Piet en Dirkie Uys - Afrikanergeskiedenis

It w-as only after midnight that the attack diminished in
violence. At 4' a.m. fighting ceased and the enemy retired
over the hill, apparently to fetch re-inforcements. FortutuFly
the British .oio-n with Lord Chelmsford, the chief commanding
officer, appeared on the horizon, bringing relief to the battered
garrison.
Lieutenant Chard's heroic defence of Rorke's Drift was
fully appreciated by the people of fle was promoted
.Natal.
ro ih" ^rank of Major bf the British
ril7ar Office. Had the
responsible officers at Isandhlawana taken the same line of
defence as did the garrison under the command of John Chard,
the awful disaster would never have occured.
PIET EN DIRKIE UYS: T\TEE VOORTREKKERHELDE
\wie het nog nie gehoor van die heldedaad van kommandant
Piet Uys ty*o""ttienjarige seun Dirkie nie? Die dood van
vader
"n ,".rt sal tot in die verste nageslagte onthou word'
En tog
"n
is daar nog geen gedenkteken vir hierdie twee helde
opg"tlg nie! \il/at pt"ti"t g"benr het, weet on-s nie, want daar
is leeriskriftelike ierslag van die vedoop van die strafekspedisie
t"""n Di.rgu ata rta die slig van Italeni opgestel nie. Die enigste
beskrywiigs van die slag is jare later uit herinnerings van
,,."rr." *ul duutuan deelgeneem het, opgeteken. Sulke beskrywings
verskil ook nog t.o.v. sekere feite. Ook is dit'n beskamende
feittat niemand ptoi"t weet waaf Dirkie IJys gesterf het nie.
Maar wat weet ons van die slag van Italeni en van die
heldedood van Dirkie uys en sy vader? Laat ons uit die gegewens
wat ons het, probeer vasstel wat gebeur het. In Februatie 1838
het die op Piet Retief en sy manskappe by Dingaanstat
plaasgevind -oori en kort daarna die afgryslike moorde op die
-
Tr"kFergroepe wat niksvermoedend en verspreid langs Bloukransrivler,
groot en klein Boesmansivier gfs-taa-n het. Die
Trekkers wat oofgebly het, was in 'n ontredderde toestand.
Hulle het in atter !1 laer getrek en vir die res van daardie iaar
in die laers bly woon.
Daar word egter besluit om wraak te neem en 'n strafekspedisie
reen di-e Zoeloekoning, D-ing_aan, te.stuuf..Hulp is
orr&ung oun Hendrik Potgieter, die beroemde Trekkerleier
wat k; tevore die MatabelJs verslaan het en fnet'n kommando
oor die Drakensberge gekom het. Daar was ook Piet uys wat nou
in Natal rnet sy 1t"k uongekom het. Met hierdie twee het
Gert Maritz, die erkende liier van die Natalse Trekkers na
Retief se dood, in allerhaas raad gehou. Daar is besluit dat
Maritz ruis sou bly om die laers te beskerm. Potgieter en uys
sou elkeen sy eie mense aanvoer.
Hierdie-kommando, wat later die vlugkommando genoem
sou word, veilaat die laer wat by Doornkop noord- van die
teenswoordige Estcourt gestaan het, op April' OT-{3t dit 'n
-6
perdekommindo was, het die 347 manskappe betreklik vinnig
L)

getrek. Daar was geen noodsaak om pad te maak nie. Daar
word eers in 'n noordoostelike.rigtin_g^ger."L ,oi"o, T.rg"lu_
err Buffelsrivier waarna 'n suidoJst"tit E ,igii"g ai; na die
stat van Dingaan ingeslaan is.
