b HET HAAGSCHE VEER Dr F. J. KROP

HET HAAGSCHE VEER
DOOR
Dr F. J. KROP
NIEUWE BROCHURENREEKS ..GELOOF EN VRIJHEID" No. 4

HET HAAGSCHE VEER
DOOR
Dr F. J. KROP

..Haagsche Veer", Duitsche gevangenis, Rotterdam.
Hoe ik daar terecht kwam?
Wel, doodeenvoudig, door. trouw te blijven aan de houding die
m.i. den Nederlander in het bezette gebied paste.
Ik verklaar mij nader.
Naar mijn overtuiging, nader uiteengezet in een vorige brochure,
(2), hadden wij slechts één Overheid te erkennen, ni. die welke naar
Londen tijdelijk was uitgeweken- Wat zich hier als zoodanig aanmeldde
was de „Bezettende Macht", de wreede Overweldiger, waarmede
wij op voet van oorlog leefden, en zooveel mogelijk moesten
tegenstaan.
De strekking van de door ons Landelijk Werk Comité verspreide
staatsrechtelijke uiteenzetting was geen andere.
Consequent vloeide daaruit voort:
a. dat wij slechts aan de eerste gehoorzaamheid verschuldigd
waren;
b. dat wij de bevelen en verordeningen van de andere, wanneer
die tegea ons landsbelang en onze geestelijke overtuiging indruischten,
zooveel mogelijk hadden te saboteeren;
c. dat wij slechts voor de eerste hadden te bidden, naar de Schrift,
zoowel in het openbaar als in de huiskamer.
Vooral dat laatste punt eischt eenige nadere toelichting.
Wat is de bedoeling van het gebed voor de over ons gestelde
machten, zoo niet het afsmeeken van Gods zegen over haar werkzaamheden?
(Vgl. Hand. 4 : 19, 20; 5 : 29; Romeinen 13 ; 1-7;
Titus 2 : 13. 17; 1 Petrus 2 : 13, 17).
Vragen, zooals John Knox voor Maria Stuart: „Bekeer haar, o
God, of neem haar weg", dat is niet het in de Schrift bedoelde gebed.
Evenmin wat die Rotterdamsche predikant eens bad in het begin
der vorige eeuw: „Wij bidden U voor Napoleon: verlos ons van
den Booze".
Ook niet, wat men vooral in de laatste maanden vóór de bevrijding
uit „voorzichtigen" mond kon hooren: „Wij bidden voor de
Bezettende Macht, dat zij moge komen tot inkeer en zich bekeere
van de dwalingen haars weegs".
Onzekerheid op dit gebied was in hoofdzaak ontstaan door de
onderscheiding in de kerkelijke practijk gemaakt tusschen een
over ons gestelde en een over ons toegelaten Overheid-
Ik heb te veel respect voor het prachtige verzet der Kerken in
oorlogstijd om haar deze fout al te zwaar aan te rekenen, maar het
tvas een fout, die ik onmiddellijk als zoodanig heb gesignaleerd en
3

zelf zooveel mogelijk vermeden, wanneer het mij vergund was voor
de gemeente op te treden.
Daar is in de Schrift geen spoor te vinden van tweeërlei Overheid
waarvoor wij smeekingen zouden hebben te doen voor Gods Aangezicht,
vooral niet wanneer daar sprake is van een onverzoenlijke
tegenstelling en van een besliste keuze waarvoor wij ons geplaatst
zien én als Christenen én als Vaderlanders.
Bijvoorbeeld: Londen beval: saboteeren.
Seyss Inquart: gehoorzamen en con amore medewerken.
Londen: zich verzetten.
Seyss Inquart: zich onderwerpen en de ..nieuwe orde" aanvaarden.
Was het nu mogelijk over beide ..Overheden" Gods zegen af te
smeeken. voor beide in één adem te „bidden"?
Over het begrip „Overheid", later. Doch ieder die nadenkt gevoelt
onmiddellijk, dat wij slechts voor onze eenige en eigen Regeering
kracht en wijsheid van Boven konden en mochten afsmeeken.
en voor den Indringer vragen, dat hij zoo spoedig mogelijk mocht
verdwijnen of als dat te gevaarlijk was (wat ik aanneem), dan
zwijgen.
Voor een collega die met dat probleem worstelde, maakte ik eens
de volgende vergelijking. Stel, dat gij in de handen van een rooversbende
valt (en daarmede hebben wij hier te doen), wordt dan in
de Schrift van U gevraagd dat gij die bende als Overheid, als Regeering
erkent? De vraag stellen is haar beantwoorden. Ge moogt
voor die vijanden individueel bidden, dat zij zich bekeeren eer het
te laat is, maar dat is iets anders dan hetgeen ge thans meent te
moeten doen.
Eén Overheid dus. En in gehoorzaamheid aan haar, de rooversbende
wederstaan.
Met tact en voorzichtigheid, zonder noodelooze provocatie, zonder
zich moedwillig in gevaar te begeven, maar toch: wederstaan.
Vandaar dan ook dat de actie van „Vrij Nederland" (Trouw) die
zich later splitste om redenen waarop ik hier niet inga. onmiddellijk
mijn volle sympathie en medewerking had.
De drift mijner jongens moest ik vaak beteugelen; meer dan eens
moest ik hen waarschuwen tegen mogelijk verraad en hun onbezonnen
stappen afraden, maar in beginsel was ik het er volkomen
mee eens.
Met bedoelde vaderlandslievende actie was ik in nauw contact
gekomen, van af begin '41, .door de met ons bevriende familie F„ die
slechts een paar huizen van ons af woonde.
Een echt Hollandsen, geloovig milieu, waar Schriftlezing, gemeen-
4

schappelijk gezang met orgelbegeleiding en gebed de leden van het
gezin dagelijks bijeenbrachten.
Op het huisorgeltje wordt nog al gescholden den laatsten tijd.
Het moet het ,,kleinburgerlijk" karakter onzer vroomheid doen uitkomen.
In een boekje over de „burgerlijkheid"
der Kerk vond ik o. a. de volgende ontboezeming:
„Wie zal dit mensch-type n.1. de
Christen-burger karakteriseeren? Wat
is zijn symbool? Is zijn symbool de verveling
van den Zondag, de Zondagen,
over de geheele wereld dezelfde verfoeilijke,
burgerlijke, saaie dagen? Of zijn
het de fluweelen wandteksten? (Men
prefereert zeker de smakelooze wandversieringen
van elders! K).
Of misschien — het harmonium?
„Het harmonium is het symbool van
den eeredienst. die onmonumentaal is
gemaakt, door hem van den tempel naar
de burgermanswoonkamer over te bren­
gen. Het harmonium, de parodie van
het machtige orgel, heeft den begeleidenden
zanq onuitstaanbaar bur­
A. Fortgens prom. van V.N.
(Trouw), op Scheveningen.
gerlijk gemaakt Het harmonium is het speeltuig der kleinburgers,
van dat, o zoo rechtzinnige, deemoedige tegelijk hoovaardige,
zelfgenoegzame, onvrije, onmuzikale nimmer cosmisch voelende
menschentype".
Deze laatste typeering, van Roland Holst afkomstig, vindt de
schrijver van bovengenoemde brochure misschien „onjuist en onbillijk".
Ik vind haar schandelijk en onwaardig.
Heeft men dan liever het irriteerend, onaesthetisch, vaak ergerlijk,
gemartel van een valsche piano, met z'n afgezaagde walsjes, waardoor
andere kringen zich onderscheiden? Of het accordeon?
Geef mij maar het huisorgel, dat den desnoods ongeschoolden
zang van onze schoone psalmen, gezangen en geestelijke liederen
ondersteunt en waaruit zelfs ongeoefende vingeren God verheerlijkende
tonen weten te tooveren.
Doch dat slechts terloops.
In bovengeschetste omgeving dan voelde ik mij volkomen thuis,
zoowel wat vaderlandsliefde en Oranjegezindheid, als drang tot
daadwerkelijk verzet betreft. Daar, niet de minste berekening. Daar,
geen speculeeren op latere „belooningen" in den vorm van vette
5

aantjes of eerbewijzen, waardoor het oorspronkelijk enthousiasme
in de na-oorlogsche periode wel eenigszins zijn luister zou verliezen.
Daar evenmin een z.g. begrijpend-vergoelijken van het anti-religieuse
bolsjewisme, zoo hinderlijk, wijl nationaal-opportunistisch en natio-
naal-zelfzuchtig, dat weldra zoo gevaarlijk voor het geestelijk onder­
scheidingsvermogen zou blijken. Maar een krachtig, principieel,
beginselvast afwijzen van elk totalitair stelsel dat het Christen­
dom bedreigt, hetzij door officieele Godloosheid, hetzij door
een verjongd, nauwelijks vernieuwd hei­
dendom. Echt „gereformeerd" in ruim-
dogmatischen zin, los van alle enghar­
tig kerkisme. Wie de werken van Bun-
gener, Doumergue, de Félice, Puaux, de
Saussure, Dürrlemann e. a. (om bij de
„Hugenoten" te blijven) over de vor­
ming van het calvinistisch karakter kent,
begrijpt mij.
Daar leerde ik o. a. ook Adriaan
Breukelaar (Brandsma, Zuidema) een
predikantszoon kennen, die sinds lang
zich in allerlei „ondergrondsch" werk
verdienstelijk maakte en mijn jongsten
zoon al spoedig tot actief medewerker
annexeerde.
Mimi, landelijke koerierster
van V.N.
Ons huis werd een centrum van actie.
De „illeaale" blaadies sfrnnmHon van
alle kanten ons toe, om naar de verschillende adressen te worden ge­
bracht. Telefonische boodschappen en afspraken waren niet van de
lucht. Geheimzinnige bezoeken vermenigvuldigden zich. Besloten
samenkomsten werden gehouden op'alle mogelijke en onmogelijke
uren. En het duurde niet lang, of de dwangmaatregelen tegen de
Joden, waardoor 1942 zich kenmerkte, noodzaakte tot nog uitgebrei­
der verzet. Persoonsbewijzen moesten worden „georganiseerd", ver-
valscht, op deskundige wijze worden uitgedeeld en aldus aan alle
bedreigden een behoorlijke gelegenheid tot „onderduiken" verschaft.
Ik deed alsof ik niets bemerkte, vroeg zoo weinig mogelijk, maar
bleef intussohen aanmanen tot voorzichtigheid, wel wetende dat
spiedende Argusoogen overal te vreezen waren.
Op één punt behoefde men niet zoo voorzichtig te zijn, nl. op het
punt der bekeeringen tot het Christendom. Uitzonderingsbepalingen
waren nl. afgekomen met betrekking tot dié Joden, die belijdenis
des geloofs in een Christelijke gemeente hadden afgelegd, of vóór
1940 zich tot dien stap voorbereidden. Die hulpverleening lag onge­
twijfeld het meest op mijn weg en gaarne wil ik hier mededeelen
welke gedragslijn ik in deze meende te moeten volgen.
6

