkste, noem
het bezigheid, maar geef het niet den naam van inschikkelijkheid, van menschlievendheid, van
billijkheid” (1978:221).
Volgens Celliers het geen argument van sy teenstander tot die kern deurgedring of sy bewering oor die
witmense se politiek van eiebelang ontken nie. Die opponente het hulself in hul redevoerings meestal
beperk tot die bedreiging wat enkele geleerde swartmense vir die witmense ingehou het. Die
argumente het Celliers gesterk in sy oortuiging dat die witmens blindelings die beginsels van geweld
47

teenoor en uitsluiting van swartmense huldig. Dit is ook van belang dat alhoewel Celliers aangesê was
om ten gunste van swartmense te debateer, hy dit oortuigend doen en dit wys dat nie alle witmense
(soos gereeld gestereotipeer word) rassisties opgetree het in die verlede nie.
Japie Stilgemoed vertel van ‘n debat wat hulle gehad het oor die “Naturellekwessie” (2002:63). Hy is
gevra “om die posisie van die Naturel te verdedig” (2002:63). Japie sit uitvoerig sy argumente sowel
as die teenargumente uiteen, net soos Celliers dit gedoen het. Nodeloos om te sê, sê hy met die sweem
van ‘n glimlaggie, “is daar met ‘n dawerende en onbetwisbare meerderheid téén my standpunt gestem”
(2002:63). Reitz vra: “Waarom vra ons nie vir Esegiël wat hy dink van die Naturellekwessie nie”?
(2002:63) en Ben antwoord onderlangs, “omdat Esegiël nie weet hy is ‘n Naturel nie” (2002:63). Hier
word ‘n interessante punt deur Winterbach gemaak, want indien ‘n persoon uit die staanspoor op ‘n
bepaalde manier behandel word en nie kontak met ander van dieselfde ras het nie – soos Esegiël – dan
beskou daardie persoon hulself nie volgens ander se stereotipiese persepsie van hulle nie. Esegiël is
“hans grootgemaak (…) hy het nooit sy eie mense geken nie” (2002:48). Dié rassistiese opmerking
van Smal degenereer Esegiël van ‘n mens tot ‘n dier.
3.12 Doofheid as faktor in Celliers se lewe
Dit is bekend dat Celliers se doofheid hom minder geskik gemaak het as ‘n soldaat. In werklikheid het
hy nooit aan ‘n veldtog deelgeneem nie. Sy doofheid het hom egter op ‘n persoonlike vlak nog meer
gekniehalter: “Door een lichaamsgebrek en door natuurlijke neiging zoek ik liefst mijn levenspaadjie
in stilte en eenzaamheid” (1978:47). In Niggie word daar verwys na die “hardhorende Japie
Stilgemoed” (2002:56) en die “halfdowe Japie Stilgemoed” (2002:59). Dié gegewens is ‘n duidelike
leidraad dat die karakter Japie op Celliers geskoei is. In Gert Smal se kamp word die mans egter moeg
vir sy stories (sien byvoorbeeld 2002:81, 82), wat moontlik ook die geval met Celliers was in die
meerderheid groepe waarin hy hom bevind het.
Aangesien Celliers nie aan veldtogte kan deelneem nie, benut hy sy tyd vir navorsing deur
“exemplaren van versteeningen” (1978:96) te soek. Dié soeke na fossiele herinner aan Reitz, die
geoloog, in Niggie wat gedurig veldwerk doen. Celliers vererg hom egter vir ‘n ander burger wat hom
aansien as ‘n invalide: “verbeeld je, ik een invalide!” (1978:104), omdat hy nie aan gevegte deelneem
nie. Alhoewel hy herhaaldelik “aanzoek (doet) om gecommandeerd te worden” (1978:104), erken hy
dat hy “op het oogenblik een ongeoorloofde vrijstelling van het gevaar geniet” (1978:104) en dat “een
48

stil dankgebed in mij opkomen bij de gedachte, dat liefhebbende en bezorgde harten voor een wijle, in
hun angst voor mijn veiligheid, gestild worden” (1978:104).
3.13 Skrywerskap
Celliers was voor die oorlog “Staatsbibliothecaris” (1978:382). Sy medekommandolede vind dit eers
op 2 Junie 1902 uit en weens hul onkunde oor die pos verduidelik hy dit op ‘n vereenvoudigde manier
aan hulle, “ik (heb) 12 000 boeken onder mijn zorg (…)” (1978:382). Na hierdie verduideliking volg
die komiese reaksie van die ander: “groote oogen (worden) opgezet en mij gevraagd of ik al die
boeken zelf gemaakt het!” (1978:382). Celliers se humorsin tree duidelik hier na vore, want hy speel
met hul naïewiteit, onkunde, onopgevoedheid en oningeligtheid. Verder word die aansien van Celliers
se voormalige pos verlaag deur die eienaardige benamings daarvoor: “[D]aar de naam van mijn
betrekking zoo een onbegrijpelijk en bovendien niet uit te spreken mondvol is, heeft men die
eenvoudig omgedoopt in boekhouder” (1978:382). Ander dink weer dat hy in ‘n “apotheek werkzaam
ben” (1978:382). Hulle besluit uiteindelik om na hom te verwys as ‘geleerde’: “[M]ij den naam van
‘geleerde’ laten welgevallen, en deze term wordt beschouwd alle mogelijke menschelijke kennis te
omvatten” (1978:382).
Die rol van die intellektueel op kommando word ook in Niggie bespreek, wanneer die twee
wetenskaplikes, Ben en Reitz lesings moet hou oor hul onderskeie velde. Voor die lesings sê generaal
Bergh aan Ben en Reitz, “[g]ereed om die oningeligtes in te lig”? (2002:123). Of hy dit spottend of
ironies bedoel is onduidelik, maar dié lesings het definitief ‘n negatiewe effek op Ben en Reitz se
verhoudings met die ander kommandolede as gevolg van die evolusie debat sowel as die
“naturellekwessie”.
Ben vertel Reitz voor die lesings dat die meeste mense op kommando waarskynlik nie veel
“gevorderde boekekennis” (2002:124) het nie en dat hulle nie veel begrip moet verwag nie, want die
Bybel is die meeste van hulle se “enigste bron van kennis” (2002:124). Hulle is ook albei “teen dié tyd
(…) bekend met die omvang van vooroordeel en bygeloof op kommando” (2002:124). Selfs met dié
wete is hulle eintlik onvoorbereid op die sterkte van die ander se opinies en gelowe.
Celliers vertel verder: “Ik schreef ook nooit een aanteekening in mijn boekje op of er naderen een of
meer die mij vragen wat ik schrijf, en anderen staan mij met open mond en oogen aan te gapen”
49

(1978:279). Dié inskrywing is van belang, want dit dui op die psigologiese verskuiwing in die ander
stryders se opinie van Celliers as iemand indrukwekkend, nie net ‘n perde en donkie oppasser nie.
Belangriker nog is die feit dat talle mense tydens die Anglo-Boereoorlog dagboeke gehad het en dat
hulle moontlik op dié wyse iemand so geleerd soos Celliers se hulp wou betrek by hul eie
egodokumente. Hierdie gedurige onderbrekings en aangaping deur sy stompsinnige makkers frustreer
Celliers egter tot kookpunt: “Wanneer, o, wanneer zal de tijd daar zijn in ons land dat iemand die
schrijven kan niet langer als een wondermensch zal aangestaard worden” (1978:308). Celliers se
geleerdheid kan in verband gebring word met die karakters Ben en Reitz in Niggie, waar hulle
toesprake lewer oor hulle onderskeie loopbane aan hul oningeligte gehoor met onaangename gevolge.
Aangesien leesmateriaal die enigste wyse is waarop Celliers kan ontsnap uit die werklikheid van
oorlog, dood en verveling is dit geensins ‘n verassing dat hy en Isaac (sy swaer) “op een naburige
plaats” op ‘n vendusie “alleen enkele boeken” (1978:169) gekoop het en niks anders nie. Die vendusie
het bestaan uit die besittings van “drie personen die zich aan de Engelschen hebben overgegeven
(‘gehands-opt’ – volgens een nieuw werkwoord bij ons ontstaan)” (1978:169). Hier is ‘n duidelike
voorbeeld van vernuwing in die taal en die vorm van ‘n neologisme. In Winterbach se Niggie (2002)
gebruik sy argaïese taal uit dié periode om die atmosfeer in haar roman te skep van ‘n vervloë tydperk
in ons geskiedenis. ‘n Paar voorbeelde hiervan is: ‘n “skeut” brandewyn (2002:7), ‘n “katel” (2002:8)
en “bulsakke” (2002:8).
3.14 Literêre invloede
Celliers maak ook verwysings na karakters in beroemde tekste soos Faust (1978:338), ‘n karakter wat
gebaseer is op Johannes (of Georg) Faust (c. 1480 - c.1540) wat werklik gelewe het. “As towenaar en
duiwelskunstenaar is hy die sentrale karakter in talle literêre werke, waarvan die meesterwerk van
Goethe die bekendste is” (Oberholster 1978:338). Dié “towenaar en duiwelskunstenaar” kon moontlik
as die inspirasie vir Oompie gedien het. Faust word ook in Niggie gevind: “In ‘n verlate Kakiekamp
het ek op ‘n kopie van Goethe se Faustus afgekom! Ek het my daarin gewerp met ‘n oorgawe
waarvoor ek self geskrik het!” (2002:79).
Celliers verwys later na Robinson Crusoe deur sy lewe met dié bekende skipbreukeling s’n te
vergelyk. Robinson Crusoe is die bekende karakter uit Daniel Defoe se klassieke teks met dieselfde
50

naam: “uit was ineens mijn Robinson Crusoe-leventje langs de rivier” (1978:102). Op ‘n latere
stadium sal Crusoe gekoppel word aan die karakter Oompie.
Celliers haal ook aan uit Francis Bacon se sestiendelige The Works of Francis Bacon, lord chancellor
of England (1825-1834). Dié Francis Bacon se naamgenoot, die Britse kunstenaar is nagespoor met
verrassende gevolge. In die na-oorlogse ekspressionisme in Europa het kunstenaars sterk gereageer op
die gevolge van die nihilistiese Tweede Wêreldoorlog waarin stede verwoes is, miljoene dood of
vermink is, waarná ekonomieë in duie gestort het en ‘n algemene gevoel van verlatenheid en
afsondering geheers het oor nog ‘n kolossale menslike mislukking.
Die Britse kunstenaar, Francis Bacon (1910-1992) se bekende skildery, Painting (1946), beeld ‘n
menslik gevormde monster uit wat onder ‘n sambreel sit en gevange gehou word deur ‘n reling in die
donker hoek van ‘n abbattoir. Agter hom hang die oorblyfsel van ‘n oskarkas en die reling is deur
stukke vleis en rugwerwels deurvleg, terwyl bene die armleunings van die stoel vorm. Die monster is
sonder ‘n kop en die stomp van die nek is ‘n bloedige mond met ‘n ry wit tande: “This is the hostile
vision of an artist bitterly reflecting on the butchery of war and the monstrous nature of the human
animals that bring it about” (Helen Gardner 1996:1096). Dié opmerking oor Bacon se skildery dui op
universele menslike weerstand en afsku teenoor oorloë. Hierdie afsku is kenmerkend van die naweë
van talle oorloë en dit verlig gevolglik die ooreenkomste, naamlik verwoesting en lyding, maar ook
die grootste verskil tussen die Tweede Wêreldoorlog en die Anglo-Boereoorlog, naamlik dat
eersgenoemde ‘n oorlog was waarby byna alle groot moondhede betrokke was en laasgenoemde
eintlik ‘n Dawid- en Goliat-stryd was.
Celliers se liefde vir die letterkunde word duidelik weerspieël in sy opmerking dat hy onverwags op ‘n
paar “schatten” afkom: “In verlaten winkels en huizen (…) delven wij nu en dan onverwachte schatten
op, byvoorbeeld Shakespeare, Schiller, Scribe, Fr. Feuter, Daheim kalenders enz” (1978:211). In
Niggie vind Japie Stilgemoed boeke in “verlate huise en winkels” (2002:55) en dié onderskraag hom
weer verder op sy pad. Nie net gebruik Winterbach dieselfde plekke as Celliers nie (“verlate huise en
winkels”), maar ook beskou Japie die boeke as skatte: “Maar nog belangriker as die vrugte was die
boeke wat ons op weg gevind het. Dit was soos skatte! Vir my was dit kosbaarder as voedsel –
kosbaarder as goud” (2002:56).
51

Op 12 April 1901 vind Celliers Dante Alighieri se Inferno in ‘n verlate Khaki kamp (1978:233). ‘n
Paar canto’s is onderstreep: “Not all the gold that is beneath the moon, or even hath been, of these toilworn
souls might purchase rest for one” (Canto VII: 65-67). Hierdie ontdekking dui duidelik op die
feit dat die Engelse soldate ook vermoeid en gebukkend onder die oorlog gely het en moontlik gevoel
het dat dié oorlog nie die moeite werd was nie. Dante se Inferno kan moontlik verbind word met die
vuurtema in Niggie.
‘n Besonderse eienskap van Celliers se oorlogsdagboek is dat hy oor letterkunde en nie net oor dood,
smart en lyding skryf nie. In verband met Scheffels se Ekkehard (1978:211) lewer hy kommentaar op
die skryfproses: “Ik kan mij voorstellen hoe de schrijver het verhaal eene andere afronding en
afsluiting gegeven zou hebben ware hij minder gebonden door biografische feiten die ook tot hun
recht moesten komen” (1978:214).
3.15 Digkuns geïnspireer deur die oorlog
‘n Kommandodigter, waarskynlik J. de Kock, se gedig met die reël, “daar valt een ster, daar valt een
traan in’t gras” (1978:217) het moontlik Celliers se ballingskapgedig “Dis al” beïnvloed. Eerstens ‘n
uittreksel uit De Kock se gedig (1978:217):
En ’t zweeft daar velden-ver en sfeeren-hoog
Eénstemmend als een euwen-wiegelied –
Daar valt een ster, daar valt een traan in’t gras (my kursivering).
Vergeleke hiermee is dié reël en selfs die atmosfeer en stemming nou verwant aan Celliers se gedig
“Dis al” (2002:39):
Dis die blond,
dis die blou:
dis die veld,
dis die lug;
en ‘n voël draai bowe in eensame vlug –
dis al.
Dis ‘n balling gekom
oor die oseaan,
dis ‘n graf in die gras,
dis ‘n vallende traan –
dis al.
52

Op dieselfde manier as wat Celliers inspirasie bekom uit vroeëre tekste, gebruik hedendaagse
skrywers Celliers se dagboek as interteks vir hul skeppingswerke. Dié inskrywing in Celliers se
dagboek is moontlik ‘n interteks in Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998):
Wij bezochten een van deze schuilplaatsen: een rotsblok, zoo groot als een middelmatig huis en liggende dichtbij
den kruin van den berg, geeft veiligheid aan de familie; dichte, hooge boomen bieden een voldoende en
aangename schuiling tegen zon en wind; menschen en vuur zijn totaal onzichtbaar van de vlakte. Maar ach, ik
kreeg een steek door het hart om vrouwen en kleine kinderen zoo in de wilde rotsen en bosschen te zien nestelen –
en dat in hun eigen land (1978:267).
In Deel II van Coetzee se roman Op soek na generaal Mannetjies Mentz vertel Ounooi Roos van dié
angswekkende gebeurtenis (1998:31):
Ma het ingesien dat indien ons ons lewe wou handhaaf, ons dit sou moes inperk tot die oorhangende kranse teen
die hoogtes van die Roode- en Wittebergen waar vroue en kinders reeds met die Basoeto-oorloë veilige vertoef
gekry het (…) [h]ierdie oorhangende kranse en spelonke, min of meer onbereikbaar en onsigbaar vanuit die
Poorte of Nekke oor die berge, is die Skuiltes.
In Celliers se dagboek kom daar ook intertekstualiteit voor nes die geval in Mannetjies Mentz (1998)
en Niggie (2002). Dit is boeiend om te let op die lineêre lyn van die geskiedkundige gebeure wat in
elkeen voorkom. Daar word reeds in Celliers se dagboek melding gemaak van vroue wat in kranse
skuil, na die afbranding van hul tuistes. Christoffel Coetzee het in sy geskiedkundige roman, wat ‘n
eeu na Celliers s’n geskryf is, transkripsies van ou familie stories van die Naudés uit dié oorlog
gepubliseer.
Coetzee se novelle is maar een van vele tekste oor die Anglo-Boereoorlog wat op dié oorlog se
honderd jaar herdenking gepubliseer is. In sy teks word ‘n hele afdeling gewy aan die verhaal van die
vroue in sy familie se bestaan teen die kranse of “Skuiltes” soos hulle daarna verwys. In dié afdeling
van 112 bladsye word die leser se aandag toegespits op die merkwaardige verhaal van vroue, kinders
en Jan Witsie se mense, die Griekwas, wat dié ervaring met hul gedeel het. In Niggie word daar ook
melding gemaak van die vroue wat in die klowe moes wegkruip, ná die verskroeide aarde-beleid:
“Voor die Kakies die plek so verniel het en die diere vrekgemaak het (…) [v]oor die verdomde Kakies
ons so op loop gejaag het dat ons in die klowe moes gaan skuil” (2002:207).
Nóg voorbeelde hiervan is sy digterlike beskrywing van die veld: “tusschenbeide openden zich
plotseling aan den wegkant groote velden vol witte leliën. Dat sneeuwwit in het heldere frissche groen,
53

en de namiddagzon daarover scherend en daarin woelend! - het was een tooverwereld” (1978:177).
Hy raak ook liries oor ‘n waterval en ‘n klein oase waarop hy onverwags afkom (1978:234-235):
Uit het hart van de rotsen glipt een waterstraal te voorschijn (…) de lange vedervarens in schilderachtige wilde
groepen om de stammen van de boomen die in het water staan. Een penseel vol zonne-goudverf boort zich een
weg door het bladerdak omhoog en een varengroep schittert in een aureool van levend lict, tegen een schaduwachtergrond
(1978:234-235).
Dié poëtiese beskrywing van die natuurskoon kon moontlik as inspirasie vir Winterbach se pragtige
natuurbeeld gedien het: “Die rotshang is ‘n diep gloeiende roosgoud; die hemel daaragter is purper en
goud; die wolkemassas donker binne en gloeiend aan die rande; die oorhangende takke aan die bome
reeds donker afgeëts teen die water” (2002:99-100). Daar word in beide gevalle verwys na rotse,
bome, water, die kleur goud en ‘n donker agtergrond, in Winterbach se geval die donker oppervlakte
van die water.
Daar is vroeër genoem dat Celliers se dagboek van belang is omdat dit insig lewer in sy psige en
ontstaanproses van sy gedigte. Sy dagboek “plaas sy gedigte in ‘n nuwe lig, want hier sien mens die
inspirasie, die ervarings waarop sy gedigte gebaseer” (Van Vuuren 2002:93) is. ‘n Uittreksel uit “Die
vlakte” verskyn in die dagboek: “Maar in die gebruinde, gebaarde gezichten is iets dat elders niet
aangetroffen wordt: de breede, rustige lijnen der groote vlakten zijn daar geteekend, de groote
eeuwigdurende rust in oceanen van zonlicht” (1978:23).
Op 30 April 1900 ontmoet Celliers ‘n digter wie se identiteit nie vasgestel kon word nie, maar wat
moontlik ook vir Celliers geïnspireer het om te dig: “Ik had het genoegen (?) een Afrikaanschen
dichter te ontmoeten” (1978:98). Dié bekende digter kon moontlik Totius gewees het, wat dieselfde
tyd as Celliers in die veld was.
In die inskrywing op 26 Februarie 1902 merk Celliers dat hy soveel moontlik van die “digters” onder
hulle se produkte in die hande moet kry “om als eigenaardigheden van den tijd te bewaren”
(1978:348). ‘n Voorbeeld hiervan is “Oorlogs Liet” van Mr. Barnat waar Celliers die gedig verbatim
weergee, maar ‘n verklaring in hakies byvoeg waar onduidelikheid ontstaan (1978:348):
Met de wapen moet ons staan
Om de rooijes te verslaan.
Hulle mach die kom zoo groot,
Hulle schiet en trap ons dood.
Daar schiet die mouzer nou,
54

En die mexzim schiet zoo gou.
Die ateldries (Artillerie) moet maar staan
Om die rooijes te verslaan.
Die spelling is veral opvallend in die gedigte onder die kommandolede, want soveel het nie die
voorreg van ‘n goeie opvoeding geniet nie. Hierdie gebrek aan opvoeding het gelei tot gedigte van ‘n
mindere gehalte dalk as ander tydgenootlike werk deur geleerde digters, maar dié gebrek het ook gelei
tot kuriositeite wat nie anders in dié gedigte te vinde sou wees nie. Nog ‘n rede is natuurlik dat die
spelling begin afwyk van die oorspronklike Nederlands om plek te maak vir die vorming van ‘n nuwe
taal vir die burgers van dié land. Hier volg nog ‘n voorbeeld van hierdie fenomeen wat in die vorm
van ‘n krygslied is (1978:381):
Ons land is weer in moeilijkheid
Want goud is hier te veel
Dis krijg ons roode vriende weer
Die ons eigendom wil steel.
Hille zeg hille wil die vriendsoos he
En die iekolraeids (equal rights) daarbij;
Maar voor dat ons hulle dit gaat geef
Gaat ons eers hard beklij.
Hoera, hoera, ons burgers is getrou,
Hoera, hoera, ons land zal ons behou.
Ons vaders hebben het duur gekoch
Die vierkleur hier geplant
Maar ons zal het altoos laat waaien.
Nog voorbeelde van sulke liedjies en gedigte van kultuur-historiese waarde, is te sien op bladsye 348,
349, 353-355 en 363 van Celliers se oorlogsdagboek (1978). In Niggie word daar ook liedjies gesing
om die stryders te bemoedig. Hulle sing “volkse liedjies en skunnige liedjies en die Transvaalse en
Vrystaatse volksliedere” (2002:134; sien ook 2002:11).
3.16 Afrikaanse sêgoed en Boererate
Op kultuur-historiese vlak leer die leser van ou Afrikaanse gesegdes, Boererate en kan die ontstaan
van Afrikaans nagevolg word. Een van die ou gesegdes wat met die leser gedeel word is: “Ook
tusschen mensch en dier is het spreekwoord van toepassing, dat misverstand dieper klove graaft dan
verschil van bedoeling” (1978:105). Dit is ook interessant om te leer dat die burgers na die Engelse
wapen, die “maxim” (1978:60) as “katlachter” (1978:60) verwys het en dat iemand wat op ander teer
‘n “klaploper” (1978:220) of in Duits ‘n “schmarotzer” (1978:220) genoem is. Hy gee ook Boererate
weer om alledaagse probleme te behandel soos hoe om motte uit tapyte te hou en ‘n middel teen
skilfers op die hoof (1978:171).
55

Celliers gebruik Afrikaans in die dialoog-gedeeltes van sy dagboek, aangesien dit die taal is wat onder
die stryders gepraat is. Die spelling neig egter steeds na Nederlands, want Afrikaans is teen dié tyd
nog nie gestandaardiseer nie. Dié verskynsel kom reeds in 17 November 1900 se inskrywing voor,
waar Afrikaanse dialoog in die Nederlandse teks aangehaal word: “Het jij nie diekant langs een geel
pert gezien nie, met wit linkerachtervoet en een bles? Het jij nie zoo ‘n zwart bont bees gekrij nie met
een wit kwas en één blinde oog?” (1978:169).
Celliers spreek op ‘n latere stadium sy hoop uit vir ‘n nuwe taal waarop die grondslag vir sy land se
letterkunde gebou kan word: “zal onze toekomst berusten in de handen van Afrikaansche schrijvers en
dichters (echte) die, de kracht en albevoegdheid der Nederlandsche taal kennende, een eigen
Afrikaansch-Hollandsche taal scheppen die niet minder rijkdom en bevoegdheid ten toon spreidt”
(1978:99). In Niggie gebruik Winterbach tegnieke wat die Afrikaanse taal op eksperimentele wyse
vernuwe (vir ‘n volledige bespreking sien hoofstuk 5.3).
3.17 Versugting na vrede
Daar heers onder die kommando’s “[e]en geest van ongedurigheid” (1978:145) en dit is ook te
verwagte want daar is “niets te doen, bijna niets te eten, terwijl vrouw en kinderen ook gebrek lijden in
de huizen door de Engelschen verbrand worden” (1978:145). Dit lyk of die idealisme en
aantrekkingskrag tot veldslae wat vroeg in die oorlog sigbaar was onder die burgers nou nie net
vervaag het nie, maar totaal verdwyn het. Hulle wil nou net huistoe gaan na hulle geliefdes. Celliers
roep na God in ‘n tydperk van absolute wanhoop: “Wachten, wachten! O God, wanneer komt het
einde?” (1978:147). Die kommandolede se moed word verder geknou deur die “onnatuurlijke
scheiding zonder taal of tijding van hen die wij liefhebben” (1978:147).
In Niggie verwoord Japie die ander kommandolede se ervarings: “Daar was dae waarop die skeiding
van huis en haard en geliefdes my dubbel swaar bedruk het” (2002:79). Sy behoefte sluit aan by
Celliers s’n, wat gelukkig bevredig word wanneer hy ‘n brief van sy vrou ontvang (1978:255): “As ek
net kon weet, as ek net die sekerheid kon gehad het dat hulle veilig is, dat ons weer verenig sou wees,
sou ek met groter kalmte in die stryd kon volhard” (2002:79; sien ook 2002:122).
56

Dié realiteit van na-oorlogse omstandighede kontrasteer skerp met die hartstogtelike patriotiese
idealisme waarmee die burgers die stryd begin het: “Wat wij overwinning noemen staat daar dikwijls
als verlies geboekt, en omgekeerd. Maar de strijd uit beginsel, uit eerlijke, ernstvolle overtuiging, kan
daar nimmermeer als verlies geboekt zijn, wat de uitslag daarvan ook zijn. Strijd dan voort, met het
oog op God” (1978:24). Hierdie is beginsels waarop ‘n toekoms gebou kan word, maar terugskouend
beskou glo ek nie enige burger was tevrede met die uitslag van dié oorlog nie – die Boere se
sporadiese oorwinnings met hulle guerilla-oorlogvoering word vér oorskry deur hul magdom aan
verliese, pyn en smart.
3.18 Swartmense se rol in die Anglo-Boereoorlog
In Celliers se dagboek in die inskrywing op 31 Oktober 1901 word melding gemaak van swartmense
in die Britse leër: “vochten een groot aantal Kaffers in hunne gelederen” (1978:258; sien ook
1978:331). ‘n Duitse onderwyser, Koch vertel aan Celliers dat “Khaki’s macht bestond uit omtrent
1 500 Kaffers en 500 blanken” (1978:309). In Niggie lewer Winterbach striemende kommentaar op
dié taktiek en wat dit vir die Boere in die oorlog beteken het: “Dis vandat die Kaffers die wapens teen
ons opgeneem het. Dit was die begin van die einde” (2002:103). Willem se groep kom egter ook vry
swartmense teë wat Xhosa praat (2002:10) en onbewapen is soos dit hoort, meen Willem (2002:11).
Die rol van swartmense tydens die Anglo-Boereoorlog wat by die Boere gebly het, word deur Celliers
in sy dagboek opgeskryf in die inskrywing op 16 November 1899: “Ik heb niet te zorgen voor het
eten, houthalen, koffie kooken (…) wij hebben drie Kaffers die al het ruwe werk doen” (1978:29).
Nog ‘n voorbeeld word gemeld in 21 Mei 1900 se inskrywing: “Er wordt alle dagen vleesch gaar
gemaakt, ja, als de Kaffer die kookt niet uit vrijen is gegaan zonder te waarschuwen, of als het
slachten niet vergeten is, of als de brandstof niet uitgeput is” (1978:108).
Dié aanhalings word basies saamgevoeg en aangehaal in Niggie, waar Esegiël verantwoordelik is vir
“water haal, hout kap, pap maak, perde versorg. En vleis braai, wanneer die manne dit nie self saans
om die vuur doen nie” (2002:59). Die Boere het, anders as die Britte, gevoel dat dit verkeerd sou wees
om die swartmense te bewapen en het hul gevolglik as arbeiders benut.
Dit is egter komies om Celliers se verhouding met die swartman wat met die waens help, van nader te
aanskou: “Zoolang wij stil liggen met de wagens zijn mijn Kaffer en ik goede maats” (1978:109),
maar wanneer “het inspannen en drijven van ossen weer op den voorgrond treden, ben ik al heel gauw
57

het voorwerp van zijn onverholen geringachting, wegens mijn onhandigheid en altijd in den weg
staan” (1978:109). Hieruit blyk duidelik dat Celliers besef hy is in dié opsig nie die swartman se
eweknie nie, aangesien hy as staatsbibliotekaris nie ondervinding met ossewaens opgedoen het nie. Dit
is van belang dat Celliers dié punt insien, anders as vele ander Boere wat nooit sou erken dat daar
enige taak is wat ’n swartmens beter as hulle kan uitvoer nie. In Niggie is die karakter, Esegiël, nog ‘n
voorbeeld van ’n swartman wat wel die ruwe werk doen, maar intellektueel met al sy kennis van die
Bybel en Boeregeskiedenis niemand as sy gelyke het nie.
’n Voorbeeld van ’n swart egodokument wat handel oor die Anglo-Boereoorlog periode is Sol Plaatje
se dagboek, The Boer War Diary of Sol T.R. Plaatje. An African at Mafeking (1973). Dit bied ‘n swart
perspektief op die Beleg van Mafeking (Oktober 1899 - Mei 1900).
Dié dagboek is in 1989 heruitgegee as Mafeking Diary. A Black Man’s View of a White Man’s War.
Uit die titel blyk dat die algemene siening in daardie periode was dat dit wel ‘n oorlog was tussen
Boer en Brit. Dit is eers later dat die rol van ander rasse op die voorgrond geplaas is en die politieskorrekte
term vir die oorlog, naamlik die “Suid-Afrikaanse oorlog” in gebruik getree het.
James Olney poneer: “autobiography has become the focalizing literature for various ‘studies’ (…)
American Studies, Black Studies, Women’s Studies, and African Studies” (1980:13), want
“autobiography renders in a peculiarly direct and faithful way the experience and the vision of a
people, which is the same experience and the same vision lying behind and informing all the literature
of that people” (1980:13). Dit is dan ook een van die redes hoekom “Black Studies” kursusse rondom
outobiografieë gestruktureer word. Olney se kommentaar stem ooreen met John Blassingane wat die
volgende uitgelig het: “black history was preserved in autobiographies rather than in standard histories
and because black writers entered into the house of literature through the door of autobiography”
(aangehaal in Olney 1980:15). Dié bewering is heeltemal korrek, aangesien geskiedkundiges, ter wille
van strewe na ‘n verenigde wit volk, swartmense se rol in die geskiedenis onderbeklemtoon en in
sommige gevalle selfs uitgelaat het.
In Suid-Afrika het die gemarginaliseerde stemme van vroue en onderdruktes ook mettertyd, veral
tydens die apartheidsperiode, in die vorm van outobiografieë verskyn.
58

3.19 Vroue se rol in die Anglo-Boereoorlog
Die Anglo-Boereoorlog het ‘n omwenteling in gender-rolle te weeg gebring. Die mans en seuns was
op kommando, terwyl die bejaardes, vroue, meisies en jonger kinders op die plase agtergebly het om
te boer. Daar was in sommige gevalle swart werkers om die las te verlig, maar grotendeels het die
verantwoordelikheid op die skouers van die vrou gerus. Ná die verskroeide aarde-beleid in werking
getree het, is sommige vroue na konsentrasiekampe weggevoer, en ander het na die veld en klowe
gevlug vir veiligheid. In albei gevalle was dit ‘n stryd om oorlewing en het die rol en beeld van die
vrou in die Afrikaner samelewing drasties verander.
Celliers gee interessante historiese feite weer in sy dagboek, soos dat hulle reeds op 19 November
1899 ’n vrou in hul kamp gehad het: “Wij hebben ééne vrouw in het lager, zij behoort bij de Duitsche
ambulance” (1978:31). In sy sensitiwiteit oor menseverhoudinge wonder Celliers waar ter wêreld ‘n
verpleegster van die Duitse Ambulans wat in die laer by Colesberg is, haar onder so ‘n groot aantal
mans veiliger sou voel en met meer respek behandel sou word (1978:31).
‘n Interessanter feit is die Boerefamilies wat hul plase verlaat en by die kommando’s aansluit. Dit sluit
die vroue en kinders ook in. Celliers aanskou die armoedige gewaad en hartseer uitdrukkings van dié
swerme families en hy wend hom tot God: “O God! Ons hart bloedde bij het aanzien van al deze
ellende, en wij vragen: hoe lang nog Heer, en wat moet er nog volgen?” (1978:201). Die vroue tree in
hierdie omstandighede ook buite die konvensionele rol wat deur die samelewing vir hulle geskep is.
Celliers sien vroue “helpen om de wagens door de spruite te krijgen (…) Er moet zoowat een 300 tal
wagens, karren en spiders van deze vluchtelingen bij ons aangesloten zijn” (1978:202).
Daar word ook in Niggie deur Gert Smal melding gemaak van die vroue wat hul te velde gevind het,
maar tipies van dié weerbarstige karakter glo hy dat die vroue die Boere die oorlog gekos het: “Hulle
moes nie met kasarms vrouens en kinders rondgetrek het nie. So maak jy nie oorlog nie (…) [d]ie
vrouens se gatte” (2002:166).
In Celliers se oorlogsdagboek word daar vertel van die Engelse wat die Boerevroue en kinders
gebombardeer het: “Hoewel hij (Khaki) nu wis dat het huis vol vrouwen en kinderen was, schoot hij
59

het in brand met de kanonnen; en de arme vrouwen en kindertjes moesten den berg in vluchten”
(1978:269).
Celliers se opmerking oor die veranderde rol van die vrou wat die oorlog te weeg gebring het, is van
waarde – hy merk op dat die oorlog hom en andere, die vrou in ‘n ander lig laat sien het as bloot dié
van huishoudster en kinderversorger: “En wij staan vol bewondering voor haar moed, haar toewijding
(…) haar stille lijdzaamheid en onverpoosden arbeid” (1978:151). Hy gaan verder deur te erken: “Wie
had haar in het bezit gedacht van dit alles, en tot eene mate die vele mannen haar wel mochten
benijden?” (1978:151). Vroue se moed en volharding word ook aangeprys op ‘n latere stadium in die
oorlog, nadat honderde bejaardes, kinders en vroue reeds in konsentrasiekampe beland het en
gevolglik gesterf het: “Nergens ontmoet men eene vrouw of zij spoort ons aan tot het uiterste vast te
staan” (1978:380). Hierdie vroue is werklik ‘n inspirasie vir ander, want in vele opsigte was die lewe
in ‘n konsentrasiekamp erger as in die veld. Hulle vryheid is reeds ontneem en die haglike
lewensomstandighede het soveel onnodige dood, lyding en smart tot gevolg gehad. Die kommando’s
het immers buite in die oop veld self bepaal hoe hulle geleef het.
Op afgeleë en beskutte plekke het die vroue dikwels self mielies of koring verbou. Vier dae voor die
Vrede het Celliers in die Zwartruggens in Wes-Transvaal opgemerk hoe treurig dit is om meisies en
vroue in die landerye te sien werk en water lei. Hy merk egter trots op: “dat is de geest die Khaki nu
drie jaar lang het hoofd geboden heeft en die hij tot hede nog niet heeft kunnen knakken” (1978:380).
Veral in die Oos-Transvaal en Oos-Vrystaat het die vroue met hul kinders en bejaardes tydelike
skuiling in die berge, klowe en spelonke gevind. Tydens ‘n besoek aan die Zwartruggens in Wes-
Transvaal in Augustus 1900 het Smuts gewonder wat van al die families van die streek geword het.
Die volgende oggend het hulle tot sy verbasing “soos dassies uit die naburig rantjies” te voorskyn
gekom (Neethling 1938:64). Celliers skryf in sy dagboek oor ‘n aantal vroue en kinders wat in
Julie 1901 in die Magaliesberg geskuil het: “Maar ach, ik kreeg een steek door het hart om vrouwen en
kleine kinderen zoo in de wilde rotsen en bosschen te zien nestelen – en dat in hun eigen land”
(1978:267). Dié gegewens herinner aan Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998)
waar die vroue ook in die berge moes skuil van beide die Engelse as die Boere, aangesien nie alle
Boerekommando’s hulpvaardig was nie en eerder proviand en lewensmiddele geëis het.
60

Nog ‘n pynlike ervaring vir Celliers vind in November 1901 plaas wanneer hy toekyk hoe families
terugkeer na die verkoolde vertrekke van hul vroeëre wonings. Al wat oor is na die verwoestende vuur
is “half verbrande en gelapte meubelen, eenige potjes en pannetjes en kopjes” (1978:310) wat
bymekaar gemaak word deur die vroue, kinders en bejaardes om weer met hulle lewens voort te gaan.
Die treurigste van dié ervaring is die toestand van klein kindertjies: “de kindertjes – barrevoets en in
verflenterde lappen gekleed – blijven hun levendigheid en speelzucht behouden en scheppen
ontzaglijk veel vermaak in de zwarte ruine, in het vele nieuwe speelgoed” (1978:310). Dit is ironies
dat die nuwe speelgoed bestaande uit, die nou onbruikbare, artikels van hul vroeëre huishouding die
kindertjies soveel vermaak bied en dat dié speelgoed die enigste oorblyfsels is van hulle vorige lewe,
hul lewe vóór die tragedie. Die verarmde families was afhanklik van nabygeleë kommando’s of
verbytrekkendes vir hul lewensonderhoud (1978:310).
Ná die Engelse Anna (in Niggie) se huis aan die brand steek, vensters met geweerkolwe stukkend
slaan en die meeste “silwer en ander familie-erfstukke” (2002:182) plunder en wat oor was van die
pluimvee, ná die Kakies hulself gehelp het, doodmaak, is hulle weg. Niggie vertel op haar eg
plattelandse Afrikaanse manier dat die Engelse vort is voor hulle nog skade kon doen, want daar was
“so ‘n bleddie ou senuweeagtige korporaaltjie in bevel en hulle was die een so bang vir die swaar weer
as die ander” (2002:182). Dié opmerking weerspieël Winterbach se humorsin en gee die oorspronklike
gees van dié mense in dié tyd weer in hul eie taalgebruik.
In Niggie is die vroue se voedselvoorraad op die plaas skraps. Die beeste en skape is lankal weg – deur
verskillende kommando’s en deur die Kakies opgeëis. Gelukkig het Anna ‘n paar kosbare goedjies
lank tevore daar begrawe. Hul arbeider, Jeremia “skiet soms iets vir die pot” (2002:182) en hulle het
genadiglik ‘n “bietjie meel, ‘n paar sakke mielies wat hulle lank gelede versteek het, maar nie meer
suiker of tee of koffie nie” (2002:182). “Maar hulle kla nie”, sê Niggie, “want vergeleke met die arme
vroue in die kampe, het hulle dit nog goed” (2002:182).
Talle vrouelaers van kleiner en groter formaat het in die guerrillafase in die veld rondgeswerf nadat die
Britse kolonnes hul opstalle verwoes het. Hoewel die kommando’s deur middel van voedselkommissies
oor die algemeen vir die vrouelaers voorsien het, het die individuele burger of groep steeds van die
vroue voedsel ontvang wanneer dit vir hulle moontlik was (Pretorius 1999:59-60). Seker die bekendste
van hierdie vroue was Nonnie de la Rey, eggenote van die Generaal. Van haar onthou C.G.C Rocher:
61