Omtrent twaalf myl van Dingaansta t af gewaar hulle die
eerste keer Zoeloe-impi's by die blerg rtara of Italeni. Hier her
op. 10 April 1838 dle ge.veg plaasge"vind. Maar *ri rr", presies
gebeur.? Waarskynlik iat Jr* ait "nooit *".. ,ri". Oi! .,r"rrtu"
van ,die paal ooggeruie war ons her _ die van Marthinus
Oosrhuysen, \il'illem Nel, J. H. Hatting, en dis "-ri"",
al _
verskil van mekaar uang"sien erkeen met 'n ander deel van die
kommando saarn was en oof ,n ander terrein van die slagveld
beweeg het. Miskien het huile ook nie mee*o no"d onthou
nie' Elkeen het die geveg jarc rater r"rr.ri*., io-"'*h..il" ul
bejaarde manne was.
Die Itala-berg is nie baie steil nie. ,n Man te percl kan
*:f ;fl!l :ek;m. Bo.-op is dit;;-k-',";-l;i'^pr1,""., *yd.
^an dre noorde en noordwesre kant vorm dit egt6r steil klowe
r'at afskiet na die dal van die rnsusi-rivier *'"i aiii aan sy
voet kronkel.
Toe hulle die berg g-uqer, was daar twee impi,s in sig,
cen op. die- berg en een links daa*an op die Besruit
die_een. op "luit".
l;:'Lji, l:_r"i:r"r
die vlakte en Uys die een op
dre berg sou aanval.. potgieter was blykbaat baie versigtij.
fly het sy manne nie to6gelaat om van hulle perde af te
klim nie. Een man *ut *-"1 afgeklim t"t o- r="i"i-r" r.u'
skiet, het sy- lewe daar verloorl Miskien h; p.;;;rer ook
op 'n besonder sterk afdeling van die Zoeloe, g""i"_-i,, of hy
#- u'.'-;
ry$
{
w
,-**ffi
: ,,...,*r;
*", * ,li;.Tj**i*wii+o
Die terrein aa, die aoet lan .Itaraberg uaa*orgens oorreu;ering crie berd,edaad,
aan Dirkie Uys sou afgespeel. bet,
ailt dte sloot aan
^
iaaaloof
_
die geuonde piet Uys en
,n
klompie oan
1yf!i":
-
ma.t.tskapfie sou getreh bet.
o,o,. ate kttp a1.n ular
7
uader en seun gesneutael bet,
L aat ongeueef die prek 44n uantaddr Dirkie omgedraai bet om
odder
sy geuonde
,e balp te snel,
I4

het besef dat hy in die gebroke veld aan die voet van die
berg nie 'n kans teen die Zoeloes gehad het nie. Hoe ook al,
sy manskappe was spoedig op die vlug. Al vlugtende moes
hulle egter veg, die hele dag lank, voor hulle uitgekom het.
IJys was meer voorrvarend. Volgens die meeste gegewens
het hy die berg opgetrek en die impi aangeval. Die Zoeloes
het spoedig gevlug en met die agtervolging het die manne in
een of meer van die klowe in 'n hinderlaag beland. Hier het
die kommando blykbaar in klompies opgesplits, waar elkeen
so goed as wat hy kon, vir hom 'n pad moes oopskiet.
Die klompie waar Piet Uys en sy seun Dirkie by was, het
dit baie ongelukkig getref. Hulle het eers probeer om twee
Malans wat te voortvarend vorentoe gestorm het en in lewensge:vaar
verkeer het, te hulp te snel en die vyand wat in 'n
bosbegroeide kloof was, terug te skiet. Die oormag het te groot
geword, die twee Malans is bereik maar kon nie gered word
nie want in die vlug het hulle agter geraak en is doodgesteek.
Tydens hierdie vlug het Piet Uys stilgehou om die vuursteen
op sy geweer reg te stel. 'n Zoeloe wat daar in die gras geskuil
het, het skielik opgespring en 'n asgaai gegooi wat hom in die
heup of die niere getref het. Hy het die asgaai eiehandig uitgetrek
en daarna nog 'n burger, wie se perd doodgesteek was,
agter op sy eie perd gelaai. Die wond was egter dodelik. Hoe
verder hy gegaan het, hoe swakker het hy geword van bloedverlies
en pyn. Twee manne moes hom naderhand op die perd
vashou. Hy het selfs 'n paar keer flou geword en hulle moes
hom met brandewyn lawe. Die klompie burgers het hulle hande
vol gehad om die vyand terug te skiet. By 'tt spruit of 'n sloot
wat hulle moes oorgaan, is hulle byna almal deur die Zoeloes
oorweldig. Een persoon wat sy perd verloor het, het juis daar
die lewe gelaat.