Vooreerst mijn principiëele standpunt. Opgevoed in een orthodox
milieu, onderricht door een vader die steeds sprak van „Gods volk",
dat de profeten en den
Christus naar het vleesch
voortbracht, had ik van mijn
prille jeugd af een grondigen
afkeer van alles wat naar
anti-semietisme riekte. Met
hartelijke instemming nam ik
dan ook t. z. t. kennis van
Prof. Kraemers boekje over
het „raadsel der geschiedenis",
met zijn zeer juiste conclusie:
„God, de Heer der
geschiedenis, ook van onze
hedendaagsche geschiedenis
heeft Zijn bedoeling met het
volk der Joden, dat trots
verharding en verwerping
zijn uitverkoren volk blijft
en onmisbaar is in de ontknooping
van Zijn heilseconomie
der toekomst. Als
een teeken Gods verkeert
dat volk onder ons in al zijn
raadselachtigheid. Als een
teeken Gods hebben wij
Christenen het te eerbiedigen Adriaa,, Breukelaar (Zuidema. Brandsma)
en er mee om te gaan .
In hun vreeselijken strijd op leven en dood hadden de Joden allereerst
te rekenen op den steun der geloovige Protestanten.
Van andere zijde bood men hulp aan om redenen van menschelijkheid
en die hulp zullen wij allerminst onderschatten.
Maar ieder gevoelt dat waar dit laatste motief werd gesteund en
gedragen door een diep gewortelde godsdienstige overtuiging, de
aangeboden steun de diepste gronden had.
Meer dan eens sprak ik daarover met Opperrabbijn A. B. N.
Davids, van Rotterdam.
Ik had toch in onze actie tegen het bolsjewisme óók de Joden betrokken
sinds 1930. Werden de geloovige Joden niet evengoed als
de andere geloovigen in de U.S.S.R. vervolgd, al ging het daar niet
om ras en bloed maar om het geloof? Niemand zal er zich dus over
verwonderen dat ik in ons positief verzet tegen onderdrukking en
geloofsvervolging, óók samenwerking met de voormannen van het
7

Joodsche geloof zocht en verkreeg. Davids begreep mij volkomen,
steunde onze actie met heel zijn hart en was overtuigd zijn volk
daarmede een grooten dienst te bewijzen, daar aldus de legende
bolsjewisme = jodendom met de daad werd ontzenuwd en weersproken.
Ook over andere problemen spraken wij
meer dan eens in dit verband.
Voelt de Jood nationaal? Is hij zich zijn
staatsburgerschap volkomen bewust?
Hier dient men te onderscheiden.
Voor den een dienen deze vragen volkomen
bevestigend, zonder eenige reserve,
te worden beantwoord.
Voor den ander, meer „orthodox aangelegd",
met eenig voorbehoud. „Wij 'zijn.
zoo sprak Davids meer dan eens tot mij.
Hitier in zooverre dankbaar, dat hij ons
aan ons vreemdelingschap heeft herinnerd.
Wij leven toch altijd in de „diasoora" en
Opperrabijn in afwachting van het herstel onzer ware
A. B N. Davids f nationale onafhankelijkheid".
Het spreekt vanzelf dat van staatswege met deze onderscheiding
rekening moet worden gehouden.
Voor de eerste groep, geen afzonderlijke wetgeving.
Voor de tweede, wel. Naar hun eigen wensch en verlangen.
Laten zij overal volkomen gastvrijheid genieten, maar laat het
tevens duidelijk uitkomen, dat zij waar dan ook buiten Palestina
slechts „vreemdelingen en bijwoners" zijn.
Helaas, zal ik hierover met mijn goeden vriend Davids niet meer
van gedachten kunnen wisselen. Terwijl ik gevangen zat, werd hij
weggevoerd naar Bergen-Belsen. waar hij van honger en ellende
omkwam
Zijn wed uwe en kinderen, voorzoover nog in leven, mogen overtuigd
blijven van mijn hartelijk mede-leven en mede-lijden.
Doch ik keer tot mijn Joden-actie op religieus gebied terug.
Hiér eischte men voor de opname in de Christelijke Kerk het volledig
onderschrijven eener uitgewerkte geloofsbelijdenis. Was daartoe
tijd en gelegenheid? Immers neen!
Daar gaf men briefjes van „Angehörigkeit" zonder eenig onderzoek.
Aldus zoowel den Jood als de Christelijke gemeente geweld
aandoende.
De juiste houding lag. naar mijn overtuiging, in het midden.
De Jood die openlijk verklaarde Jood te willen blijven, maar toch
voor den vorm een verklaring in tegenovergestelden zin verlangde.
8

moest worden teleurgesteld. Men speelt niet met geloofsovertuigingen.
En meer dan eens moest ik dan ook zeggen: ,,Het spijt mij,
maar U kan ik niet helpen. God sterke U in het lijden dat U ongetwijfeld
wacht. Het voorbeeld der Makkabeeërs steune U in de ure
des gevaars ".
Maar het is overbekend, dat het aantal Joden, die slechts door
hun geboorte met hun volk verbonden zijn, legio is. Van de volslagen
atheïsten spreek ik niet. doch slechts van hen die zich niet
met de voorschriften der Synagoge kunnen vereenigen. „Ongeloovig"
zijn zij in geen geval; zij staan menigmaal zelfs dicht bij het
Christelijk geloof; ook van hen zou de Heiland wellicht getuigen
dat zij „niet verre zijn van het Koninkrijk Gods". „Gesetzgetreu
kunnen zij niet zijn; „Gottglaubigen" worden zij meestal genoemd,
en als zoodanig dienen zij zich zelf aan. 1
)
Konden en moesten dezulken niet in de eerste plaats worden geholpen;
was er geen aanleiding om hen te steunen en te leiden bij
het geestelijk proces dat bezig was — misschien latent en reeds
sinds jaren — zich te voltrekken;
Ik verklaarde mij in elk geval bereid
hen als candidaten voor den doop op te
geven, mits zij zich bereid verklaarden
later een cursus te volgen en zich op
het afleggen van openbare belijdenis
des geloofs voor te bereiden.
Konden zij dan, na behoorlijk onderricht,
den beslissenden stap nier doen,
dan zou niemand hen daartoe dwingen.
Dat lag niet in de lijn onzer Protestantsche
eerbiediging van ieders geweten.
Maar werden zij wel overtuigd van de
waarheid der Christelijke religie, werd
de belijdenis van Petrus (Matth. 16 : 16)
inderdaad hun belijdenis; konden zij nu
reeds zeggen met dien Joodschen hoogleeraar
die, hoewel Jood gebleven, eens
tot een aroeD studenten zeide: „Naar
mijn overtuiging is het N. Testament de
W a r , e
- verbindingsagente van
1
) Eigenaardig is deze uitlating van Klausner (zelf een Jood): ..Eigenlijk is
het Jodendom niet zoozeer een godsdienst als wel een nationale kijk op de wereld,
op godsdenst gebaseerd — not so much a religion as a national world -outlook
based on religion. ' Is dat niet de schepping van het farizecïsnie? Ik meen den
Jood te moeten eeren door te blijven spreken van zijn ..geloof", dat de kracht
der groote Profeten was, al brengt dat geloof voor velen ook nationale verwachtingen
mee.
9

vervulling van het Oude", dan mochten geen menschelijke overwegingen
hen weerhouden van een stap, die hun geweten hun voorschreef.
Zoo werd op niemand ongeoorloofde dwang uitgeoefend, terwijl
toch tevens het heilig karakter van den doop werd geëerbiedigd.
Het bleek mij trouwens later, toen ik mijn licht ging opsteken bij
een onzer Hoogleeraren in de Kerkgeschiedenis, dat de Christengemeenten
in de dagen der eerste geloofsvervolgingen vaak eenzelfde
gedragslijn volgden in soortgelijke gevallen als waarvoor wij
thans waren komen te staan.
Al spoedig verzamelden zich aldus om mij een vijftigtal ernstige
Joden, die gedoopt werden onder bovengenoemde voorwaarde
(waarbij ik dankbaar de medewerking van Dr. J. M. van Veen te
Rijswijk memoreer)/en waarmede ik zoo spoedig mogelijk het contact
hoop te vernieuwen, voor zoover dat nog niet is geschied, ten
einde den cursus, door mijn gevangenneming en de daarop volgende
ellende onderbroken, te kunnen vervolgen.Ik stelde hen in de gelegenheid
om, bij huiszoeking en nader onderzoek, te kunnen getuigen
dat zij inderdaad reeds vóór 1940 bezig waren met de voorbereiding
tot het afleggen hunner geloofsbelijdenis, en constateer
met dankbaarheid dat het afgegeven doopbriefje velen van groot
nut was, ja zelfs in bepaalde gevallen hun leven spaarde.
Over dezen arbeid door de S.S. ondervraagd kon ik met alles
eerlijk voor den dag komen, en ondervond daardoor dan ook niet
de geringste moeilijkheid, al stond ik meer dan eens versteld over de
waarde aan den Christelijken doop erkend door lieden die principieel
tegen elk geloof bleken te zijn.
Meer ernst maakten de Duitschers met de materiëele hulp aan
Joden verstrekt: de poging om iets van hun bezittingen te redden,
hen te laten onderduiken, hun valsche P.B.'s te verschaffen, enz.
Ook daarin bleek men tamelijk juist onderricht te zijn ten kantore
van de S.S., in het bewuste pand aan den Heemraadssingel te Rotterdam,
waarvan ik niet kan gewagen zonder een rilling van afschuw.
Hoe kwam men toch van alles zoo goed op de hoogte?
Helaas, al weer door verraad. En hier moet ik vooruitloopen op
de gebeurtenissen en mededeelen hetgeen ik eerst veel later te
weten zou komen-
Mijn zoon Eric was steeds zeer actief geweest in zijn hulp aan het
verdrukte volk van God. Vandaar dat aan hem bijzondere aandacht
werd gewijd. Vooral na zijn eerste gevangenschap te Scheveningen.
die drie maanden had geduurd, vond de S.S. het dienstig om hem
in al zijn gangen nauwkeurig te laten volgen door één harer agenten
en vond, helaas, Mevr. W. daartoe bereid. Dat ik deze „dame"
niet nader aanduid, terwille van haar familieleden voor zoover deze
10