“zy gaf ook zoverre het in haar vermogen was zulks te doen, vergetende dat zy zelf alles eens zal nodig
hebben. Zy zeide steeds de Heere zal wel zorgen” (182) 5 . Sy het haar ondervindinge te boek gestel as,
Mijne omzwervingen en beproevingen gedurende den oorlog. Herinneringen van mevrouw de la Rey
(1903).
Nóg ‘n bekende geval waar ‘n vrou geruime tyd op kommando was en haar met die wapen verdedig
het, was dié van Sarah Raal uit die Suidoos-Vrystaat. Haar herinneringe is in 1938 gepubliseer as, Met
die Boere in die veld en het reeds die volgende jaar ‘n derde druk beleef. Vroeg in 1901 het sy uit die
konsentrasiekamp op Springfontein weggeloop onder voorwendsel dat sy gaan hout haal. Daarop het
sy by haar vier broers op kommando aangesluit in ‘n korporaalskap van sowat twintig man. Dit was
deel van kommandant C. Nieuwoudt se kommando en het in die Suidoos- en Suidwes-Vrystaat
geopereer. Sy het deurgaans ‘n rok gedra en het haar orige klere in trommels in die rante en klowe
versteek.
Sy het persoonlik verkenningswerk verrig, het ‘n paar keer tydens skermutselings met die vyand onder
skoot gekom en het pal haar rewolwer by haar gedra. Die oorlogsomstandighede het haar soms
wraakgierig gemaak en dan het sy gevoel dat sy nie bang sou wees om die vyand dood te skiet nie.
Tog erken sy dat sy in gevaar gewoonlik so goed as wat sy kon lyf weggesteek het. Sy meld nêrens dat
sy op ‘n Brit gevuur het nie, maar sy het wel op ‘n afdeling gewapende swartmans geskiet wat ‘n
Boereverkenner vermoor het en wat klaarblyklik saam met ‘n Britse kolonne geopereer het. Sy het op
kommando gebly “aangesien die gedagte aan die vryheid van die Afrikanervolk en die diepe
meegevoel met haar mense wat in die kampe moes ly, en die bloed van haar volk wat sy so moes sien
vloei vir vryheid en reg, haar geïnspireer het om vol te hou” (1999:350). Kort na die dag van
verootmoediging van 8 Augustus 1901 het sy saam met van haar broers in die hande van die Britte
geval. Na ‘n verblyf in Bloemfontein was sy verplig om die res van die oorlog in die
konsentrasiekamp op Kroonstad deur te bring.
Die lyding van die vroue in die konsentrasiekampe, asook die lyding van die families in die veld en by
afgebrande wonings het die burgers aangespoor om te veg vir hul mense se vryheid. Reeds teen
5
Uit die Herinneringe van C.G.C. Rocher, ongepubliseerd:182. In dr. Gustav Preller se versameling, A787:62 in die
Transvaalse Argiefbewaarplek in Pretoria.
62

17 September 1900 het Celliers wat hom aan die Krokodilrivier noordwes van Pretoria by
kommandant Badenhorst bevind het, in sy dagboek aangeteken dat die beproewinge en mishandeling
van die vroue meegebring het dat die verbittering teenoor die Britte toeneem (1978:134).
Daar word ook melding gemaak van die wrede realiteit van verkragtings op Boerevroue deur
swartmense en Engelse: “Een arme meisiekind is deur vier Kaffers vasgehou terwyl nege Kakies hulle
skandelike bedryf volbring het” (2002:131). Daar is ook die ander kant van die saak waar swartvroue
ook seksueel misbruik is. ‘n Voorbeeld hiervan is die vroue wat Gert Smal aan die geile Oompie
verskaf sodat hy kan profeteer (2002:46).
Hoewel die Anglo-Boereoorlog ‘n verskuiwing in gender-rolle te weeg gebring het, het vroue ook
steeds hul tradisionele rolle vervul. Dié rolle word in Niggie uitgebeeld.
Niggie sit smiddae op die stoep by Reitz en Ben en gesels, terwyl sy oor haar “handwerkie”
(2002:199) buig. Sy vertel hulle van haar tragiese omstandighede, verteenwoordigend van talle mense
tydens die Anglo-Boereoorlog: “God help my, want ek het eintlik alles verloor wat vir my kosbaar en
dierbaar was. My ouers lê in die Boland begrawe. Broers en susters het ek nie meer nie. Die
familieplaas is onder ons uitverkoop. Ek is aangewys op andermansbrood” (2002:199). Sy het ook die
vroulike beroep van verpleegkunde beoefen deur as verpleegster in die Bethulie-kamp te werk. Daar
het sy gesien hoe vroue ly en het by baie sterfbedde gesit in die kamp (2002:199). Sy spreek biddend
uit oor dié lyding: “Die vroue in die kampe, God help hulle” (2002:183).
Dit is nie net in die Bethulie-kamp wat Niggie genesing bring nie, maar ook in die geval van Ben en
Reitz. Reitz besef “daagliks met verwondering hoe ver hulle buite die helende sfeer van vroue beweeg
het” (2002:186). Niggie is ‘n “mooi vrou” (2002:216) merk die mans op, wat die afwesigheid van
vroue op kommando en die leemte wat daarmee gepaard gaan, beklemtoon. Reitz verwys ook na die
sensitiewe sy van die vroue, wat by die meeste mans ontbreek. Hy noem dat Tante die “grootste
aanvoeling (…) vir sy situasie (het) – al weet sy min van sy omstandighede. Soms ontmoet hy terloops
haar blik aan tafel – en altyd is dit simpatiek, asof sy hom wil gerusstel” (2002:216).
Reitz is aanvanklik oorweldig deur die “opset van die maaltye – die wit tafeldoeke en die eetgerei, die
skottels waaruit die kos opgeskep word. Hoewel karig het die maaltye iets wellewends en beskaafs,
wat dit op kommando lank nie meer gehad het nie” (2002:196). Hy is ook oorweldig deur die
63

teenwoordigheid van die vroue. Hy kyk met “verwondering na die lig op hulle hare en velle. Na hulle
gebare. So lank reeds wat hy van vrouegeselskap verwyder is” (2002:196). Hieruit blyk dit duidelik
hoe die vroue nie net uit hul vaardigheid as huishoudsters en genesers hoog geag word nie, maar vir
hul skoonheid en verfyndheid – iets wat geheel en al ontbreek het op kommando.
Anna wil op ‘n uitstappie gaan na ‘n naburige plaas, maar Niggie voel haar nie genoeë om haar te
vergesel nie. Sy wend haar tot Reitz om met Anna saam te gaan en die perdekar te bestuur, want
“daarvoor het ons mos nou weer ‘n man in die omgewing” (2002:190). Dié is ‘n goeie voorbeeld van
hoe vroue hul tydens die Anglo-Boereoorlog moes aanpas, maar weer gerieflikheidshalwe die mans
toegelaat het om hul voormalige rolle te vervul.
Niggie vertel aan Reitz: “Die ouer kind het vandag begin (…) [s]y het pas vanoggend vir die eerste
keer met haar maandelikse begin” (2002:210). Sy brei uit oor die band tussen moeder en dogter:
“Arme skat, haar eie moeder nie vandag daar om haar in te lig nie. En wat lê vir haar voor? (…) [d]ie
pyn en plesier van haar lewe as volwasse vrou” (2002:210). Dié opmerkings dui op die bittersoet
ondervindinge van vrouwees. Die kind se privaatheid word verder geskend deur die wasgoed op die
lyn. Dit val Reitz op dat die maandverbande soos vlae op die draad (wapper) (2002:210). Hulle word
vergelyk met “huwelikslakens” (2002:210), wat die sprong tussen kind en vrou verder beklemtoon.
Hy wonder uit ‘n manlike perspektief oor dié natuurlike verskynsel: “hoe dit vir die kind is wat oornag
vrou geword het” (2002:210)?
Die innerlike liggaamlike verandering by Lena eis ‘n tol. Daardie aand is sy “bleek en afgetrokke”
(2002:210) aan tafel, Reitz is ongemaklik, Tante is “nog sorgsamer as gewoonlik; Niggie het ‘n
vreemde blos op haar wang en Anna eet met neergeslane oë en stroewe mondhoeke. Net die klein
kind, net in haar oog is nog die onskuld aangaande die weë van vrouwees” (2002:210-211). Dit is
interessant dat Reitz, tipies man ongemaklik in dié vroue situasie voel en dat Niggie, anders as Anna
en Tante, die nuwe verwikkeling opwindend vind. Dit kan te make hê met haar dikvelligheid
aangaande private sake of moontlik dui dit op Niggie se eie seksuele drange.
Reitz kyk met verwondering na die meisies – na “hulle velle en hare in die lig van die kerse”
(2002:216). Hy kyk veral na die kleintjie se “fyn blou are sigbaar in die nek, op die ken (2002:216) en
die “sagte buitelyne van die ongevormde kinderneus, die oog- en mondhoeke” (2002:216). Hy vind dit
egter moeilik om na die ouer kind te kyk noudat “sy ‘n vrou geword het, so pynlik ontroerend vind hy
64

haar ontluikende vroulikheid” (2002:216) en hy voel skuldig, omdat hy besef dat hy “nou na haar as ‘n
vrou begin kyk” (2002:216). Dit is egter ironies dat hy nou skielik oplet dat haar liggaam ‘n “vrouliker
vorm” kry (2002:216) en dié skielike bewustheid opper die vraag of hy die verskil in haar sou
agtergekom het, indien Niggie nie vir hom vertel het van haar maandstonde nie. Ek dink nie hy sou op
sy eie die verskil agtergekom het nie. Hy verbeel homself dié dinge, want hy het verkeerdelik toegang
verkry tot ‘n baie persoonlike vroulike ervaring wat hy nie ten volle begryp nie.
Reitz word deurentyd “besoek” deur vroue. Sy spyt oor sy hardkoppigheid om sy vrou in die doderyk
te kontak lei tot sy drome van ander vroue, maar vir haar het hy deur sy obsessiewe aksies verloor:
“Dit is nooit sy wat aan hom in ‘n droom verskyn nie. Nie soos die ander vroue nie. Bettie Loots, of
Niggie, of Anna selfs. Dit is nooit sy nie” (2002:214).
Op die ou end trou Ben en Niggie en in ‘n brief van Ben leer Reitz dat Niggie swanger is (2002:250).
Die leemte in Reitz se lewe weens die afwesigheid van ‘n vrou is tasbaar: “Nie een vrou nie, maar
twee het hy verloor. Sy vrou is dood en het teruggegly in die newelryk waaruit hy haar te voorskyn
geroep het. Maar met Anna is dit anders. Anna leef (…) [d]it is hulle net nie beskore om mekaar te
mag liefhê nie” (2002:250). Hy weet dat hy nooit weer “hoop sal ervaar soos hy dit ervaar het die kort
tydjie met Anna in sy arms nie” (2002:250).
Hieruit blyk dat die rol van die vrou nie bloot tot dié van versorger, huishoudster en moeder beperk is
nie, maar dat hul ‘n fundamentele rol speel in die vervulling van die mans se lewens. Indien hulle nie
hul deel in die oorlog gedoen het nie, na die boerderye omgesien het, hul medemens in die
konsentrasiekampe versorg het of net deur hul gebede en boodskappe die kommando’s onderskraag
het nie, sou die oorlog waarskynlik nie byna drie jaar geduur het nie.
In Niggie is die titelkarakter ‘n vrou. Sy kry wel eers haar spreekbeurt in die laaste paar hoofstukke,
maar haar teenwoordig en dié van ander vroue skyn altyd by wyse van suggestie in die fynste
besonderhede wél teenwoordig te wees. Die feit dat sy die titelkarakter is, skep by die leser die
verwagting dat sy ook die hoofrol sal speel. Dié sielkundige spel van verwagting lei daartoe dat die
leser haar verskyning met die omblaai van elke bladsy verwag, maar telkens teleurgesteld word. Deur
dié spel van verwagting slaag Winterbach daarin om haar vroulike titelkarakter wél tot hoofkarakter
status te hef, aangesien sy voortdurend in die leser se onderbewussyn huiwer tot met haar uiteindelike
verskyning in die roman.
65

Dié aspek van die vroue skrywer en karakter is intrigerend. Ter sake hier is Ena Jansen se pleidooi dat
“vroulike” tekste oor die Anglo-Boereoorlog benader moet word “als een aparte stroming in de
Afrikaanse literatuur” (Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 6(2), 1999:162-186). Niggie kan seker as
beantwoording op hierdie pleidooi gelees word.
66

4. Ander intertekste van Niggie (2002)
4.1 Ouer intertekste
Verdere tersaaklike intertekste vir Niggie is enkele Anglo-Boereoorlog dagboeke geskryf tydens die
oorlog (sien Van Vuuren 2003, ongepubliseerde artikel): A.D.L (skuilnaam van ds. A.D. Lückhoff) se
Woman’s Endurance (1904), Deneys Reitz se Kommando. ‘n Boere-dagboek uit die Engelse oorlog
(1912) [Commando. A Boer Journal of the Boer War,1929] en die digter Totius se kort dagboek wat
oor net meer as twee maande strek, Totius vier-en-sestig dae te velde. ‘n Oorlogsdagboek (1977).
4.1.1 Totius se Vier-en-sestig dae te velde. ‘n Oorlogsdagboek (1977)
Totius se oorlogsdagboek, Totius vier-en-sestig dae te velde, ‘n Oorlogsdagboek is in 1977 in beperkte
oplaag (slegs 300 eksemplare) in faksimilee-vorm uitgegee. Dié dun boekie dek slegs twee van die
sewe maande wat hy as Kaapse rebel in die veld deurgebring het, vanaf 12 Oktober tot
14 Desember 1899. Sy dagboek eindig ná die slag van Magersfontein: “Een lykrede gehouden by een
gat van 25 lyken, vragende dat de vrede komen zal als een donderslag uit den hemel, onder zijn
geween” (1977:51). Nie lank hierna nie het sy swak gestel ingegee en moes hy eers weg na
Burgersdorp om te herstel.
Totius het op aanvraag van sy verloofde Marie Postma ‘n dagboek begin. Celliers het ook ‘n dagboek
gehou van sy tyd in die oorlog waarin hy sy vrou soms direk aanspreek. In hierdie opsig hou Totius en
Celliers se dagboeke as oorlewingsmeganisme verband met Niggie en die karakter van die boer wat
verlang na sy oorlede vrou. In al drie gevalle is die fokus op ‘n geliefde as ‘n oorlewingsmeganisme.
Celliers dink dikwels aan sy vrou (en kinders), soos Totius aan sy verloofde en die boer aan sy oorlede
vrou. In elke geval is elkeen van die mans wat in die fokus staan gekoppel aan ‘n vrou.
In die voorwoord beklemtoon V.E. D’Assonville die waarde van dié publikasie as van tweërlei aard:
om “ons volks- en kultuurgeskiedenis” (1977:9) te verryk deur die historiese waarde daarvan, maar
ook vir die “beeld van die skryftaal wat Totius in daardie tyd gebruik het” (1977:9). Hy beklemtoon
egter dat Totius se dagboek nie geskryf is vir publikasie nie.
67

Aan die begin van die oorlog, soos met die meeste stryders is Totius aanvanklik entoesiasties om vir
sy land te veg, patriotisme brand in sy hart en hy is slaggereed met “200 Mauserpatronen” (1977:23).
Ironies en eienaardig genoeg bevind Totius hom op ‘n latere stadium in dieselfde penarie as Celliers:
“Ik zoek al al den tyd naar een paard om te gaan vechten, maar nog niet gevonden” (1977:32). Hy kla
mettertyd, net soos talle ander kommandolede, oor verveling en verklaar: “Oorlog is vreeselyk!”
(1977:31).
Een van die bitter min oorlogspligte wat Totius uitvoer, is om soms snags wag te staan: “’s Nachts
stond ik op wacht van 9-11 in mistig weer” (1977:27). Dié plig self aanvaar hy, maar die eensaamheid
wat daarmee gepaard gaan, blyk hom te pla: “Allen moeten op hun beurt alleen staan” (Totius se
kursivering, 1977:7). Uit hierdie inskrywing eggo Celliers se kommandogedig “Eensaamheid”: “My
vuurtjie en ek is op wag - / my vuurtjie en ek alleen” (2002:37). Dit het Ben en Reitz van die roman,
Niggie opgeval dat daar nooit by Gert Smal se kommando waggestaan word nie (2002:56). Dit is in
teenstelling met Celliers en Totius se omstandighede en verwys na die moontlike korruptheid van dié
kommando, maar ook na die feit dat hul werklik ‘n kamp vir gevegsongeskiktes is.
Sy hoof tydverdryf, soos ook in die ander digter, Celliers se teks te sien, is lees. Totius erken dit op ‘n
byna daaglikse basis: “[v]andaag net liggen lezen” (1977:26), “[v]andaag ook maar stil gelegd”
(1977:26) en “[w]y hebben niet anders gedaan als lezen” (1977:35). Ander tydverdrywe sluit in
teikenskiet (1977:29), swem (1977:47), herhaaldelik sokkies was (1977:43) en “’s avonds lagen wy op
het gras te zingen” (1977:29). Na byna ‘n maand in die veld verklaar hy onomwonde: “Het leven hier
verveelt my byster” (1977:32). In Celliers se oorlogsdagboek word ook benewens lees, debatte en
boeresport, verwys na skyfskiet as tydverdryf (1978:41).
Een van die klein, tog noemenswaardige ooreenkomste tussen Totius en Celliers se dagboek is die
melding van ‘n soort vetkoek wat die Boere in die veld gemaak het, ‘n “stormjager” (1977:28).
Celliers meld dat aangesien die kommando’s nie toegang gehad het tot alle bestanddele nie, het hulle
hul eie resepte ontwikkel. Een van die gunsteling resepte was dié van “stormjagers”. Dit word gemaak
uit “een mengsel van meel en water met wat bakpoeder. In een pot, op het vuur, die eenige kopjes
gesmolten vet bevat, wordt het deeg bij lepelsvol ingebracht; elk lepelvol rijst uit tot een bruin broodje
dat zeer goed smaakt” (1978:91).
68

Die rede hoekom ek dié skynbaar onbenullige feit uitlig is weens die kultuur-historiese belang daaraan
verbonde. Dit mag onbenullig voorkom, maar dit is ‘n deel van Boerekultuur wat vergete is, soos die
geval met die meeste Boererate. Die feit dat ‘n bekende volksdigter ‘n eeu gelede hom besig gehou het
“met vet uitbraden en stormjagers maken” (1977:35) en dié alledaagse taak vir die nageslagte in sy
dagboek bewaar het, is tog op geskiedkundige en literêre vlak van belang. In Niggie is daar ‘n
verwysing na roosterkoek (2002:111), ook ‘n tradisionele soort broodjie op die vuur gemaak.
Winterbach is in Niggie besig om die geskiedenis in en van taal vas te lê, nie net Boererate en ander
kuriositeite nie, maar ook taboe-woorde wat rassisties van aard is, soos dié wat “kaffer” as stam het
(2002:29-30) (vir ‘n volledige bespreking sien hoofstuk 5.3 van hierdie studie).
Op 13 November gaan Totius by die krygskommissaris aandete geniet en hy verklaar daarna
dankbaar: “Wat eene heerlikheid was het weer na lange maanden aan een tafel te zitten” (1977:37).
Totius oordryf ‘n tikkie hier, want tot op dié datum is hy slegs één maand in die veld. Jan F.E. Celliers
is nog ‘n kommandolid wat beïndruk word deur verfyndheid. In sy geval is dit ‘n vaas pragtige rose op
die eetkamertafel in die huis waar hy oornag het (1978:299). In Niggie is Reitz, soos Totius en
Celliers, verwonderd oor die prag van ‘n huislike maal met glasborde en behoorlike eetgerei. Die
eerste aand by Niggie is hulle aanvanklik oorweldig “deur die opset van die maaltye – die wit
tafeldoeke en die eetgerei, die skottels waaruit die kos opgeskep word” (2002:196). Al is die voedsel
“karig het die maaltye iets wellewends en beskaafs, wat dit op kommando lank nie meer gehad het
nie” (2002:196).
Nieteenstaande hulle uiteenlopende persoonlike ondervindings, word Totius en Celliers (saam met
Marais en Visser) allerweë beskou as die eerste volwaardige Afrikaanse digters, vir die oeuvres wat
hul na die oorlog geskryf het (Van Vuuren 2002:90).
4.1.2 A.D.L. se Woman’s Endurance (1904)
Woman’s Endurance (1904) is gepubliseer onder die skuilnaam A.D.L. Dit is die voorletters van die
jeugdige dominee A.D. Lückhoff wat vir twee maande vanaf 21 Augustus 1901 tot 24 Oktober van
dieselfde jaar as kapelaan by die Bethulie-konsentrasiekamp opgetree het (sien Van Vuuren 2003).
Hierdie dagboek, anders as die skrywersdagboeke van Celliers en Totius, bied historiese en psigiese
insae in die traumatiese ervaring van lewe in ‘n konsentrasiekamp. Dit is die skriftelike getuienis van
69

die verskriklike gebeure wat daar plaasgevind het, gebeure wat anders saam met die gestorwenes
vergete sou gewees het.
Die studie van konsentrasiekampdagboeke is ‘n deeglik bestudeerde terrein. Renate Laqueur Weiss se
studie oor konsentrasiekampdagboeke uit die Tweede Wêreldoorlog, word deur Esther Captain in ‘n
resente artikel “‘Writing with an Eye on History’. Wartime Diaries of Internees as Testimonies of
Captivity Literature” (1998) aangehaal (sien Van Vuuren 2002:88). Volgens Laqueur Weiss is daar ‘n
reeks beweegredes vir ‘n kampgevangene om ‘n dagboek te hou (Weiss in Captain 1998:10, aangehaal
in Van Vuuren 2002:88):
• the need to describe the exceptional and extreme experiences;
• to escape the imprisonment (…) (through) an activity (…) that allows the possibility to forget the present situation;
• to be a spokes(wo)man for the common misery;
• as a sign of resistance, seeing that the prisoner/internee was deliberately taking risks with diary-keeping;
• as an obligation to the dead.
Ds. Lückhoff dra sy dagboek op aan die merkwaardige vroue in die Bethulie-konsentrasiekamp: “this
work is a tribute to Woman’s Endurance, and that it presents in the story of that endurance, and the
fortitude of the Dutch women and children, one of the nobler aspects of the late war” (1904:2).
In die voorwoord beklemtoon D. De Villiers, sekretaris van die Boere-verligtingskomitee, dié
waarderende sentiment dat “our South African women were the heroines of the late deplorable war”.
Sy beklemtoon die heldhaftigheid en uithouvermoë van die vroue tydens die Anglo-Boereoorlog:
May this pathetic relation bring us nearer to one another in sympathy and love; and serve to awaken in every
woman’s breast the desire to emulate and perpetuate the pure faith and noble devotion which these Sisters of ours
have handed down to us and to all posterity as their priceless legacy.
In Niggie is die karakter Kosie Rijpma gebaseer op ds. Lückhoff. Hy was ‘n “paar maande leraar in
die konsentrasiekamp by Roodespruit” (2002:83). Al wysiging is dat ds. Lückhoff by die Bethuliekonsentrasiekamp
was. Japie Stilgemoed brei uit oor Kosie se verlede en noem dat hy eintlik “nege
maande lank” (2002:85) predikant in die konsentrasiekamp by Roodespruit was, “voordat hy hier
uitgekom het” (2002:85). Gert Smal verduidelik: “Omdat hy van sy kop af gegaan het” (2002:85). In
Lückhoff se geval was hy slegs twee maande by die Bethulie-konsentrasiekamp en het dié kamp
verlaat na ‘n senu-ineenstorting weens die oormaat aan begrafnisdienste wat hy moes hou.
70

Nog kommentaar oor Kosie, oftewel, ds. Lückhoff en leidrade wat die interteks aktiveer, is “hy durf
homself ‘n predikant noem” (2002:150), “hy is lankal die kluts kwyt” (2002:150) en hy vertel “oor die
kinders wat die ewebeeld van muise was – dieselfde groot oë en dun ledemate” (2002:106), wat dui op
die ondervoede sieklike kinders in die konsentrasiekampe.
Niggie vertel dat sy ‘n tyd lank “verpleegster in die Bethulie-kamp” was. Die feit dat sy in die
Bethulie-kamp was, is ‘n verwysing na Woman’s Endurance (saamgebal met ‘n moontlike verwysing
na Johanna Brandt-van Warmelo se Het concentratie-kamp van Iréne, 1905, waar sy verpleegster was
tot sy ook siek geword het aan ooreising en trauma) waarin ds. Lückhoff van sy ervaringe in dié kamp
vertel. Daar het sy gesien hoe vroue ly, dat daar geen genade vir enigiemand was nie, en hoe sy haar
verwonder aan die vroue wat wou hê hulle “mans moet volhard in die stryd” (2002:199). Sy draai
geen doekies om wanneer sy haar uitspreek oor dié fenomeen nie: “God help hulle – hulle bring
hierdie saak ook oor hulle eie hoofde” (2002:199).
In Lückhoff se Engelse dagboek word vertel van ‘n jong vrou, Betty Lotz (sien 1904:20, 26, 29-31),
wat in die kamp sterf. In Niggie verskyn sy as Bettie Loots, oor wie gereeld gedroom word (sien
byvoorbeeld 2002:104, 158, 159, 163, 176, 183, 192, 213, 214, 234). Sy was ‘n meisie wat Kosie
Rijpma op skool geken het en hy vra by geleentheid vir Ben en Reitz of hulle “belangstelling het om
Bettie Loots se versies te lees” (2002:104). In Lückhoff se dagboek vertel hy dat Betty Lotz, op hul
laaste ontmoeting, aan hom ‘n versoek stel: “Wanneer gaat, minheer dan mij stukkie lees uit die
Bijbel” (1904:32)?
Ongelukkig is sy kort hierna oorlede, op 14 September 1901 en begrawe in ‘n kombers: “I hear Betty
Lotz was buried yesterday in blanket; glad I was unaware it was she” (1904:32). Bettie Loots is ook in
‘n kombers begrawe (2002:84), maar in teenstelling met Lückhoff was Kosie bewus dat hy haar ter
aarde stel (2002:84). Tot haar dood het hy “daagliks ‘n lewendige gesprek (met haar) gevoer”
(2002:85), al was sy “teen die einde so swak en uitgeteer dat sy met moeite nog kon praat” (2002:85).
Hier lewer Winterbach kommentaar op die gruwelike werklikheid van die lewensomstandighede in die
konsentrasiekampe. Lückhoff het dié begrafnis van Betty en sewe ander waargeneem, maar was
onbewus dat sy een van die oorledenes was. Die versies waarna Kosie Rijpma verwys kan moontlik
gekoppel word aan die Bybelversies wat die werklike Betty so graag voor haar dood wou aanhoor.
71

Kosie vertel die ander oor die onnodige dood van Bettie Loots: Sy was “agtien jaar oud (…) sy het aan
die begin van haar lewe gestaan. Soos ‘n onbenullige kersie is haar jong lewe onder die haglikste
omstandighede gesnuit. Soos dié van tientalle ander” (2002:120-121). Kosie is geweldig deur haar
dood beïnvloed en kan steeds nie van haar vergeet nie: “Hoe kan ek ooit die hoop én gelatenheid op
haar gesig vergeet” (2002:121). Die dag van haar dood het hy geweet dat hy nie meer op God kan
vertrou nie (2002:121). Gert Smal bekyk Kosie takserend, asof hy wil sê: “Dis seker die dag wat jy
van jou kop af gegaan het” (2002:121).
Winterbach lewer kommentaar op ds. Lückhoff se geestelike toestand en wat hom moontlik tot op ‘n
senu-ineenstorting gedryf het deur Ben as spreekbuis te benut. Ben dink dat “van al die sterftes wat
Kosie Rijpma daagliks in die kamp moes meemaak, was Bettie Loots se dood vir hom die keerpunt
(…) [h]et hy haar liefgehad en gedink dat dit onvanpas is” (2002:195)? Sy doen dieselfde met Jan F.E.
Celliers en dalk weerspieël Ben se gedagtes haar eie: “Japie se relaas het hom altyd dwars in die krop
gesteek (…) (sy) eindelose versugting na die hereniging met sy geliefdes” (2002:195).
Nog ‘n ooreenkoms tussen dié tekste is die twyfel oor die bestaan van God weens die eindelose
sterftes van die vroue en kinders. By een van die ontelbare begrafnisse dra ds. Lückhoff ter
vertroosting ‘n anonieme gedig voor oor genadeloosheid van die dood: “There is a Reaper whose
name is Death, / Who with his sickle keen, / Cuts the bearded grain at a breath, / And the flowers that
grow between” (1904:59).
Dié eksistensiële krisis word in Niggie weerspieël in die gesprek tussen Gert Smal en Kosie Rijpma,
waar Gert getuig van God se foutlose plan en Kosie sy bitterheid daaroor uitspreek: “Ek wil my nog
laat vertel dat God die welwillende vader is wat ons dink Hy is, vir wie die lot van elke sterfling iets is
waaroor Hy hom buig” (2002:160). Die oorlog het van Kosie Rijpma ‘n bitter mens gemaak en hy
verklaar onomwonde: “Ek het dinge gesien waarvoor ek God en my medemens nie kan vergewe nie”
(2002:160).
Lückhoff vertel in telegramstyl in sy dagboek van ‘n onvergeetlike begrafnis: “Funerals – nine, I
believe; great crowd; calamity; one grave short, and coffin had to be returned; women faint;
consternation” (1904:28). In Niggie word dié verskriklike gebeurtenis byna verbatim oorvertel deur
Kosie Rijpma. Hy vertel dat “daar op die dag waarop nege begrafnisse was, een graf te min was, en
dat die kis teruggeneem moes word (…) [d]aar het konsternasie geheers, vroue het flou geval”
72

(2002:102). Die moontlike rede vir Winterbach se direkte vertaling van hierdie gebeurtenis is om die
atmosfeer van hulpeloosheid, dood en chaos wat meer as ‘n eeu gelede in dié konsentrasiekamp
geheers het, oortuigend te weerspieël deur die konstruksie van taal.
Nóg ‘n ooreenkoms tussen dié tekste is die kapelaan se woede teenoor die mense wat soos agies om ‘n
tent vergader wanneer iemand sterf. Kosie het hulle “verjaag om die sterwende ‘n paar laaste
oomblikke van vrede te gun” (2002:95) en hulle skerp aangespreek: “Vanwaar hierdie aaklige
aangetrokkenheid tot die sterfbed” (2002:95)? Hierdie insident is presies so terug te vinde in Woman’s
Endurance: “Saw crowd (hateful) round 34 (number of tent) (…) strong words to crowd. This horrible
attractiveness of a deathbed! Where does it originate?” (1904:29).
Die Afrikaanssprekende Lückhoff skaar hom by die burgers en erken hul stryd en smart: “Wonder if
there can be suffering greater than what some folk endure here?” (1904:21). Tog is dit sy bewondering
vir die vroue in die konsentrasiekamp wat die treffendste is (1904:14-15):
A woman is a wonderful network of crosswires, and when these wires get unstrung or entangled, the result is most
distressing. In presence of such, one feels hopelessly lost, and all one can do is to – walk away. And yet, for
downright, dogged perseverance – for silent, struggling endurance – for quiet, patient suffering – commend me to
a woman. What would become of Man without the Woman!
Op verskeie geleenthede druk Lückhoff sy misgenoeë met die Britse mag uit soos wanneer die sensor
weier om sy briewe aan te stuur: “I boiled over for some time; such a little snob, who is too big for his
boots!” (1904:12). Die Britse bevelhebbers vertoon skokkende gedrag deur mense soos diere in
komberse, en nie in kiste, te laat begrawe. Dié onmenslike verskynsel het ds. Lückhoff nog nooit
teëgekom nie: “Ik ben verstomd, ik deed mynen mond niet open, want gij hebt het gedaan” (1904:14).
‘n Derde insident van gruwelike uitbuiting is wanneer Lückhoff uitvind dat een van die Engelse
dokters kamstige medisyne (eintlik water) vir vyf sjielings aan die desperate inwoners van die kamp
verkoop. Lückhoff spreek hom fel uit teen dié korrupte mediese praktisyn: “The quack doctor deserves
to be kicked” (1904:25).
Van Vuuren (2002:89) merk op dat na slegs twee maande in die emosioneel uitputtende
omstandighede van lewe in ‘n konsentrasiekamp, dié kapelaan uiteindelik geestelik versteurd raak en
aan “mental delusion” (1904:67) ly. Hy vertel aan die slot van sy dagboek hoe hy dae lank
aanhoudend die begrafnisformulier op sy siekbed voorgedra het. Van Vuuren merk tereg op dat
73

hierdie “kompulsie klaarblyklik ingegee (is) deur die honderde dooies wie se begrafnisse hy in hierdie
periode moes waarneem” (2002:89).
Die offisiële rekord, in dié dagboek, toon dat tydens Lückhoff se twee maande in die Bethuliekonsentrasiekamp
altesaam 565 (Augustus 175, September 236, Oktober 154) bejaardes, vroue en
kinders gesterf het (1904:67). Die ander rekord wat noukeurig bygehou is deur ds. Becker, die ander
kapelaan in die kamp, dui veel hoër getalle aan: Augustus 206, September 246, Oktober 157 en dit
bring die totaal tot 609 sterftes (1904:67). Hierdie dodetal is skokkend. Tog is die dood in vele gevalle
verkies bo die nimmereindigende lyding en byna ondraaglike smart van hul lot in die
konsentrasiekamp. ‘n Hartroerende beeld is dié van ‘n jong meisie met dubbele longontsteking wat
een van dié persone is wat eerder wou sterf: “Minheer, ik wil tog liever bij Jezus wees, hier is dit al te
zwaar” (1904:66).
Lückhoff se dagboek is in telegramstyl geskryf, maar tog slaag dit daarin om die onontkombare
droefnis en verwikkeldheid van oorlog in deurstraalde eenvoud weer te gee. Van dié drie dagboeke is
Celliers s’n die onderhoudendste, want dit is die openhartigste en uitvoerigste geskryf. Hy konsentreer
op ‘n wye verskeidenheid onderwerpe - van sy eie fisieke en geestelike tekortkominge tot die
patriotisme van die krygers se jarelange stryd.
Die konsentrasiekampe is ‘n teer punt vir menigte Afrikaners, aangesien soveel tientalle duisende
onskuldige mense, meesal kinders, onnodiglik daarin gesterf het. Pretorius maak die steurende stelling
dat daar “teen September 1901 (…) 34 konsentrasiekampe in Suid-Afrika vir blankes (was), met
ongeveer 110 000 inwoners (…) [d]ie meeste hiervan kinders” (1985:57). In Thomas Pakenham se
The Boer War (1979), ‘n omvattende studie van die Anglo-Boereoorlog, is daar ontstellende foto’s oor
die konsentrasiekampe, tussen bladsye 538 en 539, te besigtig. Die treffendste van dié is vermaerde,
armoedige kinders in ‘n konsentrasiekamp met die kriptiese onderskrif: “Boer children in a
concentration camp. One in five died”.
Ná die oorlog het die verbittering van die Afrikaner teen Britse imperialisme, soos verpersoonlik deur
Kitchener, in ‘n groot mate gesentreer rondom die hoë sterftesyfer in die konsentrasiekampe. S.B. Spies
se studie, Methods of Barbarism? (1977) verskaf nuttige inligting en insigte. Uit die staanspoor het
sterftes in die kampe voorgekom. Die syfer het egter tussen Augustus 1901 en Oktober 1901 ‘n
74

hoogtepunt bereik. In Augustus was daar 2 666 sterftes (‘n sterftesyfer van 311 per 1 000 per jaar), in
September 2 752 (287 per 1 000 per jaar) en in Oktober 3 205 (344 per 1 000 per jaar).
Ná die ondertekening van die Vrede van Vereeniging het die Boere na die plattelandse lewe
teruggekeer, geïdealiseer op ‘n Hollandse poskaart wat uitgegee is deur die Haagsche Pro-
Boervereeniging te ‘s Gravenhage. Dit is ten bate van die vroue en kinders van die konsentrasiekampe
verkoop. Daarop verskyn F.W. Reitz, voormalige president van die Oranje-Vrystaat en Staatsekretaris
van Transvaal, se strydgedig, “Die mieliepit” (aangehaal in Pretorius 1985:91):
Die mielieplant is door Gods hand
Aan ons Transvaal gegeven,
Dat mensch en dier nog altijd hier,
Kan eten en kan leven
Ons arme land is zwart gebrand
Door d’Engelsche gebroedsel.
Maar die mieliekop raak nog nie op,
Hij schenk ons drank en voedsel.
Die eerste twee strofes van hierdie bekende gedig waar die landelike mielieplant na byna simboliese
status van Afrikanernasionalisme vereer word, weerspieël duidelik die gemoedere van die Afrikaners
en die onbenydenswaardige situasie waarin hulle hul bevind het.
Emily Hobhouse, was een van talle vroue wat hul beywer het vir beter omstandighede in die
konsentrasiekampe en sy het reeds in 1902 haar dagboek, The Brunt of the War and Where It Fell in
Londen gepubliseer om haar boodskap oor die gruwels van die Anglo-Boereoorlog te verkondig aan
die buiteland. Dié teks is later in Afrikaans vertaal as Die smarte van die oorlog en wie dit gely het
(1941) en in Suid-Afrika gepubliseer tydens die periode wat later bekend sou staan as die opkoms van
Afrikanernasionalisme. In dié tydperk het verskeie Afrikaanse leiers die gruwelike mishandeling van
vroue, kinders en bejaardes in konsentrasiekampe en die wrewel en smart wat hierdie gebeure by dié
mense se families en diegene wat betrokke was by die stryd gebruik om ‘n nuwe nasie saam te snoer.
75