Dit was blykbaar by die ootgaan van die sloot dat Piet
Uys besef het dat sy dae getel was. Volgens sommige het hy
sy manskappe beveel om hom daat agtet te laat en hulle eie
Iewens te red. Volgens ander het hy daar van sy perd afgeval
en toe hulle hom weer wou lawe, het hulle gemerk dat hy
reeds dood was. lloe ook al, hulle het hom daar agter gelaat
terwyl die vyand kort op hulle hakke was. Die jong Dirkie
het vir 'n oomblik omgekyk en toe hy sien dat die bloeddorstige
Zoeloes op sy hulpelose vader afstorm, het hy sy perd omgeruk
en teruggejaag. Daat aan sy sterwende vader se sy het hy die
vyand teruggeskiet totdat hy deur die oormag oorweldig is.
Elkeen moes vlug om sy eie lewe te red. Yanaf nege-uur die
oggend tot byna sononder die aand het dit geduur. Toe eers
het hulle anderkant die Buffelsrivier weer tot stilstand gekom.
Al die tyd was daar geen kans om te eet of die perde af te
saal nie. Inderdaad 'n vlugkommando. Behalwe die twee Uysse
het nog sewe ander daar in die klowe gesneuwel. Geen wonder
dat die Natalse Voortrekkers in sak en as gesit het toe hulle
die nuus van hietdie neerlaag verneem het. Maar wat altyd
15

i'!
#, .'d*
Die ktip op die ptek
:::'"::f:*7;,&"!::
W I
y!:,::*r":;' ;!:g oan ttateni, ,otgens
as lig-punte in die geskiedenis sal skitter, is die heldedade wat
die dag is, die selfopoffering
-1er1ig om vriend in nood te
van die jong seun
,n
red. En die blinkste van almal die h-eldedaad
Dirkie Uys.
Bostaande is 'n verhaar van die gebeure soos ons -uaar dit uit
die_ getuienis van sommige aanwesiges"kun suamst"l. dit
wil nie s6 dat alles presles so gebEur het nie. Ander getuies
vertel die storie weer ierwat unders. veral is dit moeilik om
te stel wat presies gebeur
Tas
het omdat die terrein waarop die
drama afgespeel het, ook nie presies vasgester kan word nie.
Op 'tr onlangse besoek ain die terJein js daar aan
,n
groepie historici 'n plek aangewys wat ,n ou kaffer, war nog
aan die slag deelgeneem het, self sou getoon het. Daat langi
gro-91 klip_het
.n
hulle die wit baas agier gelaat; en,un d^fri,
'n endjie verder, het 'n jong baas o-{"druii om te help. Daar
bv die.klip is albei.gedood.. -
Dit lyk-"alles baie geloo?#aardig:
die steil.hang van die berg is daai, die sroot, tais deur grorf,verspoeling
ror 'n geweldige diepte uitgekalwe, en die'kloof.
Maar.ander getuies wys weer 'n ander plek aan. baar is immers
so baie klowe, so baie slote. Miskien ge-tuig al die Zoeloegetuies
nie van dieselfde geval nje. Daar riet dTe d;t i;;rs meer
mense gesneuwel as net die twee.
Daar het vroedr waarskynlik dikwels mense die plek besoek,
vroe€r toe mense uit die eerste en rweede hand -nog presiei
kon aantoon waar dit en dat gebeur het. Hoe jammeT dat nie
een die moeite_gedoen het om aantekeninge of om 'n sketskaart
te maak nie. Dan was dit vir die geskiEdenis gered. Miskien
kan deur noukeuriger naworsing egtJ" nog ourg"itel word waar
Dirkie uys gesneuwel het en wuar_'n-gedeirkteken opgerig
behoort te word om van sy heldedaad te vertel.
16