ij haar treurig werk niet betrokken waren, zal de lezer begrijpen.
Zelden zal een spion met zooveel takt te werk zijn gegaan, noch 1
zóó geschikt voor zijn verraderlijke rol zijn gebleken.
Overal wist zij zich in te dringen en het vertrouwen te winnen.
In het ondergrondsche verzet maakte zij zich buitengewoon verdienstelijk.
Met verontwaardiging wraakte zij al de Duitsche maatrege- 1
len tegen de Joden. Met schijnbaar gulle hartelijkheid stelde zij haar
buitenverblijf te B. voor ondergedokenen beschikbaar. Tot op den
dag der bevrijding liep zij met ,,illegale" blaadjes en begroette de
Canadeezen met luidruchtig hoerageroep, getooid met Oranjekleuren.
Op dat moment vertoefde ik dicht in haar nabijheid. En een
schok ging mij door de leden toen mij kort daarop werd gerapporteerd
dat zij zelfmoord had gepleegd, op het oogenblik dat men haar
kwam arresteeren. Veel geheimen heeft zij medegenomen in het graf
o. a. de namen van al haar slachtoffers, die niet te tellen zijn. Zij
ging heen ..naar haar plaats", en wij laten haar aan het oordeel
Gods over.
Doch voor ik van haar afstap, nog even het volgende, waaruit
moge blijken hoe roekeloos-onverstandig sommige menschen kunnen
zijn.
Ik vertoefde dan, zooals boven opgemerkt, in hetzelfde plaatsje
als de verraadster van mijn jongens, en indirect ook de mijne, gedurende
den bangen winter 1944- 45.
Natuurlijk vertelde ik een en ander van mijn bevindingen aan
de menschen met wie de evacuatie mij in contact had gebracht.
Vooral waarschuwde ik tegen Mevr. W.Zulk een waarschuwing
was natuurlijk niet bedoeld, om aan de familie zelf te worden doorgegeven.
Toch geschiedde dat. De man werd zelf op mij afgestuurd,
en ik was niet weinig verbaasd hem op een ..goeden" dag te zien
om mij min of meer ter verantwoording te roepen.
— U beschuldigt mijn vrouw van verraad?
— Ja.
•— Heeft U de bewijzen?
— Die heb ik.
— Welke zijn die dan?
— Die zal ik geven, als zij ter verantwoording wordt geroepen.
— Ik wensch ze nu reeds te hebben.
— U gelieve te wachten tot mijn zoon E. uit Dachau terug is. Die,
weet alles haarfijn.
— Moge hij spoedig hier zijn, dan zal hij zelf over dezen laster
beschaamd staan-
-— Laster? Weet U dan niet in welk contact Uw vrouw met de
S.S. stond?
— U moet U laten ..nazien".

Na zulk een beleediging kon het gesprek natuurlijk geen voortgang
hebben. Ik keerde mijn ongewenschte bezoeker den rug toe,
zonder groet, en verliet de kamer. Mijn gastheer was, op mijn verzoek,
bij het gesprek aanwezig.
Maar het meest stond ik verbaasd over het feit dat de menschen
die verantwoordelijk stonden voor dat bezoek, o. a. genoemde gastheer
en zijn buurman, niet eens hun fout konden inzien noch mij
eenig excuus daarvoor wenschten te maken. Ik ben overtuigd dat
er bij hen geen opzet in het spel was; is echter het aantal van hen
die door domheid of onnadenkendheid den dood werden ingejaagd
niet even groot als dat van hen die door bewust verraad in de klauwen
der Gestapo terecht kwamen?
Het is slechts door een
wonder, dat mij niet hetzelfde
lot als M2vr. G. Smits-
Serverus overkwam.
Over deze symphatieke,
moedige vrouw hier een
enkel woord.
Zij behoorde tot de beste
medewerkers van mijn jongens.
Haar activiteit in de
Jodenhulp was onbegrensd.
Velen heeft zij bij hun
vlucht over de grenzen bijgestaan.
Met geheel haar
vurige ziel gaf zij zich aan
dit schoone reddingswerk
waartoe haar Christelijke
overtuiging haar drong. Doch
ook zij werd verraden en gegrepen.
Om anderen te sparen
nam zij alle schuld op
zich. Werd op transport gesteld
naar Kleef, waar zij in
een koekfabriek te werk
Meur. Greta Smits-Seruerusf e
, TC
e s t e l d e n h e
, 9 ' aanvankelijk
niet slecht had. doch
later werd zij overgebracht naar een vrouwen-concentratiekamp,
(Ravensbrück-Mecklenburg), waar zij van gebrek en jammer omkwam.
Eere zij haar nagedachtenis. Zij behoort tot de stille', geduldige
martelaren uit die dagen, die rustig en eenvoudig hun plicht deden.
Wij zullen haar niet licht vergeten.
12

Ik ben echter op de gebeurtenissen vooruitgeloopen.
Wel was ik mij instinctmatig bewust van het verraad dat ons
allerwegen beloerde, maar het fijne was mij onbekend, toen de
bom den 18den October 1942 losbarstte.
Op dien datum was er een vergadering belegd in ,,Geloof en
Vrijheid", mijn vroeger wijkgebouw te Rotterdam, waartoe een
zeker aantal verzetsorganisaties waren uitgenoodigd, en waarvan de
bedoeling was, gelijk mij later zou worden medegedeeld:
a. meerdere eenheid tot stand te brengen in de hulpactie ten gunste
van de Joden;
b. maatregelen bespreken om Nederlanders, die weigerden in
Duitschland te gaan werken, het bestaan hier mogelijk te
maken;
c. het vormen van een eendrachtig samenwerkende knokploeg.
Als bij intuïtie werd door de overlevenden bij het verhoor slechts
het sub a genoemde toegegeven, hetgeen hun lot aanmerkelijk verlichtte,
terwijl het bezwarend materiaal inzake het sub b en c vermelde
door een handigheid van de conciërge den vijand niet in
handen viel en, Gode zij dank, tijdig kon worden vernietigd.
Die vergadering was echter door een telefoontje (vrouwenstem:
Mevr. W?) aan de S.S. verraden.
Omsinqeling van het gebouw. Inval van de ..hollandsche" recherche.
Wilde schietpartij, waarbij 3 moedige mannen onmiddellijk
werden gedood (men liet ze een uur lang sterven, zonder dat medische
hulp mocht worden ingeroepen) Cox en mijn zoon E. ernstig
gewond, terwijl enkele anderen er in slaagden te vluchten en de
rest gevangen werd genomen.
De beide gewonden kwamen in het Bergweg-ziekenhuis terecht,
vanwaar ik werd opgebeld om mijn zoon „die een ongeluk had
gehad en mij wenschte te spreken", wellicht een laatste bezoek te
brengen-
Ik was juist uit de kerk terug en zat aan den maaltijd. Onmiddellijk
ging ik naar Rotterdam en begreep al spoedig wat er aan de
hand was. Allen die naar mijn zoon en Cox mochten vragen moesten
worden vastgehouden, tot de „Heemraadssingel" een besluit had
genomen.
Over het bezoek aan mijn zoon zwijg ik hier. Ieder vader zal begrijpen
wat er in mij omging, toen Dr. Zaayer mij mededeelde dat
het een „stuivertje op z'n kant" was, maar dat hij al z'n best zou
doen om mijn jongen, als hij het eerste gevaar te boven kwam, uit
de handen van de S.S. te houden. Tweeërlei rapport zou hij dagelijks
geven:één in den mineurtoon met het oog op de Duitschers, één,
naar waarheid, voor de familie.
De beslissing van de „Heeren" liet nogal lang op zich wachten.
13

van 2 tot ± 7 uur bleven wij in het onzekere. Toen mochten allen
naar huis. behalve Mr. F. de Steenwinkel, zwager van Cox. en
ondergeteekende.
Uver de ..hollandsche
recherche die ons vasthield
nog één woord. Op één na
werden zij later door de
Ondergrondsche „geëxecuteerd",
de man die het eerst
geschoten had in „Geloof en
Vrijheid" en ons een tijdlang
in het ziekenhuis
bewaakte (een vreeselijk
mensch!) het allereerst.
En zoo kwam ik op het
„Haagsche Veer", na vooraf
een poosje in de wachtkamer
van de Heemraadssingel
te hebben doorgebracht.
O, die ongure bewaker!
Waar zit hij nu? En Simon,
die mij toesnauwde: „Nu
hebben wij je dan eindelijk!
Je zult er van lusten" En
zijn compagnon, die mijn
dasspeld, een Hugenootsch
kruisje, voor een „Juden-
Gebouw „Geloof en Vrijheid" waar zeichen" aanzag, het mij
de overval plaats vond wilde afrukken, doch zich
: deerlijk aan de speld bezeerde?
Zouden zij den omkeer hier hebben meegemaakt en overleefd?
Ik weet het niet. want andere dingen hadden thans al mijn aandacht:
mijn jongens; hun lotgenooten. waarvan ik er reeds enkelen in de
wachtkamer ontmoette; mijn eigen lot. Wat zou de toekomst brengen?
Gelukkig wist ik die in Gods hand en dat gaf mij groote rust,
tot de zware deur van de eenzame cel waarin ik werd opgesloten
achter mij dicht viel.
Cel 4- „Einzelhaft".
Onaangenaam is mij dat niet, want nu ben ik gaarne alleen met
mijn gedachten, of liever: met mijn God.
Het lot van mijn jongens drukt mij zwaar. Zal Eric het halen?
14