4.1.3 Deneys Reitz se Kommando. ‘n Boere-dagboek uit die Engelse oorlog (1912)/
Commando. A Boer Journal of the Boer War (1929) 6
Deneys Reitz, seun van Francis William Reitz (1844–1934) oud-president van die Oranje-Vrystaat en
op daardie tydstip Staatsekretaris van Transvaal, was aan die begin van die oorlog nog bloot ‘n seun
van sewentien jaar. Op agtienjarige ouderdom was hy lid van die Rijk afdeling oftewel “the Dandy
Fifth”. ‘n Ironiese benaming aangesien Reitz se klere verslete was ná maande in die veld: “He had no
shirt under his ragged coat, and his raw-hide sandals had been patched and repatched for eight
months” (Pakenham 1979:519).
J.C. Smuts skryf die voorwoord by die Engelse teks op 16 Augustus 1929 te Pretoria (1932:5): “The
Boer War was other than most wars (…) [i]t was a vast tragedy in the life of a people, whose human
interest far surpassed its military value”. Dit was ‘n epiese stryd tussen “the smallest and the greatest
of peoples” en ná die stof gaan lê van dié drie-jarige oorlog is dit slegs “the human soul (that)
endures” en dat die belangwekkendheid van die stryd in die menslike ondervinding daaragter lê. Dit is
waar dat elkeen ondervinding opgedoen het, Celliers herhaal telkens dat hy op kommando ervaring
opdoen wat hy nooit anders sou nie. Die vraag is of dit die moeite werd was? Smuts se verweer is om
Suid-Afrikaners nasionalisties te heg aan hul eie land en Suid-Afrika te eer vir haar heldemoed
(1932:7): “to whom much should be forgiven for the splendour of her record during a period as
difficult as any young nation has ever passed through”.
Die mees opvallende ooreenkoms tussen Commando (1929, heruitgawe 1932) en Niggie is die lang
perdreis wat in beide tekste beskryf word. Winterbach se karakters in Niggie reis per perd deur die
landskap om ‘n boodskap af te lewer (2002:14-34) en Reitz se groep probeer weer by hul leier, Smuts
aansluit nadat hulle van mekaar geskei is tydens ‘n geveg. In teenstelling hiermee het kommandant
Servaas Senekal sy soektog na Smuts laat vaar (2002:12).
In Reitz se joernaal is daar ‘n hele hoofstuk, “A Long Trail” (1932:258-276) oor die tog te perd om
weer vir Smuts in te haal. Reitz erken mismoedig: “difficult weeks were to elapse before we found
them again” (1932:257). Die kommando van Willem Boshoff se ondervinding op dié reis is ook een
van uitputting en uitdagings. Hulle word oorval deur ‘n geweldige stofstorm en moet noodgedwonge
6
Ek gebruik in die studie die Engelstalige teks, omdat die oorspronklike Afrikaanse teks nie tot my beskikking was nie, en
‘n uiters skaars versamelaarsitem is.
76

hurk teen die flanke van hul perde vir beskerming. Hul enigste proviand is ‘n bietjie “louerige water”
(2002:29) waarmee hul skaars hul lippe natmaak en hul enigste kos is “blare” (2002:29) wat Ben by
hom het.
Dit is interessant om Reitz-hulle se reis deur die Swartberge te kontrasteer met die oop vlaktes van die
Karoo in Niggie. Reitz vertel van sy benoudheid in dié bergagtige strook: “We were now in the great
valley that runs parallel to the Swartbergen towards the town of Oudtshoorn, and I well remember how
oppressed we felt in this region of mountains, for we were accustomed to the open country and wide
horizons of the north” (1932:262). In teenstelling hiermee is die omgewing waardeur Willem se groep
reis: “so bar en verlate (…) so van God en mens en geskiedenis ontdaan, so stil dat die stilte bedags ‘n
aanslag op die binneoor is” (2002:28). Hulle reis deur die oop vlakte kom egter tot ‘n einde, want
“hulle (sien) in die verte die yl hoepel van ‘n lae bergreeks” (2002:28) en van dié punt gewaar hulle
dat die landskap “voortdurend verander” (2002:28). Nie lank hierna nie voel hulle ook benoud in die
bergagtige strook, waar die vyand agter enige klip kan skuil. Hierdie is ‘n akkurate beeld van die
kommando’s se geregverdigde vrese in dié areas, aangesien hierdie oorlogstaktiek gereeld gebruik is
in die Anglo-Boereoorlog.
Reitz se groepie ontmoet ‘n man met die naam Cordier, wat in “a cluster of huts” woon. Hulle het die
hutte genader omdat hulle gedink het om “natives” (1932:272) daar te vind om as gidse te werk.
Gevolglik kan afgelei word dat dié hutte soos dié van swartmense gelyk het. Die huisvesting is ‘n
voorafskaduwing van die soort mense wat hul daar sou vind. Daar is verskeie ooreenkomste tussen
Cordier en die Oompie-karakter in Niggie. Een van die teenstellings is egter dat Oompie in die klowe
op sy eie woon, alhoewel dit ook in ‘n hut is (2002:43) en Cordier en sy gesin in hutte bymekaar
woon.
Cordier is ‘n “shaggy giant in goatskins (who) appeared and spoke to us in strange outlandish Dutch”
(1932:273). Dié bokvelle en eienaardige taal herinner ook aan Oompie. Jan F.E. Celliers kom op
14 Januarie 1902 ‘n kommandolid teë wat sy voos gelapte klere vir velle verruil het: “Ik heb daar juist
Robinson Crusoe ontmoet – een oom met een compleet pak kleeren uit bokkenvellen vervaardigd met
de haaren naar buiten” (1978:333). Dié verwysing dui ook op ‘n ooreenkoms met Oompie.
Cordier, ‘n wit man met sy vrou en ‘n “brood of half-wild children, (living) in complete isolation from
the outside world” (1932:273). “He knew all about us” (1932:273) eggo Oompie se stelling dat hy
77

geweet het hulle (Gert Smal, Ben en Reitz) kom (2002:43). Hy het van hul teenwoordigheid geweet
aangesien sy seun “had stalked us and carefuly noted our number and the language we spoke”
(1932:273). Cordier se seun is soos Gert Smal se Seun wat Ben en Reitz by die rivier afloer.
Hulle is ontvang met “uncouth but sincere hospitality, and we applied ourselves gratefully to the
goats’ meat, milk, and wild honey that were placed before us” (1932:273). Cordier “told us that no
British troops had ever penetrated this fastness and that we were the first Boers to do so. He had heard
vaguely of the war, but his knowledge of the events of the last two years was scanty” (1932:273).
Oompie het self ook byekorwe, koeie en skape (2002:44) en die Britse troepe het klaarblyklik ook nie
tot by sy tuiste deurgedring nie.
Reitz se joernaal van die stryd tussen die Britte en die Boere is die teenoorgestelde van Celliers s’n.
Die lewe wat Celliers beskryf is passief. Hy beskryf die natuur, karakters, lewensomstandighede en
lewenslesse wat hy op kommando leer. Reitz se verhaal daarenteen is meesal een van aksie (1932:6):
“We see how human beings react under the most terrible stresses to the passion of patriotism (…)
under the influence of an ideal - in this case the ideal of freedom - the most ordinary human material
rings true and rises superior to all danger and suffering and privation”.
Van Vuuren noem dit “‘n aksie-verhaal of romantiese avontuurverhaal gevorm uit die gegewens van
die oorlog” (2002:93). Tog kom “temas en motiewe tipies van die Suid-Afrikaanse letterkunde
veelvuldig hierin voor: grondkwessies, rasse-bewussyn, kulturele verskille, ballingskap, en veral
opvallend in Commando is die klasse-verskille” (Van Vuuren 2002:93).
Voorafgaande bespreking van die intertekstuele interaksie tussen Anglo-Boereoorlog tekste tydens die
oorlog (1899-1902) geskryf en die roman, Niggie (2002), bied ‘n sleutel tot die meervlakkigheid en
verwikkeldheid van Winterbach se nuutste roman.
78

4.2 Meer resente intertekste
4.2.1 Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998)
Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) van Christoffel Coetzee het na sy verskyning opspraak
verwek in die Afrikaanse literêre wêreld. Dié debuutwerk van die twee-en-vyftig-jarige van Windhoek
is indertyd bekroon met die Sanlam/De Kat Groot Romanprys, asook die M-Net- en Eugène Marais
pryse
Chris van der Merwe merk op dat daar twee teenoorgestelde uitbeeldings van die Anglo-Boereoorlog
is, wat skakel met “verskillende reaksies op die krisis van die hede” (1998:2). In die eerste vertel die
skrywer oor die oorlog wat algemeen beskou is as die mees “heroïese tyd in die geskiedenis van die
Afrikaner om sodoende verlore selfrespek te herwin, en moontlik ook wys op die onreg wat teen die
Afrikaners gepleeg is – dat die Afrikaners nie die uitsluitlike skuldiges van die geskiedenis is nie”
(1998:2). Die tweede uitbeeldings moontlikheid is om die “heroïek van die verlede te relativeer en te
dekonstrueer as deel van die konfrontasie met en verwerking van die skuld van die verlede” (1998:2).
Op soek na generaal Mannetjies Mentz val in dié tweede kategorie.
Die verhaal fokus op die optrede van ‘n geheimsinnige Boeregeneraal, Mannetjies Mentz, en sy
kommando in die Vrystaat, wat wraak neem teen Engelse soldate wat Boere gevange neem, maar ook
teen Boere wat, volgens hulle, te maklik oorgee. Dié roman beïndruk en word deur talle as ‘n
“magnum opus” beskryf, omdat dit ‘n tema aanraak wat nog nie vantevore in Afrikaans so benader is
nie, naamlik die sogenaamde Wraakkommando’s.
Niggie kan in ‘n sekere opsig as die vroulike teenhanger van die manlike Mannetjies Mentz gelees
word. Die ruimte in Niggie is passief teenoor Mannetjies Mentz se aksie en geweld. En waar Mentz
met die vroue se betoog begin en met die mans s’n eindig, is Niggie heeltemal die teenoorgestelde met
die mans wat die betoog vir die meerderheid van die teks oënskynlik oorheers en die vroue wat slegs
in die laaste paar hoofstukke ‘n spreekbeurt kry.
Mannetjies Mentz is soos Niggie ‘n verwikkelde en meervlakkige roman. Monica Jacobs lewer die
kommentaar: “Op die oppervlak handel die verhaal oor gebeure in en direk na die Boereoorlog, maar
79

dit kan ook gelees word as implisiet verwysend na die wandade tydens die apartheidstydperk en die
gebeure daarna” (1998:1). Die verhaal beweeg ook op mitologiese, godsdienstige en metafisiese
vlakke” (Jacobs 1998:1), soos in die geval van Niggie. By beide is daar slim kreatiewe verwerking van
historiese feite om ‘n “nuwe” realiteit en bewussyn van die verlede te skep.
Van Vuuren merk tereg op dat Winterbach ‘n spel speel met elemente uit Op soek na generaal
Mannetjies Mentz (1998): “ook hier is ‘n generaal wat drosters in ‘n lokval lei, vroue wat lank in ‘n
klofie oorleef het, en ‘n meditasie oor die aard van geskiedenis” (2003). Die gegewens wat ooreenkom
in Niggie is reeds bespreek.
In Mentz manifesteer die Bose in die karakter van die hond. Die manlike sleutelfigure, Mannetjies
Mentz, Niemann en Voss word verteenwoordig in die vorm van honde en ‘n jakkals (drekgode).
Hulle vreet aan dier sowel as mens in die bergpoort. Die onopvallendheid van Mannetjies Mentz se
klere en spraak maak hom “die man in die straat” (1998:59). Dié insig is van belang aangesien die
roman deur die “verbreding van die geskiedkundige gegewens tot algemene aspekte van die menslike
natuur (…) ’n relevansie (verkry) wat nie tot een plek en tyd beperk is nie” (Van der Merwe 1998:5).
Mannetjies Mentz se naam suggereer dat hy ‘n “simbool van die mens is, ‘n Elckerlijc figuur – veral
van die donker kant van mens-wees, in sonderheid van die ‘mannetjiesmens’” (Van der Merwe
1998:4). Niemann (soos sy naam suggereer, is nie meer man nie, maar dier), met sy dierlike voorkoms
en sy wreedheid, kan duidelik gesien word in die karakter van die hond. Daarenteen is Voss die een
met die opvallendste kleredrag en dié spoggerigheid sowel as sy naam dui daarop dat hy die karakter
van die jakkals eien. Dié naamlose drekgod word met die Bybel verbind deur Soph wat dit
identifiseer as ‘n “dier met die skrikwekkende gestalte van voorgangers uit die Skrif” (1998:87).
Dié magiese element van die drekgod sluit aan by die karakter Oompie in Niggie, wie se magiese
kragte afkomstig is van die Bose. Daar is egter in beide romans hoop wat as teenmiddel teen die Bose
magte inwerk. In Niggie is die verehoedjie ‘n simbool van hoop en kreatiwiteit (sien John 2004:39) en
in Mentz is Jan Witsie en Charlie White, “‘wit’ simbole van goedheid en die stryd teen kwaad (en)
oorwin uiteindelik Mentz se kommando” (Van der Merwe 1998:5).
Ander magiese elemente in Mentz is Siener van Rensburg (1998:259), wat glo ‘n belangrike rol in die
Anglo-Boereoorlog gespeel het aan die sy van generaal De la Rey (dié punt word ook deur Celliers in
80

sy oorlogsdagboek gemaak), die toekoms wat vertel word uit die lam se rugstring (1998:108), die seën
van onsigbaarheid wat Jan Witsie se groep dek (1998:245), die ongelooflike sig en gehoor van
Kleintjie Killian wat verder as Voss se Duitse verkyker kan sien (1998:182) asook Niemann wat
herinner aan die Tokkelossie (1998:208). Die karakter van Voss is nie heeltemal magies van aard nie,
maar daar is definitief iets raaiselagtigs omtrent hom (sien 1998:156, 159, 160).
Mentz bly getrou aan die raamwerk van die Anglo-Boereoorlog periode waarin dit geplaas is, en net
soos in Niggie, word raspejoratiewe (sien byvoorbeeld 1998:20, 35) en taalverskynsels eie aan daardie
tydperk voor Afrikaans gestandaardiseer is, gebruik om die atmosfeer van dié periode te herskep (sien
byvoorbeeld 1998:22, 31, 285). Daar word ook Boererate weergegee vir sekere siektes (1998:43).
Die sterk rol wat godsdiens in die Boere se lewens gespeel het, word in Mentz weerspieël: “Hulle
sterkte lê dikwels daarin om die een of ander Moses se arms in die laer omhoog te hou. Behoede die
offisier wat hulle uit die biduur by die laer na die linie wou boender!” (1998:152). In dié opmerking is
‘n ironiese toon te bespeur, want terwyl dié manne bid, is daar ander wat met “die roer in die hand
sneuwel” (1998:152).
Die ideologie van heldhaftige stryders in die Anglo-Boereoorlog word verdraai deur hierdie twee
kommando’s se onderskeie optredes. In Mentz se geval is dit die gruwelike wandade wat gepleeg
word teen hul eie mense, maar ook die wreedheid van hul aksies teenoor hul eintlike vyand, die
Engelse (sien byvoorbeeld 1998:75, 77, 81).
Die Wraakkommando is ‘n klein groepie wat weggebreek het uit die Boere magte en verteenwoordig
nie alle kommando’s se aksies tydens die Anglo-Boereoorlog nie. Tog word Mannetjies Mentz (‘n
denkbeeldige historiese figuur) uit die geskiedenisbladsye gewis oor sy skandelike gedrag. Dit blyk
ook die geval te wees met generaal Bergh en sy kommando in Niggie, aangesien Reitz “alle
dokumente (…) alle amptelike lyste wat vrygestel word oor gevangenes” nagaan, maar nooit weer die
name van enige van Bergh se kommando vind nie (2002:250).
81

4.2.1.1 Heldeverering van strydvegters
Hans Heese maak die belangrike opmerking dat daar uit “Afrikanergeledere vóór die Anglo-
Boereoorlog geen opgeleide geskiedskrywers” (1992:86) was nie. Daar het eers na die afloop van die
Anglo-Boereoorlog en uniewording 'n reeks Afrikaanse geskiedskrywers na vore getree. Daar moet
egter melding gemaak word van 'n pionierswerk wat in 1877 verskyn het, naamlik S.J. du Toit se Di
geskiedenis van ons land in di taal van ons volk (1847-1911).
Die Suid-Afrikaanse geskiedenis begin volgens bogenoemde gegegewe eers ná die Anglo-
Boereoorlog, aangesien geskiedskrywing eers op daardie tydstip begin het. Dit verklaar Winterbach se
stelling dat dié gebeurtenis in ons geskiedenis die verste is, wat die Afrikaanse kollektiewe geheue
terug strek. In Niggie verweef sy feit met fiksie en deur dié proses lewer sy striemende kommentaar op
die verlede en hede. Daar is egter ander skrywers wat die Suid-Afrikaanse verlede aangewend het tot
diens van Afrikanernasionalisme wat 'n geloof aan hierdie ideologie in die hand gewerk het. Dit kan
beskou word as 'n poging om die bittereinders en “helde” in diens van die politiek-kulturele projek van
Afrikaanse nasiebou in te span.
Alhoewel geskiedenis en fiksie voorkom as teenoorgesteldes, verduidelik Dominick LaCapra dat
geskiedenis en fiksie nie noodwendig gereduseer kan word tot binêre opposisies nie: “the interaction
or mutually interrogative relation between historiography and art (including fiction) is more
complicated than is suggested by either an identity or a binary opposition between the two” (2001:15).
In Niggie word die tradisionele heldeverering van strydvegters ondermyn. Daar is ‘n paar karakters
soos Willem Boshoff wat die Boerekrygers se aksies vurig verdedig, maar in teenstelling met Willem
is daar Gert Smal wat rebels optree en lasterlik met die reputasie van sy volk se kommando’s omgaan.
Dit is egter deur die optrede van veral Smal se groep dat Winterbach kritiek lewer op die paradigma
van die Boere se stryd tydens die Anglo-Boereoorlog. Daar is byvoorbeeld in Niggie voorbeelde van
dagga-misbruik, tipes proviand, soorte tydverdrywe en die gemoedstoestand van kommandolede,
godsdiens beoefening en ‘n antihelde siening wat in dié teks teenwoordig is.
Dagga wat soms aangewend word vir medisinale doeleindes, word in dié teks gerook vir ontspanning
en seker ook ontvlugting uit die vervelige alledaagse. Reeds vroeg in die roman word melding gemaak
van kommandant Servaas Senekal se swakhede. Hy het ‘n swakheid vir “vrouevlees en enige
82

gepaardgaande vorm van beneweling: hetsy uit die bottel, óf aan die hand van die kruid – tabak of
andersins” (2002:17). Dié swakhede, naamlik drank en dagga, word veral gebruik deur Gert Smal en
Ruieben (sien byvoorbeeld 2002:63, 68, 78-80, 82). Die laaste keer wat dagga genoem word, is in een
van Ben en Reitz se woordspeletjies: “‘Daggabossie,’ wys Ben uit, ‘Gert Smal se geliefkoosde kruid’”
(2002:172).
Reitz het genoeg gehad van “bloedvergieting” (2002:18) en Ben, as verteenwoordiger van talle ander
stryders, het dit begin oorweeg om die “wapen neer te lê, die eed te teken, en na sy vrou en kinders
terug te keer” (2002:19), maar Reitz herinner hom: “Jy weet wat die Boere doen met verraaiers”
(2002:19). Dié gesprek lewer striemende kommentaar op die verlede en die ongenaakbaarheid van
oorlog. Dit is óf veg met die moontlikheid om te sterf óf om doodgemaak te word deur jou eie mense.
Die ander alternatief (om as vernederde hensopper te leef) is in baie opsigte net so erg as om te sterf.
Willem wat altyd patrioties optree, noem dat ten minste een van die helde van die verlede tog sy sout
werd was, naamlik Cronjé, “die leeu van Afrika” (2002:167), terwyl Gert Smal hom degenereer tot die
“skaap van Afrika” (2002:167). Winterbach se ironiese humor blyk uit dié debatte tussen Willem en
Gert Smal.
Britse leiers word ook in Niggie beskryf soos Kitchener wat as lafhartig, wreed en sonder enige morele
kode uitgebeeld word (2002:135):
(Kitchener) is ‘n desperate man wat hom tot desperate maatreëls wend, want hy is onbekwaam. Hy is nie ‘n
strateeg se agterent nie. Hy is geweteloos. Hy het nie lojaliteit selfs teenoor sy eie manskappe nie. Hy sal nie
skroom om enigiets te doen nie. Hy sal die Kaffers teen ons gebruik. Hy sal verdagtes na willekeur laat doodskiet.
Hy sal vroue en kinders uitmoor. Hy is die soort man wat as alles verby is, nog soveel moontlik van die
oorlogsbuit met hom ook sal terugneem.
Winterbach laat nie na om op ironiese wyse kommentaar te lewer op die ideaal van
Afrikanernasionalisme wat gedeeltelik gebou is op die Boerekrygers se heldhaftige veldslae teen die
Britte nie. Generaal Bergh se kommando, tesame met Gert Smal se groep insluitend Ben, Reitz,
Willem en Abraham poseer vir ‘n foto. Die stryders se posering is egter ironies en só weldeurdag dat
dit belaglik raak (2002:136-137):
(Die generaal) sit in die middel van die groep op ‘n lae rots. Regs van hom staan kaptein Swartpeet Petoors met ‘n
horsswepie in sy hand; links van hom staan kaptein Sagrys Skeel met sy voet op ‘n klip en sy hand op sy dy.
Links en regs aan weerskante van hulle staan oom Mannes en oom Honne, elk met geweer stewig op die grond
voor hom ingeplant. Voor op die grond sit Gif Luttig, Rooi Herman Hundt, Jannie Neethling en Jakobus
83

Waterval. Rooi Herman sit-lê half horisontaal; Gif Luttig sit gespanne en regop soos ‘n laaistok. Op die grond,
byna uit sig van die lens, sit die Boesmantjie op sy hurke.
Die manskappe sien keurig daar uit met “windmaker hoede” (2002:137), “gepoetste laarse en netjiese
rybroeke” (2002:137), geweer en bandelier en hulle hou hul “gelapte en erg verslete klere so goed
moontlik buite sig” (2002:137). Die foto is geneem, “hulle beeld is bewaar vir die nageslag”
(2002:137) en dit is uiters ironies dat dié groep se foto eendag na gekyk sal word as voorbeeld van die
bittereinders in die verskriklikste oorlog in die Suid-Afrikaanse geskiedenis.
Reitz vra vir Niggie-hulle uit oor Engelse kolonne in die gebied, maar hulle “weet van geen Engelse
wat onlangs in die omgewing was nie” (2002:178). Dié kommentaar bevestig Reitz se vermoede dat
hulle in ‘n “hinderlaag gelei” (2002:181) is. Die ergste vir Reitz is die skok daarvan, om te dink dat
jou eie mense teen jou draai: “Genadige bliksem, Ben, ek begryp dit nie! Ons sal seker nooit weet wie
dit was nie” (2002:185). Hierdie voorval lewer duidelike kritiek op die vleklose beeld wat vir jare deur
die regering voorgehou is van die Boerekrygers en hul heilige oorlog.
Gert Smal is die karakter wat die verraderlikste teenoor sy eie volk optree en geen kans laat verbygaan
om hom uit te spreek oor die Boere se foute nie: “Piet Cronjé se móér (…) [d]ie ou keer in 1889 vir
Jameson by Doornkop en dis die enigste ding wat hy ooit gedoen het wat die moeite werd is”
(2002:47). Hy verwys na Paul Kruger as ‘n “geslepe ou bliksem” wat reeds in 1888 wapens gekoop
het “dat dit klap” (2002:47). Alfred Milner loop ook onder Gert Smal se skerpsinnige kommentaar
deur: “Alfred Milner se héle verdómde Engelse móér” (2002:48).
Winterbach se teks openbaar ‘n waarheid wat nie altyd erken word deur die meeste Suid-Afrikaners
nie: “Ons het ons leër op die been gekry (…) [d]rie geslagte wat saamveg. Maar ons was nie gereed
vir die oorlog nie. Net so min as wat die verdomde Britse leër gereed was vir die oorlog” (2002:48).
F.A. van Jaarsveld maak die stelling, wat ook op toepassing op die striemende kommentaar in Niggie
is: “Die verlede is dikwels uit gesigspunte van die hede ontsluit” (1992:123).
Van Vuuren poneer dat “wanneer gepraat word oor die ‘stryd’ wat ‘tevergeefs’ was (MEB: in
Niggie), maar sal voortduur tot in die lewens van die ‘kinders se kinders’ (2002:93) het ons ook met
eietydse, ouktoriële kommentaar te make” (2003:2), en is die “uitspraak ook betekenisdraend as
profesie of interpretasie van die hede en die toekoms” (2003:2). Soos in Karel Schoeman se
Verkenning (1996) toon Niggie (2002) ‘n “betrokke element, al is dit hoe onderbeklemtoon, en ‘n
84

historiografies metafiksionele inslag, wat ook in die intertekstuele spel met eietydse weerspieël
word, en die sterk intertekstuele aard van die roman” (Van Vuuren 2003).
Niggie bring vernuwing, merk Van Vuuren op, met “eksperimentele tegnieke, en ‘n deels-elegiese,
deels-humoristiese konfrontasie met die moontlike ondergang van Afrikaans en die Afrikaner as
groep” (2003). Dié stelling word beklemtoon deur Ben se woorde in die wetenskaplike lesings:
“Groepe wat minder aanpasbaar is, sterf uit” (2002:147).
Dié metatekstuele en eietydse kommentaar word selfs verbreed na alle lewe op aarde: “Die lewe op
aarde is ‘n stryd om oorlewing, en dit is dié wat daarvoor die geskikste is wat oorleef – dié wat hulle
die beste by nuwe omstandighede aanpas” (2002:147). Daar is ook ‘n apokaliptiese ondertoon
teenwoordig in die stellings: “die stryd sal nooit verby wees nie” (2002:93) en dat dit ‘n “stryd om
oorlewing” (2002:147) is. Deel van die filosofiese denke in die teks tree ook na vore in die lesings oor
die “evolusie van die mens” (2002:148).
Oompie wat in die toekoms kan sien, openbaar aan Ben en Reitz dat die oorlog binnekort sal eindig,
maar dat dit nog nie die einde van die stryd is nie: “Die einde van die stryd sal nie afgelope wees in
julle lewens nie, en nie in julle kinders se lewens nie, en nie in julle kinders se kinders se lewens nie”
(2002:93). In Oompie se opinie, net soos met Ben en Reitz, was die stryd tevergeefs (2002:93). Dié
eietydse kommentaar, soos reeds genoem, is profeties van die toekoms en word fyn verweef in die
betoë van Winterbach se karakters in die esoteriese intellektuele wêreld wat sy vir hulle geskep het.
Dominick LaCapra wys daarop dat “a radically constructivist position” verdedig word deur belangrike
literatuurteoretici soos Hayden White (1992) en Frank Ankersmit (in Zammito, 1998) wat aanvaar:
“the distinction between historical and fictional statements on the level of reference to events but
question it on structural levels” (2001:8).
Verder noem LaCapra dat daar “an identity or essential similarity between historiography and fiction,
literature, or the aesthetic on structural levels” is en dat hulle klem lê op “the fictionality of structures
in all these areas” (2001:8). White en Ankersmit verteenwoordig historiografie as “a closed window so
stained by one set of projective factors or another that, at least on a structural level, it reflects back
only the historians’ own distorted image” (2001:8).
85

Dori Laub se kommentaar op historiografie en fiksie vul dié siening aan, en haar insig is ook toepaslik
op Winterbach se Niggie: “That history subverts its witnessing and turns out to be linguistically
involved with fiction does not prevent the fiction, however, form functioning historically and from
having deadly factual and material consequences” (1992:147, aangehaal in Van Vuuren 2002:88).
Die wrede realiteit van oorlogvoering tree sterk op die voorgrond wanneer die kommando om die vuur
praat van gruwelike dade wat gepleeg is tydens die oorlog. Reitz onthou nou nog die “kranksinnige
gebrabbel (…) van ‘n kêrel wat langs hom deur ‘n granaatskerf getref is wat sy harsings blootgelê en
sy oë weggeskeur het” (2002:131) by Droogleegte.
Oom Honne vertel van die “skande van Derdepoort” (2002:131), hoe die “Khama-Kaffers –
bondgenote van die Engelse en onder aanvoering van ‘n Engelse offisier die dorpie onverwags (…)
oorval het (…) van die oneer wat die vroue aangedoen is. ‘Een arme meisiekind is deur vier Kaffers
vasgehou terwyl nege Kakies hulle skandelike bedryf volbring het’” (2002:131). Die karakters se
lewens en ervarings getuig van die afskuwelikheid van die oorlog soos Niggie se huis wat deur Kakies
afgebrand (2002:182) is en die vroue wat weggeneem is na die konsentrasiekampe (2002:183).
Die kringloop van geweld word volbring, want die Boere behandel die swartmense soos die Engelse
die Boere (en ook die swartmense) behandel het. Swartpeet Petoors erken dat hulle geen genade met
die “Kaffers óf hulle mense wat met die Kakies saamwerk (het) nie” (2002:133) en dat hulle hul “voor
die voet uit (moor) – as dit moet, man, vrou en kind. Brand hulle statte af” (2002:133). Met die insig
in gedagte is dit dus nie so eienaardig dat Gert Smal nie Esegiël se talente voor generaal Bergh wys
nie (2002:134). Is hy dalk skrikkerig vir vermaning omdat ‘n swartman meer van die witmense se
geskiedenis weet as hulle en ook meer van die Bybel, al is die meeste swartmense deur die koloniste
bestempel as heidene?
Die vergeefsheid van oorlog en die streng gevoelens van beide Boer en Brit se kant oor drosters word
uitgedruk deur Reitz se wil om weg te kom uit hul ongemaklike situasie by Gert Smal se groep, maar
soos Ben hom herinner is hulle nie neutrale burgers nie en “[m]ens veg óf vir die Boere óf vir die
Engelse – nie een van die twee kante het genade met drosters nie!” (2002:156). Ben is bereid om in
die kamp vir gevegsongeskiktes te bly, want sodoende het hy nie meer deel aan die “bloedvergieting,
aan die slopende vergeefsheid van die kommandolewe nie” (2002:156). Dié stelling reflekteer Jan F.E.
Celliers se uitspraak oor dieselfde saak in sy oorlogsdagboek (1978:316).
86

Die kontroversiële vraag word in dié teks gevra, naamlik was die oorlog dit werd? Reitz opper dié
gedagte: “As die loop van die oorlog voorsien was – hoeveel van ons sou besluit het die prys is te
groot om te betaal” (2002:161)? Hy berou dat hy ooit aan die oorlog deelgeneem het: “Daar is beelde
wat ek vandag nie uit my kop kan kry nie (…) [a]l die dooies. Wie sou kon dink dat dit so ‘n slagting
sou wees” (2002:161).
Selfs Ben wat probeer optimisties wees, kan nie sy spyt ontken nie (2002:162):
Ons moet nie moed verloor nie. Al was dit alles tevergeefs. En ek glo dit was (…) [e]k glo dit was alles
tevergeefs. En ek het vandag spyt, dat ek nie die wapen neergelê het en die Engelse se eed gesweer het nie. Dan
was ek ten minste seker van die veiligheid van my gesin.
Dié gevoelens is verteenwoordigend van die meeste Boere, want ná al die bloedvergieting en lyding
het dié volk steeds alles verloor: “Na bykans drie jaar, dít. Ons land is verwoes. Ons volk is verpletter.
Hiervoor sal ons Engeland nooit vergewe nie. Nóóit” (2002:243). Winterbach lewer ook indringende
kommentaar op die oorlogsverlies (2002:247):
Hulle beweeg stadig deur ‘n landskap van verwoesting. Plaashuise is afgebrand. Waar daar landerye was, is daar
van die gesaaides niks oor nie. Die gras en weiveld is deur droogte en ryp vergeel. Dorpe is vervalle, die huise
agtergelaat en geplunder. Wat nie deur mensehand verbrand of verniel is nie, is winters verdor.
4.2.2 Klaas Steytler se Ons oorlog (2000)
Ons oorlog is die verhaal van die Havenga-Steytler-familie se ervaringe in die Anglo-Boereoorlog. In
die voorwoord verduidelik Nico, Klaas se seun, dat dit wat hulle persklaar sou maak ná sy vader se
dood, “die familiestorie – ‘n persoonlike storie, sy storie” sou wees. Dié persoonlike storie word egter
ook die leser se storie deur die noue betrokkenheid met dié lewensgrootte karakters se lewens. Hierdie
roman se titel is van pas en word hierdie gebeurtenis werklik verpersoonlik tot “óns oorlog”.
Die unieke van Steytler se teks wat in Niggie ook neerslag vind, is die betreding (soos in Ons oorlog)
of bloot die poging tot kontak met ‘n geliefde (soos in Niggie) in die doderyk om versoening te
bewerkstellig. In beide hierdie romans kry hierdie proses ‘n psigoanalitiese aspek soos die karakters
nie net die doderyk of skaduryk betree nie, maar terselfdertyd hul binnekamer om die gebeure van die
verlede met die hede te versoen.
87

In Reitz se pogings om met sy oorlede vrou vrede te maak in die skaduryk van die dood, of ten minste
in die ruimte tussen die wêreld van die lewendes en die wêreld van die dooies te betree, word daar
kreatief ingespeel op Steytler se Ons oorlog (2000), waar Niemand met sy moeder probeer vrede
maak. In Steytler se roman betree Niemand egter werklik die doderyk en vaar oor die Swart Rivier na
die anderkantste oewer.
Niemand wat gelykluidend aan Niemann in Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz is, kan
dui op ‘n soort allemans argetipe wat in die Afrikaanse letterkunde ontstaan het. Niemand, een van die
nageslag van dié wat deur die Anglo-Boereoorlog geveg het, vra: “Hoekom moet ek in die
Onderwêreld afsak voordat ek huis toe kan gaan?” (2000:1). Dié “Onderwêreld” waarna verwys word
skakel met Oompie se jas waarmee dit lyk of hy “onderwater” (2002:45) daarmee geswem het. In
beide dié gevalle word moontlik na Freud se teorie oor die werking van die onderbewussyn verwys.
Uiteindelik vergeef Niemand sy voorsate en veral sy moeder vir hul dade tydens die Anglo-
Boereoorlog. Hy besef sy moeder is “gevorm deur die oorlog”, maar het “haar oorlog ook myne
gemaak” (2000:226). In teenstelling vind Reitz nie die vrede waarna hy desperaat soek nie. Sy
skuldgevoel oor sy oorlede vrou het hom “ingehaal” (2002:67) en deur sy bonatuurlike pogings om
met haar kontak te maak in die skaduryk het hy haar vir altyd verloor. Hy vind slegs tydelik by Anna
vrede, tot hy haar ook verloor.
In dié roman herinner die half-verengelsde Maxi, Magdalena se oudste dogter, aan Niggie wat
afkomstig is uit die Kaapkolonie met Engels as voertaal. Dit is van belang dat Niggie nooit self in ‘n
konsentrasiekamp geleef het nie, maar net as verpleegster en gevolglik buitestaander die lot van haar
medemens aanskou het. By ‘n begrafnis van ‘n verlangse familielid in die Bloemfonteinkonsentrasiekamp
besef Maxi, wat tot op daardie punt ook ‘n buitestaander was, dat “daardie volk
agter die draad een van die twee tale in haarself, Afrikaans, praat. Sy het dit gehoor: hulle praat
Afrikaans” (2000:189). Sy sien hier vir die eerste maal “hoe lyk ons oorlog” (2000:189).
Piet Cronjé se oorgawe aan Roberts by Paardeberg (2000:155) word ook genoem en dit skakel met
Niggie deur die buiteblad waarop dié kunswerk van Winterbach uitgebeeld word.
‘n Raakpunt is die Bybel wat oop is by die boek van Esegiël, maar nie gelees word nie (2000:128). Dit
skakel met die swart karakter, Esegiël, in Niggie wat moontlik verwys na die Bybelse profeet wat
88

moeilike tye vir die volk van Juda (alias die Boere?) voorspel het met ‘n duidelike apokaliptiese
ondertoon.
4.2.3 Etienne Leroux se Magersfontein, O! Magersfontein (1976)
Etienne Leroux was ‘n belangrike vormende invloed op die skrywer Ingrid Winterbach/Lettie
Viljoen. Hul briefwisseling het moontlik as inspirasie vir Leroux se 18-44 (1967) gedien.
Winterbach/Viljoen gebruik Leroux se benadering tot die Anglo-Boereoorlog, soos in Magersfontein,
O! Magersfontein (1976) as kreatiewe stof intertekstueel op die vlak van tegnieke en ook ironisering
van die “vleklose” verlede van die Afrikaner.
Leroux het sinies oor die historiese aspek van Magersfontein (...) opgemerk: “Ek is geen historikus
nie, want ek haat as romantikus alle gegewe wat deur navorsers vasgepen is. Ek verkies die legende”
(1980:1). Hierdie stelling suggereer dat kreatiwiteit nie logies en ordelik is nie, maar eerder alogiese
spronge maak. Leroux se werk, is soos Winterbach s’n, sterk visueel waar hy gebruik maak van
metafore en beelde. Leroux se roman kan oorwegend Jungiaans gelees word met sy gebruik van
argetipes, veral uit die Suid-Afrikaanse geskiedenis en samelewing. Winterbach is weer meer ingestel
op Freud, veral ten opsigte van drome.
Die legende van Magersfontein is seker die toppunt van ironie in die Anglo-Boereoorlog. Leroux
vermeld dat een van die trekpleisters vir dié projek juis die ironie van dié Boere-oorwinning in sulke
verwarrende en tragikomiese omstandighede en die “ironical function of historical events” (1980:1)
was. Hierdie siening kom ook in die roman voor, wat die ironie verder verhoog (sien 1976:28). Leroux
is ook aangetrek tot die voorspelling wat dié gebeurtenis vir die toekoms ingehou het: “Die loopgrawe
van Magersfontein was ‘n kosmiese voorspelling van miljoene wat in loopgrawe in die Eerste
Wêreldoorlog sou gesterf het” (1980:1).
Hierna het hy besluit om ‘n “roman aan te durf waar die Magersfonteinveldslag die hoofkarakter sou
wees” (1980:2). Leroux erken, soos Winterbach ook oor haar romans: “Magersfontein skryf homself.
Ek het alle beheer oor Magersfontein verloor” (1980:3). Hy merk op: “Die simbool van Magersfontein
is die vlugtige ballon van geskiedenis en legende. Dit is die dood, in al sy gedaantes, wat met u speel”
(1980:3).
89

Die Slag van Magersfontein het op 11 Desember 1899 plaasgevind en was een van Brittanje se
vernederendste nederlae tydens die Anglo-Boereoorlog. Ironies genoeg was generaal De la Rey, die
ingenieur van die bekende loopgrawe wat die Boere die oorhand gegee het, nie teenwoordig by die
Slag v an Magersfontein nie. Hy het ‘n paar dae tevore noord van Kimberley van ‘n skouerwond gaan
herstel. Die 8000 Boere met hul 10 kanonne was onder aanvoering van Piet Cronjé. Teenoor hom het
lord Methuen 15 000 man en 33 kanonne gemonster. Aan Boerekant was die ongevalle 255 man.
Pretorius (1985:20) merk op dat daar aanvaar word dat die Britse ongevalle aansienlik hoër is as die
971 man wat The Times History of the War in South Africa (1900-1909) aangee.
In Niggie merk Gert Smal oor dié veldslag op: “Cronjé het sy oorwinning by Magersfontein aan De la
Rey te danke (…) sonder sy advies het die ou lelik afgekak” (2002:55). Dit is die enigste verwysing na
Magersfontein in Niggie, so die veldslag self speel nie ‘n prominente rol in die roman nie, maar die
ironie daarvan vind wel weerklank in Winterbach se kommentaar op die oorlog.
Leroux, as groot romanskrywer, is op tegniese vlak intertekstueel sigbaar in Winterbach se roman en
toon nie, soos die ander intertekse van Niggie, duidelike ooreenkomste daarmee nie. In Leroux se teks
weerklink die Winterbach-van in die benaming van die regisseur, Hans Winterbach (1976:28).
Leroux se opmerking skakel met Winterbach/Viljoen se preokkupasie met die Anglo-Boereoorlog in
haar oeuvre: “Dis die vloek van die geskiedenis dat die verlede nie kan sterf en hom losmaak van die
hede nie. Hoe kan die mens ooit vry wees as daar geskiedenis is” (1976:33).
Ten slotte is die intertekstuele verwerking van meer resente tekste met ‘n Anglo-Boereoorlogtema in
Niggie ‘n aanduiding van die meerdimensionele aard van hierdie roman. Daar word egter ook deur
hierdie intertekstuele spel, soos die geval met verskeie resente Anglo-Boereoorlog romans, ideologiese
kommentaar gelewer op die verlede. Die belangrikheid van dié oorlog vir die vorming van ‘n
Afrikaanse identiteit kan nie misken word nie. Dit is duidelik uit die talle romans wat oor die Anglo-
Boereoorlog, ‘n eeu na die afloop daarvan op die boekemark verskyn, dat die teikenleser Afrikaans is,
juis omdat hulle oor die nodige verwysingsraamwerk beskik om die romans te waardeer en, in die
meeste gevalle, die intiemer betekenis daarvan te begryp.
90

5. Niggie ontsluit
5.1 Oorsigtelik beskou
In ‘n bespreking van Niggie aan die NMMU erken Ingrid Winterbach dat dit onagterhaalbaar is hoe
haar roman begin het. Sy het aanvanklik ‘n teks gehad wat begin met ‘n vrou in ‘n tuin op Merebank,
wat op vroue in ‘n konsentrasiekamp sou fokus. Niggie is redelik ver verwyder van dié oorspronklike
idee en verwys slegs ‘n paar keer na die lyding van die vroue in die konsentrasiekampe. Winterbach se
redevoering is dat mens ‘n storielyn kan beplan, maar dat die karakters en selfs die teks ‘n lewe van
hul eie aanneem en dat die skrywer desnoods saamgevoer word in dié kreatiewe vloei
(Honneurslesing, 2005). Sy gee ‘n soortgelyke antwoord in ‘n onderhoud met Stephanie Nieuwoudt
op haar vraag oor die emosionele en sielkundige beweegredes agter die skryf van ‘n bepaalde stuk
(2002):
My skryfwerk word natuurlik ingelig deur wie en wat ek is, maar dit wat emosioneel en sielkundig daar ingaan,
vergaan later. Soms is ek verras oor wat ek lees, want ek kan my nie terugverplaas na die skryfproses nie.
Genadiglik kry die teks ‘n eie lewe terwyl jy skryf.
Waar kom haar Anglo-Boereoorlog belangstelling vandaan? Moontlik van haar vader. Dié stelling
word bevestig deur haar antwoord op dieselfde vraag in die onderhoud met Nieuwoudt: “My pa se
familie was in die oorlog betrokke en ek skakel op die manier met sy patriargale wêreld” (2002).
Volgens Winterbach, in haar 2005-bespreking van Niggie by NMMU, is die rede vir haar volgehoue
Anglo-Boereoorlog fokus belangrik vir die konstruksie van ‘n eie identiteit, ‘n Afrikaner-identiteit en
dat dit ook dien as ‘n soort baken in die geskiedenis van ons land. Dit is so ver terug as wat die ouer
garde in ons land kan onthou. Dié van hulle wat nog leef, is skaars, dit is meestal oorvertelde verhale
in familieverband wat ons ons nou by moet berus. In ‘n resente onderhoud op Litnet het Carina
Diedericks-Hugo ook gevra waarom die Boereoorlog-tema vir Winterbach so belangrik is. Winterbach
se antwoord is soortgelyk, maar meer uitgebreid as by die NMMU-gesprek (2004:4):
Die Boereoorlog lei die twintigste eeu in. Dit is ook die verste beginpunt van my geslag se geheue. Dit is so ver as
wat my geslag se menseheugenis strek – ek is van die laaste geslag wat nog direk kontak gehad het met mense
wat die oorlog eerstehands ervaar het. Vir volgende geslagte sal die oorlog dalk ‘n ewe arbitrêre beginpunt vir ‘n
besinning oor Afrikaner-identiteit wees as byvoorbeeld die Groot Trek of die Nasionale Party se bewindoorname
in 1948.
91

In dié historiese roman vervleg sy fiktiewe met werklike veldslae. Winterbach spreek openlik oor die
aard van dié roman. Vir haar is dit ‘n geskiedenis van die aarde, ‘n geskiedenis van taal en dien dit as
‘n bewaringsaksie. In hierdie laaste opsig is Niggie ‘n soort opname en optekening van kennis om dit
vir die nageslag te bewaar.
Die reeks taboe- en veral rassistiese woorde is skokkend, maar op die wyse suggereer Winterbach ‘n
groot deel van die land se geskiedenis (al laat dit wit Afrikaanse lesers waarskynlik hoogs ongemaklik
by die lees). Via die taal word die geskiedenis opgevang en vasgelê sodat dit nie in die vergetelheid
raak nie.
Winterbach hou vol “taal moet weerstand bied”: “Taal is belangrik. Die naas mekaar stel, by monde
van verskillende karakters, van byvoorbeeld die taal van die mistiek, van die wetenskap, van die skone
kunste. Taal wat weerstand bied (Litnet-onderhoud 2004; my kursivering).
Winterbach se kommentaar skakel met Mikhail Bakhtin se teorie oor meerstemmigheid. Die roman,
Niggie, is ‘n polifoniese meesterwerk waar sy tale van die mistiek, kuns, wetenskap en ideologie
deurvleg en daardeur spanning in die roman skep wat sorg vir ‘n boeiende betoog. Afrikaans as taal is
meer as net ‘n kommunikasiemiddel, en speel ook ‘n belangrike rol in die oordra van historiese
beelde van menseverhoudinge hier te lande.
Tiperend van Winterbach se romans, is die intertekstuele stramien van haar oeuvre. Dit speel in op die
Afrikaanse kultuurerfenis (idiome, Boererate, klassieke tekste in die Afrikaanse kanon, volksliedjies
en die Bybel) wat telkens kreatief verwerk word om vanuit ‘n eietydse perspektief striemende
kommentaar te lewer oor die verlede, die hede en moontlike toekoms.
Verskillende Winterbachs figureer as karakters in Eugène Marais se kortverhale. Marais het ‘n reeks
kortverhale getiteld, “Die pad van drome”, geskryf. Volgens Leon Rousseau, redakteur van
Versamelde werke deel 2 (1984), het dié reeks van vier kortverhale eers in Die Vaderland verskyn
(18 Februarie 1933) (1984:1283): “Drome en dromers” (1984:890-893), “Die droomlewe van Donou
Winterbach” (1984:893-896), “Die visioen van die wit pad” (1984:896-900) en “Verdediging van
Tweepoort deur Donou Winterbach” (1984:900-906). Soos uit die titels af te lei, het dié kortverhale
temas van drome en patriotisme uit die Anglo-Boereoorlog.
92

Dokter Roubaix, die droomkenner in Marais se vier kortverhale, was van mening dat mens nie geloof
aan Freud se droomvertolking kan heg nie, want om sy “teorie op feite te formuleer, sou ‘n ondersoek
van agtereenvolgende eeue verg” (1984:891) aangesien hy “nooit die minste uitleg van die metode wat
hy gebruik het” (1984:891) gee nie. Ingrid Winterbach noem in ‘n onderhoud met Stephanie
Nieuwoudt dat sy juis in Sigmund Freud se teorieë glo, of altans hom bo sy student Carl Jung verkies
(2002:4): “Sy vind dit interessant dat mense altyd Jungiaanse motiewe in haar werk soek. Want as sy
moet kies tussen Freud en Jung, kies sy Freud”. Na aanleiding hiervan is dit interessant dat Marais ook
Freud se teorie oor die onderbewussyn gebruik (of moontlik uit onkunde noem): “Verskeie navorsers
is geneig om drome toe te skrywe aan ‘n duistere geweste in die mensesiel, bekend as die
onderbewussyn” (1984:892). Dit is verder van belang dat “drome in verband staan met die wêreld van
die toorkuns” (1984:891) en dié gegewe tree duidelik in Niggie na vore in veral die karakter Oompie
se handeling.
Die hoofkarakter is Donou Winterbach, broer van Gool, wat “altwee groot naam in die Driejarige
Oorlog gemaak het” (1984:893). Hy was skaars ses-en-twintig by die vredesluiting, maar
“nieteenstaande sy jeug het hy vroeg in die oorlog reeds die talente, vernuf en beleid van ‘n hoogs
geoefende krygsoffisier aan die dag gelê” (1984:893). Donou word opgehemel met kenmerke soos
“instinktiewe kennis van oorlogstrategie en –tegniek” (1984:893), “onuitlegbare persoonlike
magnetisme” en bowenal was daar aan die Boerekant “seker nooit ‘n meer vreeslose offisier”
(1984:893) nie. Dié huldeblyk bereik ‘n hoogtepunt: “Leiers soos Donou Winterbach weet eenvoudig
nie wat persoonlike vrees op die slagveld beteken nie” (1984:894). In dié trant gee sy
opperbevelhebber die opdrag dat hy Tweepoort moet verdedig: “Onthou, Donou, dit is ‘n saak van
lewe en dood. Lewend moet g’n manskap die posisie verlaat nie. Die veiligheid van die kommando,
van honderde vroue en kinders, rus in julle hande – miskien ons hele saak. God sy met julle”
(1984:902).
Met so ‘n glorieryke familiegeskiedenis, al is dit blote fiksie, is dit g’n wonder dat Ingrid Winterbach
haar op die Anglo-Boereoorlog toespits nie. Dié patriotiese en godsdienstige denke fungeer ook in
haar romans, al is dit dikwels op satiriese wyse.
Met die publikasie van Niggie (2002) staak Ingrid Winterbach die gebruik van die skuilnaam Lettie
Viljoen, en publiseer voortaan verder onder haar eie naam en nooiensvan. Daar is aangevoer dat ‘n
93

geestelik versteurde mens en ‘n kunstenaar veel in gemeen het op kreatiewe vlak en deur na ‘n
kunstenaar se werk te kyk, vind jy insig in hul binnekamer waar dié kreatiewe prosesse plaasvind.
5.1.1 Die intrige in Niggie
Die vertelde tyd in Niggie is Februarie 1902 tot Mei 1902, terwyl die verteltyd 244 bladsye beslaan.
‘n Groepie Boerekrygers, waaronder die natuurhistorikus Ben Maritz, die geoloog Reitz Steyn en die
oudste in dié groep asook die “leier”, Willem Boshoff, vertrek in Februarie 1902 uit die Kaapkolonie
om die deur-oorlog-getraumatiseerde Abraham Fouché aan sy moeder op Ladybrand terug te besorg.
Hulle moet ook ‘n boodskap van hul voormalige kommandant, Senekal aan generaal Bergh bring. Eers
doen hulle by ‘n plaas aan waar ‘n allenige wewenaarboer hul van sy droom oor die triekstervrou met
die pragtige verehoedjie van berghaanvere vertel. Later blyk sy ‘n man te wees wat hard vir hom lag
oor die poets wat sy hom gebak het. Later, op pad na die Vrystaat sluit hulle op ‘n verlate plaas êrens
in die Karoo by ‘n opvangskamp vir gevegsongeskiktes aan. Hulle wag op die generaal om verdere
instruksies, maar word deur Gert Smal, die leier van die groep mankoliekes, verhoed om verder te reis.
Thys Human merk tereg op dat soos in Winterbach se vorige romans vervaag die karakters se “eens
doelgerigte voornemens, word hulle tot stilstand gedwing en uiteindelik opgeslurp in die slopende
gang van daaglikse roetine” (2002:28).
Ná weke in die geïsoleerde situasie hou Ben en Reitz, die wetenskaplikes onder dié groep hul besig
met waarnemings oor plante, diere en rotsformasies wat hulle in hul joernale aanteken. Saans word
daar om die vuur oor die oorlog gepraat en stories vertel. Ná ‘n ontmoeting met die toordokter,
Oompie, vra Reitz sy hulp om sy oorlede vrou te kontak met byna katastrofiese gevolge.
Generaal Bergh gee aan Ben en Reitz die opdrag om as tydvermaak vir die kommandolede lesings aan
te bied oor hul onderskeie studievelde. Dié lesings het humoristiese gevolge, aangesien die inhoud
veels te progressief vir die Boerekrygers se naïewe wêreldbeskouing is.
Ben, Reitz en Gert Smal word op ‘n militêre sending gestuur en ontkom ternouernood aan die dood
toe hulle in ‘n hinderlaag beland. Smal sterf, Ben is ernstig gewond en Reitz, met die ligste besering,
moet gaan hulp soek. Hulle word gered en word deur ‘n jong vrou, Niggie na veiligheid gebring op ‘n
94

plaas in die Suid-Vrystaat. Die plaas behoort aan Anna Baines en haar man Johannes, wat op
kommando is. Die ander inwoners is Tante, wat Anna se tante is. Die twee meisies, Lena en Sussie, is
susterskinders van Anna, en Niggie is haar kleinniggie. Die enigste swart hulp op die plaas is Jeremia
en sy vrou, Betta.
Die mans herstel algaande en wanneer Reitz die moed bymekaar skraap om terug te keer na hul
voormalige kamp vir hul joernale, het almal en alles sonder ‘n spoor verdwyn. Die leser word
gevolglik aan die einde van die roman met talle onbeantwoorde vrae gelaat.
Die foto in Pakenham se The Boer War (1979: tussen pp. 426 en 427) van Cronjé se oorgawe aan
Roberts by Paardeberg het duidelik as inspirasie gedien vir Winterbach se omslagontwerp van dié
historiese gebeurtenis. Die figure van Cronjé en Roberts in Winterbach se voorbladtekening is
duidelik herkenbaar uit dié foto (hoewel die figure verkort is van gedaante). Winterbach verwys op
verskeie plekke in haar roman na dié geskiedkundige gebeurtenis (sien byvoorbeeld 2002:42, 47).
5.1.2 Karakters en naamgewing
In Niggie openbaar Winterbach haar aanleg om aan ‘n verskeidenheid uiteenlopende karakters vorm te
gee. Dit is ‘n aanleg wat byna karakteristiek van Winterbach se oeuvre geword het. Al die karakters in
dié teks word in een of ander opsig as gebrekkig voorgestel. Elkeen is onvervuld of vertoon swakhede
– van die boer met die droom wat wens hy kan weer die verehoedjie sien, tot Anna wat haar eintlike
geliefde, Reitz moet afstaan ná haar man van die oorlog terugkeer. Winterbach se karakters is
oortuigende karakters met al die gebreke en tekortkominge wat daarmee gepaard gaan.
Die karakters is boonop argetipes, soos die wetenskaplike (Ben en Reitz) , die filosoof wat meestal
stilswyend is (Japie Stilgemoed), die religieuse, maar stompsinnige predikant (Kosie Rijpma), die
harde vloeker (Gert Smal), die man van aksie (generaal Bergh), die swak leier (kommandant Servaas
Senekal) en trieksters (byvoorbeeld Oompie, Esegiël, Seun en Niggie). Hierdie argetipes is nóg ‘n
wyse waarop subtiele humor in die teks voorkom.
Naamgewing is belangrik in ‘n roman, aangesien dit moontlike leidrade is wat die leser na intiemer
insigte lei en soms meerduidend is van die persoonlikhede van die verskeie karakters. Die meeste
95

vroue in die roman het egter generiese name soos Niggie, Tante en Sussie, met die uitsluiting van
Anna en Betta. Uit die talle manlike karakters is daar slegs twee generiese name, Oompie en Seun.
Hierdie naamgewing is ontindividualiserend en depersonaliserend. Dit neem weg van die individu se
besondersheid en maak van hul tipes benoem deur hul geslag, soos byvoorbeeld ‘n jong meisie
(Sussie), ‘n jong vrou verwant deur familie (Niggie) en ‘n ouer vrou ook verwant deur familie (Tante).
Hierdie generiese name is veral in gebruik onder Afrikaanssprekendes. Dit skakel veral in die geval
van Tante, ‘n tradisionele Boerevrou, wat oor “kennis van medisinale kruie” (2002:180) beskik.
Aan die manlike kant is die generiese benamings van Oompie en Seun nie, soos tradisioneel benut, ‘n
verwysing na verwante familie nie. Hulle word eerder volgens hul ouderdom benoem. In die geval van
die swart karakters dui die name Jeremia en Esegiël nie op hul geslag of ouderdom nie, maar op hul
roeping en profetiese vermoëns om die toekoms te voorspel. Sommige van die ander mans word deur
hul name getipeer en hierdeur kan hul geaardhede afgelei word. Japie Stilgemoed is ‘n veelseggende
naam vir ‘n digter (dui op sy bykans Boeddhistiese kalmte), Gert Smal se van kan verwys na sy
beperkte visie en persoonlikheid en Gif Luttig se naam suggereer ‘n giftige, agterbakse persoonlikheid
en moontlik ook ‘n gedugte vyand. Die naam, Swartpeet, suggereer ‘n man wat aan die verkeerde kant
van die gereg handel. Hy is ook moontlik die swartskaap in sy familie. Die kleur swart dui op die dood
en ook op gevaar. Sy fletsgroen oë suggereer moontlik die oë van ‘n slang wat dreigend hul prooi
dophou en onverwags aanval. Dié is dan ook die geval met die hinderlaag waarin Ben en Reitz gelei
word.
Die rooikopvrou met die verehoedjie is ook ‘n tipe. Sy is ‘n misterieuse droomtipe, met romantiese en
erotiese allure (soos in die tyd van die Romantiek en “La Belle Epoque”, aan die einde van die
negentiende eeu).
Sommige van die mans se name suggereer ‘n historiese bewussyn. Dit is opvallend dat die karakter,
Reitz Steyn, se naam opgemaak is deur die vanne van twee voormalige presidente van die Unie,
naamlik F.W. Reitz (ook oud-president van die Oranje-Vrystaat) en M.T. Steyn.
Reitz is ‘n ook ‘n dorp in die Noord-Vrystaat. Hierdie dorp is van belang aangesien president Steyn
hier ‘n laer gehad het tydens die Anglo-Boereoorlog (1979:513). Op 29 November 1900 het Kitchener
die opperbevel by Roberts oorgeneem. Onder hom het die afbrandings geensins afgeneem nie. Die
96

afbranding van hele dorpe het voortgegaan en in baie opsigte vererger. Een van hierdie dorpe is Reitz
(Pretorius 2001a:41).
Reitz was aan die begin van die oorlog by die Johannesburgkommando onder aanvoering van
kommandant Ben Viljoen en het later by die Lichtenburgkommando onder aanvoering van
kommandant Celliers beland, maar moes na ‘n veldslag by kommandant Senekal aansluit (2002:38).
Dit is van belang dat bekende name soos Ben Viljoen en Celliers gebruik word. Viljoen verwys na die
vermaerde Boeregeneraal, Ben Viljoen, wat in die Anglo-Boereoorlog geveg het, gevang is en na St.
Helena geneem is en daar sy dagboek oor die oorlog geskryf het. Celliers verwys heel waarskynlik na
Jan F.E. Celliers, die digter, wat ook sy oorlogsdagboek gepubliseer het en die terloopse wyse waarop
dié naam ingewerk is, kan ook moontlik daarop dui dat dit ‘n leidraad vir die leser met verwysing na
Japie Stilgemoed, die karakter wat op Celliers geskoei is.
Nog drie gewilde Afrikaanse mansname is Ben Maritz wat moontlik kan skakel met generaal Manie
Maritz wat ‘n Boeregeneraal in die oorlog was, en Willem Boshoff kan verwys na die Boshoffs wat
vandag leiersfigure in Orania is, die hartland van die konserwatiewe Afrikaners wat verkies om daar te
woon. Daar is ook Abraham Fouché wat moontlik verwys na kommandant Fouché wat die
bevelvoerder was van een van die laaste kommando’s om die slagveld te verlaat in die Anglo-
Boereoorlog (1985:88).
Die mansname weerspieël ook in sommige gevalle persoonlikheid en fisiese voorkoms. In die geval
van generaal Bergh is hy “korterig maar stewig gebou” (2002:68) en is in alle opsigte breed. Sy naam
suggereer, soos sy liggaamsbou aandui, soliditeit en standvastigheid soos ‘n berg. Sagrys Skeel kry sy
naam van sy een skeel oog en die kleur grys dui op ‘n tekort aan emosies en ‘n stil persoonlikheid. In
die voorbeeld van Jakobus Waterval, ‘n “groot man met ‘n skerp profiel, duidelik ‘n man van
besondere liggaamskrag” (2002:127) is sy persoonlikheid af te lei uit sy optrede. Hy neem “nouliks
aan die gesprekke deel” (2002:127) en is rusteloos, want hy “staan af en toe op om ‘n ent op sy eie die
nag in te stap” (2002:127). Sy voorkoms (groot en sterk) en persoonlikheid (onrustig) word weerspieël
in sy naam, Waterval. Die moeilike Herman Hundt se noemnaam, Rooi Herman, is duidelik afgelei
van sy voorkoms en die kleur dui moontlik op gevaar, opvlieëndheid en na sy bose persoonlikheid.
Ruieben Wessels is ‘n “groot man met ‘n lewendige, maar verweerde gesig, ‘n ruie baard en hare”
(2002:36). Sy naam het moontlik met sy voorkoms te make (“ruie baard en hare”) en dalk ook met sy
growwe persoonlikheid. Die interessantste geval is Swartpeet Petoors se Boesmanagterryertjie,
97

Stofman. Sy naam suggereer ‘n bruin vel waardeur hy deel vorm van die landskap. Dit kan ook dui op
die eerste mense in Suid-Afrika, soos die eerste mense in die Bybel wat uit stof gemaak is.
Hierbenewens word daar vernederend na hom verwys as “Kinderpiel of Perskie-oor” (2002:133).
Laasgenoemde naam omdat sy “oor op ‘n gedroogde perske lyk” (2002:133). Albei verwysings dui op
die klein statuur van die San.
Die jongste in die groep is Jannie Neethling. Sy naam, Jannie beklemtoon ook sy jeugdigheid,
aangesien dié naam met volwassenheid gewoonlik gewysig word na Jan. Twee mans wat lankal hul
volwassenheid bereik het is Oom Mannes en Oom Honne. Hulle word beskryf as twee “veglustige ou
ooms” (2002:128) en in hulle “are bruis daar kennelik die bloed van deurwinterde stryders”
(2002:128). Dié twee sien daar so “kragtig en oorgehaal as jong manne uit” (2002:128), maar hulle
klou steeds aan óú denkwyses soos gesien word in die evolusie debat. Hier het Winterbach twee
karakters wat die patriotiese en historiese samevatting van die stereotipe Boerekryger uitbeeld, selfs
die name weerspieël ‘n sterk manlikheid.
Slegs Gert Smal se hond, ‘n “slank dier met geel oë wat agterdogtig knor en onwennig op ‘n afstand
bly” (2002:37), het nie ‘n naam nie. In Op soek na generaal Mannetjies Mentz manifesteer die Bose in
die vorm van ‘n hond en hieruit kan afgelei word dat die hond ‘n argetipe van die Bose kan wees.
Oompie is ‘n enigma en kan as ‘n argetipiese waarsêer beskryf word. Hy vertolk verskeie rolle, onder
andere is hy ‘n toordokter (2002:42-47), ‘n siener en ‘n verskaffer van heuning en melk aan die
kommando (2002:43). Hy skakel met die karakter, Cordier in Reitz se Commando wat ook in ‘n hut
woon. Sy vel is “olierig en effens blas (…) [s]y baard is yl; sy hare is lank, sluik en vetterig”
(2002:43). Daar is “iets Oosters aan hom” (2002:43) en laastens gee hy ‘n reuk af “soos galsterige
botter” (2002:43). Wat Reitz opval is die “intensiteit van sy gesig (…) [t]erwyl hy praat, trek sy gesig
jou soos ‘n magneet” (2002:43). Reitz merk hoe “klein en vlesig sy hande is, haarloos, met skerp
gepunte vingers, en ‘n blouerigheid onder die nael. Hy is soos iemand uit ‘n ander tyd; uit ‘n ander ryk
– ‘n Oosterse ryk” (2002:43). Hierdie stelling suggereer moontlik dat Oompie eintlik ‘n oorblyfsel is
en meer in die doderyk hoort as in die ryk van die lewendes.
Al die beskrywings hierbo skep ‘n beeld van ‘n walglike ou man wat vuil en alleen in die berge woon,
maar wat oor ‘n besondere magnetisme beskik. Die paradoksale elemente dui op ‘n bonatuurlike
verskynsel. Hier is die magiese kragte aan die werk. Die twee verwysings na sy Oosterse voorkoms
98

open nog ‘n raaisel van wie dié man werklik is en waar hy vandaan kom. Sy generiese naam is ook
vreemd vir so ‘n karakter wat moontlik Oosters is (miskien Boeddhisties) óf dalk duiwels wat nie van
die wêreld is nie en dus ook as vreemd, uitheems en eksoties voorkom.
Die verwysings na die Ooste, Oompie se andersheid asook die klem wat die skrywer op sy uiterlike
plaas, sluit aan by Edward W. Said se teorie oor “Orientalism” (1978:20-21): “Orientalism is premised
upon exteriority, that is, on the fact that the Orientalist (…) makes the Orient speak, describes the
Orient, renders its mysteries plain for and to the West”. Die uiterlike waarop soveel klem gelê word, is
egter blote voorstelling oftewel representasie: “The exteriority of the representation is always
governed by some version of the truism that if the Orient could represent itself, it would; since it
cannot, the representation does the job, for the West” (Said 1978:21).
In Niggie verteenwoordig Oompie die Ander, die geheimsinnige, die eksotiese wat deur sy andersheid
mense se nuuskierigheid prikkel en sodoende sorg dat hul altyd weer na hom terugkom. Dit kan gesien
word in Gert Smal se verskeie besoeke aan hom, die tabak wat hy as geskenk bring, die vroue wat hy
vir hom organiseer en dit alles vir nóg ‘n kykie in die onbekende in wanneer Oompie profeteer. In dié
opsig skakel die mag van profesie vir Oompie met Esegiël en Jeremia, die profeet-figure.
Die wit-swart rasseverhoudings word gereflekteer in Reitz se gesprekke met Jeremia. Reitz sien soms
Jeremia vir Esegiël aan en vra hom steeds versigtig uit, maar Jeremia “antwoord altyd met neergeslane
oë” (2002:216) en is “nooit gretig om ‘n gesprek aan te knoop nie” (2002:216). Betta tree ook
ontwykend teenoor Reitz op en “stuur onsiende in die kombuis by hom verby” (2002:216). Reitz
begin wonder of die bediendes vind dat hy en Ben “wederregtelik hier woon, dat hulle die plek van
Johannes (nog ‘n Bybelnaam), die man van Anna, wil inneem” (2002:216)? Op hierdie maniere bied
die swartmense passiewe weerstand teen die moontlik onwelkome indringing van die nuwelinge op
die plaas.
Nieteenstaande die problematiese rasseverhoudings word die bediendes se menslikheid en hul verlies
weens die oorlog ook uitgebeeld. Niggie vertel van hulle lyding, want hul seuns is “saam met die
mans op kommando” en hul “jongste kind is verlede jaar oorlede” (2002:188). Sy merk op dat hulle
“getrou tot die dood” (2002:188) is. Hulle woon saans die “huisgodsdiens saam met die gesin by”
(2002:187), maar hulle sit op die “grond in die een hoek van die eetkamer” (2002:187). Hierdie
kommentaar dui op die kolonialisering van hierdie swartmense wat eerstens die Christelike godsdiens
99

eoefen en tweedens hul subjektiwiteit beklemtoon deur op die vloer plaas te neem. Jeremia is soos
Esegiël ‘n naam van ‘n profeet. Dit is interessant dat nie een van die swartmans of Betta, die enigste
swartvrou in die roman, praat nie. Selfs hul naamgewing is ‘n vorm van Westerse kolonisasie.
Edward Said verduidelik die terme “imperialisme” en “kolonialisme” soos volg (1993:8):
“‘imperialism’ means the practice, the theory, and the attitudes of a dominating metropolitan centre
ruling a distant territory; ‘colonialism’, which is almost always a consequence of imperialism, is the
implanting of settlements on distant territory”. Hy voer ook aan dat imperialisme en kolonialisme nie
beperk is tot die land nie, maar ook die mense van daardie land insluit (1993:8): “Neither imperialism
nor colonialism is a simple act of accumulation and acquisition. Both are supported and perhaps even
impelled by impressive ideological formations that include notions that certain territories and people
require and beseech domination”.
Waar Said se teorie meer op die politiek fokus en die binêre opposisies van die kolonialiseerder en die
gekolonialiseerde, fokus Homi K. Bhabha op die psigoanalitiese en hibridiese aspekte van
kolonialisme. Bhabha omskryf koloniale diskoers as volg: “It is a form of discourse crucial to the
binding of a range of differences and discriminations that inform the discursive and political practices
of racial and cultural hierarchization” (1994:67).
Die Bybelboeke van die profete Jeremia en Esegiël figureer ook as intertekstuele kennis by Niggie:
Jeremia het omtrent ‘n halfeeu lank as profeet opgetree. Dit was gedurende die moeilike tyd toe Babel die ander
nasies begin plattrap het en ‘n ernstige bedreiging vir die verbondsvolk Juda ingehou het. Jeremia het veral die
verbondsvolk se oppervlakkige godsdiens en hulle vormgodsdiens aan die kaak gestel en hulle tot persoonlike
bekering opgeroep. Dit bring hom in botsing met die vals profete. Hulle bring ‘n boodskap wat hulleself uitgedink
het, praat die volk na die mond en verkondig vrede en voorspoed. Die volk wou hulle egter nie bekeer nie en het
selfs afgodsdiens beoefen. Daarom, so het Jeremia gesê, sou die Here hulle straf met oorlog, pes en hongersnood
en hulle in ballingskap laat wegvoer (1991: 698; my kursivering).
Jeremia, die swart bediende, se rol word via sy naamgewing omgeruil met dié van ‘n profeet soos ook
die geval is met Esegiël. In Jeremia se geval profeteer hy die oorweldigende bedreiging wat Babel
(overgeset synde Engeland) vir die verbondsvolk Juda (metaforiese gesproke in Niggie die Boere)
inhou. Daar word genoem dat Babel die “ander nasies plattrap” (1991:698) en dit het betrekking op
Brittanje se wêreldwye imperialisme. Hy noem dat die verbondsvolk as gevolg van hul vormgodsdiens
en die “boodskap wat hulleself uitgedink het” (1991:698) van vrede en voorspoed, die Here se toorn
ontlok het. Hierdie kommentaar sluit direk aan by die kritiek op sommige van die Boere se dwepery
100

met die godsdiens op kommando. Dit is egter die Here se straf van “oorlog, pes en hongersnood en
hulle in ballingskap laat wegvoer” (1991:698), wat op fassinerende wyse dié verwysing by die Anglo-
Boereoorlog laat aansluit. Daar was oorlog tussen die Boere en die Britte, die Britte se verskroeide
aarde-beleid kan gesien word as ‘n pes weens die skade wat dit die Boere berokken het, daar was
tydens en ná die oorlog hongersnood en die Boere is as ballinge weggevoer na, onder andere, St.
Helena.
Hierdie aankondiging gaan nog in Jeremia se leeftyd in 586 v.C in vervulling nadat Jerusalem lank
beleër en toe verwoes is, soos Suid-Afrika vir drie jaar beleër en daarna verwoes is. Maar Jeremia
kondig ook aan dat Babel sal val en dat die verbondsvolk na hulle land toe sal terugkeer. Hy merk op
dat daar ‘n ingrypende verandering gaan plaasvind by sy volk wat die verbond met die Here gedurig
verbreek het. Die Here sal vergifnis skenk en ‘n nuwe verbond met hulle sluit. Dan sal hulle Hom
gewillig dien (Jeremia 31:31-34). Dit is dan in ‘n neutedop die Anglo-Boereoorlog vanuit ‘n Bybelse
perspektief.
In Niggie is Esegiël ‘n besonderse swartman wat oor omvangryke kennis van die Boere se geskiedenis
en die Bybel beskik en wat in Gert Smal se kommando’tjie al die ruwe werk verrig, maar in die
Bybelkonteks waaruit sy naam kom, was hy ‘n priester en ‘n profeet (voor en tydens die Babiloniese
ballingskap van Juda) en het hom gerig tot sowel die ballinge as sy volksgenote wat in Juda en
Jerusalem agtergebly het. Die verbondsvolk het selfs in die moeilike omstandighede in hulle sonde
volhard. Met buitengewone simboliese optredes vestig die Bybelse Esegiël hulle aandag op die woord
van die Here en lê veral nadruk op elke mens se persoonlike verantwoordelikheid vir sy lewe voor
God. Dié stelling is veral van belang in ‘n oorlogsituasie waar soldate in die meeste gevalle
genoodsaak is om hul opperbevelhebber se opdragte uit te voer.
Esegiël bepaal dat sy volk oor hulle sondes gevange weggevoer word, maar God red hulle ook weer.
Deur sy Heilige Gees sal Hy nuwe lewe inblaas in sy volk vir wie daar geen hoop op herstel meer is
nie en sal hulle na hulle land toe terugbring. Die Here sal ‘n nuwe verbond met hulle sluit en sal self
deur sy Gees hulle onbekeerlike harte verander sodat hulle Hom gewillig dien. Esegiël sien die
eindstryd van die wêreldmagte teen Jerusalem, maar ook Jerusalem se redding (Esegiël 38 en 39) en ‘n
nuwe tempel waarin die Here onder sy volk woon. (1991:767). Al dié gegewens eggo Jeremia se
profetiese voorsiening vir die verbondsvolk Juda, wat in die konteks van Niggie na die Boere verwys
wat hulself geskiedkundig as die verbondsvolk geproklameer het.
101