Zal Jan luisteren naar mijn waarschuwing, die ik hem op het
laatste oogenblik deed toekomen, om onmiddellijk uit Den Haag
te verdwijnen? Nu kan ik slechts voor hen bidden, en daarvoor is
de eenzaamheid wel gewenscht.
Van verschillende zijden is mij gevraagd om wat bijzonderheden
over het leven in de cel. Is dat van zoo groot gewicht?
Om die nieuwsgierigheid te bevredigen, volge hier het reglement
van Scheveningen, door Melis Stoke nog voor mij gecalligrapheerd:
Cel 4
VOORSCHRIFT
Bed. Dadelijk na morgenbei model opmaken: dekens
15

Alle verzoeken
Luchten
Verduistering
Schade
Opstaan
Privaat
Deurklep
Bellen
Avondbei
4-dubbel gevouwen in lengte en breedte en met
kussen stapelen in het midden van het bed.
uitsluitend bij de eerste ronde indienen. Waterkruik
vlug in en uit de cel zetten,
op waarschuwing en klop op de celdeur gereed
staan om met privaatemmer naar buiten te treden,
sluiten van avondbei tot het ochtendlicht. Gloeilamp
niet losdraaien.
aan cellen en/of inventaris wordt op den gevangene
verhaald. Hij is aansprakelijk voor de reinheid
en orde in zijn cel.
wanneer iemand de cel betreedt, en zich opstellen
voor het bed.
de rand van de privaat-emmer moet steeds met
water gevuld zijn. Closetpapier op aanvrage,
moet geregeld gereinigd worden van etensresten,
is slechts bij uitzondering noodig. als alle aanvragen
des morgens bij eerste ronde geschieden,
verduisteren en te bed gaan.
H. van KetwichVerschuur, dien ik in de wachtkamer
van de SS voor het eerst ontmoette.
16
De cel was daar naar
schatting ± twee meter diep.
Iets minder breed dan lang.
Overigens behoorlijk hoog,
met daglicht door een raam
boven de deur. Verwarmingsbuizen
boven de krib.
Een kijkgaatje in de deur
met een opening waardoor
het voedsel werd uitgereikt.
Een krukje, een klaptafeltje,
electrisch licht, waarover
van buiten werd beschikt.
Voorts, het beruchte kiebeltonnetje!
Dat laatste ontbrak, gelukkig,
op het Haagsche
Veer. Een aanmerkelijke
verbetering was ook het opklapbed,
in plaats van een
krib; op advies van den dokter
mocht het neergelaten
blijven, zoodat er meer gelegenheid
was tot rusten in
den loop van den dag.

Maar hinderlijk was het gebrek aan daglicht. Om méér dan één
reden. Vooreerst is het lezen bij kunstlicht op den duur vermoeiend
en voorts kon men in Scheveningen door het spelen van het zonlicht
op den steenen muur eenigszins nagaan hoe laat het was. Dat
kon op het Haagsche Veer, in de eenzaamheid, natuurlijk niet. Men
was op de geluiden van buiten aangewezen.
Heerlijk echter, dat het lezen was toegestaan. Vooral ook, dat
men z'n Bijbel mocht behouden of laten komen. Te Scheveningen
kreeg ik te hooren, toen ik eens informeerde waarom, bij het leesverbod,
voor het Boek der boeken geen uitzondering werd gemaakt:
„Daraus kann man nicht fressen".
Alsof „fressen" het eenige en voornaamste was in het leven van
den mensch!
Op het Haagsche Veer had ik, behalve een boek uit de bibliotheek
(niet veel bijzonders overigens) mijn Bijbel, het mooie werk
van Westphal: „Bidt aldus" (de gebeden uit den Bijbel en ons gebed)
en de nieuwe gezangbundel van onze Kerk, dien ik goed bestudeerde.
En als ik nu nog heb gezegd dat men dagelijks (behalve Zondags)
een minuut of 20 werd „gelucht", en dat mijn cel, hoewel iets
kleiner dan te Scheveningen, toch niet ongerieflijk was, is men dan
tevreden?
Wat komen echter zulke uiterlijkheden er op aan, als men zit met
vragen en moeilijkheden waarmede het intiemste van den mensch
is gemoeid?
Ik kan het Titus Brandsma zoo navoelen, als hij ons vertelt hoe
hij in zijn cel voortdurend dacht aan deze regelen van Longfellow:
In his chamber all alone
Kneeling on a floor of stone
Praid a monk in deep contrition
For his sins of indecision;
Praid for greater selfdenial
In temptation and in trial.
(Geheel alleen in zijn kamer en geknield op een steenen vloer, bad
een monnik vol diep berouw over zijn zonden van besluiteloosheid.
Hij bad om grootere zelfverloochening door verzoeking en beproeving).
Dat is mijns inziens bij den geloovige de eerste impuls, als de
zware deur zich achter hem sluit: de knieën voor zijn God te buigen.
En Gods Woord te laten spreken.Ik herinner mij altijd de
opmerking van mijn leermeester Prof. E. Vaucher, hoogleeraar in
de praktische theologie: ,,de predikant moet zijn Bijbel op drieërlei
wijze lezen: vooreerst als theoloog; vervolgens als voorganger der
17

gemeente (en als huisvader); ten slotte (maar dat is niet het minst
belangrijke) als geloovige, die persoonlijk troost, kracht en Goddelijke
onderrichting noodig heeft".
Kon er in de cel van iets anders dan van dat laatste sprake zijn?
Ik nam mijn Bijbel ter hand en greep onmiddellijk in hoofdzaak
naar het boek der Psalmen, met de bede alles te mogen lezen als
tot mij persoonlijk gericht en met toepassing op de omstandigheden
waarin ik mij bevond.
Een wonderlijk Bijbelboek toch, die Psalmen, een Joodsch boek,
ongetwijfeld, maar hoe zuiver algemeen-menschelijk! Met een historisch
kader, zeer zeker, al weten wij daar bitter weinig van, maar
actueel al de eeuwen door, en aldus zijn Goddelijken oorsprong
voor ieders oog openbarende.
Kunt gij, vriendelijke lezer, U eenigszins verplaatsen in mijn gemoedsstemming
gedurende die laatste dagen van de maand October
1942?
Neem dan Uw Bijbel ter hand en lees met mij. zooals ik ze destijds
las. de woorden Gods, bijvoorbeeld van den 79sten Psalm.
..O God! de heidenen zijn gekomen in Uwe erfenis, zij hebben
den Tempel Uwer heiligheid verontreinigd, zij hebben Jeruzalem tot
steenhoopen gesteld".
(Is het te verwonderen, dat mijn gedachten daarbij uitgingen
naar hetzelfde Rotterdam waar ik zoovele jaren als Evangeliedienaar
werkzaam mocht zijn, doch waar ik mij thans als gevangene
bevond?)
„Zij hebben het bloed (Uwer knechten) als water vergoten, en
daar was niemand die ze begroef.
Hoe lang, Heere? Zult Gij eeuwiglijk toornen? Zal Uw ijver als
vuur branden?
Stort Uw grimmigheid uit over de heidenen, die U niet kennen,
en over de koninkrijken die Uwen naam niet aanroepen.
Help ons. o God onzes heils! ter oorzaak van de eer Uws naams;
en red ons, en doe verzoening over onze zonden, om Uws naams
wil".
(Ja, Vader, ook ons volk heeft zijn groote nationale zonden; en
al gaat het in dezen oorlog naar den mensch vrij uit, al heft onze
schuldbelijdenis de verantwoordelijkheid van den Overweldiger ook
in het minst niet op, wij hebben ons te vernederen voor Uw aangezicht
om onze ontrouw aan de heilige traditiën der Vaderen te
belijden!)
„Laat het gekerm der gevangenen voor Uw aanschijn komen
En geef onze naburen zevenv^pdig weder in hunnen schoot hunnen
smaad, waarmede zij U, o Heere, gesmaad hebben.
Zoo zullen wij. Uw volk en de schapen Uwer weide. U loven in
18

eeuwigheid, van geslacht tot geslacht; wij zullen Uwen roem vertellen".
— Maar is die bede om vergelding wel Christelijk? Mogen wij zóó
bidden?
Terwijl ik dit zit te schrijven valt mijn oog op een flauw, zoetsappig
stukje dat mij werd toegezonden; een stukje dat gespeend is
aan alle rechtsbesef en waarvan de schrijver schijnt te vergeten dat
barmhartigheid zonder gerechtigheid volkomen zinneloos wordt, een
gemoedelijk praatje zonder vaste basis.
Meer dan eens nog zal ik de gelegenheid hebben de Schrift in
deze te laten spreken. Nu zij het mij voldoende er op te wijzen dat
ik dien gcheelen psalm aanvaardde als door God zelf mij in het
hart gegeven en op de lippen gelegd.
Van God kwamen ook (en met welk een kracht!) deze woorden:
„In de benauwdheid riept gij, en Ik hielp U uit" (Ps. 81 : 8).
Hoe en wanneer? Dat weet Vader alleen.
„Hij zal de wereld richten in gerechtigheid en de volken in alle
rechtmatigheid". (Ps. 98 : 9).
(Zouden Hitier c.s. niet beven, als zij dat geloofden?)
Maar al zijn „gerechtigheid en gericht de vastigheid Zijns
troons" voor het oogenblik „zijn wolken en donkerheid rondom
Hem" (Psalm 97 : 2).
(Zou mijn jongen nog leven? Lijdt hij veel? Hij zag er zoo hulpeloos
uit, toen ik biddend afscheid van hem nam )
„Zijne dagen zijn als een afgaande schaduw en hij verdort als
gras
Neem hem niet weg in het midden zijner dagen.
Verberg Uw aangezicht niet voor mij. neig Uw oor tot mij ten
dage mijner benauwdheid ten dage als ik roep, verhoor mij haastelijk"
(Ps. 102 : 12, 25, 3).
En dan vloeien de vertroostingen mij toe.
„Ik ben vroolijker in den weg Uwer getuigenissen, dan over allen
rijkdom".
„De Heere is mijn genoegzaam deel, mijn goed' .
(Met die woorden op de lippen zou later een mijner vrienden te
Vught de eeuwigheid ingaan).
„Het is mij goed dat ik verdrukt ben geweest, opdat ik Uwe inzettingen
leerde".
„Op Uw Woord heb ik gehoopt".
„Maar, Heere, het is tijd dat Gij werkt. Twist daarom zelf mijne
twistzaak en verlos mij" (Ps. 119 : 14, 57, 71, 81. 126, 154).
Het wordt wonderlijk kalm en rustig in de cel.
Hoe rijk en blij kan de ziel wezen, ook te midden van de grootste
ellende.
19