Esegiël en Jeremia word beskou as ‘n “prophetic couple” (The International Standard Bible
Encyclopaedia 1988:1073). Albei profete profeteer ongeveer in dieselfde tydperk, albei is afkomstig
uit die priesterskap, albei was ooggetuies by die omverwerp van die Joodse nasie: “and with their
prophecies accompany the fate of the Jewish state down to the catastrophe and beyond that rebuking,
threatening, warning, admonishing, and also comforting and encouraging” (1988:1073). Die twee
swart karakters in Niggie word deur hul besonderse naamgewing dus ook as ‘n “profetiese paar”
herkenbaar. Die sleutel tot die intertekstuele verband met die Bybel, setel in die name.
Verder is daar ook sake van die fynste besonderhede waaruit ooreenkomste tussen dié twee profete
getoon word. Dit blyk uit die volgende teksverse (1988:1073):
the threat against the unfaithful shepherds (Ezk 34:2, Jer 23:1); in putting into one class the Northern and the
Southern Kingdom and condemning both, although the prediction is also made that they shall eventually be united
and pardoned (Ezk 23, 16; Jer 3:6; Ezk 37:15; Jer 3:14-18; 23; 30); in the individualizing of religion (cf the fact
that both reject the common saying: “The fathers have eaten sour grapes, and the children’s teeth are set on edge,”
(Ezk 36:25; Jer 24:7; 31:27-34; 32:39; 38:8); in their comparisons of the coming judgement with a boiling pot
(Ezk 24:1; Jer 1:13); and finally, in their representation of the Messiah as the priest-king (Ezk 21:25; 45:22; Jer
30:21; 33:17).
Reitz hou vir Esegiël dop terwyl hy sy verskeie takies verrig en besef dat Esegiël “’n boodskapper
tussen die ryke van die skadu en van die lig” (2002:120) is. In die opsig kan hy verwant wees aan
Oompie en ook die triekstervrou met die verehoedjie. Hy “slaan sy oë nooit op nie, hy praat net as hy
aangespreek word” (2002:120) en as Gert Smal “sy vingers in sy rigting klap, voorsien Esegiël hom
van die ontbrekende inligting waarna hy vra: die datum van ‘n veldslag, die naam van ‘n generaal, die
getalle van dooies en gewondes” (2002:120). Esegiël praat slegs as Gert Smal hom vrae vra oor die
Bybel en die Boeregeskiedenis. Dié feit kan ironies gelees word, maar indien daar parallelle tussen
hom en ‘n ander merkwaardige swartman getrek word, kan dit lei tot veel meer insigte as blote ironie.
Esegiël, wat beteken “laat God versterk” (“God strengthens”, 1988:1071), suggereer die figuur van
Nelson Mandela. In die Bybel is Esegiël ‘n profeet met ‘n visie van die toekoms, ‘n man wat
simboliese dade verrig en wat bekend staan as die “creator of apocalyptic literature” (1988:1980). Hy
is in ballingskap weggevoer in 597 v.C en dié gebeurtenis “deeply affected the fate of the people”
(1988:1071). Daar word algemeen aanvaar dat hy op vyf-en-twintig-jarige ouderdom verban is
(1988:1071) en sy ballingskap word figuurlik beskryf as ‘n “tronk” waar hy “vasgemaak” was. In
Niggie is Esegiël ‘n meestal stilswyende karakter wat simbolies gelees kan word as ‘n swart messias
102

wat die swart bevryding voorspel en net soos Mandela jare vasgevang of “toegesluit” is, maar wat net
sy kans afwag om die swart bevryding te lei.
Die eienaardigheid van die stilswyende Esegiël wat net praat in antwoord op Gert Smal se vrae
weerspieël tot ‘n mate die profeet Esegiël se eie omstandighede. Daar word beweer dat Esegiël soms
gelei het aan katalepsie (verstywing), wat onder andere beteken “a temporary suspension of the power
of locomotion or of speech” (1988:1072). Nóg interessanter is dat “his unique condition occurs only at
the express command of God” (1988:1072, sien Esegiël 3:24, 24:25). Die teenoorgestelde is waar vir
die byna permanente stilswyende Esegiël in Niggie, waar hy slegs praat op bevel van Gert Smal. ‘n
Verdere ooreenkoms is die omgewing waarin hulle hul bevind. Esegiël se kommandolewe in die veld
reflekteer dié van die profeet Esegiël: “He lives in the midst of briars and thorns and dwells among
scorpions” (1988:1072, Esegiël 2:6).
Daar kan ook ooreenkomste getrek word tussen Esegiël in Niggie en J.M. Coetzee se swart karakter,
Friday in Foe (1986). Esegiël kan praat, maar net Boeregeskiedenis en Christen Bybelkennis, terwyl
Friday nie ‘n enkele woord uiter nie, bloot ‘n skaduteenwoordigheid is.
5.1.3 Motiewe en temas in Niggie
Niggie het ‘n sterk feministiese inslag, weens die vrou wat sentraal staan in die titel, maar ironies
genoeg eers aan die slot van die teks fisies figureer. Daar is ‘n gender-bewustheid, aangesien die mans
oor vrouens praat en vice versa. Die seksuele spanning tussen die geslagte word egter hoofsaaklik
beperk tot die drome van die karakters.
Niggie is ‘n omstrede teks. Die titel is vreemd. Dit plaas die leser terug na ‘n vergange era waar dié
soort generiese naam meer in gebruik was. Die woord “niggie” is deel van die taal-argeologie wat
verlore gegaan het, soos uit van die benamings afgelei kan word. Die benaming het oorspronklik
beteken:
1a. Dogter van ‘n oom of tante; teenoor neef; b. dogter van ‘n broer of suster; teenoor neef; 2.(verouderend) (veral
as aanspreekvorm en ook saam met ‘n eienaam) Meisie of soms vrou wat jonger of ongeveer van dieselfde
ouderdom as die spreker is; teenoor neef; 3a. Vrou wat aan volkspele deelneem; b. Vrou wat aan ‘n jukskeispan
behoort; 4. Vroulike dier van soortgelyke familieverwantskap as betekenis (WAT 2000:164).
103

In die roman is die woord veral gebruik as ‘n eienaam, ‘n susterskind, en ter aanwysing van ‘n
vroulike persoon. Verder rekonstrueer dit die samelewingsetiek van daardie tyd, in die sin dat dit die
hoflikheidsvorm van een van die mees gebruiklike aanspreekvorms vir ‘n vrou is. Vir die hedendaagse
leser is dit beslis ‘n verouderde vorm buiten vir die aanduiding van familie-verwantskap (neef teenoor
niggie).
Die vrouefigure vertoon nie hoofsaaklik drif en doelgerigtheid nie, maar hulle speel ‘n bemiddelende
rol sodat die mansfigure weer met hul lewens voort kan gaan. Dit word getoon deur Niggie en Tante
wat Ben en Reitz ná die hinderlaag waarin hulle gelei is, red en terugneem na die plaas om hulle te
versorg. Die laaste paar hoofstukke handel hoofsaaklik oor die vroue en net soos die eerste hoofstukke
waarin die mans ‘n hoofrol gespeel het, is hulle in dié laaste hoofstukke grotendeels afwesig (behalwe
vir Reitz en Ben). Die mans is egter in die vroue se gesprekke, gedagtes en drome teenwoordig.
Al dié gegewens dra by tot ‘n verwikkelde en meervlakkige teks. Winterbach se roman is leesbaar op
verskeie vlakke: histories, filosofies, polities, linguisties en psigoanalities (via die drome en
bonatuurlike verskynsels soos trieksterfigure).
Linguisties gesproke is die roman besonder boeiend. Winterbach se ‘argeologiese opgrawings’ van die
ontwikkeling van Afrikaans as taal, asook haar letterkunde (veral gedigte van Eugène Marais en
oorlogsdagboeke soos Celliers s’n) is ook ‘n afgrawe in die Afrikaanse leser se psige deur die
geskiedenis in die hede ter sake te maak: “Die stryd gaan voort” (sien 2002:93). Behalwe die letterlike
interpretasie van die oorlog waarna verwys word, verwys sy moontlik ook na die kosmiese stryd van
verandering, die Afrikaanse taalstryd of die lyding en psigiese verbystering as deel van die kreatiewe
skeppingsproses. Die Anglo-Boereoorlog word as die medium gebruik waardeur dié verhaal tot
voltrekking kom. Al die elemente lei tot die leser se besef dat almal universeel menslik is in dié stryd
van verandering. Hetsy dit oor taal, kunsskepping of politiek gaan.
Die verhaal het ‘n sterk visuele inslag, wat getuig van Winterbach se parallelle loopbaan as visuele
kunstenaar. In ‘n onderhoud met Nieuwoudt het Winterbach dié neiging in haar werk bevestig: “My
visuele ingesteldheid sal uiteraard neerslag vind in my skryfwerk. Ek het ook die knaende gevoel dat
ek eintlik meer visueel as verbaal is” (2002). Die roman het ‘n sterk historiese, sowel as visioenêre
inslag, deurdat Winterbach die verlede gebruik as ‘n metafoor vir die hede of selfs die toekoms.
Donker humorsin en satire is kernelemente van die roman. As meesterlike stilis omskep Winterbach
104

taalgebruik tot motief. Die tegniek van argeologiese opgrawings, soos gesien kan word uit die
intertekste, historiese materiaal en in rasseverhoudings maak van dié roman ‘n verwikkelde teks.
5.1.4 Taboe-deurbreking
‘n Mens kan die vraag vra waarom ‘n Afrikaanse skrywer in 2002 dié soort taal gebruik wat ‘n
Afrikaanse leser juis herinner aan ‘n skandelike verlede. Dit is eerstens skokkend, en in sommige
gevalle humoristies gebruik en tweedens wys dit hoe die land en taal verander het. Woorde wat
“kaffer” as stam het, beskryf ‘n ander wêreld en die feit dat dit ‘n negatiewe rassistiese konnotasie het
en daarom uit die taal geskrap is, verswak tot ‘n mate die beskrywende vermoë van die taal en verarm
die taal. Ná samestellings met “kaffer” verwyder is uit die Afrikaanse taal, is hulle vervang deur nuwe
woorde, dus neologismes. Ongelukkig het dit so vinnig gebeur dat die meeste mense nie meer weet
wat daardie spesifieke items in die hede genoem word nie. Voorbeelde hiervan is kafferwaatlemoen,
“kafferkopvlerkie” (2002:171) en kafferboom. Laasgenoemde staan deesdae bekend as ‘n
koraalboom, maar wat van die ander? Daar is talle sulke gevalle wat bevestig dat Afrikaans as
beskrywende taal armer is as voorheen. In afdeling 5.3 word daar vollediger uitgebrei oor die
taalgebruik in hierdie roman.
5.1.5 Hede en verlede
Winterbach jukstaponeer die een-en-twintigste eeu met die einde van die negentiende eeu en die begin
van die twintigste eeu. Wat sê die roman? Geen historiese roman handel net oor die verlede nie. Dit is
definitief die geval met Niggie waar Winterbach deur haar raamwerk van die Anglo-Boereoorlog
striemende kommentaar lewer op die hede. Daar is ook afleidings te maak oor die stemlose swart
karakters, hetsy as ideologie of ironie. Nieuwoudt se opmerking bevestig bogenoemde: “Die oorlog
wat op die periferie van die gegewens in die boek plaasvind en die ontnugtering en gehawendheid van
die karakters kan ook as metafoor vir vandag gelees word” (2002). Gunther Pakendorf lewer ook
kommentaar op dié eienskap van Winterbach se teks (2002): “Die gemene deler tussen toe en nou is
die onafwendbaarheid van die naderende einde, die soms weemoedige, soms bitter gevoel van ‘n
onherroeplike verlies, die oorgang na ‘n ongewisse toekoms”.
105

In 1905 het Eugène Marais “Winternag” geskryf. Dit staan bekend as die eerste volwaardige
Afrikaanse gedig. In 2005, ‘n eeu na die “ontstaan” van Afrikaans, word die leser gekonfronteer met
‘n roman wat reeds op apokaliptiese wyse die einde van Afrikaans suggereer.
Daar is vier bewegings in die roman: die droom (veral dié van die boer oor die triekstervrou), die
kamp vir gevegsongeskiktes, die lokval en die afloop van die laaste twee hoofstukke. Die sentrale
elemente in Niggie is die verwewing van feit en fiksie, trieksterfigure en drome. ‘n Ander interessante
aspek is Ben en Reitz se natuurwaarneming in hul joernale, asook die twee lesings wat hulle voor die
ander kommandolede hou wat die rol van die intellektueel tussen eenvoudige mense uitlig. Die rol van
swartmense, veral dié van Esegiël is van besondere belang. Dit skakel met die heel belangrikste
element in die roman, naamlik die historiese verlede wat as metafoor vir die hede funksioneer. Dit
blyk uit die mense wat in dorre omstandighede leef, onseker is oor die toekoms, maar nooit in
hopeloosheid verval nie.
Daar is verskeie motiewe in dié roman waaronder die belangrikste seker die trieksterfigure is in sowel
manlike as vroulike gedaante, asook die tema van oorlewing en hoop vir die toekoms.
Niggie dien verder as ‘n subtiele antwoord op Coetzee se ontmaskerende roman oor die Anglo-
Boereoorlog, Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998). Dit is duidelik dat Winterbach deur haar
verwerking van historiese gebeure kommentaar op die huidige stand van sake in Suid-Afrika lewer.
Haar kommentaar is duidelik gemik op Afrikaners en hul taal, asook die kwasie-noodtoestand waarin
Afrikaans in die nuwe bedeling verkeer. Plekname word verander, veral dié wat voorheen Afrikaanse
name gehad het, soos Pretoria wat Tshwane word (dit word so deur die Suid-Afrikaanse Uitsaai
Korporasie gebruik al is dié naamsverandering nog nie amptelik erken nie), Pietersburg wat
Polekwane geword het en Louis Trichardt wat deesdae Makhado heet, om maar ‘n paar te noem. Dié
veranderings, voel baie Afrikaanssprekendes, affekteer die weergawe van die landsgeskiedenis en het
direk tot gevolg dat die Afrikaanse betrokkenheid misken word.
In ‘n onderhoud met Stephanie Nieuwoudt (4 November 2002) het Winterbach die volgende te sê
gehad oor die stryd vir Afrikaans: “Die enigste manier waarop ek veg, is om in Afrikaans te skryf. Ek
voel my nie geroepe om meer as dit te doen nie”.
106

5.2 Styl en tegniek
In Niggie (2002) is daar ‘n implisiete ouktoriële vertelinstansie teenwoordig soos in Karel Schoeman
se Verkenning (1996). Die roman speel hoofsaaklik af in die Karoo en die Vrystaat tydens die laaste
paar maande van die Anglo-Boereoorlog. Winterbach se argaïese taalgebruik, veral aan die begin van
die roman, plaas die leser terug in dié byna vergete landelike era (2002:7):
Hulle kom teen sononder op die plaaswerf aan. Dit lyk verlate, maar die honde blaf, en die boer kom hulle
spoedig tegemoet. Hy nooi hulle binne, sodra die perde versorg is (…) [i]n die kombuis blaas die boer die vuur
energiek maar sorgsaam aan (…) [h]ulle eet die vleis en die swaar wit brood met konfyt. Hulle eet gulsig; kan
nouliks genoeg van die kos kry. Na ete skink die boer versigtig vir elkeen ‘n afgemete skeut brandewyn by die
koffie. Die gevoel van weldadigheid sprei deur hulle liggame.
Die verhaal begin in medias res, aangesien die leser nie weet wie “hulle” is nie. Die perde en vuur
verwys na vroeëre jare voor die moderne geriewe soos elektrisiteit en motors algemene gebruiksartikel
was. Woorde soos ‘n “skeut” (2002:7) brandewyn is sorgvuldig gekies, net soos die “swaar wit brood
met konfyt” (2002:7) wat die leser terugvoer in die tyd na die landelike lewe toe slegs tuisgemaakte
brood geëet is. Die opmerking dat die krygers “gulsig” (2002:7) eet en “nouliks genoeg van die kos”
(2002:7) kan kry, suggereer nie net hongerte na ‘n lang reis nie, maar verwys ook na die gebrekkige
proviand wat vele stryders op kommando moes verduur.
Die boer se droom word beskryf in deels argaïsmtiese terme, en is vol verwysings na’n vergange era
en vergange modes (“witgepoeierde gesig”, “verehoedjie”, “mense rondom die dorpskerk vergader”).
Hy vertel van sy droom oor die “triekstervrou” (2002:7):
Daar was ‘n klomp mense rondom die dorpskerk vergader. Hy het niemand herken nie. Toe sien hy ‘n vrou wat
hy ken. Haar hare is rooi, haar gesig witgepoeier en sy dra ‘n verehoedjie. Hy kan nie begin, sê die boer, om die
aanvalligheid van daardie hoedjie te beskryf nie. Dit was sag soos die vlerke van ‘n berghaan. Met ‘n flits van
blougroen lig daarin. Hy en die vrou beweeg mettertyd weg van die mense, na ‘n kamer met ‘n bed. Toe dit blyk
dat dit tyd vir saamlê is en hy strek sy arms na haar uit, toe is daar skielik in haar plek ‘n wildvreemde man, en sy
lag buite op die stoep. Toe weet hy, dit was die triekster.
Die ruimte is belangrik. Dit word gesuggereer deur die verwysing na die “dorpskerk” (2002:7) , wat
‘n landelike omgewing aandui. Die beskrywing van die vrou in die droom roep assosiasies op met
Impressionistiese skilderye en uitbeeldings van vroue rondom die einde van die agtiende eeu (“La
Belle Epoque” of uit die era van die Romantiek). Sy is moontlik Frans en aristokraties, weens haar
witgepoeierde gesig en haar rooi hare met die verehoedjie. Hier is moontlik ‘n Karnavaleske
verwysing wat netjies skakel met die trieksterfiguur. Die vrou met die verehoedjie was in die
107

kunswêreld ‘n bekende tema in Paul César Helleu se oeuvre, soos byvoorbeeld in sy skildery “Femme
au chapeau a plumes” (vrou met hoed en pluim/vere). Gustav Klimt se skildery “Woman with Hat and
Feather Boa” is ook ‘n visuele assosiasie wat moontlik by die leser opkom. Die vrou in die Klimt
skildery het ook rooi hare, en ‘n skalkse, misterieuse kyk in haar oë. Die “aanvalligheid” (2002:7) van
die hoedjie is eintlik humoristies en die vergelyking met die vere van ‘n berghaan is landelik. Die
verehoedjie se beskrywing is ook poëties en die rym funksioneel. Die taalgebruik van die boer
wanneer hy oor die erotiese droom praat is formeel, bykans Viktoriaans, soos in die eufemistiese ‘n
“tyd om saam te lê” (2002:7). Die erotiese ondertoon verplaas die leser eers terug in die tyd en dan na
die gesuggereerde onbewuste van die boer se psige, via die droom.
Nog argaïsmes wat vervloë, landelike gebruike weerspieël, blyk uit die stryders se slaapreëlings. Hulle
“slaap in die vrykamer op bulsakke, met skoon komberse en jakkalsvelkarosse” (2002:8; my
kursivering), nadat Willem die boer se “katel” (2002:8) ferm van die hand gewys het. Die
“jakkalsvelkarosse” (2002:8) verwys na die landelike herkoms van dié velkombers en “katel” (2002:8)
is ‘n woord wat nie meer veel in standaard Afrikaans in gebruik is nie. Die “bulsakke” (2002:8)
waarna verwys word met slapenstyd is ook al vir bykans ‘n eeu nie meer in algemene gebruik nie, en
vervang met duvets.
Dié taalgebruik weerspieël veral die periode rondom, en kort na die Anglo-Boereoorlog. Dan is daar
ook neologismes soos Abraham se onsamehangende taal wat op taalvlak dikwels humoristiese effek
het. As geestesversteurde weerspieël sy taalgebruik dié van ‘n “man wat mal word”. Maar
terselfdertyd illustreer dit ook die magiese skeppingskrag wat aan die basis van taalspel geleë is, en
daarmee sinspeel dit op die kreatiwiteit van die woordkunstenaar en die ryk kreatiewe ‘ondergrond’
van Afrikaans as taal. Dié roman kan apokalipties gelees word as duidend op die einde van Afrikaans,
aangesien Abraham se taalgebruik verbrokkel tot onverstaanbare voortbrengsels. Winterbach
‘gebruik’ naamlik die roman as kreatiewe maar ook argivale bewaarplek van woorde wat reeds uit die
taal verdwyn het, soos wat plekname ook teen ‘n versnelde tempo en sienderoë uit die eietydse Suid-
Afrika aan ‘t verdwyne is.
Winterbach bly deurgaans getrou aan die Anglo-Boereoorlog raamwerk waarin dié teks afspeel. Sy
verweef egter fiksie met historiese feite soos byvoorbeeld met die proviand van meel en biltong
(2002:14) wat die stryders nuttig, asook die byna oorweldigende rol wat godsdiens in die lewens van
108

die stryders gespeel het. Daar is daaglikse dienste gehou, soms twee keer per dag, deur predikante en
ander stryders om die manskappe te bemoedig.
Daar word ook na werklike veldslae in die teks verwys soos Cronjé se oorwinning by Magersfontein
(2002:55), asook sy oorgawe by Paardeberg: “Vanaand val alles weer saam in een magtige openbaring
- van die hoer van Babilon tot by Cronjé se nederlaag by Paardeberg” (2002:79). Dié opmerking
suggereer weereens die noue verband tussen die kommando’s se stryd en hul godsdiens. Daar word
ook melding gemaak van die Boere se nederlaag by Elandslaagte (2002:129), asook van die Britse
opperbevelhebbers, Kitchener en Milner (2002:135, 166) en hul wrede taktieke, waaronder die berugte
verskroeide aarde-beleid.
In Niggie word die tegniek van voorafskaduwing telkens vernuftig aangewend. Die eerste
voorafskaduwing is van Reitz se afgestorwe vrou en hul toekomstige ontmoeting (2002:12): “Hy bly
lank in die vlamme staar, want agter sy rug en in die skaduwees het hy vermoedens van
teenwoordigheid. Van iets troebels wat hy agtergelaat het, maar wat hom mettertyd sal inhaal”.
Die ander voorafskaduwings het almal te make met die lokval waarin Ben, Reitz en Gert Smal beland.
Dit wil egter voorkom asof Gert Smal se noodlottige dood ‘n ongeluk was en die hinderlaag eintlik vir
Ben en Reitz bedoel was. Terugskouend kan Smal se dood moontlik as gevolg van sy felle kritiek en
verraderlike aantuigings op die ander Boerestryders wees. Hy is gevolglik deur Bergh se kommando
“stilgemaak”.
Gert Smal se smalende opmerking dat generaal Bergh nie skroom “om te vat wat hom toekom nie”
(2002:38) wek onmiddellik ‘n onrustige gevoel by die leser. Dié onrustige gevoel word benadruk deur
Reitz se kommentaar aan Ben: “Daar is nog nie finaal oor ons lot beslis nie” (2002:73). Reitz se
dialoog weerspieël agterdog, “hy kan nog besluit hy wil ons nie laat gaan nie (…) [i]n welke geval ons
ons gatte gesien het” (2002:74), maar Ben hou vol die “generaal is ‘n eerbare man” (2002:74). Uit die
opmerkings kan daar duidelik gelees word dat iets nie pluis is nie en hulle in ‘n ongemaklike situasie
verkeer, veral wanneer Reitz aan Ben sê dit is “’n bed met ‘n prys” (2002:50).
Ben en Reitz se hinderlaag word ook voorspel deur Oompie wat hulle waarsku oor die verraad van
ander: “Wees voortdurend op julle hoede. God se weë is onnaspeurbaar, maar die mens se weë is
109

verraderlik. God laat Hom ken deur sy skepping – maar die mens se motiewe bly altyd onleesbaar”
(2002:45).
Reitz se gewelddadige optrede teenoor Seun was moontlik ook ‘n katalisator vir hul noue ontkoming
aan die dood, aangesien hulle goed weet “hoe beskermend hy (Gert Smal) teenoor Seun is”
(2002:126). Reitz het Seun geklap (2002:125) en hom geruk aan die skouers dat hy sy “tande
opmekaar hoor klap en gee hom nog ‘n hou teen die kop” (2002:126). Hy snou hom beledigings toe
soos “jou dom donner” (2002:126) en “jou agterlike haaslip” (2002:126). Dié optrede is gevolglik ‘n
moontlike rede vir hul lokval. Reitz het reeds die poort oopgemaak vir die Bose ná hy met sy vrou in
die skaduryk kontak gemaak het. Die leser kry die gevoel dat dié mense se reeds brose afgeslote
bestaan, spoedig aan die ontrafel is.
Ná die lesings komplimenteer die generaal vir Ben en Reitz dat hulle “hulle goed van hulle taak
gekwyt het” (2002:153) en nie “hulle tyd gemors het op kommando nie” (2002:153). Sy laaste
opmerking kan egter as onheilspellend gelees word: “Hy is van plan om kort voor lank van hulle
kundigheid in die veld gebruik te maak” (2002:153). Ben merk ooreenkomstig op: “hier word oplaas
van ons diensbaarheid gebruik gemaak - maar van ons kundigheid is ek nie so seker nie” (2002:170).
Die lesings is nie goed ontvang deur die ander stryders nie, dus is dit ‘n moontlikheid dat hul saam
met die generaal die hinderlaag beplan het. Dié suggestie word gestaaf deur Swartpeet Petoors, Rooi
Herman en Gert Smal wat hulle “koppe sameswerend” (2002:169) buig voor die generaal vir Ben en
Reitz nader roep en aan hul die opdrag gee.
Daardie aand om die vuur, ná aandgodsdiens skink Gert Smal hulle bekers vol en drink “veelbetekend
op almal se gesondheid (overgeset synde op Reitz en Ben se nederlaag)” (2002:155). Dit is nogal
vreemd dat Gert Smal van alle mense op “almal se gesondheid” (2002:155) drink. Reitz word nie soos
Ben afgelei deur Gert Smal se uitbundigheid nie en dink: “Hier moet ons wegkom. Ek en Ben. Alles
hier kla my aan van dwaasheid en oormoed” (2002:155). Reitz se slegte voorgevoel word bewys deur
die hinderlaag waarin hulle gelei word. ‘n Subtiele vooruitwysing na onraad is die feit dat Ben en
Reitz hul joernale, hul kosbaarste besittings, agterlaat. Ben se gerusstellende woorde aan Reitz wek ‘n
onrustige gevoel by die leser, want dit is byna of hy die noodlot blatant tart: “Ons vat die kans”
(2002:171).
110

5.3 Taal
In ‘n onderhoud op Litnet vra Van Vuuren vir Winterbach of sy, soos ander “skrywers van formaat
slegs ‘een roman’ het, en dié oor en oor herskryf (dikwels dieselfde temas, dieselfde styl, dieselfde
tipe karakters – soos Karel Schoeman met sy buitestaander-karakter, die yl plot, en die belang van die
ruimte en landskap beskrywings)” (2004:3) en indien sy enkele hooftemas of preokkupasies het watter
sou sy uitlig wat sentraal in haar oeuvre staan? Haar antwoord is eksplisiet van toepassing op al haar
romans, veral Niggie (2004:3):
Yl plot, die belang van ruimte en landskap (…) dit is ook op my van toepassing. Karakters wat hulleself probeer
oriënteer ten opsigte van ‘n bepaalde landskap – hetsy geografies, emosioneel, of histories. Taal is belangrik. Die
naas mekaar stel, by monde van verskillende karakters, van byvoorbeeld die taal van die mistiek van die
wetenskap, van die skone kunste. Taal wat weerstand bied. Maar dit is moeilik om kritiese afstand te hê van jou
eie obsessies en – vir ander – voor die hand liggende preokkupasies.
In die onderhawige roman word taalgebruik op die voorgrond geplaas deur middel van verskeie
tegnieke, onder andere die taalspeletjies en idiosinkratiese taalgebruik deur karakters, die
katalogiserende opnoem van slagvelde en plekname, plant- en dierename, name van gesteentes en
edelstene, oudstryders en ander unieke elemente van die landskap en die kultuurerfenis van die
Afrikaner.
Die botanis, Ben Maritz, inkanteer die name van plante wat hy aan sy vriende uitwys, maar ook
moontlik om homself aan die name te herinner: “Taaibos (…) [h]ardepeer (…) kriedoring (…)
[a]alwee (…) [b]itterboegoe (…)” (2002:26). Ben se natuurkennis tree ook na vore in sy uitwysing
van die verskillende diere wat hulle op hul tog teëkom, soos die “blouvalk” (2002:16), die
“sandhoender” (2002:16), die “sandkewer” (2002:16), die “gomtor” (2002:16) , die “oogpister”
(2002:16) en die “toktokkie” (2002:16). Dié opnoem van plant- en dierename is nog ‘n wyse waarop
Niggie funksioneer as bewaarplek vir die Afrikaanse taal en kulturele kennis (sien ook 2002:88).
Reitz gebruik akademiese taal in sy joernaal-aantekeninge oor die veranderende landskap van die
Kaap en die Karoo: “In vergelyking met die Kaapsisteem, wat tydens die halfskemer, leë voorwêreld
van die Devoon tot stand gekom het, is die Karoosisteem jonger, en onvoorstelbaar waterryk tydens
die Perm- en die Triastydperk” (2002:15).
111

John merk op dat ‘n interessante “variant van die katalogus-vorm is waar dit verbind word met ‘n spelelement
soos wanneer Ben en Reitz ‘n reeks woorde opnoem deur van een woord- of klankassosiasie
na ‘n volgende te beweeg” (2004:26). Hierdie vry assosiatiewe woordspel is een tegniek wat
Winterbach gebruik in Niggie. ‘n Ander is ‘n spel met homofonie. Tot ‘n mate is dit alfabeties met
opvallende satiriese elemente daarin ingebed (2002:29):
Aasvoëloë, waarmee hulle ons dophou (…) [a]asvoëlvet, as geneesmiddel (…) [a]asvoëlkrans, waar aasvoëls
broei (…) [a]asvoëltee, laat die diere vrek (…) [a]asvreter, dier was aas vreet (…) [a]askewer, kewertjie wat op
dierlike reste leef (…) [b]okdrol, die drol van ‘n bok (…) [b]okdruiwe, verwant aan die bokduwweltjie (…)
[b]okmelk, die melk van ‘n bok (…) [b]okdrolbessie, die sap is soet en klewerig (…) [d]aspis, die pis van ‘n das
(…) [j]aspis, strate van jaspis en goud (…) [h]emel, ou Willem (…) [h]emelkruid – met sy soet geur (…)
[h]emelhoog, so hoog soos die hemel (…) [h]awer, perde se voer (…) [g]awer, gawer as wat Peternella was, kon
niemand ooit wees nie.
Reitz en Ben speel nog ‘n spel met woorde volgens paronieme: “Sieal (…) [s]iels (…) [s]toksielsalig”
(2002:27). Later volg nog ‘n woordspel. Dit is opvallend dat alle taalspeletjies op ‘n positiewe noot
eindig (2002:172-173):
Daggabossie, Gert Smal se geliefkoosde kruid (…) [d]eurdrif, deurgaanplek deur ‘n rivier (…) [d]ier, lewende
wese uit die diereryk (…) [d]ierbare, geliefde persoon (…) [d]obba, bitter veldplant (…) [d]ood, die einde van
lewe (…) [d]oodkruid, oftewel alruin (…) [d]odloopspoor, spoor wat doodloop (…) [d]oodskloppertjie, klein
kewertjie wat in ou hout lewe (…) [d]oodskaduwee, skaduwee wat die dood gooi (…) [d]oodtevrede, ek is eintlik
doodtevrede vandag, ou Ben.
In die taalspeletjie wat Reitz en Ben speel om die verveling te verlig op hul lang reis te perd deur die
landskap, gebruik hul raspejoratiewe samestellings as ‘n basis vir ‘n bestekopname van kulturele en
wetenskaplike taal. Dié bestekopname bewaar dié Afrikanerkultuur en geskiedenis vir die nageslag.
Winterbach se taalspel is skokkend, maar ook humoristies en deur die konstante herhaling en
improvisasie van een van die veragtelikste raspejoratiewe in die Afrikaanse taal neem sy die angel uit
dié verwysing (2002:29-30):
Kafferwaatlemoenkonfyt – die allerheerlikste wat daar is (…) [k]afferakasia, of kaffer-wag-‘n-bietjie, ‘n soort
boom (…) [k]afferbees, bees wat aan ‘n Kaffer behoort (…) [k]afferbaai, ‘n soort linne (…) [k]afferbessiebos, ‘n
rosyntjiebos (…) [k]afferbier, drank wat Kaffers drink (…) [k]afferarbeid, werk wat nie geskik is vir wit mense
nie (…) [k]afferbokrooitjie, ‘n groot rooibruin skoenlapper (…) [k]afferbeurl, ‘n beul wat Kaffers teregstel, of ‘n
verdrukker van Kaffers (…) [k]afferkalmoes, meerjarige struikgewas (…) [k]afferklip, klip wat jy in gruis vind
wat die aanwesigheid van diamante aandui (…) [k]afferkaptein, hoofman van ‘n Kafferstam (…)
[k]afferkopvlerkie, kleinerige, bruin skoenlapper (…) [k]affergraf, dwarswal oor ‘n pad om verspoeling te
voorkom (…) [k]afferkraal, verblyfplek van Kafffers (…) [k]afferswawel, soort windswawel (…) [k]afferpond,
naam vir ‘n pennie (…) [k]afferoorlog, oorlog tussen Witmense en Kaffers (…) [k]afferkoringmuggie, klein
galmuggie met helder vlerke (…) [k]afferkoring, fyn diamanthoudende gruis (…) [k]affersendeling, sendeling wat
onder Kaffers werk (…) [k]afferpyl, ‘n knapsakkerwel (…) [k]afferhalfkroon, ander naam vir ‘n pennie (…)
[k]affernasie, nasie bestaande uit Kaffers.
112

In Winterbach se teks is raspejoratiewe volop, soos “kafferkastaiing” (2002:88), “kafferbone”
(2002:104), “Kaffers” (2002:104) en “kafferbloeddorstigheid” (2002:129). Dit is juis hierdie
aanhoudende herhaling van dié raspejoratief wat skerp kontrasteer met waarskynlik die één keer in die
roman wanneer die term swartes gebruik word deur een van die karakters. Niggie vermenslik die twee
werkers op die plaas deur medelye te toon en anders as in ander rasseverwysings in die teks na hulle te
verwys deur die meer eufemistiese term, “swartes”: “Die swartes het alles verloor” (2002:188). Beide
Jeremia en Betta se kinders is oorlede in die oorlog, maar tog is hulle “getrou tot die dood toe”
(2002:188). Hoewel sagter, het “swartes” egter ook ‘n effe pejoratiewe assosiasie: meer neutraal sou
“swartmense” wees.
John merk tereg op dat dié katalogusse die leser met die indruk laat van die kreatiwiteit van Afrikaans
(2004:4): “Die eerste reeks word gegenereer met behulp van ‘n assosiatiewe draad waar betekenisse
en klanke aan mekaar gekoppel word” (2004:26) en die een met die stammorfeem “kaffer-” waar “een
element - die stammorfeem - konstant bly en die differensiasie daaromheen plaasvind” (John
2004:26).
John stel dit so: “‘n [v]erbandlegging tussen hierdie lyste in die roman, veral die een wat gegenereer
word van die ‘kaffer’-morfeem, en kreatiwiteit wys hoe die roman implisiet kommentaar lewer op die
hede” (2004:26). Hy noem verder dat een van die dinge wat so ‘n verbandlegging mens laat besef, is
“watter verlies die lys gevorm van die ‘kaffer’-morfeem vir Afrikaans is en watter kulturele skade ‘n
diskoers soos politieke korrektheid kan aanrig” (2004:27). Hy maak twee belangrike punte, eerstens
“beteken die vernietiging van die lys as gevolg van politieke korrektheid dat die terme vervang moet
word met nuwe terme, wat heelwaarskynlik nie met almal sal gebeur nie” (2004:27), en tweedens “is
die lys ‘n neerslag, nie van ‘n meerderwaardige kyk na swartmense nie, soos die politiek-korrekte
diskoers dit wil hê nie, maar van kontak tussen Afrikaanse mense en swartmense in die Suid-
Afrikaanse landskap” (2004:27). Sy finale punt is onbetwisbaar: “Wat verlore gaan met die
verdwyning van so ‘n lys uit die Afrikaanse taalskat, is dus eerder ‘n rekord van kontak tussen
Afrikaanse en swartmense, en daarby ‘n rekord wat die bestaan van swartmense in die landskap
erken” (2004:27).
Niggie is boordensvol verwysings na godsdiens en ras. Taal speel ‘n fundamentele rol in enige
kultuur, maar veral in die kultuur van Afrikaners. Ná Suid-Afrika ‘n volwaardige demokratiese land
geword het, en in talle gevalle selfs daarvoor, is sekere terme met negatiewe rassistiese konnotasies uit
113