Was het niet Guido Gezelle die waarschuwde:
Past op Uw ziele, o mensch, en doet
hetgeen God wil. hetgeen gij moet.
Laat lachen al die lachen konnen:
de ziel gered is 't al gewonnen;
en die dit één verliezen zal,
verliest, eilaas, verliest het al.
Waar blijft gij nu, o Scheveningsche bruut, met Uw dwaas en
oppervlakkig „Daraus kann man nicht fressen"?
Wordt niet de ziel inderdaad gevoed door het Woord, en is niet
het „schade-lijden aan de ziel" het eerste waarvoor een mensch zich
heeft te wachten?
Zij die in het geloof werden opgevoed weten hoe vooral de 6erijmde
psalmen voor hen gaan leven, als zij met een David werkelijk
in benauwdheid verkeeren. Het zong voortdurend in mij:
Ik werd benauwd van alle zijden,
Doch riep den Heer ootmoedig aan
De Heer verhoorde mij in 't lijden
En deed mij in de ruimte gaan.
De Heer is bij mij, 'k zal niet vreezen.
De Heer zal mij getrouw behoên.
Daar God mijn schild en hulp wil wezen
Wat zal een nietig mensch mij doen?
In bepaalde kringen wordt er veel gediscussieerd over de vraag
of het „paedagogisch" wel juist is om kleine kinderen lastig te
vallen met al die „zware" en „gewichtige" psalmen, die toch maar
„over hun hoofden heengaan". Met alle kracht en volle overtuiging
zeg ik: laat de kinderen gerust met die aloude, getrouwe klanken
vertrouwd raken; later zullen zij de diepe beteekenis er van gaan
beseffen, en als alles hun ontvalt, als zij het misschien o zoo moeilijk
krijgen in hun later leven, niet het minst in de ure des doods, zullen
de van buiten geleerde verzen hun tot troost en steun zijn. De
oude wijn is ook in deze beter dan de nieuwe.
Zoo was er nog een ander vers dat voor mij in de eenzaamheid
een bijzondere beteekenis kreeg. Een vers, waaraan een geschiedkundige
bijzonderheid is verbonden.
Wie vertrouwd is met de geschiedenis der Hugenoten, weet hoe
deze geloofshelden leefden en stierven met de psalmen in de
berijming van Marot op de lippen. In den geest woonde ik den slag
bij Coutras weer bij. Eenerzijds het rijkelijk uitqedoschte leger van
den Hertog van Joyeuse. Anderzijds het armoedige troepje strijders
voor geloof en vrijheid, onder leiding van Agrippa d'Aubigné. Vlak
20

vóór den slag buigen allen de knieën „Zij beven, de lafaards!"
wordt er smalend geroepen in de gelederen der tegenpartij. Maar
één, die uit ervaring sprak, waarschuwde den oppervlakkigen legeraanvoerder
met deze woorden: „Wees voorzichtig. Monseigneur,
de Hugenoten zijn nooit zoo te vreezen als wanneer zij die beweging
maken". Is de zesde colonne, de colonne der bidders, niet sterker
dan de vijfde? Zie, daar staan zij weer op van het gebed, en zij
chargeeren, de overwinning tegemoet, met dit gezang uit volle borst
aangeheven:
Dit is de dag, de roem der dagen
Dien Israëls God geheiligd heeft,
Laat ons verheugd, van zorg ontslagen.
Hem roemen, die ons blijdschap geeft
Blijdschap, Psalmen in den nacht. Is er iets heerlijkers te denken?
„Krop, op verhoor".
Weet de politieagent, die dat roept terwijl de celdeur opengaat,
wat er omgaat in de ziel van hen die aldus worden gesommeerd om
voor hun beulen te verschijnen?
Want het beulswerk dat gaat beginnen, "'t Is Israëls God die
krachten geeft" fluistert collega Meynen mij toe, als hij bij een der
verhooren met mij in de „dievenauto" stapt.
En inderdaad: ,,'t Is Israëls God die krachten geeft". Die ook de
woorden 'in het hart legt, als men op geraffineerd-kunstige wijze
over allerlei wordt ondervraagd, met de bedoeling om in de verschillende
verklaringen eenige tegenspraak te ontdekken en afwezigen
te compromitteeren. Door mijn aanhoudende studie van de processen
in de U.S.S.R. was ik wel eenigszins bedacht op hetgeen zou
komen, maar toch verrassingen zijn nooit uitgesloten.
Laat ik hier direct aan toevoegen, dat ik niet ben geslagen. De
„beulen" hadden ook daartoe het recht. Een hunner, die thans zelf
gevangen zit en ondervraagd werd door het M. G., heeft daarbij
verklaard, dat zij orders hadden tot „verscharfte Vernehmung", d. i.
Dunkelzelle, Dauervernehmung, verminderde kost, stokslagen, kortom
alles wat iemand tot een bekentenis kan dwingen De toepassing
wordt aan den ondervrager overgelaten.
Op mij werd alleen „Dauervernehmung" toegepast. Een der verhooren
duurde 24 uur aan één stuk, en ik moest het als een gunst
beschouwen, dat er geen 36 uur van gemaakt werden, gaf men mij
te kennen.
Alsof 24 uur al niet voldoende was!
21

Het zij mij vergund te zeggen, met ootmoed en dank aan God,
dat ik steeds opgeruimd en volkomen helder van geest mocht blijven,
al moest ik tegen den ochtend wel een paar keer knikkebollen. Maar
ik mocht ervaren dat mij inderdaad werd ingegeven wat en hoe ik
moest spreken.
Een belangrijke vraag dient hier te worden gesteld. Is men. in
zulk een geval als waarin ik verkeerde, tot volkomen openhartigheid
verplicht?
Ik las eens bij Tholuck dat, als de wereld aan één draad hing.
en men met een ja of neen dien draad kon doorsnijden, men toch,
als Christen, tot volmaakte eerlijkheid is verplicht.
Dat geloof ik niet. ..Wees niet al te rechtvaardig" waarschuwt
de Prediker (7 : 16) en dat woord der Schrift is hier zeker van toepassing.
Een voorbeeld uit den vorigen oorlog stond mij steeds voor den
geest.
Tijdens het proces van Edith Cavel werd deze nobele vrouw geprest
om haar medewerkers („medeplichtigen") te noemen. Er werd
daarbij een beroep gedaan op haar geweten.
De arme martelares meende toen aan haar waarheidszin verplicht
te zijn over de 100 namen door te geven, niet vermoedende, welk gebruik
daarvan zou worden gemaakt, en aldus sleepte zij een belangrijk
aantal kostbare levens met haar den dood in
„Wees niet al te rechtvaardig".
Blijf zoo dicht mogelijk bij de waarheid, maar bedenk dat gij wel
moogt beschikken over Uw eigen vrijheid en leven, doch niet over
die van anderen.
Vier keer ben ik verhoord. Mijn ondervragers waren H. K. en R.
De naam van de vierde ontsnapt mij. Die speelde trouwens geen belangrijke
rol bij de „Vernehmung". daar hem alleen de redactie der
personalia was opgedragen. Zeker een beginneling, die het „vak"
nog moest leeren.
Alweer: waarom ik de namen niet voluit geef? Omdat ik in geen
enkel opzicht persoonlijke wraakneming beoog. Mijn geoorloofde
haat (Ps. 139) gaat uit naar een gevloekt stelsel, niet naar de vertegenwoordigers,
men kan wel zeggen tot op zekere hoogte: de
slachtoffers daarvan.
Het is mij onmogelijk mij alle vragen te herinneren. Zij waren
trouwens voor alle drie kunstig door H„ den chef. opgesteld en kwamen,
hoewel op verschillende wijzen gesteld, alle op hetzelfde neer.
Zoo wilde men vooral weten (het was steeds de eerste vraag)
welke vrouwen die met mijn jongens samen werkten ik persoonlijk
kende. Later begreep ik, dat men vooral trachtte te weten te komen
of ik Mevr. W. verdacht. Natuurlijk hield ik mij zoo dom mogelijk.
22

— Met welke vrouwen van „Vrij Nederland" ik contact had?
— Ja, dat willen wij weten.
— Daar kwamen er heel wat bij ons. Ik herinner mij een lange
blonde dame. een nogal gezette donkere, een korte bruin-getinte,
een vriendelijke, een andere met een stuursch uiterlijk
— Dat interesseert ons niet. Wij wenschen namen en adressen.
— Die werden zorgvuldig voor mij verzwegen en ik werd aan
niemand voorgesteld.
— En de namen van mannelijke „medeplichtigen" van Uw jongens?
•—- Die zijn mij eveneens onbekend.
— Dan zullen wij U helpen. Hebt ge wel eens X en Z ontmoet?
(genoemd werden een leermeester en een studiegenoot van Eric).
— Die namen heb ik wel zoo nu en dan gehoord. Heb die heeren
ook wel eens ontmoet, maar van hun werkzaamheden ben ik zeer
slecht op de hoogte.
— U weet bitter weinig en Uw geheugen is bijzonder slecht.
— Och. op mijn leeftijd
— En de Joden die bij U kwamen? Daar is een lijstje bij U gevonden;
wie waren dat?
(Inderdaad had ik het lijstje van mijn catechisanten bij mij toen
ik gevangen werd genomen. Ik had het in de wachtkamer verscheurd,
maar de ongure bewaker — een „Nederlander"! — had de
stukken opgeraapt en weer tot een geheel gemaakt).
Hier voelde ik mij op veilig terrein en sprak ongedwongen over
mijn cursus, die geheel binnen de grenzen door Seyss Inquart zelf
gesteld kon worden geplaatst. Daarover dus geen verdere moeilijkheden.
— Maar weet U niets van de pakken Joodsche eigendommen die
bij U aan huis worden bezorgd, om ze voor de Duitsche Overheid
veilig te stellen?
— Absoluut niets.
— Wel zonderling, daar de gang van Uw huis er soms vol van
staat.
— Er worden bij mij zooveel pakken bezorgd, meest voor den
„Geestelijken Wederopbouw", dat ik er geen aandacht meer
aan schenk, en alles door mijn medewerkers liet behandelen.
— Weet ge niets van het pand Statenlaan 10? (het pand waar de
goederen onder de hoede van een medewerker werden gesteld
en waar Mevr. W. wel eens overnachtte).
— Niets.
— Dan zullen wij U helpen, en ge zult zien, dat wij veel meer
weten dan gij vermoedt, en dat Uw ontwijkende antwoorden
ons niet op een dwaalspoor brengen".
Daarop kreeg ik zooveel te hooren over de „Jodenhulp ', dat ik
23

mij met verbazing afvroeg wie dat alles toch wel kon hebben verraden.
Doch de cirkel werd nog nauwer getrokken.
— U beweert al heel weinig te weten. Maar kent U dit blaadje
(mij werd een exemplaar van „Vrij Nederland" getoond).
Absoluut ontkennen gaf hier niets en ik antwoordde: Inderdaad.
— Weieens gelezen?
— Iedereen leest het.
— Hoe kwam U daaraan?
— Over de post toegestuurd.
— Wat deedt ge er mee?
— Ik gaf het aan mijn jongens, om het te vernietigen.
— Ha, ha, die is goed. Uw jongens kregen heele pakken om te verspreiden.
U vliegt er in.
Ik begreep, dat ik bij de andere verhooren niet met hetzelfde
praatje behoefde aan te komen.
Het was H. die mij aldus had „ingelicht".
Maar K. bracht mij het meest in het
nauw, toen hij bij een volgend verhoor
aldus begon:
— Wij nebben niet stil gezeten. Heer
Krop, en zijn bij U thuis geweest.
— Hoe was het daar?
— Doet niets ter zake. Wij hebben met
Uw vrouw gesproken en een jong,
blond meisje, dat vlak bij U woont,
was bij het gesprek aanwezig.
Ik begreep dat het Thea F. moest
zijn en zette mij schrap.
(Later hoorde ik, dat alleen Mevr.
W. mijn vrouw had bezocht en in tegenwoordigheid
van T. gesproken. Dié
kwam dus namens de S.S. Had ik nog Thea, plaatselijke koerierster
meer bewijzen voor haar verraderswerk van V.N.
noodig? Doch foenwist ikdaar niets van).
— En Mevrouw beweert dat U mederedacteur van „Vrij Nederland"
bent. Zij weet van minstens twee artikelen door U geschreven.
— Zoo?!
— Nog erger voor U. Wij zijn ook bij Uw zoon Eric geweest.
— En die is zoo ziek?
— Toch hebben wij hem ondervraagd. Omdat hij op sterven ligt
(ik schrok) en wij hem binnenkort wel niet meer ondervragen
kunnen.
24

Hij beweert echter ook, dat U minstens twee artikelen voor V. N.
hebt geschreven.
Dat getal liet niet na eenigen indruk op mij te maken.
Om de volgende reden.
Ik had inderdaad twee artikeltjes doorgegeven, en wel met een
bepaalde bedoeling.
Met verbazing en verontwaardiging toch had ik kort te voren
naar de Londensche radio geluisterd. Ik herinner mij nog, dat het
was op een Vrijdagavond, uitzending van 7 uur. De spreker, zeker
erg links georiënteerd, had het goed recht van het bolsjewisme als
levens- en wereldbeschouwing betoogd. In afwijking van Churchill
en H.M. de Koningin, die duidelijk te kennen hadden gegeven
dat zij Rusland als bondgenoot begroetten, doch steeds even afwijzend
tegenover het bolsjewisme stonden, had de onbekende spreker
het systeem der God-loozen, zoo niet verheerlijkt, dan toch voor de
U.S.S.R. als zeer geschikt verklaard en aan Hitier het recht ontzegd,
om daaraan te tornen.
Dat vond ik vreeselijk kortzichtig, verwarring-stichtend en een
onbegrijpelijk in-de-hand-werken van Göbbels' leugenachtige propaganda.
Ik greep naar de pen en verzocht de redactie van V. N. om voor
haar lezers duidelijk uiteen te zetten, dat wij, als geloovigen, om dezelfde
redenen, en krachtens dezelfde beginselen, zoowel tegen het
eene als tegen het andere totalitaire stelsel verzet bleven aanteekenen.
Als model, stelde ik een concept-artikeltje op, in tweeërlei
redactie.
Men begrijpt dus mijn verwarring toen K. met dat getal 2 kwam
aandragen.
Doch ook hier werd mij ingegeven hoe ik spreken moest.
— U zegt dat mijn jongen gaat sterven?
— Daartoe is alle kans. De dokter geeft weinig hoop.
— Dan wensch ik met hem te worden geconfronteerd.
— Niet noodig. U heeft reeds afscheid van hem genomen.
— Toch verlang is een onderhoud.
— Een stervende zal toch niet liegen?
— Daar gaat het niet over: ik wil mijn zoon spreken.
Toen K. daar niet op inging, doch telkens mijn aandacht op een
ander punt wilde vestigen, begreep ik dat hier een „truc" was gebruikt,
en kon ik rustig doorspreken.
Overigens kreeg ik spoedig daarop de bevestiging van mijn vermoeden.
Toen mijn vrouw verlof kreeg, eenige weken later, mij even te
zien op den Heemraadssingel, en K. „toevalligerwijze" als bewaker
bij het gesprek was aangewezen, stelde ik haar zoo luid mogelijk
de vraag:
25

— Hoe kwam je er toe, te beweren dat ik twee artikelen voor V. N.
had geschreven?
— Wie is de leugenaar
— Daar zit hij.
— Och. viel K. toen in, dat was een misverstand.
Fraai misverstand, en nog fraaier methode van „werken".
„Verscharfte Vernehmung".
Ik dankte God echter, dat het aantal verhooren tot een viertal beperkt
bleef. Het is en blijft een groote beproeving om aldus op de
geestelijke pijnbank te worden gelegd.
Nog één bijzonderheid, voor ik van die verhooren afstap.
Bij een dezer gelegenheden trof ik in de wachtkamer verschillende
bekenden aan. Allen verraden door denzelfden Jood, dien zij hadden
geholpen.
Een twintigtal.
Daar wordt de man zelf binnengebracht. „Judas" wordt hem toegesnauwd.
Hij zocht steun bij mij, doch dien kon ik hem. in dit geval, niet
geven. Ik keerde hem den rug toe.
Hij trachtte mij langs een omweg weer te bereiken.
Dezelfde manoeuvre.
Eindelijk was een gesprek niet meer te vermijden.
— Wat wil U toch?
— Men heeft mij gedwongen.
— Zoo?!
— Men heeft mij het vuur na aan de schenen gelegd.
— Zijt ge mishandeld? Laat eens zien.
— Men was van plan het te doen.
— En uit vrees voor hetgeen men „misschien" zou gaan doen hebt
gij al deze vriendelijke menschen. die U wilden bijstaan, aangegeven?
Schaam U!
— Ik beloof U te boeten, desnoods in Mathausen.
— Daarmede maakt ge het gestichte onheil niet ongedaan. Doe
boete voor God.
Aan de verwenschingen die allerwege werden geuit maakte ik
een einde met de opmerking, dat men dezen man nu verder aan zijn
geweten moest overlaten. Hij zou het zwaar genoeg krijgen.
Keeren wij naar het „Haagsche Veer" terug.
Na eenigen tijd werd mijn „Einzelhaft" opgeheven en mocht
ik „in de gemeenschap" komen.
Eerst naar cel 12, waar ik onmiddellijk onder bekenden kwam.
Doch vóór ik ga spreken over mijn verblijf „in de gemeenschap"
26

wil ik de balans opmaken van mijn overleggingen in de eenzaamheid
voor zoover die op ons ,,geval" betrekking hadden en kortelings
resumeeren tot welke conclusiën ik was-gekomen.
Mijn bezorgdheid omtrent den toestand van Eric verminderde bij
den dag. Dr. Zaayer had mij gewaarschuwd: als hij de eerste twee,
drie dagen zonder ongelukken doorkomt, dan is er alle hoop op herstel.
Overigens kreeg ik schier dagelijks goede berichten door middel
van de bewakers, die nu eens in het ziekenhuis, dan weer op het
Haagsche Veer dienst deden.
Mijn ongerustheid omtrent Jan, daarentegen, nam naar dezelfde
verhouding toe. Reeds bij het 2de verhoor deelde K. mij mede, dat
mijn jongen in Den Haag was „ondergedoken" (ik begreep onmid-
Mijn drie gevangen jongens
dellijk aan welk adres), maar dat men hem wel zou krijgen aangezien
zijn gangen zorgvuldig werden nagegaan. En inderdaad vernam
ik weldra uit dezelfde bron dat hij den 30sten October was
gepakt, en dat het een haar had gescheeld, of hij had op staanden
voet den kogel gekregen.
Aangezien Paul al sinds een jaar gevangen zat (eerst Weteringschans,
daarna Dachau, waaruit hij Juli '44 met vergevorderde t.b.c.
zou terugkeeren) waren nu drie van mijn jongens in de klauwen
der S. S.
En toch: in Gods handen.
Wat mijzelf betreft, ik gaf er mij duidelijk rekenschap van, dat de
stemming te mijnen opzichte nu niet bepaald gunstig genoemd kon
worden. De verscherpte maatregelen waren daarvan het bewijs.
27