Afrikaans geskrap. Elke Suid-Afrikaner verstaan hoekom dit moes gebeur en dat dit nodig was, maar
dit het ‘n leemte gelaat in die beskrywende vermoë van dié jong taal. Dié taboe-woorde rondom
samevoegings met “kaffer-”, merk Van Vuuren (2003:3) op, en ander sulke samevoegings neem
steeds elf volle bladsye in beslag in die Woordeboek van die Afrikaanse taal se vyfde deel van 1968.
Die sensurering van hierdie woorde en hul samestellings in tydgenootliker woordeboeke dui op ’n
groot woordeskat wat oornag uit Afrikaans verdwyn het. In meer resente woordeboeke verdwyn al die
raspejoratiewe en hul samestellings gewoon in die niet, asof hul nooit bestaan het nie, wat die taal op
dié wyse onthistoriseer, en verwater. Polities miskien wys, maar op semantiese vlak ‘n groot verlies
aan die wyer spektrum en reikwydte wat die taal eens bestryk het ten opsigte van onder meer sy
botaniese, dierkunde en geologiese woordeskat.
Winterbach se volgehoue ideaal in Niggie is dat “taal weerstand moet bied” en dié stelling sluit netjies
aan by Michiel Foucault, die Franse filosoof en teoretikus, se teorie oor “linguistic taboos”. In
Foucault se artikel, “Madness, the Absence of Work” verwoord hy die teoretiese beginsel van dié taal,
of terme, wat taboe-waarde dra (1995:291):
The familiar game of mirroring the other side of ourselves in madness and of eavesdropping from our listening
posts on vices that, coming from very far, tell us more nearly what we are (...) the sudden, irruptive inclusion in or
language of the speech of the excluded.
In die Suid-Afrikaanse bestel is dit duidelik wie die “excluded” is, of was. Voor Suid-Afrika ‘n
demokrasie geword het, was swartmense se betoë meesal tot die periferie van landsake, letterkunde en
ander belanghebbende ondernemings beperk. Foucault wys daarop dat hierdie kulturele verhouding,
“the relationship of a culture to the very thing it excludes” (1995:292) eintlik dui op hierdie kultuur se
eie waarheid oor hul tekortkominge en kortsigtigheid: “the relationship of our culture to this truth
about itself, far away and inverted, which it discovers over and over in madness” (1995:292).
Foucault sinspeel op die teenstrydigheid en verwys na “the rule forbidding the utterance of certain
words or expressions” (1995:294) en kom tot die slotsom (1995:293):
humanity does not start out from freedom but from limitation and the line not to be crossed (…) [w]e know the
systems of rules with which forbidden acts are to comply; we have been able to discern the rules of the incest
taboo in every culture (…) [b]ut we still do not know much about the organization of the prohibitions in language.
Die kern van die Russiese teoretikus, Mikhail Bakhtin, se taal- en literatuurteorie word saamgevat in
die term “dialogisme” of “heteroglossia”. ‘n Sentrale element in sy denke oor taal is sy opvatting dat
114

taal nie bestudeer moet word as ‘n abstrakte sisteem nie, maar as ‘n sosiale aktiwiteit. Louise Viljoen
(1993:313) merk tereg op dat in teenstelling met Ferdinand de Saussure stel Bakhtin voor dat die
“linguistiek die aksent moet laat val op die individuele taalhandeling en sy konteks (oftewel die
‘parole’), eerder as op die abstrakte sisteem (oftewel die ‘langue’)”. Die belangrikste eienskap van die
taalhandeling is sy dialogiese aard. Waar die “woord vir Saussure ‘n tweeledige teken bestaande uit
betekenaar en betekende was, is die woord vir Bakhtin ‘n tweeledige handeling wat gerig is op
dialoog: woord is dus altyd ingestem op wederwoord” (Viljoen 1993:313). Bakhtin verwoord dié idee
as volg (1986:280):
The word in living conversation is directly, blatantly, oriented towards a future answer word: it provokes an
answer, anticipates it and structures itself in the answer’s direction. Forming itself in an atmosphere of the
already spoken, the word is at the same time determined by that which has not yet been said but which is needed
and in fact anticipated by the answering word. Such is the situation in living dialogue.
In Niggie word spanning uit die samelewing gereflekteer in die verskillende diskoerse en taalgebruik
in die teks. Dialogisme karakteriseer die epistomologiese modus van ‘n wêreld oorheers deur
heteroglossia, waar taaluitings betekenis kry as deel van ‘n groter geheel en daar wisselwerking tussen
betekenisse is wat mekaar wedersyds bepaal. Dié diskursiewe aktiwiteit van die dialogisme kan gelees
word as ‘n bevraagtekening en ondermyning van die huidige en moontlik ook vorige politieke regime.
Viljoen maak die belangrike opmerking dat dialogisme “terselfdertyd inklusief en eksklusief is”, want
enersyds is dit ‘n “opposisionele strategie wat gebruik word om die objektiverende neigings van die
heersende (monologiese) diskoers te ondermyn” en andersyds is dit ‘n “teoretiese beskrywing van ‘n
neiging inherent aan alle taalgebruik” (1993:314).
In Niggie word ‘n wye register gehanteer, tematies sowel as verteltegnies. Bakhtin onderskei in
“From the Prehistory of Novelistic Discourse” (1981) outeursteks (“authorial speech”) en karakterteks
(“reported speech”). Tog is daar tekste, soos Niggie, waar die grense tussen outeursteks en
karakterteks vervaag en die outeur die karakters se dialoë oorneem. Viljoen merk op dat die “een die
ander binne(dring) en die verskillende spraakhandelinge, elk met sy eie orïentasie, tree in sodanige
wisselwerking met mekaar dat daar ‘n veelvoud van betekenisse tot stand kom” (1993:314). Bakhtin
noem dit die piktorale styl en meen dat dit kenmerkend is van die diskoers van die roman. Die roman
is dus die “vorm wat by uitnemendheid die heteroglossie van die wêreld demonstreer deur sy
polifonie” (Viljoen 1993:314). Hierteenoor is die lineêre styl waar daar ‘n duidelike skeiding is tussen
115

die outeursteks en karakterteks. In dié tekste word daar gestreef na ‘n enkele outeurstem. Volgens dié
Bakhtiniaanse onderskeidings is Niggie met haar ryk weefsel van stemme, ‘n polifoniese en nie ‘n
monologiese roman nie.
In “Discourse in the Novel” (geskryf in die periode 1934-1935) definieer Bakhtin die roman as ‘n
“diversity of social speech types (…) and a diversity of individual voices, artistically organized”
(1986:262). Dié beskrywing is van besondere belang in Winterbach se romans, aangesien sy sowel
beeldende kunstenaar as woordkunstenaar is. In Niggie is die diskursiewe verskeidenheid en
meerstemmigheid gekoppel met mekaar en dié verskyning beaam Bakhtin se kommentaar oor wat die
roman karakteriseer (1986:263):
These distinctive links and interrelationships between utterances and languages, this movement of the theme
through different languages and speech types, its dispersion into the rivulets and droplets of social heteroglossia,
its dialogization – this is the basic distinguishing feature of the stylistics of the novel.
Dié polifoniese roman is besonder ryk aan idiolekte en Bakhtiniaanse heteroglossia soos weerspieël in
Japie Stilgemoed se landelike, poëtiese taalgebruik, Gert Smal se gewelddadige, skatologiese
vloektaal, Ben en Reitz se wetenskaplike taal, die ontspoorde taal van Abraham, vrouetaal, mistieke
taal van die triekster en drome, militêre taal, politieke taal, generiese taal soos blyk uit die
naamgewing van Niggie en Oompie, taboetaal, mannetaal, taal wat aksie uitdruk, die taal van evolusie,
profetiese taal, Bybelse diskoers, ens. En dan is daar ook diaglossia soos die teenstrydige Japie
Stilgemoed en Gert Smal se betoë. Dié roman is esteties van hoë gehalte, “ondersoek die Afrikanergeskiedenis
op metafiksionele wyse, en bied boonop ‘n groeipunt deur die eksperimentele en
innoverende tegnieke vir die Afrikaanse prosa vorentoe” (Van Vuuren 2003).
In dié teks figureer vroue-diskoers en die rol wat vroue tydens die Anglo-Boereoorlog gespeel het in
die beskerming en genesing van hul landgenote. Niggie vertel dat sy “die afgelope maande by soveel
doodsbedde gesit (het)” en “te veel lyding moes aanskou” (2002:184). Sy vertel op ‘n latere stadium
meer van haar verlede. Sy was ‘n tyd lank “verpleegster by die Bethulie-kamp” (2002:199), daar het
sy “gesien hoe die vroue ly” (2002:199) en het by baie “sterfbedde (…) in die kamp (gesit)”
(2002:199). Dat dié inligting in die teks herhaal word, dui op die belangrikheid van hierdie rol as
versorger wat vroue tydens die Anglo-Boereoorlog vertolk het.
116

Ná Ben se stembande in die hinderlaag as gevolg van ‘n skietwond beskadig is, is hy genoodsaak om
te kommunikeer deur op ‘n “leitjie” (2002:189) te skryf. Dié scenario herinner aan die onderwysstelsel
en die tradisionele rol van vrou as onderwyseres. Die woord “leitjie” is ‘n argaïese woord wat ‘n
verbygaande era oproep.
Anna vertel van die weelde van haar somertuin voor die Kakies dit verniel het, van die “dahlias en die
rose, die floksies en die asters, die madeliefies en die swaardlelies, die pronkertjies en die fluwelige
rose” (2002:235). Dié katalogus van blomme simboliseer Anna se geluk, dit is ‘n idilliese herinnering
uit die verlede waartoe sy nou vir Reitz toegang gee, hier met ‘n duidelike erotiese ondertoon.
Daar word telkens verwys na die “gerusstellende teenwoordigheid van die vroue” (2002:211) en daar
word ook melding gemaak van die geestestoestand en lewenslesse wat uit die oorlog geleer is soos
“God help ons (…) dat ons uit die lewe die bietjie vat wat ons daaruit kan kry (…) [d]it is alles so gou
verby” (2002:200).
Ben en Reitz, onderskeidelik ‘n botanis en geoloog, maak aantekeninge in hul joernale oor die
omgewing waarin hulle hul bevind. Dié aantekeninge sowel as die woordspeletjies, Reitz se besoeke
aan Oompie om met sy oorlede vrou kontak te maak en die lesings wat Ben en Reitz voor generaal
Bergh en die ander stryders hou, word deel van ‘n oorlewingstrategie.
Niggie wend haar reeds vroeg tot God, aangesien Ben se toestand in die eerste paar dae kritiek is en
vra, “God help hom (…) dit lyk nie of hy weer sal kan praat nie” (2002:179). As gevolg van die wond
het Ben sy stem verloor. Reitz probeer hom verstaan en hou selfs sy oor digby Ben se mond, “maar
daar is geen onderskeibare geluid nie, want selfs fluister kan Ben nie” (2002:184). Nà Ben se
stembande beskadig is en hy nie meer kan praat nie, fokus Reitz in dié stadium so intens op Ben se
oorlewing en herstel dat hy in werklikheid Ben se taak oorneem en die plantegroei in die omgewing
bestudeer.
In Niggie is daar ‘n duidelike verbintenis tussen taal en landskap: “Soos hulle verder noord beweeg,
steeds dieper die onbekende in, begin hulle steeds minder praat, of begin hulle op ‘n ánder manier
praat” (2002:26). Hulle verbind hul denke aan die omliggende natuur en neem vervolgens waar:
“[m]iskien is dit dat hulle gedagtes, soos die plantegroei, kariger word” (2002:26). Nog ‘n voorbeeld
om dié opmerking te staaf is: “Toe die vlakte op sy wydste oopmaak en beskerming en skuiling die
117

karigste, toe is hulle swye die diepste (…) [t]oe neem die landskap oor en vat die gedagtes uit hulle
hoofde en die woorde uit hulle mond” (2002:28).
Daar is ‘n verdere belangriker verbintenis tussen taal en hul bestaan. Abraham se skielike uiting van
die herkenbare woord, “aalmoesie” (2002:28) verbaas hulle almal en boonop gee hy ‘n “kort, skewe
laggie” (2002:28). Dié twee uitsonderlike gebare neem hulle as ‘n teken dat “hulle tot so ver oorleef
het” (2002:28). Dié opmerking ondersteun die idee dat taal hulle skakel met die lewe en ook ‘n
oorlewingsmiddel is.
Reitz wens hy het sy joernaal by hom gehad, want hy “mis die reëlmaat van sy daaglikse optekenings
van die omgewing” (2002:184). Die feit dat sowel Reitz as Ben hul joernale mis en hulle as skatte
beskou, kan gesien word uit die talle verwysings na die verlore joernale (sien 2002:186, 188, 189, 193,
195, 196, 218, 221, 230, 233). Hiermee word die belang van die geskrewe teks, die daaglikse
opgetekende woord, ook beklemtoon – die teks waarin waarnemings geregistreer word deur die taal en
die woord. In die joernale en hul belangrike rol in die roman vind die leser ook ‘n belangrike
metafiksionele verwysing na die belang van literatuur en woordkuns, nie as efemere estetiese konstruk
nie, maar as broodnodige oorlewingsmiddel.
Reitz erken, “[e]k voel my aandadig aan die verlies van die joernale – én die lot van die ander”
(2002:233). Niggie probeer hom troos met die noodlot se rol in die lewe: “Soms kom daar wendinge
in ‘n mens se lewe soos God self dit nie wil hê nie” (2002:233). Hierdie opmerking is ook moontlik
kommentaar op die Boere se verlies tydens die oorlog en hul onafhanklikheid wat van hul weggeneem
is.
Wetenskaplike diskoers speel ‘n belangrike rol in dié roman, veral om die rol van die geleerde tussen
eenvoudige mense op kommando uit te lig. Dit is veral in dié opsig dat humor sterk figureer, soos in
die beskrywing van die ernstige wetenskaplike lesings wat veels te progressief vir die naïewe
toehoorders is.
Reitz probeer met al sy wilskrag en kennis die nagmerries verdryf: “Met alle kennis waaroor hy
beskik, verweer hy hom teen die nag” (2002:211). Hy maak ‘n katalogus van gesteentes, “blou
ysterklip, vuursteen, kalksteen, rooiklip, sandsteen, skilferklip” (2002:211) en daarná lys hy die name
van edelstene, “melkkwarts en rooskwarts, donker lepidoliet en bleek lepidoliet” (2002:211). Wanneer
118

hy nie meer name kan opnoem nie, skuif hy na die volgende kategorie, naamlik die geskiedenis van
die aarde: “Die Kambrium- en die Ordovisiumtydperk (…) [d]ie Siluur en die Devoontydperk (…) die
Permtydperk (…) die Trias” (2002:211-212). Hierná noem hy prehistoriese diere, insekte en eietydse
diere wat hy onthou uit Ben se joernaal, veldslae, gesneuweldes en plekname op (2002:211-213).
Reitz erken dat dié bestekopname hom troos, want dit is “’n [g]eskiedenis oneindig omvattender as die
vreesaanjaende engte van sy eie klein emosies” (2002:212). Ongelukkig gebeur dit soms dat “geen
name, geen kennis, bestand (is) teen die opeenvolgende gruwels van sy drome nie, of teen sy
gevoelens van totale ontreddering wanneer hy lank slapeloos in die donker lê” (2002:213) nie.
Wanneer slaap hom uiteindelik oorval, is dit nagmerrieagtig. Kosie Rijpma hou ‘n boekie na hom uit
(heel waarskynlik Bettie Loots se versies) en sê: “Ek was lank dood (…) jy moet vir my sê wat hierdie
woorde beteken” (2002:213). ‘n Moontlike antwoord is dat Bettie Loots se versies ‘n katalogus van
die dood simboliseer, aangesien ‘n mens deur die terapeutiese proses van ‘n kampdagboek te hou, ook
die verhale van dié wat gesterf het sodat hulle nie in die vergetelheid verdwyn nie.
5.3.1 Landskapbeskrywings
Winterbach se landskapbeskrywings is liries en in sommige gevalle eggo dit taalgebruik uit ‘n
verbygegane era, soos dié van die Anglo-Boereoorlog. Dit kan gesien word in “Die sterrehemel is dig
en luisterryk, so groot van einder tot einder dat dit lyk of die koepel van die hemel gelig het”
(2002:22; my kursivering) en “die oggend van die derde dag breek glorieus op die horison (…)
[s]koonheid om die keel van toe te knyp” (2002:15).
Nog ‘n duidelike landelike beskrywing, stilisties gesproke meer modern , is die volgende: “hulle
bewonder die landskap wat skynbaar eindeloos voor hulle uitstrek (...) [d]ie lang gras is wuiwend (…)
[k]lipkoppies voor hulle en lae berge wat soos molshopies in die verte opstoot” (2002:14). Die “lang
gras is wuiwend” klink soos Eugène Marais se “Winternag”: “is die grassaad aan roere/ soos winkende
hande” (Groot verseboek 2000 2000:30). Hierdie beskrywing herinner verder aan Celliers se “Die
vlakte”: “Tot die yl-bloue bande / van die ver-verre rande / skuif my breedte uit (…) / Jong aarde se
stoot / het my boesem ontbloot / bo die diep van die meer” (Groot verseboek 2000 2000:35).
119

Winterbach gebruik poëtiese taal om die diere in die omgewing uit te wys en dit is opvallend hoe
ritmies die klanke van alliterasie op die leser se oor val: “Hy wys die pen van ‘n ystervark uit, die
kuttels van die rooiribbok, die skuilplek van die kleinkolmuskeljaatkat en die rooimeerkat” (2002:41).
Die gedig, “Vakansiebrief” van D.J. Opperman klink duidelik uit “die kuttels van die rooiribbok”
waarin Opperman se versreëls “kuttels van ‘n bok” as interteks meeklink (Groot verseboek 2000
2000:235). Die verwysing na die “rooimeerkat” kan moontlik dui op C. Louis Leipoldt se gedig, “Die
koperkapel”: “Die meerkat kom, en sy ogies blink, en hy staan orent en wag” (Groot verseboek 2000
2000:65). Die laaste drie reëls van Leipoldt se gedig is veral van belang wanneer dit skakel met
hierdie Anglo-Boereoorlog roman: “‘Dis bloed, dis mensebloed! Dis lewensbloed wat hierdie oord se
bossie-wortels voed’” (2000:65).
In Winterbach se roman gebruik sy outydse taalgebruik of liewer taalfossiele om die verlede te
herskep soos “bulsakke” (2002:7) en “skeut brandewyn” (2002:7) aan die begin van haar roman. Sy
gebruik ook volksetimologiese spreektaal om die verlede in taal te herskep, soos byvoorbeeld
“Ingilse” (2002:130) in plaas van “Engelse”, “baasterds” (2002:132) in plaas van “bastards”,
“godallamagtig” (2002:148) en “suffel” (2002:149, 151) bedoelende “soveel”.
Heelwat swart humor in die teks word verlig deur die spel met taal. Soos reeds aangetoon dien die
taalspeletjies as ‘n sagter invalshoek in hierdie verwikkelde en onherbergsame teks, parallel met die
landskap wat sy so duidelik herskep. Dié roman beklemtoon die uitdaging van taal as lewendige en
veranderende organisme.
Gert Smal se telkense stortvloed kragwoorde oor die foute van sy eie mense in die oorlogsituasie, sy
frustrasie dat hy homself nie behoorlik kan uitdruk nie en sy gevloek op sy inkompetente leiers is
amusant op die oppervlakte, maar dit gaan eintlik om die magteloosheid in die aangesig van
oorweldigende oorlogsdilemmas.
Wanneer Gert Smal in ‘n goeie bui is, sing hy kinderliedjies wat verdraai word met kru taal (2002:61):
Jan piet, Jan pol, Jan hawersak
Jan ruigtepol
Jan vinger-in-die-hol
óf:
120

Jan Toef Jan Toef
Jan Meideboef
Dié geïnverteerde kinderliedjies verskil hemelsbreed van die patriotiese strydliedjies wat Celliers
in sy dagboek aanhaal (1978:381). Hierdie kinderliedjies of rympies herinner aan die rympies in
D.J. Opperman se Nuwe kleuterverseboek, byvoorbeeld “Fiskaal op die paal” (1981:37): “Jannetjie
Fiskaal sit op die paal; sy hoed is stukkend en sy kop is kaal”. Daar is ook “Jan Wiep en Jan Wap: Jan
Wap het ‘n kappie op sy kop” (1981:155), “Johannie de Kock se perd is ‘n stok” (J.F. Spies 1981:94)
en “Tant Griet, wat word dan tog van Tol as Tol nou al so in die rietpol rol?” (1981:162). Die
verdraaiing van kinderliedjies is ‘n ou praktyk en kan ook in Leipoldt se digkuns gesien word in sy
gedig “’n Nuwe liedjie op ‘n ou deuntjie” waar hy die liedjie “Siembamba” aanpas tot die realistiese
gevolge van die Anglo-Boereoorlog op mense se lewens: “Kinkhoes en tering, sonder melk: / Bitter
vir jou is die lewenskelk! / Daar is jou plek, by die graffies daar – / Twee in ‘n kissie, ‘n
bruilhofspaar!” (Groot verseboek 2000 2000:60).
Vir die kommandant se verraad om hulle met ‘n brief te stuur waarin hulle op verraderlike wyse as
drosters geïdentifiseer word, het Reitz net afsku: “Senekal is ‘n drol” (2002:70). Dié kru sentiment
word later beklemtoon: “Dról (…) Senekal is ‘n dról en mag sy einde bitter wees” (2002:72). Nóg
voorbeelde van kru, plat taal is “[d]ie Engelse se moere. Die Boere se moere. Die hele ou verdomde
spul se moere” (2002:118) en “[a]lmal se gátte” (2002:118).
In Niggie speel taal en klank ‘n groot rol. Anna verlang na die somerwind, wat so anders as die bitter,
harde winterwind klink. Die somerwind wat ‘n verbygaande gelukkiger tyd simboliseer voor die
oorlog: “Daardie klánk van die wind (…) [d]aardie présiese klank (…) [a]s dit oor die agterste koppies
aankom en óm die hoek van die huis verbykom (…) [d]aardie geluid wat jou dág en nág soos seëning
omgéwe (…) [d]áárna verlang ek, en dít het ons alles verloor” (2002:242). Hierdie verwysing na die
“winterwind” en ook die beskrywing daarvan in die konteks van Niggie waar Anna uiteindelik haar
geliefde Reitz verloor, klink weereens soos Marais se “Winternag”: “O koud is die windjie en skraal
(…) / O treurig die wysie op die ooswind se maat, / soos die lied van ‘n meisie in haar liefde verlaat”
(Groot verseboek 2000 2000:30). Hieruit blyk dat Winterbach intiem inspeel op Marais se Anglo-
Boereoorlog gedigte op ‘n literêre en poëtiese vlak.
121

5.3.2 “Taal-argeologie”
Van Vuuren poneer dat “die funksie van die intertekste in Niggie soos ‘n palimpses is, agter dié roman
skyn teks op teks op teks deur” (2003). Die intertekste wat gebruik word strek van 1904 (Woman’s
Endurance van A.D.L.) tot 2000 (Klaas Steytler se Ons oorlog), en dit verklaar die eienaardigheid van
die wisseling van style en taalgebruik. ‘n Voorbeeld hiervan is die poëtiese landelike beskrywing,
“sonsopkomste van ongewone prag en saans sonsondergange van ongewone glorie in purper, roos en
goud meer indrukwekkend, majesteitlik, dramaties as wat hulle in die afgelope maande teëgekom het
in hulle omswerwinge” (2002:24), wat die argaïese styl (1899-1902) van Celliers se
omgewingsbeskrywings weergee tot die banale taal wat Gert Smal en Ruieben gebruik. Hul orale kru
taalgebruik is egter humoristies van aard: “Kakie se gát” (2002:80), “[s]tok in Kakie se hol”
(2002:80), “Kakie se poephol in sy ouma se naaidoos” (2002:80). In laasgenoemde geval kan
geargumenteer word dat “naaidoos” bloot ‘n argaïese woord is en daar geen kru bybedoeling of
dubbelsinnigheid is nie, maar in Rooi Herman se woorde, “[e]k dág hy gaan ons deur die ore naai”
(2002:148) is daar duidelik ‘n kru betekenis, alhoewel dit in ‘n humoristies konteks gespreek word.
Van Vuuren merk tereg op dat die taalgebruik terselfdertyd, ongeag die registerwisseling, volledig
getrou bly aan die argaïese tipe taalgebruik wat in 1902 (die jaar waarin die roman afspeel) gebruik is,
met een uitsondering: die anachronisme van die woord “Naturellekwessie” (2003). Sy noem ook dat
dié woord stilswyend in Celliers se oorlogsdagboek (1978, die eerste uitgawe) die woord “kaffer”
vervang (2003). Dié rede hiervoor is voor die hand liggend, aangesien “die woord ‘kaffer’ omstreeks
1925 in alle verwysings na naturelle gebruik is” (WAT V 1968:128). Nog ‘n moontlike afwyking is die
begrip “triekster” wat vanuit Engels verafrikaans is.
Van Vuuren (2003) maak die stelling dat die “argeologiese ontginning van die Afrikaanse taal op
fonologiese en leksikografiese vlak ‘n elegiese koestering van lang-vergete en ongebruikte woorde
(suggereer), soos in die mymering van die Boesmanvrou aan die slot van Karel Schoeman se
Verkenning (1996)”. Hierdie “taal-argeologie”, soos sy dit noem, is ‘n sentrale tegniek in die roman.
Enersyds in die woordspeletjies wat gespeel word en andersyds in die “geestelik-versteurde Abraham
wat stom is buiten vir die uiter van onsamehangende sillabes of woorde, steeds meer onherkenbaar as
Afrikaans soos die roman vorder” (Van Vuuren 2003). Sy wys daarop dat dié “taalafbraak, in
samehang met die opgrawe van lank-vergete en ongebruikte Afrikaanse woorde in die roman,
122

(blykbaar impliseer) dat soortgelyke afbraak van Afrikaans in die eietydse geglobaliseerde
maatskappy aan die gang kan wees” (2003).
Abraham se broer het by Droogleegte langs hom gesneuwel, “[s]y kop en bors is weggeskiet”
(2002:18) en Abraham het “ure lank met sy broer se liggaam in sy arms gesit (…)” (2002:18). Ná die
gruwelike ondervinding het hy nie weer samehangend gepraat nie, hy het “onverstaanbaarhede
geuiter, los frases, verwarde krete” (2002:18). Hy was snags geteister met “angsdrome en
hallusinasies” (2002:18) en so getraumatiseer dat hy nie geëet of beweeg het nie (2002:18). Sy
toestand het verswak tot die punt waar sy liggaam “rigied soos dié van ‘n dooie” (2002:18) was.
Abraham met sy ontspoorde taal, deur trauma losgeslaan van alles en almal om hom, probeer homself
steeds uitdruk wanneer hulle by Gert Smal se groep aansluit. Dui dié ongewone poging om met die
ander te kommunikeer moontlik ‘n slegte voorgevoel omtrent die situasie waarin hulle hul bevind?
Indien ‘n mens sy monosillabiese uitings analiseer, klink “snerp” (2002:39), “beref” (2002:39) en
“bogte” (2002:39) na aan “snert”, “beroof” en “bogte” wat dieselfde klink. Nog ‘n voorbeeld hiervan
is wanneer Smal uitvaar teen Piet Cronjé en Abraham, asof hy die spanning kan aanvoel, vervaard sê
“Foekeren! Foekeren!” (2002:56). ‘n Ontleding van dié voortbrengsels sal moontlik ‘n kru boodskap
ontsluit.
Terwyl die “leser ‘n beeld gebied word van algehele verbrokkeling, is die aanbieding tegelykertyd ‘n
afdaling na die generatiewe basis van taalgebruik” (John 2004:28). Hierdie perspektief word bevestig
deur Abraham se onsamehangende uitings soos “met die bef beroer” (2002:11) en wanneer hy erg
opgeruie is, “kornuitsonde” (2002:11). Ander voorbeelde is “naai” (2002:148), wat hy eintlik herhaal
uit die geselskap se gesprek, “ghams”, “moffel”, “petoeter, petoeter” (2002:65). Die laaste is moontlik
die onomatopeïese nabootsing van ‘n masjiengeweer wat by implikasie benadruk dat hy aan
oorlogstres ly. Hy word veral opsigtelik onrustig wanneer die groep veldslae bespreek, en uiter:
“Betoeg (…) [b]ewerd (…) [e]n bibber (…) [g]libbering (…) [e]n gok (…) en gak, en gordel”
(2002:163).
Hy ly aan ‘n erge graad van oorlogstrauma soos blyk uit sy taalgebruik, “[g]otsnoot (…) [v]erknou”
(2002:165). Ben is al een wat redeneer dat hulle hom moet probeer verstaan, terwyl Gert Smal
droogweg antwoord: “Die kluts kwyt (…) soos baie ander wat ek ken” (2002:165). Dié opmerking is
waar van menigte soldate in oorloë reg rondom die wêreld.
123

‘n Variant van hierdie taalgebruik kom voor wanneer Reitz herstel van die skietwond wat hy in die
hinderlaag opgedoen het. Hy yl van sy hewige koors en hy herhaal dieselfde woorde in dieselfde
aaneengestringde volgorde: “Ghams, ghaps, ghabba, gharra (…) [g]hams, ghaps, ghabba, gharra –
soos perdepote” (2002:231). Ander kere weer, “[g]hwar, ghwap, ghoep (…) [g]hwar, ghap, ghoep”
(2002:231) of “[k]rat, kraf, krans (…) [k]rat, kraf, krans – soos voetstappe in gras” (2002:231). Hier
vind progressie plaas van dierlike voetstappe tot menslike voetstappe en die laaste string woorde klink
baie na ‘n voorafskaduwing van ‘n dood, moontlik selfmoord, waar die woorde moontlik “krat, graf,
krans” beteken. Dié woorde klink verwant aan die Boesman-woord, “Gough” wat beteken karoo
(Reitz 1932:273). Hierdie kan ‘n moontlike skakel tussen die uitgestrowe taal van die San en die, veel
gedebateerde, moontlike ondergang van Afrikaans wees.
Die betrokke taalgebruik van beide Abraham en Reitz is geassosieer met intense psigiese en fisiese
trauma. John noem dit “vooropskuiwing van taal (wat) hier plaas(vind) deur taalgebruik aan te bied
wat op die rand van inkoherensie, oftewel, die verdwyning van taal as sodanig staan” (2004:28).
Abrahamse monosillabiese uitings is egter fonologies gesproke steeds Afrikaans en verteenwoordig
die “boustene van Afrikaans” (John 2004:28) soos gesien uit die volgende voorbeelde, “leep”
(2002:167), “flep” (2002:167), “jat” (2002:167), “gak” (2002:167). Die “aanbieding van Abraham se
inkoherente klankvoortbrengsels is dus tegelykertyd ‘n representasie van algehele taalverlies én van
die gronde waarop taal geskep word” (John 2004:28).
Die “aanbieding van Abraham se inkoherensie en Reitz se koorsagtige taalmymeringe dra die
implikasie dat orde, dit wil sê ordelike taal en semantiese koherensie, voorkom uit inkoherensie en
‘onbewuste’ taalprosesse” (John 2004:28). In beide gevalle sou mens kon praat van “psigiese
ontwrigting of sielsverbystering wat dan implisiet aan die wortel van kreatiwiteit lê” (John 2004:28).
Twee ander voorbeelde van taal wat onverstaanbaar is, is Seun en die groepie inheemse mense. Seun
wat weens sy gesplete verhemelte nie behoorlik kan praat nie, maar ook “effens traag van begrip
voor(kom)” (2002:40), kommunikeer nét met Gert en Esegiël deur middel van “handgebare en
onverstaanbare geluide” (2002:40). Met betrekking tot kommunikasie-struikelblokke het Seun en
Abraham veel in gemeen. Dié situasie herinner aan die wyse waarop die inheemse mense met Willem
se groep gekommunikeer het.
124

Op pad om hul boodskap na generaal Bergh te bring, kom die groepie stryders inheemse mense teë
wat nie Afrikaans kan praat nie en beduie om hulself verstaanbaar te maak. Ben en Reitz het
verskillende perspektiewe hieroor. Ben is oortuig dat hulle afstammelinge van die “!Kora of selfs
Gonnahottentotte” (2002:20) is. Hy het ook onder die indruk verkeer dat hulle “almal lankal uitgesterf
het” (2002:20). Reitz merk op: “Dié mense praat geen taal nie (…) [d]is ‘n versameling gorrelings en
roggelings” (2002:20). Ben wys hom egter tereg: “Die taal is ‘n vorm van !Kora-Hottentots, volgens
my so goed as uitgestorwe! Geen wonder dat ons daar niks van begryp nie!” (2002:20). Tientalle Khoi
en San tale het ‘n taaldood gesterf, dus is dit nie ondenkbaar dat nog ‘n klein inheemse taal die pad sou
kon gaan nie.
In Niggie kan mens ‘n “bewussyn aflees van die moontlikheid dat Afrikaans kan verdwyn” (John
2004:29), maar ook dat daar in die taalgebruik “saam met die inkoherensie ‘n groot mate van
kreatiwiteit gepaard gaan” (John 2004:29). Dié kreatiwiteit kan Afrikaans se redding wees indien sy
sprekers “uit die outentieke kreatiewe basis van die taal en kultuur” put (John 2004:29).
5.4 Enigmatiese elemente
Niggie bevat fasette van goed en kwaad wat in die karakters weerspieël word en die spel met lig en
donker word in die beskrywings van die landskap gereflekteer. Verskeie enigmatiese elemente dra by
tot die meerduidige en meervlakkige aard van die roman. Die belangrikste van hierdie elemente is die
trieksterfigure en drome wat met mekaar verband hou.
5.4.1 Trieksterfigure
Die triekster behoort in sommige kulture tot die sfeer van die mitologie. Noemio Canonici verduidelik
die herkoms van hierdie term: “Having been originally entrusted with the creation or the organization
of the world, his energies were later poured into sowing chaos in the very universe he had helped to
order” (1995:7). Die triekster-figuur het die “externalization of the perceived conflicts” (1995:7)
geword. Hy of sy is enigmaties omdat hul “actions reveal positive aspects, while also outrageously
running counter to religious, social and ethical codes” (1995:7). Daar is verskeie trieksters in die Suid-
Afrikaanse orale tradisie. Daar is die Venda of Noord-Sotho figuur van Huveane, ‘n menslike triekster
verbind tot die mitologie, die Zoeloe triekster Uthlakanyana en Zim, die wreedaard en kannibaal in die
125

Xhosakultuur, om maar ‘n paar te noem. Canonici wys daarop dat die funksie van die triekster in
verhale is om die luisteraar te vermaak: “The manifest function of trickster tales seems to be to
entertain, while at the same time the characters’ antics convey important points in social education and
help in sharpening the chlidren’s minds to the dangers surrounding them in society” (1995:12).
Canonici pas Vladimir Propp se terme oor intrige in volksverhale aan en pas dit toe op trieksterverhale
(1995:17): “False Contract Fraud : Illusion, Deception and Substitution Discovery Flight
and Pursuit Escape Gloat and Boast”. Hierdie intrige gegewens kan ook op Niggie toegepas
word. Die “false contract” kan verwys na kommandant Senekal wat vir Ben, Reitz, Willem en
Abrahma skynbaar help deur vir hul ‘n kaart te gee na generaal Bergh sodat hulle aan hom ‘n brief van
Senekal kan oorhandig. Dit kan ook verwys na generaal Bergh wat hierdie verraderlike brief opskeur
en voorgee asof hy vir hulle nog ‘n kans gee. Die “fraud” (bedrog) deur illusie, misleiding en
plaasvervanging dui op die opdrag wat hy aan Ben en Reitz gee om onder leiding van Gert Smal uit te
voer, in plaas daarvan om hulle toe te laat om Abraham aan sy moeder in Ladybrand terug te besorg.
Hulle ontdek (“discovery”) te laat dat hulle in ‘n hinderlaag gelei word. Hierna vlug en ontsnap die
triekster (in sy of haar vele gedaantes in Niggie) en spog oor sy of haar slimmigheid om hierdie mense
uit te oorlê. Die slot van ‘n trieksterverhaal kan opgesom word as: “Trickery comes to symbolize the
success of brain over brawn, of small over big and powerful” (Canonici 1995:1).
Volgens die internet ensiklopedie, Wikipedia is ‘n triekster in die studie van mitologie, godsdiens en
orale vertellings die volgende:
a trickster is a god, goddess, spirit or human hero who breaks the rules of the gods or nature, sometimes
maliciously (for example, Loki) but usually with ultimately positive effects. Often, the rule-breaking takes the
form of tricks (eg. Eris) or thievery. Tricksters can be cunning or foolish or both; they are often funny even when
considered sacred or performing important cultural tasks.
Regoor die wêreld en in alle kulture se volksverhale kom daar trieksters in een of ander gedaante,
voor. In die Franse volksverhale is daar Reynaerd de Vos (1481), in Keltiese mitologie is daar feetjies
en natuurlik Puck, in Duitse volksverhale is daar Till Eulenspiegel, in Noorse mitologie is daar die
bekende Loki en in Griekse mitologie is daar Hermes, Eris en Prometheus. Trieksters kom ook in
moderne kultuur voor, byvoorbeeld die strokiesprent karakters Bugs Bunny en Jerry die muis van
Tom en Jerry, asook die karakter Kaptein Jack Sparrow van die fliek “Pirates of the Caribbean: The
Curse of the Black Pearl” (2003). Die tipe triekster, die Dwaas het deur die eeue oorleef en word
gesien op moderne speelkaarte as die Grapjas (die Joker).’n Triekster kan manlik of vroulik wees, van
126

gedaante verwissel, bose of goeie intensies hê. Die triekster is ook ‘n Jungiaanse argetipe. Rita
Finnegan merk op oor die rol van die triekster in die samelewing: “The trickster is being presented as
a kind of mirror-image of respectable human society, reflecting the opposite of the normally aproved
or expected character and behaviour” (1976:352).
Die magiese sjamans van Noord-Amerika kom ooreen met sekere elemente van trieksters. Hulle
kombineer ook beide geslagte soos M. Ripinsky-Naxon opmerk (aangehaal in Sandra Hollimon,
1997:49): “shamans appear to combine in their persons the feminine (earth) and the masculine
(heaven) principles (…) Consequently, such idividuals are viewed as intermediaries, the intercepting
axis, between the heavenly and the worldly realms, a nexus for the divine and the human”. Hierdie
fenomeen lei tot B. Saladin D’Anglure (aangehaal in Hollimon, 1992:18) se insig: “An individual who
can straddle gender boundaries should be able to span all boundaries”. Dit beklemtoon die
omvangryke mag van die triekster in sommige kulture.
Die triekstervrou met die verehoedjie vind ook neerslag in populêre musiek oor die mistieke aard van
die orale kultuur, soos in die liedjie “Freya Hannah: Mischievious song honoring the healing salve of
Storytelling” van Kristi Cowles (CD: Shagbark Hickory Spirit, 1998):
Freya Hannah, Goddess of the wild moon
Freya Hannah, mistress of the earth womb.
Half wolf, half cat, feather coat, feather hat
Magic magic magic magic
Freya Hannah sails upon her long ship
With a moonbeam fastened to her left hip.
Half wolf, half cat, feather coat, feather hat
Magic magic magic magic
She sails on the wings of the night sky
Seeking manifesting questers of the dream time
Half wolf, half cat, feather coat, feather hat
Magic magic magic magic
Tis the night when spirits have their freedom
If you are turned, you can virtually see them
Half wolf, half cat, feather coat, feather hat
Magic magic magic magic
When Freya Hannah sails through your window
In hierdie lied word die vrou geassosieer met die magiese aard van transmorfikasie. Sy is half-wolf,
half-kat wat gekoppel word aan vere (“feather coat, feather hat”) wat kan dui op haar vermoë om te
127

vlieg. Sy is deel van die geestesryk en soek drome om in te verskyn. Hierdie elemente manifesteer in
Niggie in die karakter van die triekstervrou met die verehoedjie.
In Niggie manifesteer die triekster in verskeie karakters, beide manlik en vroulik. Die boer aan die
begin van die roman lei die triekster-element in deur te vertel van sy erotiese droom oor die
triekstervrou met die verehoedjie, asook deur sy vraag aan Willem se groep: “Het een van julle al met
die ou poetsbakker kennis gemaak? In een van sy of haar gedaantes?” (2002:8). Die vrou met die
verehoedjie kan moontlik skakel met Marais se gedig, “Die dans van die reën” waar “ons suster” op
haar voorkop die “vuurpluim van die berggier” dra (Groot verseboek 2000 2000:33). Die berggier kan
moontlik na ‘n berghaan verwys wat aansluit by die triekstervrou se vere wat soos dié van ‘n berghaan
lyk. Hierdie gedig uit Marais se oeuvre is ook geskik vir hierdie interpretasie aangesien dit gebaseer is
op die orale tradisies van die Sanmense waarin die triekster-element aanwesig is.
Een van die eerste gedaantes wat die triekster aanneem is dié van die geslepe, lafhartige kommandant
Servaas Senekal. Hy laat Willem, Reitz en Ben toe om Abraham aan sy moeder in Ladybrand terug te
besorg op die voorwaarde dat hulle op pad ‘n brief aan generaal Bergh oorhandig (2002:17). Hul reis
neem egter langer as wat hul verwag en hul begin twyfel oor die akkuraatheid van Senekal se kaart:
“Volgens berekening behoort hulle teen dié tyd al een van die bakens teëgekom het. So nie is hulle
verdwaal. Of Senekal het hulle ‘n streep getrek” (2002:15). Wanneer hulle uiteindelik by generaal
Bergh uitkom en die brief aan hom oorhandig, vind hul tot hul verbasing en ontsteltenis uit dat
Senekal hul verraai het. In die brief staan dat “hulle drosters en kansvatters is, ‘n ieder en ‘n elk, en dat
die generaal hulle ‘n les moet leer en terugstuur na sy walaer” (2002:70).
Alhoewel generaal Bergh ‘n genadige en skynbaar eerbare man is, skeur hy die brief op, maar verhoed
hulle om hul reis voort te sit. Hy verydel gevolglik hul planne om die getraumatiseerde Abraham tuis
te kry en in dié onsekere omstandighede vertoef hulle tot byna die einde van die oorlog. Ben en Reitz
kom byna om in ‘n hinderlaag wat vermoedelik deur Swartpeet Petoors en Herman Hundt bedink is.
Die rede vir dié vermoede is dat hulle dringend met Gert Smal wil praat en hul buig hul “koppe
sameswerend saam” (2002:169), voor hulle die generaal se opdrag aan Ben en Reitz oorlewer. Uit dié
geval blyk Petoors en Hundt ook trieksters te wees. Hulle herinner in hierdie opsig aan Niemann en
veldkornet Voss (in Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz, 1998) wat saam
met generaal Mannetjies Mentz strafekspedisies uitvoer.
128

Dit is ironies dat Smal wat saam met Hundt en Petoors ‘n komplot teen Ben en Reitz smee, noodlottig
gewond word in die hinderlaag. Hy is gevolglik ook ‘n trieksterfiguur, maar sy onvoorsiene dood deur
sy medestryders is moontlik toe te skryf aan sy lasterlike uitsprake teen die Boere. Die gebeurtenis
van die lokval, agterdog en vyandigheid van die ander kampinwoners teenoor Ben-hulle, kan moontlik
tot ‘n mate toegeskryf word aan Senekal se verraderlike brief.
Die triekster neem ‘n ander gestalte aan in die boer se droom van die “triekstervrou” (2002:7). Hy het
altyd gedink die triekster is ‘n man, merk die boer op, maar in sy droom was dit ‘n vrou (2002:8):
Daar was ‘n klomp mense rondom die dorpskerk vergader. Hy het niemand herken nie. Toe sien hy ‘n vrou wat
hy ken. Haar hare is rooi, haar gesig witgepoeier en sy dra ‘n verehoedjie. Hy kan nie begin, sê die boer, om die
aanvalligheid van daardie hoedjie te beskryf nie. Dit was sag soos die vlerke van ‘n berghaan. Met ‘n flits van
blougroen lig daarin. Hy en die vrou beweeg mettertyd weg van die mense, na ‘n kamer met ‘n bed. Toe dit blyk
dat dit tyd vir saamlê is en hy strek sy arms na haar uit, toe is daar skielik in haar plek ‘n wildvreemde man, en sy
lag buite op die stoep. Toe weet hy, dit was die triekster.
Die triekstervrou se gesig wat “witgepoeier” is, funksioneer as ‘n masker in die sin dat dit haar
voorkoms ietwat obskuur en dit beklemtoon die vermoë van ‘n triekster om van gedaante te wissel.
Die boer beskryf dié verehoedjie as “werklik iets besonders” (2002:9). John wys daarop dat ‘n
“opmerklike aspek van die droom (…) die manier (is) waarop ‘n oënskynlik onbelangrike element,
naamlik die hoedjie, eintlik die belangrikste rol speel” (2004:38). Die boer plaas nie klem op die
teleurstelling wat hy ervaar wanneer die vrou wat hy begeer in ‘n man verander nie, maar op die
verehoedjie. Dit is “amper asof die hoedjie kompenseer vir die teleurstelling” (John 2004:38) en die
negatiewe ervaring balanseer. John merk op dat die verehoedjie in die plek staan van die “element wat
die teks bied as hoop, troos of ‘oplossing’ vir die teleurstellings, pyn en lyding van die bestaan”
(2004:39). Die feit dat die “hoop – die verehoedjie – in ‘n droom aan die boer verskyn, dui al klaar
daarop dat dit nie deel is van die alledaagse wêreld nie. Dat dit in ‘n droom voorkom, verleen ook ‘n
broos, vervlietende aard daaraan” (John 2004:39).
Volgens Lady Stearn Robinson en Tom Corbett se navorsing het die verskyning van vere in ‘n droom
verskeie betekenisse. Die betekenis van ‘n verehoedjie lui as volg: “Ornamental feathers, or articles
made of them, such as ostrich feather fans, boas, or feathered hats, indicate an increase in social
popularity for a woman or personal power for a man” (1994:148-149). Die kleur van die vere, wat
volgens die boer blougroen was (2002:8), is ook van belang. Die kleur blou “indicates liberation from
worry and/or help from outside sources” (1994:95) en die kleur groen “pertains to travel or news from
a distance” (1994:95).
129

In die interpretasie van drome is die konteks waarin die simbole verskyn veral belangrik vir
droominterpretasie. In die geval van die triekstervrou drome, is die tradisionele betekenis van ‘n
verehoedjie nie van toepassing op die droom nie. Die kleure wat Winterbach gekies het is wel tot ‘n
mate toepaslik op dié drome. Die kleur blou verwys na hulp van buitestaanders, en kan dui op Niggiehulle
se hulp ná die hinderlaag en na Ben en Reitz se veilige verblyf op die plaas, waar hulle vry is van
die alledaagse bekommernisse van lewe op kommando. Die kleur groen wat verwys na nuus van ver,
kan dui op die nuus van Anna se man, Johannes se terugkoms en die reis-aspek kan dui op Ben en
Reitz se terugtog na Ben se tuisdorp (2002:248).
Die simbool van die veer speel ‘n belangrike rol in verskeie kulture regoor die wêreld en die betekenis
van dié simbool verskil van kultuur tot kultuur. David Fontana wys daarop dat die veer ‘n kardinale
rol in die antieke Egiptiese religie en mitologie speel (2003:44):
In the Egyptian belief the deceased was ceremonially judged by a panel of deities presided over by Osiris, the lord
of the underworld. The heart of the deceased, which was believed to be the seat of truth, was weighed against a
feather. If the scales balanced, the deceased passed into the blessed afterlife. But if the heart tipped the scales it
was judged heavy with sin and was at once devoured by a monster.
In Noord-Amerika en Skotland simboliseer die veer die volgende: “For Native Americans, feathers
symbolize the Great Spirit and the sun. For the Celts, a feathered cloak gave lightness, speed and an
ability to visit other worlds” (Fontana 2003:144). Die betekenis van die veer vir die Kelte (“an ability
to visit other worlds”) is van belang vir die roman Niggie, waar die leser verplaas word van die hede
na die Anglo-Boereoorlog tydperk en op magiese wyse ook ‘n blik in die skaduryk verkry.
Ná hul die droom van die boer aangehoor het, manifesteer die triekstervrou ook in hulle drome. Reitz
bly steeds onder die indruk van die boer se verhaal van “sy afgestorwe eggenote en van sy droom van
die triekstervrou. Hy kan nie sê op watter manier die verhale by hom aanklank vind nie. Hy weet
alleen dat hy daarvan onrustig word” (2002:15). Hierdie gevoel is ‘n moontlike voorafskaduwing van
sy oorlede vrou en die skuldgevoel oor haar dood wat hom gaan inhaal, asook moontlik van hul
toekomstige ontmoetings in die skaduryk. Dit kan selfs verwys na die begeerlike Niggie, in die rol van
‘n triekster, wat haar opwagting in sy lewe gemaak het.
Op ‘n ander stadium word daar weer verwys na die triekstervrou in die boer se droom: “Dit het begin
met die boer se droom van die vrou met die verehoedjie, en dit het nie daar gebly nie” (2002:68). Reitz
130

droom, soos die boer, van die verleidelike triekstervrou: “Hy is nog beswymel van die diep
voornagslaap, waarin ‘n vrou hom allerliefs toegelag het en hulle op die punt was om hulle op ‘n bed
neer te vlei, nadat sy duidelik gesê het sy gaan hom om die bos lei” (2002:68).
Die triekstervrou is egter nie net beperk tot die boer en Reitz se drome nie, selfs Ben droom van ‘n
vrou “met so ‘n soort verehoedjie op” (2002:157). Hy het die “idee gehad (…) dat sy ‘n boodskapper
was” (2002:158). Hy vertel verwonderd: “’n Gewone vrou (…) maar toe ek haar omhels, toe is haar
lyf ineens swart. Glinsterend swart. Swart soos swarthout” (2002:158). Die kleur swart word
geassosieer met die dood en in hierdie geval suggereer dit moontlik dat die dooie vrou hom na die
doderyk lok. Lenelle Foster merk op dat die kleur swart ook op ‘n swartvrou kan dui en dat die
triekster in hierdie opsig haar “slagoffers met haar geslag én met haar ras” verkul (2005:79). Ben
erken dat toe hy “by daardie vrou se lyf ingaan, was dit heerlik” (2002:158). Op dié moment dink
Reitz aan die oorlede Bettie Loots wat volgens Kosie se stories ook in swart geklee is. Ben brei verder
uit: “Maar dis nie al nie (…) [w]ant die swart liggaam van daardie vrou was heerlik, maar dit was soos
die liggaam van die dood. Dit was soos om by die dood in te gaan” (2002:158). Hy gaan voort: “Dit
was ‘n versoeking, ou Reitz, soos ek nie vantevore beleef het nie (…) [d]it was ‘n versoeking om my
aan die dood oor te gee. Dit was asof die dood ‘n uitweg was en ‘n verlossing” (2002:158). Na ‘n ruk
vra Reitz uit oor die verehoedjie: “was dit sulke vere wat glans in die son – soos op die vlerke van ‘n
voël? Of iets soos wat die boer die keer in sy droom beskryf het” (2002:158)? Ben is verbaas oor die
besef dat “ja, dit was” soos die boer in sy droom beskryf het (2002:158).
Hier word fassinerende gegewe weergegee. Ben se droom is ‘n moontlike voorafskaduwing van die
hinderlaag waarin hy byna noodlottig gewond word. Dié hinderlaag is deur trieksterfigure beplan, wat
koppel met die triekstervrou in sy droom. In die droom gee hy aan die versoeking van dié vrou se
verleiding oor en dit is simbolies van sy oorgawe aan die dood wat in die droom as verlossing beskou
word. Na regte moes hy dus omgekom het van sy skietwond, maar Niggie red sy lewe. In dié obskure
opsig kan Niggie ook as ‘n triekster gesien word, want sy het Ben se wens om te sterf in die wiele
gery.
Die groep !Kora of Gonnahottentotte, wat volgens Ben lankal uitgesterf is, oorhandig aan hulle ‘n
kaart. “Onverklaarbaar”, sê Willem nadenkend, “[o]nverklaarbaar waar die mense aan die kaart gekom
het” (2002:22). Hulle bekyk later die kaart en “besluit dat dit enigiets kan beteken, dat hulle dit net
sowel in goeie geloof kan aanvaar en kyk of dit mettertyd iets duideliker maak” (2002:22). In alle
131

waarskynlikheid dui die bostaande gegewens dat dié skynbaar uitgestorwe groep, trieksters is wat met
die kaart Willem-hulle op ‘n dwaalspoor lei en dit is hoe hulle by Gert Smal se opvangskamp uitkom.
Reitz se opmerkings dui ook op die waarskynlikheid dat dié groepie inheemse mense trieksters is en
op die feit dat ‘n triekster van gedaante kan verwissel – man, vrou, of dier: enigiets lewends. Die jong
man met die mak meerkatjie, “wat sy gesig deurentyd half afgewend gehou het, kyk skielik op, en teen
die kant van sy gesig, half oor sy gladde wang, sien Reitz vir ‘n oomblik ‘n klossie vere blink.
Dieppers, rooigroen in die gloed van die laaste namiddag” (2002:21). Reitz se vraag aan Ben oor dié
man met die mak muishond (soos Ben die diertjie identifiseer het) herinner ook aan die feit dat die
triekster van geslag kan verander: “Was dit nie dalk ‘n vrou nie” (2002:24)?
In die romanslot word ‘n kringloop in Reitz se lewe voltooi. Hy kom die boer teë op wie se plaas hulle
oornag het en Reitz vra hom of hy sy droom van die vrou met die verehoedjie onthou: “Die man kyk
na hom met verwondering en sê: Ja, ja, hy onthou die droom. Hy kyk lank voor hom uit voor hy na
Reitz draai en sê: ‘Daardie hoedjie was werklik iets besonders’” (2002:251).
‘n Besoeker aan die plaas, Jan Buys, deel hulle mee dat die vredesonderhandelinge reeds in Pretoria
begin het. Niggie praat soos gewoonlik uit haar beurt en verklaar: “Anna het dit lankal voorspel, nie ‘n
dag later as einde Mei nie” (2002:204). Reitz dink onwillekeurig aan Oompie: “Dit is wat Oompie ook
gesê het – Oompie of die afskuwelike, gepiekelde kop: die einde van Mei, en die stryd sal tevergeefs
wees” (2002:205).
Die trieksterstatus van Seun kom na vore in Reitz se koorsagtige drome wanneer hy by hul verlate,
afgebrande kamp oornag. Hy droom dat “Seun die perd opgesaal het en weg is met haar. Hy droom
Seun het ‘n mak meerkatjie op sy arm. Seun lag skalks” (2002:228). Een van die mense in die groepie
!Kora van vroeër in die roman, skakel via die meerkatjie so met Seun. Seun het ook telkens vir Ben en
Reitz by die rivier dopgehou en aan Gert Smal gerapporteer, en het in daardie opsig dus ‘n
bemiddelende rol gespeel in die triekster, Gert Smal, se aksies.
In die nag buk iemand oor hom en hy dink dit is Esegiël wat vir hom water aanbied. Hy vra vir Esegiël
waar Seun is, maar kry geen antwoord nie (2002:228). Dit is van belang dat Esegiël die rol van redder
speel, soos sy Bybelse eweknie, maar terselfdertyd is dit ironies dat Esegiël nooit toegelaat is om met
ander te kommunikeer nie en gevolglik nie met Reitz praat nie. Dit is natuurlik te sê as Esegiël werklik
132

daar was en dit nie net ‘n hersenskim was nie. Reitz word weer wakker met die wete dat hy die ander
nie sal vind nie, maar dié keer het Seun saam met die ander spoorloos verdwyn.
Daar word ‘n duidelike parallel getrek tussen die triekstervrou met die verehoedjie en die titelkarakter,
Niggie. Die triekstervrou word beskryf met rooi hare, ‘n witgepoeierde gesig en sy dra ‘n verehoedjie,
wat ooreenstem met Niggie se rooi hare, wit vel (2002:187) en die verehoedjie wat sy dra wanneer sy
Reitz vergesel na die plek waar hy en Ben in ‘n hinderlaag gelei is: “Die vere flits skalks in die son.
Soos die vere van ‘n voël wat pronk” (2002:217). Nóg ‘n ooreenkoms is Niggie se groen rok wat met
die blougroen vere van die triekstervrou se hoedjie ooreenstem. Reitz verwonder hom by kerslig aan
Niggie “se vel, die gloed van haar ryk hare, haar droef-glinsterende oë, en die manier waarop die lig
speel op haar rok, deursigtig groen soos waterkwarts” (2002:179). Niggie se erkenning dat haar
generiese naam nie haar regte naam is nie (2002:178), lei die leser om te glo dat daar ‘n
dubbelkantigheid, ‘n dubbele persoonlikheid aan Niggie se karakter is, wat sy moontlik met dié van
die triekstervrou deel met wie sy soveel in gemeen het.
Aanvanklik bewonder Reitz vir Niggie. In die kerslig is Niggie se “hare rooibrons” (2002:187), haar
vel is “soos dik, wit melk. Onder haar vel loop die blou are ryk en geswel. Wanneer sy lag, sit haar
kleinerige tande in ‘n effense ronde kurwe in haar mond. Haar liggaam is ferm, haar borste vol, haar
bewegings langsaam” (2002:187).
In teenstelling het Anna nie die stereotipiese verleidelike lyf van Niggie nie en ook nie ‘n innemende
borrelende persoonlikheid nie. Sy is “skraler, kleiner as Niggie. Sy het geen blos op die wang nie. Sy
dra hoofsaaklik swart. Haar swaar donker hare het reeds plek-plek grys in. Sy praat nie veel nie, maar
wanneer sy praat, is haar sinne bondig en oorwoë” (2002:187). Dit is egter by Anna wat Reitz geluk
vind, al is dit kortstondig. In die volgende afdeling oor drome sal aangetoon word hoe Niggie deur
middel van drome en slinkse uitsprake vir Reitz aangemoedig het om hom tot Anna te wend, al is sy
getroud en gevolglik nie ‘n hubare opsie nie.
Oompie is ‘n enigmatiese en veelsydige karakter. Hy funksioneer as die byeman wat aan die kamp
heuning verskaf (2002:47), medisyneman (2002:80), toordokter en siener. Hy is die een karakter wat
direk in verband met die trieksterfiguur gebring word wanneer Gert Smal aan Ben en Reitz vertel:
“Oompie ken baie trieks. Hy kan ook dinge vooruit sien” (2002:42). Oompie eis egter betaling vir sy
dienste en vra slu: “Het julle vir ‘n ou man iets lekkers?” (2002:44).
133

Die heldersiende Oompie vertel vir Ben en Reitz feite oor hulself, hul beroepe en hul lewens. Hy
fokus egter op Reitz met die woorde: “Een van julle is gekwel. Dit hang met gevoelens van skuld
saam” (2002:45). Dié insig in hul lewens, maar veral in dié van Reitz, open die deur vir toekomstige
besoeke. Oompie het deur hierdie paar onverklaarbare insigte daarin geslaag om die begin van ‘n web
om Reitz te span, met die doel om sy ondergang te bewerkstellig. Dié rede is dalk té nihilisties, maar
daar kan ook na Oompie se plan gekyk word as ‘n les om Reitz te leer om die dooies in vrede te laat,
en gelyktydig sy skuldgevoel te verwerk. Oompie nooi Reitz op ‘n skelm wyse om weer te kom kuier:
“Julle het nie dalk vir ’n ou man iets – lekkers – in die vooruitsig nie” (2002:46; my kursivering).
Op die terugtog vertel Gert Smal hulle meer oor die geheimsinnige Oompie: “Die ou swernoot is so
geil soos ‘n bokram! Hy vat kort-kort vir hom ‘n nuwe vrou” (2002:46). Smal vertel verder dat daar
op ‘n tyd baie vroue in die omgewing was en hulle nie kon voorbly om hom te voorsien nie (2002:46).
Oompie se kragte van profesie word gekoppel aan sy “bruide”: “As hy en die nuwe bruid mekaar ‘n
slag deeglik bewerk het (…) dan spreek die ou skarminkel met ‘n gevleuelde tong! In ‘n geil tyd
profeteer hy soms dat die heuwels klap” (2002:46). Smal erken dat dit nie meer so dikwels gebeur nie,
want dit is nie meer “so maklik om hom in die voorsiening te hou nie. Daar is nie meer soveel jong
Kaffermeide in die omgewing oor nie. Almal afgesterf óf na kampe weggevat óf so vermaer dat hulle
nie meer aansienlik is nie” (2002:46). Dié laaste opmerking lewer kommentaar op die redelik
onbekende historiese feit van konsentrasiekampe vir swartmense tydens die Anglo-Boereoorlog.
Die Bose tree sterk op die voorgrond in Gert Smal se vertelling oor Oompie se wellustige geaardheid
en die verwysing na die bokram wat moontlik dui op Satan se befame bokpote. Oompie se gevleuelde
tong herinner aan die priester, Esegiël, wat ook geprofeteer het. In Oompie se geval lei sy boodskap
soos met Reitz en sy gestorwe vrou, byna na ondergang.
Oompie word verder uitgebeeld as ‘n gevaar in Smal se vertelling dat die generaal Oompie in die
berge hou, omdat hy nie ‘n goeie uitwerking op die manne het nie: “Die manne begin dink hulle sien
gesigte en hulle hoor stemme. Hulle dink hulle droom drome” (2002:47). Smal verklaar openlik: “Die
ou is eintlik ‘n groot towenaar” (2002:47). Die gesigte, stemme en drome is veral van belang wanneer
daar gekyk word na Reitz se ontmoetings met sy oorlede vrou en ook die drome van Ben oor die
triekstervrou.
134

In Oompie se agterkamer staan daar allerhande bestanddele, maar die interessantste is die glasflesse
met hul vreemde inhoude van die slangkop tot die kop van ‘n mens wat in versterkwater gepreserveer
word (sien 2002:91-93). Die pratende kop van ‘n swartman wat die einde van die oorlog voorspel,
maar nie die stryd nie, kan moontlik gekoppel word aan die profetiese Esegiël wat ook voorspellings
kon maak. Dié gegewe skakel verder ook met die idee dat Esegiël met Nelson Mandela vereenselwig
kan word. Hierdeur verwys “die stryd” na die swart bevrydingstryd tydens die apartheidsera in Suid-
Afrika.
Die pratende kop se voorspellings lei Reitz verder langs die pad van die magiese en die Bose, sodat hy
vir ‘n derde maal na Oompie terugkeer. Oompie antwoord Reitz se versoek, om hom met sy oorlede
vrou in aanraking te bring, met die vermaning: “Reitz moet besef (…) dat jy met die dooies in
verbinding kom teen ‘n helse prys soms. Want die dooies in die skaduryk behoort liefs onopgeroep te
bly” (2002:97). Dié vermaning is egter net skyn, want Oompie beplan dié ontmoeting al van die eerste
maal toe hy Reitz ontmoet het en gevra het of hy iets lekkers in die vooruitsig vir hom het (2002:46).
Dié vermaning of eerder waarskuwing kan ook gesien word as omgekeerde sielkunde en eerder Reitz
aanspoor om dit wat verbode is, te doen.
Oompie het streng reëls aangaande die mengsel se gebruik (2002:98), maar die belangrikste is dat hy
wat Reitz is die prosedure “nie meer as drie aande na mekaar herhaal nie”. Hy moet die mengsel wat
oorbly, dan begrawe (2002:99). Dié noukeurige instruksies, veral met die magiese getal drie, herinner
aan sprokies waar die held deur sy eie hardkoppigheid en ‘n tragikomiese verloop van omstandighede,
dié reëls verontagsaam met katastrofiese gevolge.
Reitz skeur versigtig ‘n bladsy uit sy joernaal en skeur dit in drie stukke om die mengsel van Oompie
daarin op te rol en te rook (2002:99). Dit is van belang dat hy ‘n bladsy uit sy kosbare joernaal
gebruik, want die joernaal is sy oorlewingsmeganisme wat hy ten slotte verloor, soos ook sy oorlede
vrou se geestelike teenwoordigheid. Dit is, behalwe vir die één droom waarin sy weer aan hom
verskyn, voor sy finaal buite sy bereik verdwyn.
Reitz se ontmoetings met sy vrou verloop nie soos beplan nie. By elke ontmoeting blyk dit dat hy
nader aan haar kom, maar telkens word hy teleurgestel met ernstige fisiese en psigiese gevolge
(vergelyk byvoorbeeld 2002:103, 105, 107-109, 111-116, 123-125). By die laaste ontmoeting verdrink
hy byna, na hy ‘n stem hoor (moontlik Oompie) wat vir hom sê om te spring (2002:116). Die rivier is
135

simbolies van die rivier tussen die lewe en die dood, Hades, wat Steytler die Swart Rivier noem.
Oompie se waarskuwing dat die dooies eerder met rus gelaat moet word, blyk ná dié episodes geldig
te wees.
In teenstelling met die trieksters wat reeds bespreek is, is Esegiël behulpsaam en verleen op verskeie
tye aan die ander hulp. Hy doen al die werk in die kamp, hy bou die skerms, hy vul ontbrekende
datums en veldslae in wanneer Gert Smal vashaak en hy red Abraham met sy eie mengsel medisyne.
Reitz kom tot die besef dat Esegiël ‘n “boodskapper is, ‘n tussenganger tussen die ryke van die skadu
en van die lig” (2002:120) en Ben se koorsagtige mymerings weens sy skietwond eggo dié sentimente.
Hy beskou Esegiël as “die engel van die dood” (2002:177).
Wanneer jong Abraham erg verswak, roep Gert Smal vir Esegiël nader, “kom my ou swarte (…) bring
jou toorgoed” (2002:168). Ná Abraham die medisyne gedrink het, is hy sigbaar meer ontspanne. Gert
Smal sê triomfantlik: “Kaffermedisyne (…) [m]aar dit werk” (2002:169). Dit is opvallend dat Smal in
die eerste geval wanneer hy Esegiël se hulp benodig na hom as “swarte” verwys en na hy die hulp
ontvang het, degenereer sy aanspreekvorm weer tot “kaffer”.
Esegiël maak altyd die vuur (sien byvoorbeeld 2002:115, 119, 160, 169) en dit is van belang om te let
dat hy altyd ‘n tree uit die skadu gee in die lig van die vuur in en sodra hy sy vraag beantwoord het,
weer terugtree in die skadu: “Die swart man lig sy kop. Hy neem ‘n tree vorentoe. Die wit van sy oë ‘n
paar oomblikke lank sigbaar in die gloed van die vlamme” (2002:34) en “[s]odra Esegiël geantwoord
het, gee hy weer ‘n tree terug en staan uitdrukkingloos in die nagskadu” (2002:35). Vuur kan in
hierdie geval gekoppel word aan kennis wat ooreenstem met sommige samelewings waarin vuur nie
net lewe verteenwoordig nie, maar ook kennis. Dit is byvoorbeeld die geval in die Griekse mitologie
waar die trieksterfiguur, Prometheus vuur van die gode steel en dit aan die mense op aarde gee. Vuur
is hier simbolies van die kennis en wysheid wat die goddelike van die menslike onderskei.
Esegiël is oënskynlik onderdanig, soos byvoorbeeld dat hy eers gaan “slaap as Gert Smal hom aansê
om dit te doen” (2002:80). Gert Smal “klap die swart man met vingers uit die skaduwees nader”
(2002:168) en wanneer hy vir Abraham die medisyne gee staan hy “onderdanig gebukkend met die
bekertjie in sy een hand; met die ander hand ondersteun hy sy uitgestrekte hand” (2002:168). Esegiël
is egter in verskeie aspekte dié mense se meerdere. Hy is geniaal op die vlak van Boeregeskiedenis en
136

Bybelkennis (sien byvoorbeeld 2002:62, 167), hy is ‘n toordokter, ‘n briljante bouer (2002:50) en het
‘n mooi diep stem (2002:50), om maar ‘n paar voorbeelde te noem.
Foster wys daarop dat die trieksterfigure, Esegiël, Oompie en Niggie se regte name nie bekend is nie,
maar net is wat almal hulle noem (2002:178). “Binne baie kulture is daar ‘n geloof dat die besit van ‘n
voorwerp se ‘regte’ naam ‘n mens beheer oor daardie voorwerp gee. Só gee kennis van ‘n persoon se
regte naam enigiemand anders ‘n mate van mag oor daardie persoon” (Foster 2005:79). Die feit dat dié
karakters se ware name onbekend is, is ‘n “aanduiding van hul trieksterstatus” (Foster 2005:79), nie
“alleen omdat dit impliseer dat hulle mag het oor die ander karakters nie, maar ook omdat dit ‘n
vloeibare identiteit impliseer. Die trieksterfiguur se identiteit word dus nie vasgepen deur middel van
naamgewing nie” (Foster 2005:79).
Dit wil voorkom asof alles ten slotte net ‘n droom is, want niemand kan die waarheid, of eerder Reitz
se gegewe bevestig nie. Reitz vra twee maal vir Jeremia uit oor Esegiël, maar Jeremia ontken dat hy al
ooit van hom gehoor het (sien 2002:188, 216). Reitz vra ook vir Niggie-hulle uit na Oompie, maar
hulle dra geen kennis van hom nie (2002:197) en alhoewel hulle verlangs van generaal Bergh weet,
het hulle hom nooit hier teëgekom het nie (2002:197).
Die feit dat Reitz ná die vredesluiting dokumentasie oor die oorlog nagaan en geen verwysing na
Abraham Fouché, Willem Boshoff, Kosie Rijpma, Japie Stilgemoed, generaal Bergh of sy groep vind
nie, of ooit weer iets van hulle verneem nie (2002:250), wek die vermoede dat dié mense uit die
geskiedenisbladsye gewis is. ‘n Parallel met Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies
Mentz (1998) kan nie misgekyk word nie, waar die fiktiewe generaal Mentz ook uit die geskiedenis
gewis is oor sy wandade.
Na aanleiding hiervan kan ’n mens spekuleer oor die moontlikheid van ‘n ander, dalk onheilspellender
interpretasie van die slot: dat die hele oorlogsondervinding net ‘n droom was. Niemand bly ten slotte
oor om Reitz se verhaal te bevestig nie. Ben kan miskien sommige feite staaf, maar weens sy
spraakgebrek kommunikeer hulle slegs deur middel van briewe. Ben is gevolglik nie ‘n betroubare
klankbord vir Reitz se ondervindinge nie. Die roman sluit af met meer vrae as antwoorde en uit dié
raaiselagtigheid sou mens die skrywer ook as ‘n “triekster” kan beskryf.
137

In Niggie gebruik Winterbach die Boesmanstorie “Riet-alleen-in-die-roerkuil” (2002:25) as interteks.
Dit kom na vore in Ben se woorde: “Net hier is hulle vuurtjie doodgemaak” (2002:25). Dié
formulering speel intertekstueel in op die slotreëls van Eugène Marais se dwaalstorie, “Klein Rietalleen-in-die-roerkuil”:
“daar het hulle die vuurtjie doodgemaak van Riet-alleen-in-die-roerkuil”
(1927:10). (Dit is bekend dat John Miles in Kroniek uit die doofpot (1991) ook hierdie Sanverhaal as
interteks op intrige-vlak gebruik).
5.4.1.1 Trieksterfigure in die Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories)
Die verhale van /Kaggen is reeds in 1911 (heruitgawe 1968) deur dr. W.H.I. Bleek en dr. Lucy Lloyd
opgeteken in Specimens of Bushman Folklore. In 1924 het D.F. Bleek, ’n ander versameling van
W.H.I. Bleek en L.C. Lloyd se verhale oor /Kaggen (The Mantis) geredigeer en gepubliseer as The
Mantis and his Friends. Die opvallendste verskil tussen dié bundels is dat die eerste fragmentaries van
aard is, soos Bleek en Lloyd dit direk uit die San vertaal en die tweede omskep is in verhale wat vlot
lees. Hierdie omskepping van die orale kultuur in leservriendelike tekste is ook te sien by G.R. von
Wielligh se Boesman-stories (1919-1921, vier dele) in Afrikaans. By Bleek en Lloyd se bundel is daar
tot ‘n mate vervreemding van die leser weens die fragmentariese verhaalgegewe. Hierdie soort
vervreemding vind by sommige lesers van Winterbach se oeuvre ook plaas aangesien sy telkens meer
eksperimenteel skryf.
Vervolgens ‘n kort oorsig oor Marais se dwaalstories om lig te werp op die inheemse kultuur van die
Boesmans en te wys hoe Suid-Afrika se inheemse kultuur, vergeleke met Europese mitologie en
sprokies, ook trieksters in hul verhale gebruik. In dié opsig word daar verwys na /Kaggen, ‘n god en
triekster in die /Xam-mitologie. Die triekster-motief manifesteer oral in Niggie, beginnende by die
vrou “met die verehoedjie” en net soos /Kaggen, kan sy van geslag verander en in drome indring om
die subjek se lewe te beïnvloed. /Kaggen verwissel egter nie net geslagtelik van gedaante nie, maar
verander in diere soos in die verhaal “The Mantis assumes the form of a Hartebeest” (Bleek en Lloyd
1968:2-16).
Dwaalstories bestaan uit vier kort Boesman-verhale en word beskou as die hoogtepunt in Marais se
oeuvre. Hulle is oorspronklik in Die Boervrou tussen Mei en Augustus 1921 gepubliseer en in 1927 as
Dwaalstories en ander vertellings gepubliseer (Kannemeyer 1984:235). Johann en Renée Marais
(1998:663) merk dat hierdie vier tekste in “die kader van die mondelinge verteltradisie staan”.
138

Volgens Marais het hy hierdie vertellings by ene “Hendrik” gehoor tydens sy sporadiese verblyf op
die Van Rooyens se plaas Rietfontein in die Waterberg vanaf 1907 tot 1917, en het hy dit opgeteken
soos dit aan hom vertel is (1998:663). Hierdie stelling van Marais, waarin hy Hendrik as die outeur
noem, het gelei tot spekulering van wie nou eintlik wat bygedra het tot die stories: wat is Marais se
aandeel en wat is Hendrik s’n?
Volgens J.C. Kannemeyer (1988:92) beweeg Marais se verhale op ‘n “artistiek veel hoër vlak as die
tipiese ‘dwaalstories’ en toon ‘n verwantskap met die bekende motiewe van die Wes-Europese
sprokiesliteratuur”. J.P. Smuts stem saam met Kannemeyer dat hierdie stories “forerunners of modern
experimental work” is, veral deur hul “integration of the fantastical” (1972:297).
“Klein Riet-alleen-in-die-roerkuil” sluit aan by die basiese patroon in Europese sprokies, naamlik waar
die held ‘n opdrag kry om ‘n belangrike taak uit te voer. Klein Riet ontvang die opdrag dat hy ‘n
boodskap oor die “groot gevaar” (1927:8) wat die stam bedreig, aan Rooi Joggom moet oordra. Klein
Riet word egter telkens verlei en gedwarsboom deur die towenares, Nagali, se verteenwoordigers en
moet dan, soos die helde van Europese sprokies hierdie struikelblokke oorkom om in hul taak te slaag.
In tipiese Europese styl is daar dan ook drie struikelblokke. Die een gevaarliker en oortreffender as die
vorige een.
Dit is ongelooflik om te sien hoe na ‘n Afrika sprokie aan ‘n Europese een is. Die universele formules
en elemente wat in albei openbaar word, is merkwaardig. Of hierdie ooreenkomste te make het met die
Nederlandse setlaars is te betwyfel, maar tog ‘n moontlikheid. Of is dit soos Marais self sê: “Al die
stories het ten minste die suggestie bevat van 'n reeks verhaalagtige gebeurtenisse – net só ‘n suggestie
as wat nodig is om die lewendige verbeelding van ‘n kind kragtig te roer. Iemand wat belang stel in
die sielkunde van die kind, sal gou besef waar die aantrekkingskrag van die storie sit” (1927:5). Is
Marais hier besig om die stelling te maak dat daar universele sielkundige behoeftes by mense bestaan?
Indien wel, bevestig dit net weereens sy status as vooraanstaande wetenskaplike.
5.4.1.2 Trieksterfigure in die Zoeloe-tradisie
In die Zoeloe orale tradisie manifesteer die triekster as Uthlakanyana. Ds. Canon Callaway vertaal die
legende van Uthlakanyana direk uit die Zoeloes se orale vertellings (1970:3, eerste uitgawe 1868):
139

Uthlakanyana is a very cunning man; he is also very small, of the size of a weasel. This man was despised
constantly among those people, whom he used to deceive, and from whom he sprang; for they thought they could
not be deceived by a child – they could be deceived by a man as big as themselves. Therefore, through not
understanding him, that he had not grown because he was overweighted by cunning and wisdom, and so was
undersized, and became a contemptible dwarf, they habitually despised him at all times (…) [h]e was called also
Ukcaijana-bogconono, Mathlab’-indoda-i-s’-emi. The word Ukcaijana signifies a little red animal, which has a
black-tipped tail. And this animal is cleverer than all others, for its cunning is great.
Uthlakanyana kon praat voor hy gebore is en vanuit die baarmoeder geprofeteer (1970:6). Hy het geëis
om gebore te word en het onmiddellik na geboorte gefunksioneer soos ‘n volwassene – praat, loop, eet
en vertoon fisiese krag. Wanneer sy moeder die naelstring wil sny, weier hy en doen dit self. Hy
verduidelik aan haar: “I too am old. I am a man of the council” (1970:7). Daar is verskeie stories van
sy bedrieglike weë: Hy steel by die ander mans in sy gemeenskap vleis (1970:9-10), hy steel voëls uit
ander se strikke (1970:12-13), hy bedrieg sy moeder die koningin (1970:14-17) en hy fnuik die
kannibaal se moeder en kook haar in ‘n groot kastrol (1970:17-20), om maar ‘n paar te noem. Dié
Zoeloe-triekster vertoon ooreenkomste met die Xhosa kulturele triekster, Tokkelossie.
5.4.2 Drome
Die teorie oor die interpretasie van drome in die sielkunde, kan herlei word na Sigmund Freud en sy
eertydse student, Carl Jung. Freud het “geglo dat ons materiaal uit ons bewuste ervaring in die
onbewuste stoor, om weer snags in ons drome op te duik” (Elzan Frank 2004:103). Jung was dit eens
met Freud, maar het ‘n “argetipiese of kollektiewe element tot die onbewuste bygevoeg, wat
veronderstel dat dit wat uit die onbewuste na vore kom van ‘n kreatiewe en outonome bron afkomstig
is” (Frank 2004:103).
In Niggie speel drome ‘n belangrike rol. Die ooglopendste is dié van die vroue wat in mans se drome
manifesteer, al is hul nie fisies in die kamp teenwoordig nie. Drome dien ook as voorafskaduwings
van toekomstige gebeure. In die teks kan woorde soos “onderwater” (2002:45) na die onderbewussyn
verwys soos Freud dit verduidelik, en dié onbewuste emosies kom tot uiting in die karakters se drome.
Reitz se skuldgevoel vorm die basis vir talle van sy drome. Hy stel hom voor: “Hulle word deur ‘n
membraan geskei waarteen sy aandruk, en druk, om na hom toe deur te bars” (2002:22). Reitz erken
vir die eerste keer dat hy van ‘n vrou, wat hy dink sy oorlede vrou is, droom (2002:74): “Iets met ‘n
blinde, dowwe drang, wat deur sy drome en sy slapende bewussyn breek. ‘n Donker ding wat béúr,
met ‘n motagtige behaardheid en ligte fladderings” (2002:83). Dié droom eggo sy stelling dat sy deur
140

‘n membraan druk om na hom deur te dring. In dié droom kan die “motagtige behaardheid en ligte
fladderings” verwys na die sensasie wat hy ondervind tydens sy droom of die metamorfose van haar
nuwe geestelike vorm.
Ben droom telkens van dieselfde vrou (2002:84) en probeer homself gerusstel deur die vraag te opper
wanneer laas hulle ‘n vrou gesien het. Die antwoord is natuurlik lank gelede en Ben merk verlig op:
“Ek wou net seker maak (…) want volgens my berekening is dit so lank gelede dat dit seker nie
vreemd is dat ons in ons drome daarvoor begin kompenseer nie” (2002:84). Dié regverdiging
verduidelik egter nie die vreemdheid van die nagtelike besoeke van dieselfde vrou nie. Reitz vra
onmiddellik of sy ‘n verehoedjie gedra het, maar hy “het nie so opgelet nie” (2002:84). Dié antwoord
opper die vraag of dit nie tóg die triekstervrou is nie? Die verehoedjie is egter nie van soveel belang
nie, aangesien die triekster van gedaante kan verwissel.
Reitz voel dat hy nie meer “sielerus” (2002:86) het nie: “Dis iets wat snags my slaap versteur (…)
[d]is asof iets voortdurend my slaap wil binnedring” (2002:86). Dit is van belang dat sy drome ná die
boer se vertelling oor sy droom van die triekstervrou begin het. Dié gevoel dui waarskynlik op die
skuldgevoel wat hy vir ‘n lang tydperk op kommando onderdruk het en wat nou deur sy nuwe
omgewing waar niks sy aandag aflei nie, deur sy onbewuste beur na bo.
Dit is opvallend dat Reitz, meer as enige ander persoon, oor verskeie vroue droom, soos byvoorbeeld
Bettie Loots. In sy droom is sy “aanvallig, en sy nooi hom uit om met haar geslagtelik te verkeer”
(2002:106-107). Dié belofte van vleeslike vervulling word egter telkens in die wiele gery deur die
“verskyning van allerlei ongewenste persone” (2002:107). Indien Bettie Loots ‘n voorloper vir Anna
is, maak dit sin dat hulle geluk beëindig word deur die verskyning van ‘n ongewenste persoon, haar
man Johannes.
Reitz droom op ‘n ander geleentheid van die triekstervrou met rooi hare, soos die triekstervrou met
die verehoedjie in die boer se droom, maar ook in ‘n ander gedaante, van die welgevormde Niggie.
Die maer vrou in swart verwys na Bettie Loots met haar versboekie en sy verwys op haar beurt na
Anna wat maer is en hoofsaaklik swart dra. Dié droom kan egter gelees word as ‘n voorafskaduwing
vir Reitz se belangstelling in Niggie wat nie beantwoord word nie, wat lei tot sy verhouding met Anna
(2002:110):
141