Zoo mocht ik niet, gelijk de anderen, officieel met de mijnen correspondeeren!
Simon, dien ik denl8den October 's avonds op den Heemraadssingel
had ontmoet, had mij, gelijk ik reeds terloops opmerkte, niet
veel goeds voorspeld; „Nu is het wel uitgekomen, wat ik altijd heb
vermoed, dat je even vinnig de „boches" bestrijdt als de „bolsjewieken".
Je huis is sinds lang gesignaleerd. Frankenslag 181 is een
broeinest van verzet tegen ons en dat nest moet en zal worden uitgeroeid.
Jij staat voor alles aansprakelijk en we zullen je wel krijgen".
Tusschen twee haakjes: Simon wist zeker niet, evenmin als ik.
dat men in Frankrijk gedurende dezen oorlog niet meer sprak van
„boches" (afkomstig van caboche = tête carrée maar van „schleux",
naam dien men gedurende den wereldoorlog in Marokko, bekend
als „guerre du Riff", aan de franc-tireurs, partisanen der inboorlingen
gaf, en langzamerhand een algemeene benaming voor den
„vijand" was geworden).
Voorts was het mij duidelijk geworden, gedurende de verhooren,
dat men veel meer wist dan ik vermoedde. Verraad gluurde bij alles
om den hoek. Van Mevr. W. wist ik toen. zooals gezegd, nog niets.
Maar zeker moest er één verrader of loslippige medewerker, die
alles aan Mevr. W. overbriefde geregeld bij mij aan huis zijn geweest.
Toen ik den argelooze speelde werden mij door H. twee
geheime samenkomsten ten mijnent zoo duidelijk beschreven, met
letterlijke weergave van door mij gesproken woorden, dat ik wel
moest aannemen: dat kan alleen komen van iemand die daarbij tegenwoordig
was. Maar wie ?
Met een glimlach moest ik, trots alle ellende, terugdenken aan de
wijze waarop H. zoowel als K. hun algemeenen haat t.o.v. de Nederlanders
tegenover mij hadden gelucht.
— Jullie bent een lastig volk.
I
— En ondankbaar.
— ? ?
— Ja, we hebben jullie alles qelaten: geld en goed, vrijheid en eigen
bestuur, (hier hield H. plotseling op. zeker omdat de ironische
uitdrukking van mijn gelaat hem hinderde).
— ? ? ?
— We hadden heel anders moeten optreden en de zweep wat
krachtiger hanteeren.
— Maar wat had U dan van ons verwacht ?
— Gehoorzaamheid.
— Ook als wij het niet met U eens waren ?
— Ongetwijfeld. Men behoort zijn bezwaren voor zich te houden.
28

,,Maul halten" is het eenige dat van jullie gevraagd wordt.
— Een soort cadaver-gehoorzaamheid dus ?
— Inderdaad.
— Daartoe krijgt U den Hollander nooit.
— Dat zullen wij wel zien.
Klaarblijkelijk ging het echter in mijn geval hoofdzakelijk om
„Vrij Nederland". Zelfs de Jodenhulp trad daarbij op den achtergrond.
En men was heusch niet zoo ingenomen met den overval
in de Pijnackerstraat, als een buitenstaander wel kon denken. De
bom was te vroeg gebarsten naar het oordeel der S.S. En dat het
de Hollandsche (?) recherche niet was gelukt allen levend in handen
van den vijand te spelen, werd haar niet in dank afgenomen.
Men had gehoopt dat het verraderswerk nog rustig eenigen tijd had
kunnen doorgaan, dat men nog achter meer geheimen had kunnen
komen, en vooral: nog meer verantwoordelijke personen naar voren
had kunnen brengen. „Die Schieszpartei war ein Strich durch unsere
Rechnung" verklaarde H. mij openhartig.
Hoe zwaar werd mij nu mijn aandeel in het verzet aangerekend?
Met geen mogelijkheid kon ik daarop antwoorden.
Toen ik, bij het vertrek, aan R. vroeg: „Wat wordt er nu over
mij besloten", kreeg ik ten antwoord: „Dat zal in Den Haag worden
uitgemaakt".
— Maar zeg mij tenminste wat mij ten laste wordt gelegd.
— Afgezien van Uw welbekende „algemeine Deutschfeindlichkeit"
en Uw Jodenhulp. is Uw rol bij de ondergrondsche actie van
Uw kinderen van dien aard geweest, dat U straf heeft verdiend.
— Wat had ik dan, volgens U, moeten doen ?
— Als U beslist buiten het verzet stond, waarvan nu we! het tegendeel
is gebleken, had U Uw kinderen moeten aangeven en ons
moeten waarschuwen.
— Dat doet bij ons geen vader.
— Dan zult U ook de gevolgen moeten dragen.
— De straf die mij zal worden opgelegd, zal ik dragen met en voor
mijn jongens.
Overigens had ik het bewustzijn niet onvoorzichtig te zijn geweest.
Aan mijn zoon Paul was bijv. de vraag gesteld: „Sind Sie grundsatzlich
deutschfeindlich", waarop hij grif bevestigend had geantwoord.
Die fout had ik gelukkig vermeden. Ik had, voortdurend denkende
aan de vermaning van den Prediker, een duidelijk onderscheid
gemaakt tusschen Nazi-Duitschland en het Duitschland dat ik
steeds had vereerd, volkomen overeenkomstig de waarheid, trou-
29

wens. het Duitschland van Luther, het Duitschland van eminente
theologen, dichters, wijsgeeren en musici, om het betere Duitschland
,,dat waarlijk een dam tegen het bolsjewisme wilde opwerpen" niet
te vergeten. Na den lOden Mei echter, zoo was mijn besluit, mocht
men aan geen Nederlander, dien naam waard, de vraag naar zijn
gezindheid t.o.v. Duitschland stellen. Hetgeen dan ook werd begrepen,
ook al zei men het niet.
Maar al die overigens juiste onderscheidingen konden mij in de
huidige situatie niet redden. Ik was ..ongehoorzaam" geweest, had
het verzet gesteund, en daarom zware straffen verdiend.
Wat nood echter. Ik wist mij. met mijn jongens, onder Hoogere
Bescherming en had daarbij volkomen rust.
In opgewekte stemming kwam ik dus in cel 12. waar ik — zooals
gezegd — onmiddellijk door bekenden werd begroet.
De een wist mij te vertellen, dat ik nog zijn huwelijk had ingezegend.
De ander, dat ik zijn kind had gedoopt. Een derde, dat hij
„wel eens" bij mij had gekerkt.
Na te hebben geïnformeerd, waarvoor mijn medegevangenen
„zaten", bleek mij al spoedig dat ik waarlijk niet alleen met „politieke
misdadigers" had te doen. Daar lag systeem in. Net als in de
U.S.S.R. sloot de S.S. zijn slachtoffers „absichtlich" op met doodgewone
dieven, inbrekers en moordenaars.
Twee mijner lotgenooten in cel 12 bijv. zaten om een „kraakje".
waarbij zij verrast waren. Beste kerels, overigens, die alleen maar
wat „Joodsche goederen" in een leegstaand pand hadden willen
„annexeeren", omdat zij, naar hun meening. daarvan een beter gebruik
zouden kunnen maken dan de „Mof . die er toch ook geen
recht op had. Een van hen, een binnenschipper, dien ik mij alleen
nog maar als „Kees" herinner en mij later in Amersfoort veel
vriendelijkheid bewees, was slechts door den nood gedrongen tot
het inbrekersgilde toegetreden. Vaak had ik met hem en anderen
zeer „leerzame" gesprekken over hun „werkzaamheden". Zoo
hoorde ik hoe men geruischloos een ruit kon indrukken; hoe men
met groote waakhonden te werk moest gaan; hoe kleine keffertjes
veel lastiger zijn en moeilijker onschadelijk te maken dan hun
oudere, zelfs gedresseerde, rasgenooten, enz., enz. Buitengewoon
„leerzaam", al is men dan ook zelf niet van plan ooit van die aldus
verkregen kennis gebruik te maken.
Ik besefte echter: God heeft voor mij hier iets te doen. En ik begon
dan ook met de vraag, of iemand er bezwaar tegen had, dat
wij den dag openden en sloten met een korte godsdienstoefening.
Niemand. En zoo zag ik mij opeens tot „gevangenispredikant" ge^
promoveerd. En mijn blijdschap was groot, toen mij, 's Zondags,
namens allen werd gevraagd, om. „bij wijze van tïjdpasseering' .
'30