In die nag druk ‘n vrou met rooi hare en ‘n verleidelike manier haar sagte liggaam wellustig teen Reitz aan. Toe
hy haar wil omhels, is sy ineens ‘n ánder vrou – in swart geklee, afskuwelik vermaer. Teen haar vervalle bors
druk sy iets vas, iets soos ‘n kind, maar klein en plat soos ‘n pakkie speelkaarte of ‘n verslete boekie.
Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar
(2002:192):
Die nag droom Reitz dat hy Kosie Rijpma teëkom en Kosie sê vir hom: Ek het haar lief. Dit is nie duidelik van
watter vrou Kosie praat nie, want daar is ‘n vrou met ‘n donker rok op die wa wat Anna kan wees, maar ook
Bettie Loots – met skrynende maer armpies. Later haal Kosie Rijpma Bettie uit ‘n dosie, en sy skarrel weg soos ‘n
kriekagtige insek. Dan lig Kosie ‘n vloerplank op en beduie dat Reitz moet kyk, maar Reitz het nie die moed om
dit te doen nie.
‘n Bisarre draai in die droom is die metamorfose van Bettie Loots na die gedaante van ‘n insek. Dié
gegewe is moontlik interessant vir die trieksterfiguur wat van gedaante verander en ‘n parallel kan
moontlik getrek word met /Kaggen die triekstergod in /Xam-mitologie wat meestal die vorm van ‘n
bidsprinkaan aanneem. Hierdie droom kan ook verwys na Franz Kafka se bekende novelle
Metamorphosis (1915) wat handel oor ‘n jong reisende verkoopsman, Gregor Samsa, wat oornag in ‘n
insek verander.
Dit wil voorkom of die mans in die kamp hoofsaaklik oor vroue en die dood droom. Dit kan gesien
word in Reitz se droom oor die dooies (2002:161), sy droom van sy vroeggestorwe broer en sy oorlede
vader (2002:183), asook “Bettie Loots, sy oorlede moeder (en) onbekende vroue” (ibid.), maar nie
weer van sy eie vrou nie. Dit is as gevolg van sy hardkoppigheid om teen die natuurlike orde van die
kosmos op te tree en deur haar te dwing om na hom te kom, het hy haar vir ewig verloor.
In Ben se drome sien hy sy vrou en kinders en dit lei hom om “die ergste (te) vrees” (2002:164) en
selfs Gert Smal het ‘n nagmerrie en wanneer Reitz hom wakker maak merk hy net verleë op “[s]leg
gedroom” (2002:169) en kruip weer sy skerm binne. Nóg ‘n verwysing na die dood is Niggie se
woorde aangaande Ben se swak toestand ná sy skietwond: “God help hom – die oorkantste oewer lok
hom” (2002:181). Dié woorde dui op die rivier wat die ryke van die lewendes en dooies van mekaar
skei.
Reitz droom ook van die lewendes soos Oompie (of dalk is Oompie teen dié tyd oorlede?) “wat glad
soos ‘n otter by ‘n waterval opswem” (2002:184). Dit is onnatuurlik om by ‘n waterval “op” te swem
– onmoontlik vir ‘n gewone mens, maar in drome is enigiets moontlik. Dit kan moontlik dui op
142

toekomstige moeilikhede, wat dan ook die geval met Reitz is. Dikwels droom hy van die oorlede Gert
Smal, “altyd smalend besig met ‘n takie, dikwels in die omgewing van sy eie vlak, toegepakte graf”
(2002:184). In die drome het hulle “verskillende skuilings – variasies op hulle skerms by die kamp”
(2002:184) en hy droom “sy tande breek af in sy mond. Sy oogbank het ‘n gat in en val in”
(2002:184). Dié laaste twee drome verwys onderskeidelik na Reitz wat waarskynlik veilig voel in sy
nuwe situasie met Anna wat hom “beskerm” deur haar liefde van sy skuldgevoel oor sy vrou en in die
tweede droom verwys sy ontbindende liggaam na ‘n dreigende tragiese gebeurtenis – soos wanneer hy
Anna verloor. Robinson en Corbett se analise van dié soort droom bevestig my interpretasie:
“Whatever the nature of the decayed material, this dream is telling you that you’ve got some stormy
weather ahead” (1994:112).
Die oudste kind, Lena, het “slegte nagmerries”, volgens Niggie probeer sy “te hard om haar gevoelens
nie te wys nie. En hulle moeder is onlangs oorlede” (2002:187). Dit is duidelik dat Lena, deur haar
traumatiese gevoelens te onderdruk en nie te verwerk nie, dié taak aan haar onbewuste oorlaat wat
uiting in haar nagmerries vind. Freud merk oor die funksie van drome op: “It sets us free from reality,
extinguishes our normal memory of it and places us in another world” (1976:67). Ongelukkig is Lena
se drome, weens die onverwerkte trauma in haar verlede, nie ‘n ontvlugting nie.
Die woord “nagmerrie” verwys nie na ‘n perd nie, maar het sy “oorsprong in die woord mare (Ou
Engels, nou uitgestorwe), wat die betekenis gehad het van ‘hy wat ’n mens snags verbrysel’. Die
woord ‘nagmerrie’ (Engels: nightmare) het in sy oorspronklike vorm ‘n bose naggees beteken” (Frank
2004:29).
Reitz het ‘n droom waarin Willem “’n moerbeirooi geboortevlek oor sy gesig het en sy oë is wit soos
lampe. Tussen hulle staan ‘n vreemde man in ‘n dreigende houding” (2002:198). Die rooi verwys
moontlik na die Engelse mag en die wit na die Boere wat oorgee met ‘n simboliese wit vlag of
miskien dui dit op Willem se dood. Die vreemde man kan moontlik ‘n verraaier wees wat hul kamp
afgebrand het of dalk is dit die veerman op die rivier wat die ryke van die dood en die lewe van
mekaar skei en dreigend optree want Willem mag nie kontak met die lewendes maak nie?
Anna droom van haar man. ‘n Droom wat sy interpreteer as ‘n voorspelling van haar man, Johannes se
dood: “Ek het gedroom Marta sit op ‘n wa. Die wa was op pad na die kerkhoffie. Johannes was langs
die wa. Hy wou opklim. Die wa het stilgehou vir hom” (2002:200). Ná die droom het Anna ‘n gevoel
143

dat sy nie weer haar man sal sien nie. Tante probeer troos deur haar te herinner dat mens “nie altyd op
hierdie gevoelens (kan) reken nie” (2002:200). Niggie voeg by, “[n]ie altyd nie, maar meesal”
(2002:200). Anna is nie gerusgestel nie en verwys na ‘n gevoel wat sy gehad het oor Marta en sy is
drie weke later oorlede (2002:200). Tante probeer weereens troos deur daarop te wys dat almal geweet
het sy is siek en wéér negeer Niggie dié troos: “Ons het nie geweet sy is sterwend nie” (2002:200).
Tante hou voet by stuk: “My kind (…) jy kan jou nie so steur aan hierdie dinge nie – dis dikwels net
voorspooksels” (2002:200). Die twyfel het egter reeds posgevat, aangehelp deur Niggie se negatiewe
kommentaar. Hierdie is nog ‘n opsig waarin Niggie haarself openbaar as ‘n triekster, deur in te speel
op mense se vrese. Anna se droom oor haar man se dood is ‘n keerpunt in haar lewe en kort hierna
begin haar romantiese verhouding met Reitz. Aangesien dié droom so ‘n beduidende rol in Anna se
lewe speel, kan die leser nie help om te wonder of die triekster nie ‘n hand in dié droom gehad het nie.
Jung se teorie oor “synchronicity” is moontlik van toepassing op Anna se droom en die besoek, later
dieselfde dag, van ou stryders met ‘n lyk wat hul uitgeken wil hê. Die lyk is nie haar man nie, maar die
verwagting was wel daar as gevolg van haar droom. Jung verduidelik sy teorie oor “synchronicity” as
volg: “(Synchronicity) means the simultaneous occurrence of a certain psychic state with one or more
external events which appear as meaningful parallels to the momentary subjective state – and, in
certain cases, vice versa” (1955:36). Dié gebeurtenis het dalk nie gebeur terwyl Anna gedroom het nie,
maar wel kort ná haar vertelling daarvan. Dié toeval kan gevolglik verstaan word as voorbeeld van
Jung se teorie oor twee onverklaarbare gebeurtenisse wat met mekaar verband hou en as toevallig
beskryf word.
Soos reeds genoem, kan Anna deur haar drome voorafskaduwings van die dood herken en toe Reitz
hiervan hoor by Niggie, en weereens ná Anna se droom, is sy vir hom mooi “soos ‘n tussenganger
mooi is tussen die lewendes en die dooies” (2002:200). Wanneer Reitz haar oor dié gawe nader,
verklaar sy dat sy geen konneksie met die dooies het nie: “Tot my vreugde én tot my verdriet”
(2002:206). Sy is vinnig om dié punt uit te wys, want sy dink Reitz wil haar hulp hê om weer in
aanraking met sy oorlede vrou te kom.
Niggie het ‘n rare droom gehad van “die verslane, verslete ou bleddie oom (…) [h]y sit op ‘n
skotskaraffêre (…) [d]it was soos ‘n droom wat in ‘n ander leeftyd plaasvind” (2002:207). Is die man
moontlik Oompie of ‘n geskiedkundige figuur soos die destydse Britse Eerste Minister W.E.
144

Gladstone, sir Alfred Milner of president Paul Kruger? Niggie se droom voltooi ‘n kringloop in dié
roman.
Reitz droom van die dooies en lewendes, die drome is geil of nagmerrieagtig met Bettie Loots wat in
“soveel gedaantes na hom” (2002:213) kom en vroue wat “onkuise voorstelle” (2002:213) maak. Hy
droom “Gert Smal en die ander dooies flikflooi met die lewendes. In sy drome is dit geen uitgemaakte
saak wie oorleef het en wie nie” (2002:213). Op dieselfde tema van die dood, droom Reitz van ‘n
“dooie met verskrompelde en swartgebrande ledemate, sy gesig bedek met ‘n dun, nat, blou vlies soos
‘n geboortesak, waaronder die starende oë en star mond steeds effens sigbaar is” (2002:213). Dié
droom kan miskien verwys na dié wat in die kamp doodgebrand het (indien hulle in dié vuur
omgekom het) óf dit is moontlik ‘n uitwys na Reitz se tragiese toekoms.
Wanneer Reitz na hul ou kamp terugkeer, slaap hy in ‘n grot en droom dat hy stemme hoor, maar weet
terselfdertyd dat hy die ander nooit weer sal sien nie (2002:224-225). Dié voorgevoel word
bewaarheid na hy aan die afloop van die oorlog die ander nooit weer opspoor nie.
Reitz en Anna vertel aan mekaar hul drome. Reitz wil “hê sy moet vertel dat sy gedroom het dat sy en
haar man mekaar nie weer sal sien nie – soos die keer in die kombuis, toe dit nog nie vir hom saak
gemaak het nie” (2002:240). Sy droom in teenstelling dat sy op reis gaan, by “vreemde bestemmings
aankom, kinders teen haar vasdruk. En wanneer die dooies wel by haar aansluit, is dit haar ma en haar
pa, dikwels haar suster, maar nooit weer haar man nie. Soms droom sy van landskappe, van plante en
blomme – so anders as hy” (2002:240). Dit is opvallend dat Reitz nie saam met Anna op reis gaan nie
en dalk dui dit op hul verhouding se ongelukkige einde wanneer haar man van die oorlog terugkeer en
Reitz haar gevolglik vir ewig kwyt is.
Reitz se drome is nie so vreedsaam nie: “Ek het gedroom ons word almal weggevoer na ‘n strafkamp.
Selfs my ou ouers, wat lank reeds dood is. In die droom is daar geen kleur nie, alles is wit. Ons moes
alles agterlaat” (2002:241). Anna verbind dié droom met die dood: “Wanneer ‘n mens sterf (…) moet
jy alles agterlaat” (2002:241). Weereens kan dit dui op die feit dat hy Anna moet agterlaat wat “alles”
in sy lewe vir hom beteken.
Anna se drome verander mettertyd na iets donkerder. Sy droom van ‘n “vrou se kop wat sy in haar
hande dra. Die kop het reeds begin ontbind. Daar is bloed aan haar hande daarvan. Die reuk van
145

ontbinding is so erg dat haar maag saamtrek asof sy wil braak” (2002:241). Die ergste is, vertel Anna,
die “vrou was my naamgenoot” (2002:241). Dié laaste opmerking verpersoonlik dié droom en dit is
byna of Anna weet sy en Reitz se geluk is kortstondig, veral indien dit in verband met Reitz se droom
van ontbinding gebring word.
In teenstelling hiermee droom Reitz ‘n wonderlike droom van sy vrou: “Sy is omgewe van lig – asof
sy deur ‘n koel, blou oggendlig gebaai word. Sy straal ‘n ongeskonde teerheid, ‘n boweaardse
skoonheid uit” (2002:241). Hy wil na haar gaan, maar in die droom “slaag hy nie daarin om die
afstand tussen hulle te oorbrug nie” (2002:241). Dié droom suggereer dat sy oorgesteek het na die
ander kant, heel waarskynlik die hemel en dit is te danke aan Reitz en Anna se verhouding waar hul
liefde sy skuldgevoel oor sy vrou verdring het.
Bogenoemde droom van sy vrou se geestelike transformasie kontrasteer op ironiese wyse met Reitz se
eie situasie. Reitz droom ‘n “dooie lê in ‘n geskrewe sirkel en kerm vir water - ‘n vreemde,
onmenslike geluid. Die ander draai geskok weg. Net hy bied vir die man kalkagtige water aan. Water
wit van kalkagtige neerslae. Hy skrik wakker, want dit is hy wat kerm” (2002:242). Die geskrewe
sirkel kan moontlik na ‘n magiese ritueel verwys en die kalkagtige water na troebel tye wat voorlê.
Dié verwysing na die magiese kan in verband gebring word met die triekster wat Reitz tot op dié punt
van eensaamheid lei. Die feit dat hy geïsoleer is in die sirkel en almal van hom wegdraai, kan ‘n
voorspelling van sy onafwendbare lot wees – ‘n lewe sonder Anna. Die kontrasterende gegewe van ‘n
“dooie” wat kerm, kan dui op Reitz se toekomstige lewe. ‘n Lewe as ‘n enkeling met geen hoop of
liefde nie - ‘n lopende, pratende, asemhalende lyk.
Nóg ‘n gevolg van Niggie se inmenging is Ben en Reitz se vervreemding van mekaar. Sy het Ben
geïsoleer en op haar eie verleidelike slinkse manier ‘n wig tussen hulle ingedryf: “Maar Ben het
verander, én Reitz het nie meer die vrymoedigheid om met hom hieroor (die droom van sy vrou) óf
oor sy gevoelens vir Anna te praat nie” (2002:241). Ben en Niggie se huwelik asook Niggie se
swangerskap dien op tartende wyse as ‘n herinnering aan alles wat Reitz verloor het.
146

Slot
In hierdie dissertasie is daar veral gefokus op Winterbach se intertekstuele spel met Anglo-
Boereoorlog tekste, en haar vernuwende en kreatiewe verwerking daarvan. Die waargenome gaping
tussen die aanvanklike resepsie (neerslag van lesersbegrip en leesinterpretasies) en ‘n vollediger
begrip van die roman is hopelik hiermee enigsins oorbrug. Vir ‘n indringende studie van Winterbach
se ander belanghebbende kreatiewe werke was daar weens ruimtebeperking nie plek nie.
Die veld van intertekstualiteit, veral op die vernuwende en eksperimentele wyse waarop Winterbach
met die uiteenlopende tekste omgaan, is nog by verre na nie volledig ontgin nie. Ander romans in haar
oeuvre is, soos Niggie, insgelyks ‘n fassinerende weefsel van verskeie stemme en uiteenlopende
tekste oor tyd- en taalgrense heen, wat nog deegliker navorsing vereis.
Arthur Danto bespiegel oor die toekoms van kuns in sy essay, “Het einde van de kunst” (2002:125,
vertaalde weergawe van “The End of Art”, 1986) wat skakel met Winterbach wat herhaaldelik oor
dieselfde temas (Anglo-Boereoorlog, soeke na identiteit, die rondreisende buitestaander) in haar
oeuvre skryf:
De toekomst is een soort spiegel waarin we slechts onszelf kunnen tonen, hoewel hij voor ons een raam lijk
waardoor we kunnen zien wat achter de horizon ligt. Leonardo’s prachtige uitspraak dat ogni dipintore dipinge se
(‘iedere schilder schildert zichzelf’) impliceert een onbedoelde historische beperking, zoals we kunnen zien aan
Leonardo’s eigen visionaire tekeningen, die zo overduideijk het product van hun tijd zijn.
Dieselfde kan moontlik vir Winterbach se wye oeuvre aangevoer word. Sy is egter, soos Leonardo Da
Vinci, ‘n belanghebbende kunstenaar wie se werk nie in vergetelheid sal verdwyn nie. Sy het haarself
met haar nuutste roman, Niggie bewys as een van die vernuwendste, interessantste en mees
eksperimentele skrywers in Afrikaans.
147

Bibliografie
A.D.L. (skuilnaam van ds. A.D. Lückhoff). 1904. Woman’s Endurance. Cape Town: S.A. News Co.
Alighieri, Dante. 2003 (1316). The Inferno. Translated by Henry Wadsworth Longfellow. New York:
Barnes & Noble.
Amery, L.S. (ed.). 1900-1909. The Times History of the War in South Africa (7 volumes). London:
Sampson, Low & Marston.
Bakhtin, Mikhail Mikhailovich. (1986) 1981. Epic and Novel. The Dialogic Imagination: Four
Essays. Michael Holquist (ed.). Translated by Caryl Emerson and Michael Holquist. Austin:
University of Texas Press.
Baudrillard, Jean. 1993 (1990). After the Orgy. The Transparency of Evil. Essays on Extreme
Phenomena. Translated by James Benedict. London: Verso.
1981. Gesture and Signature: Semiurgy in Contemporary Art. For a Critique of the Political
Economy of the Sign. Translated by Charles Levin. United States of America: Telos
Press.
Bhabha, Homi K. 1994. The Other Question: Stereotype, discrimination and the discourse of
colonialism. The Location of Culture. New York: Routledge.
Bleek, D.F. (ed.). 1924. The Mantis and his Friends. Cape Town: Maskew Miller.
Bleek, W.H.I and Lloyd, L.C. (eds.). 1968 (1911). Specimens of Bushman Folklore. Cape Town:
C. Struik.
Brandt, Johanna. 1999 (1958). Die Kappiekommando of Boerevroue in geheime diens. Pretoria:
Protea Uitgewers.
1915 (1912). Die Kappie Kommando of Boerevrouwen in Geheime Dienst. Kaapstad:
Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers-Maatschappij.
Brandt-Van Warmelo, J. 1905. Het concentratie-kamp van Iréne. Amsterdam: HAUM.
Brink, André P. (samest.). 2000. Groot verseboek 2000. Oorspronklik saamgestel deur D.J. Opperman.
Kaapstad: Tafelberg.
Bromiley, Geoffrey W. (ed.). 1988 (1979-1988). The International Standard Bible Encyclopaedia.
Grand Rapids, Michigan: Eerdmans.
Bybelgenootskap van Suid-Afrika. 1991 (1983). Die Bybel. Nuwe vertaling (met hervormulerings).
Kaapstad: Nasionale Boekdrukkery.
Callaway, Canon. 1970 (1868). Nursery Tales, Traditions and Histories of the Zulus, in their Own
Words, with a Translation into English, and Notes (Volume 1). Westport, Connecticut: Negro
Universities Press.
148

Canonici, Noemio Noverino. 1995. Tricksters and Trickery in Zulu Folktales. Unpublished Ph.D.
Dissertation. Durban: University of Natal.
Captain, Esther. 1998. “Written with an Eye on History”. Wartime Diaries of Internees as
Testimonies of Captivity Literature. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 5(1), Junie: 1-20.
Celliers, Jan F.E. 2000. Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902. Stellenbosch:
Genealogiese Instituut van Suid-Afrika (GISA).
1978. Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902. A.G. Oberholster (red.). Pretoria:
Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
Coetzee, Christoffel. 1998. Op soek na generaal Mannetjies Mentz. Kaapstad: Queillerie.
Coetzee, J.M. 1986. Foe. London: Secker & Warburg.
Cowles, Kristi. 1998. Shagbark Hickory Spirit. CD-Rom. Lake Geneva, Wisconsin, USA: Singing
Wolf Productions.
Danto, Arthur C. 2002. Het einde van de kunst. De komedie van de overeenkomsten. Over kunst,
filosofie en geschiedenis. Groningen: Historische Uitgeverij.
1986. The End of Art. The Philosophical Disenfranchisement of Art. New York: Colombia
University Press.
Defoe, Daniel. 1998 (1972). Robinson Crusoe. Oxford, New York: Oxford University Press.
De la Rey, Nonnie. 1903. Mijne omzwervingen en beproevingen gedurende den oorlog. Herinneringen
van mevrouw de la Rey. Amsterdam: Höveker & Wormser.
De Martelaere, Patricia. 1993. Een verlangen naar ontroostbaarheid. Over leven, kust en dood.
Amsterdam: Meulenhoff.
De Vries, Abraham H. 2004. Swye ontlok steeds vrae. Die Beeld, 7 Mei:6.
De Waal, Manie, Diedericks-Hugo, Carina, Du Plessis, Clinton V, Van Vuuren, Helize. 2004. Ingrid
Winterbach, wie se roman Niggie met die Hertzogprys bekroon is, word deur Ons Paneel
onder hande geneem. Op http://www.litnet.co.za, 15 Junie.
Du Toit, J.D. (Totius). 1977. Vier-en-sestig dae te velde.‘n Oorlogsdagboek. Met aantekeninge deur
V.E. D’Assonville. (Faksimilee-uitgawe in beperkte oplaag). Kaapstad: Tafelberg.
Du Toit, S.J. 1895 (1877). Di geskiedenis van ons land in di taal van ons volk. Paarl: D.F. du Toit.
Eco, Umberto. 1983. The Name of the Rose. London: Secker & Warburg.
1979. The Role of the Reader. Explorations in the Semiotics of Texts. Bloomington and London:
Indiana University Press.
Engelbrecht, Theunis. 2004. Akademie gekap oor Hertzogprys. Skrywers eis oop kaarte oor die kriteria
van toekenning. Rapport, 25 April:20.
149

Felman, Shoshana and Laub, Dori. 1992. Testimony. Crises of Witnessing in Literature,
Psychoanalysis, and History. New York and London: Routledge.
Finnegan, Ruth. 1976 (1970). Oral Literature in Africa. Kenya: Oxford University Press.
Fischer, Maria A. 2000 (1964). Tant Miem Fischer se kampdagboek, Mei 1901 – Augustus 1902.
Pretoria: Protea Uitgewers.
Frank, Elzan. 2004. Die droomboek. Vertaal deur Riëtte Botma. Kaapstad: Human & Rousseau.
Freud, Sigmund. 1977 (1953). The Interpretation of Dreams. James Strachey (ed.). Translated by James
Strachey. Harmondsworth: Penguin.
Fontana, David. 2003 (1993). The Language of Symbols. London: Duncan Baird Publishers.
Foster, Lenelle. 2005. Die grenservaring is belangrik: Trieksters in vier romans van Lettie
Viljoen/Ingrid Winterbach. Stilet XVII:2, Junie: 68-86.
Foucault, Michel. 1995. Madness, the Absence of Work. Translated by Peter Stastny and Deniz Sengel.
Critical Inquiry 21, Winter: 290-298.
Gardner, Helen. 1996 (1926). Gardner’s Art Through the Ages. Richard G. Tansey and
Fred S. Kleiner (eds.). Orlando, Florida: Harcourt Brace & Company.
Goedegebuure, J.L. 2002. Het verschrikkelijke wonder. Over de Tweede Wereldoorlog en de
Nederlandse literatuur na 1945. Literatuur, 19: 66-76.
Heese, Hans. 1992. Slawerny in die Afrikaanse Geskiedskrywing. Afrikaanse Geskiedskrywing en
Letterkunde: Verlede, hede en toekoms. H.C. Bredekamp (red.). Bellville: Universiteit van
Wes-Kaapland se Instituut vir Historiese Navorsing.
Hobhouse, Emily. 1902. The Brunt of the War and Where It Fell. London: Methuen.
1941. Die smarte van die oorlog en wie dit gely het. Kaapstad: Nasionale Pers.
Hollimon, Sandra E. 2001. The gendered peopling of North America: Addressing the antiquity of
systems of multiple genders. The Archeology of Shamanism. Neil Price (ed.). London:
Routledge.
Human, M.P. 2004. “Mnr. Y, mnr. Y, mnr. Y”: Oor die voortgesette “gesprek” wat die tekste van
Ingrid Winterbach met dié van Etienne Leroux voer. Stilet XVI:1, Maart: 32-49.
Human, Thys. 2002. Die enigmatiese niggie ken baie trieks.Rapport, 1 Desember:28.
Jacobs, Monica. 1998. Wreedheid en gruwels van geskiedenis verwikkeld belig.
Op http://www.upe.ac.za/afned/mentz.htm.
Jansen, Ena en Jonckheere, Wilfred. (samest.). 1999. Boer en Brit. Afrikaanse en Nederlandse tekste
uit en om die Anglo-Boereoorlog. Pretoria: Protea Uitgewers.
1999. “Ek ook het besluit om van my bittere lydingskelk te vertel”. Het meervoudige
150

(post)koloniale vertoog in autobiografische vrouwenteksten over de Zuid-Afrikaanse
Oorlog (1899-1902). Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 6(2):162-186.
1998. “Eene eeuw van onrecht” – De ethische en esthetische problemen van
getuigenverslagen. Van Johanna van Warmelo tot Antjie Krog. Tydskrif vir
Nederlands en Afrikaans 5(2), Desember: 113-127.
Jenny, Laurent. 1982. The Strategy of Form. French Literary Theory Today. A Reader.
Tzvetan Todorov (ed.). Translated by R. Carter. Cambridge: Cambridge University Press.
John, Philip. 2004. Meer dydelikhyt oor die punch en die vis: ‘n Vergelyking van Niggie, Daar’s vis
in die punch en Eilande. Literator, Jaargang 25:1. April: 23-46.
Jung, C.G. 1955 (1952). Synchronicity. An Acausal Connecting Principle. Translated by R.F.C. Hull.
London: Routledge & Kegan Paul.
Kafka, Franz. 1972 (1915). Metamorphosis. Translated by Stanley Corngold (ed.). New York:
Bantam.
Kannemeyer, J.C. 1988. Die Afrikaanse literatuur, 1652-1987. Kaapstad: Human & Rousseau.
Kristeva, Julia. 1980. Desire in Language. A Semiotic Approach to Literature and Art.
Leon S. Roudiez (ed.). Translated by Thomas Gora, Alice Jardine and Leon S. Roudiez.
New York: Columbia University Press.
1969. Sémiòtiké: recherches pour une sémanalyse. Paris: Seuil.
Kuit, A. 1948. ‘n Kommandoprediker. Pretoria: J.H. de Bussy.
LaCapra, Dominick. 2001. Writing History, Writing Trauma. Baltimore & London: The John
Hopkins University Press.
Laqueur Weiss, Renate. 1971. Writing in Defiance. Concentration Camp Diaries in Dutch, French
and German, 1940-1945. Ann Arbor: University Microfilms.
Leroux, Etienne. 1980. Hoekom skryf ‘n skrywer oor Magersfontein en hoekom Magersfontein, O
Magersfontein? Tydskrif vir letterkunde, 1 Februarie. Herdruk op http://afrikaans.be.
1976. Magersfontein, O! Magersfontein. Kaapstad: Human & Rousseau.
1973 (1967). 18-44. Kaapstad: Human & Rousseau.
Marais, Eugène N. 1984. Versamelde werke (Deel 2). Leon Rousseau (red.). Pretoria: J.L. van Schaik.
1927. Dwaalstories en ander vertellings. Kaapstad: Human & Rousseau.
Marais, Johann Lodewyk en Marais, Renée. 1998. Eugène Marais. Perspektief en profiel. ‘n
Afrikaanse literatuurgeskiedenis (Deel 1). H.P. van Coller (red.). Pretoria: J.L. van Schaik.
Miles, John. 1991. Kroniek uit die doofpot. Johannesburg: Taurus.
Müller, Petra. 2003. ’n Boek waarmee ‘n mens moet saamleef soos ‘n stuk vuur.
Op http://www.litnet.co.za.
151

Neethling, E. 1938. Mag ons vergeet?. Kaapstad: Nasionale Pers.
Nieuwoudt, Stephanie. 2002. Visueel & verbaal. Plus, 26 Oktober:4.
2002. Ingrid Winterbach verbeeld en verwoord. Die Burger, 4 November.
Oberholster, A.G. (red.). 1978. Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers, 1899-1902. Pretoria: Raad vir
Geesteswetenskaplike Navorsing.
Olivier, Gerrit. 1994. Die begeerte na liefde. Vrye Weekblad, 13 Januarie.
Olney, James. 1980. Autobiography and the Cultural Moment: A Thematic, Historical and
Bibliographical Introduction. Autobiography: Essays Theoretical and Critical. James
Olney (ed.). Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
Opperman, D.J. (red.). 1981 (1958). D.J. Opperman se nuwe kleuterverseboek. Kaapstad: Tafelberg.
Pakendorf, Gunther. 1991. Belemmering, maar dis ‘n leeservaring. Die Burger, 14 Mei.
2002. Hede word verlede. Die Burger, 24 November.
Pakenham, Thomas. 1979. The Boer War. Johannesburg: Jonathan Ball.
Plaatje, Sol. T. 1989. Mafeking Diary. A Black Man’s View of a White Man’s War. John L.
Comaroff (ed.). Johannesburg: Southern Book Publishers.
1976 (1973). The Boer War Diary of Sol T.R. Plaatje. An African at Mafeking. John L.
Comaroff (ed.). London: Cardinal.
Pretorius, Fransjohan (red.). 2001a. Die lot van die Boerevroue en –kinders. Verskroeide aarde.
Kaapstad: Human & Rousseau.
2001b. Op kommando: Die lewe in die veld tydens die Anglo-Boereoorlog, 1899-1902.
Pretoria: Protea Uitgewers.
1999 (1991). Kommandolewe tydens die Anglo-Boereoorlog, 1899-1902. Kaapstad: Human &
Rousseau.
1985. Die Anglo-Boereoorlog, 1899-1902. Kaapstad: Don Nelson.
Price, Neil (ed.). 2001. The Archeology of Shamanism. London: Routledge.
Raal, Sarah. 1938. Met die Boere in die veld. Kaapstad: Nasionale Pers.
Reitz, Deneys. 1912. Kommando. ‘n Boere-dagboek uit die Engelse oorlog. Kaapstad: HAUM.
1932 (1929). Commando. A Boer Journal of the Boer War. London: Faber & Faber.
Reitz, F.W. 1900 (1899). Een eeuw van onrecht. Dordrecht: Morks & Geuze.
Ripinsky-Naxon, M. 1993. The Nature of Shamanism: Substance and Function of a Religious
Metaphor. Albany: State University of New York Press.
Robinson, Lady Stearn and Corbett, Tom. 1994 (1975). The Dreamer’s Dictionary.
New York: Warner Books.
152

Said, Edward W. 1993. Overlapping Territories, Intertwined Histories. Culture and Imperialism.
London: Chatto & Windus.
1978. Orientalism: Western Conceptions of the Orient. Harmondsworth: Penguin.
Saladin D’Anglure, B. 1992. Shamanism and transvestism among the Inuit of Canada.
Shamanizm kak religiia. A.I. Gogolev (ed.). Yakutsk: Yakutsk University.
Schoeman, Karel. 1996. Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau.
Scholtz, Hettie. 2000. Ingrid Winterbach, MADAM X (maar minus die sneesdoekies). Insig, Maart.
Selden, Raman and Widdowson, Peter. 1993. A Reader’s Guide to Contemporary Literary Theory
(Third Edition). Kentucky: University Press of Kentucky.
Sleigh, Dan. 2002. Eilande. Kaapstad: Tafelberg.
Smith, Matilda. 1999. Lettie Viljoen – Ingrid Winterbach. Buller se plan: Uitdaging vir die intellek.
Op http://user.online.be/gramadoelas/auteurs/lettieviljoen.htm.
Smuts, J.P. 1972. “Eugène Marais as prosaïs”. Tydskrif vir geesteswetenskappe XII(4),
Desember: 297-305.
Snijman, F.J. (red.), e.a. 1968. Woordeboek van die Afrikaanse taal. Vyfde deel J-KJ. 1968. Pretoria:
Die Staatsdrukker.
Snyman, Nico. 1998. Jan F.E. Celliers (1865-1940). Perspektief en profiel. ‘n Afrikaanse
literatuurgeskiedenis (Deel 1). H.P. van Coller (red.). Pretoria: J.L. van Schaik.
Spies, S.B. 1977. Methods of Barbarism? Roberts and Kitchener and Civilians in the Boer Republics,
January 1900 – May 1902. Kaapstad: Human & Rousseau.
Steytler, Klaas. 2000. Ons oorlog. Kaapstad: Tafelberg.
Swanepoel, Eduan. 1991. Viljoen skiet ons literêre landskap oop (maar nie vir Boere-Calviniste nie).
Vrye Weekblad, 25 April.
Totius (Du Toit, J.D.). 1977. Vier-en-sestig dae te velde. ‘n Oorlogsdagboek. Met aantekeninge deur
V.E. D’Assonville. (Faksimilee-uitgawe in beperkte oplaag). Kaapstad: Tafelberg.
Van Coller, H.P (red.). 1998. Perspektief en profiel. ‘n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Pretoria:
J.L. van Schaik.
Van der Merwe, Chris. 1998. Die verstommendste verskietende ster ooit. Op http://www.litnet.co.za.
Van Gorp, Hendrik, Ghesquiere, Rita, Delabastita, Dirk (reds.). 1998. Lexicon van literaire termen.
Met medewerking van Jan Flamend. Groningen, Nederland en Deurne, België: Martinus
Nijhoff uitgevers en Wolters Plantyn.
Van Jaarsveld, F.A. 1992. Afrikanergeskiedskrywing: Verlede, Hede en Toekoms. Afrikaanse
153

Geskiedskrywing en Letterkunde: Verlede, hede en toekoms. H.C. Bredekamp (red.).
Bellville: Universiteit van Wes-Kaapland se Instituut vir Historiese Navorsing.
1962. Lewende verlede. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
Van Rooyen, Engela. 2000. Vuur op die horison. Kaapstad: Tafelberg.
Van Schalkwyk, D.J. 2000. Woordeboek van die Afrikaanse taal. Deel XI, N-O. Stellenbosch: Buro
van die WAT.
Van Vuuren, Helize. 2003. Niggie. Ongepubliseerde artikel.
2002. Skrywersdagboeke van die Anglo-Boereoorlog. Stilet XIII (1), Maart: 88-102.
1999. Buller se plan. Op http://www.litnet.co.za.
1992. Invloed (Literêre). Cloete, T.T. (red.). Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-
Literêr: 189-190.
Van Zyl, Johan. 2002. In taal sonder staalkorset waardeur mens met woede moes moer, help sy Antjie
se asem. Die Beeld, 21 Desember:13.
Venter, L.S. 2002. Winterbach se roman ‘Niggie’ verbeeldingryk. Die Beeld, 16 Desember: 7.
Viljoen, Louise. 2003. Die triekster met die verehoedjie. Insig, Junie. Herdruk op
http://www.boekwurm.co.za.
1999. Geheimsinnigheid van lewens uitgebeeld. Op http://www.boekwurm.co.za.
1994. Verruklike teks. De Kat, Maart.
1993. Die roman as polifonie: diskursiewe verskeidenheid in Lettie Viljoen se Belemmering.
Journal of Literary Studies 9 (3/4), December: 313-325.
Visagie, Andries. 1999. Ingrid Winterbach op haar beste in Buller se plan. Op http://www.litnet.co.za.
Von Wielligh, G.R. 1919-1921. Boesman-stories (vier dele). Kaapstad: De Nationale Pers.
White, Hayden. 1992. Historical Emplotment and the Story of Truth. Probing the Limits of
Representation: Nazism and the “Final Solution”. Saul Friedlander (ed.). Cambridge: Harvard
University Press.
Wikipedia, the Free Encyclopedia. 2005. Trickster. http://en.wikipedia.org/. Toegangsdatum: 2005/07/10.
Winterbach, Ingrid (Viljoen, Lettie). 2005. The Elusive Moth. Translated by Iris Gouws. Reworked
and text revised by Ingrid Winterbach. Cape Town: Human & Rousseau.
2003 (1993). Karolina Ferreira. Kaapstad: Human & Rousseau.
2002. Niggie. Kaapstad: Human & Rousseau.
1999. Buller se plan. Kaapstad: Human & Rousseau.
1990. Belemmering. Kaapstad: Taurus.
Worton, Michael and Still, Judith (eds.). 1990. Intertextuality: Theories and Practices.
Manchester and New York: Manchester University Press.
Zammito, John H. 1998. Ankersmit’s Postmodernist Historiography: The Hyperbole of ‘Opacity’.
History and Theory 37:330-346.
154