een korte causerie te houden. ..Goed, was mijn antwoord, als ik
maar vrij blijf in de keuze van mijn onderwerp". Dat werd afgesproken.
Ik begon over het geweldige leven, strijden en lijden van Paulus
te spreken. Hoe hij zich ten allen tijde en overal als voor „Gods
Aangezicht" wist te staan. Oók in de gevangenis. Ook als men hem
stokslagen toediende. Ook als hij werd gesteenigd. Ook in de
ure des doods.
Mijn stemverheffing was zeker van dien aard. dat de wacht er
door opmerkzaam werd gemaakt. Ten minste, zij kwam luisteren,
zonder eenige opmerking te maken (er was geen verbod afgekomen),
en zoo had ik binnen en buiten de cel een aandachtig
gehoor.
's Maandags echter werd de serie toespraken afgebroken, daar
ik naar een andere cel werd overgebracht, gelijk met pastoor Jaanus
van Bodegraven.
Achter mijn rug gnuifden een paar agenten. „Dominee en pastoor"
zoo gemoedelijk naast elkaar: hoe zou dat afloopen?
Met liep goed af. want
spoedig had ik vriendschap
met Jaanus gesloten, en ik
blijf mijn celgenoot steeds
met groote hartelijkheid
gedenken. Hij kende mij bij
naam. vooral door de campagne
van pater Ermann S.
J. van de Maasbode tegen
mij. Wellicht viel ik mijn gemoedelijken
lotgenoot als
erkend „bon-protestant" ook
mee. Ten minste, mijn reputatie
als principieel tegenstander
van het Roomsche
politieke systeem, deed aan
onze goede verstandhouding
geen oogenblik afbreuk.
Pasfoor W. J. Jaanus van Bodegraven
Alsof men in de gevangenis
of in het concentratiekamp
nog aan onderlinge
polemieken kon denken!
Daar treedt op den voorgrond
het geen vereeniqt.
i t t
n e n e e e n
3 scheidt. Ons -
gemeenschappelijk geloof,
31

daar kwam het op aan. En mijn voorstel om in onze nieuwe cel om
beurten de godsdienstoefening te leiden had dan ook, zij het na een
korte aarzeling, de volledige toestemming van mijn geestelijken lotgenoot.
Helaas, kwam hierbij verzet van ongedachte zijde. Jonker Roelents,
helaas later in Duitschland overleden, naar mij werd bericht,
had geen bezwaar. Twee anderen, hoewel zelf van het geloof afgeweken
voelden er niets voor, maar zouden zich niet verzetten.
Wel echter de ,,ernstige bijbelonderzoeker" M. Als wij spraken,
wilde hij het ook doen. Daarvoor waren de anderen echter niet te
vinden, en zoo viel dit plan in duigen. Ieder zou voor zichzelf Gods
Woord lezen en Gods Aangezicht zoeken. Of niet. naar ieders believen.
Een zonderling type, die M. Als ganglooper heel geschikt, als „geloovige"
onuitstaanbaar. Van huis uit bootwerker, had hij een cursus
van enkele maanden gevolgd en was toen als „zendeling" begonnen.
Hier moet ik iets zeggen van die Russellisten met wie ik te Scheveningen
reeds kennis had gemaakt en met wie ik nog meer te
doen zou krijgen in de kampen.
Aangezien de lezer van bedoelde sekte wellicht weinig of slecht
op de hoogte is, mogen hier enkele bijzonderheden volgen over
Jehova's Getuigen = Internationale Vereeniging van ernstige Bijbelonderzoekers
(I.V.E.B.).
Deze beweging, waartegen Ds. H. Bakker herhaaldelijk waarschuwde,
heeft gedurende dezen laatsten oorlog druk van zich doen
spreken. Zij heeft geleden in gevangenis en concentratiekamp om
haar dwaalleer, en dat zou ons sympathiek aandoen; maar het ontheft
ons niet van de plicht om tegen haar verwoestende wereldactie
ernstig verzet aan te teekenen.
Haar stichter was Russel, vandaar dat zijn volgelingen ook wel
Russellisten worden genoemd.
Reeds op 17-jarigen leeftijd kwam deze Amerikaan (natuurlijk!)
voor den dag met zijn protest tegen de leer der Kerk. Hij had den
Bijbel ernstig onderzocht (de anderen niet) en nu kwam hij met
zijn openbaringen, neergelegd in zijn werk, op 23-jarigen leeftijd
gepubliceerd: „Het plan Gods met de menschheid".
Zijn uitgangspunt was 2 Petrus 3 : 6, 7, 13. Aan de hand van die
Bijbelwoorden verdeelde hij de geschiedenis in 3 tijdvakken. Wij
leven nu, zoo verklaarde hij, in het tweede: het derde is op komst.
Dat wordt het „duizendjarige rijk". Een zijtak dus van de Zevendedags-adventisten.
De centrale boodschap van het Evangelie, n.1. de rechtvaardigmaking
van den zondaar door het volbrachte werk des Kruises, werd
32

verdonkeremaand, om alle licht te laten vallen op het komende Rijk,
dat zoowel materiëel als geestelijk werd uitgebeeld.
Een zonderlinge exegese kwam die geestdrijvers daarbij te hulp.
Neem bijv. de gelijkenis van den Rijken man en Lazarus. Russel
ziet duidelijk daarin, na ernstig onderzoek, dat de rijke man de
Joodsche natie is, terwijl Lazarus de heidenwereld moet verbeelden.
Nu bestond die Joodsche natie uit 2 stammen; de rijke man had
echter nog 5 broeders. Vermenigvuldig 5 met 2, en ge krijgt 10.
Samen de 12 stammen Israëls. Niets eenvoudiger dan dat!
Door dergelijke goocheltoeren kwam de stichter van die sekte er
toe. het einde van de wereld voor 19H aan te kondigen. Hij stierf
in 1916 doch rechter Rutherford sloeg zich, als een andere Elisa.
den profetenmantel om de schouders.
Het duizendjarig rijk was niet gekomen? Geen nood! De datum
werd eenvoudig verzet. In 1925 zouden Abraham, Izaak en Jacob
wederkomen. En mocht het in 1925 niet zijn. dan ,,spoedig daarop".
Ze zijn er echter in 1945 nog niet. Wanneer dan? „Spoedig daarop".
Afwachten dus.
Dat gegoochel met jaartallen en cijfers, gesteund door een Bijbelverklaring
die voor ernstig wil doorgaan doch in feite kant noch
wal raakt, zou ons betrekkelijk koud kunnen laten, ware het niet
dat deze sekte huis aan huis, kerk aan kerk (men deelt misleidende
tractaatjes bij voorkeur aan de kerkdeuren uit) met een ijver een
betere zaak waardig de eenvoudig geloovigen op een dwaalspoor
tracht te brengen.
De lezer lette er echter voortdurend op, dat de hoofdwaarheden
van het Christendom eenvoudig worden qeloochend, verduisterd of
verdraaid, om alle aandacht te vragen voor het toekomstig geluk
der „ernstige" bijbelonderzoekers", alias „Jehova's getuigen". Vandaar
de stormloop tegen de Kerk. waarmede de actie meestal aanvangt.
Die Kerk (Prot. zoowel als R. K.) is een „synagoge des Satans".
Haar voorgangers zijn precies als de „priesters en ouderlingen"
uit Jezus' dagen.
Satan toch verschijnt bij voorkeur als een „engel des lichts".
Het zijn „blinde leidslieden", en het is de plicht van alle ernstige
bijbelonderzoekers om uit dit Babel te vluchten: de eenige weg om
de zaligheid der kinderen Gods deelachtig te worden
Men zal zich afvragen waarom de woede van Hitier zich zoo
hardnekkig tegen deze sekte keerde.
Het antwoord schijnt hierin gelegen, dat leden van deze beweging
zich tot den „Führer" zouden hebben gewend met een uitvoerig
schrijven, doorspekt met Bijbelteksten, waarin hem den ondergang
van Duitschland en zijn eigen dood op de puinhoopen van het lilde
33

Rijk werden voorspeld. Daniël 2 : 44 speelde daarbij een belangrijke
rol: ,.In de dagen van die Koningen zal de God des hemels een koninkrijk
verwekken dat in eeuwigheid niet zal verstoord worden, en
dat koninkrijk zal aan geen ander volk overgelaten worden: het zal
alle die koninkrijken vermalen en te ni:t doen. maar zelf zal het in
alle eeuwigheid bestaan' .
hebben geleden voor de Vrijheid van Nederland. 15 Mei 1910 - 6 Mei 1945
(Een gedenksteen met dezen tekst wordt binnenkort op de luchtplaats aangebracht)
Was er iets van bijgeloovige vrees bij Hitier? Misschien. In elk
geval werden .Jehova's getuigen" vocfr de keuze gesteld: herroepen,
of de gevangenis in.
Simon, die er aanvankelijk toe behoorde, herriep en trad in dienst
van de S.S. De meesten echter weigerden en kozen het laatste alternatief.
Daardoor kunnen zij onze waardeering verwerven; maar
34

die waardeering strekt zich niet uit tot hun kerkverwoestende actie,
die zij, helaas, zelfs nog onder hun medegevangenen hier en daar
voortzetten.
Terwijl men al het mogelijke in het werk stelde om de zwaar
beproefden te troosten en op te beuren aan de hand van het Evangelie,
met vermijding van alle geschillen, kwamen zij vaak met hun
allereerste stelling naar voren: ,,om te beginnen, moet je elk vertrouwen
in de leiding van pastoor of predikant opgeven, want
zij brengen hun schapen op een dwaalspoor' .
Zoo moest ik te Vught een jeugdigen ijveraar waarschuwen op
die wijze niet voort te gaan, daar ik anders genoodzaakt zou zijn
mijn medegevangenen tegen zijn dwaalleer te waarschuwen, wat ik
liever niet deed in de gemeenschappelijke ellende waarin wij. onder
Gods leiding, waren gekomen.
Hij beloofde mij beterschap en hield zijn woord.
Onze celgenoot op het Haagsche Veer kon echter niets van dien
aard beloven en dreigde met zijn actie, als wij hardop elkander met
Gods Woord wilden sterken en troosten.
Zoo moest ons oorspronkelijk plan wel worden opgegeven en
leefden wij geestelijk, volkomen naast elkander voort.
Materieel'hadden wij het echter goed. Onze cel was de cel der
gangloopers (Flurwarters). En dezen hadden recht op de kliekjes
van de keuken en een extra bordje pap.
Jaanus noch ik had daar feitelijk recht op. doch men was wel zoo
humaan om ons eenigszins in de gemeenschappelijke voordeelen te
laten deelen. Hetgeen zeker niet te versmaden was, aangezien de
voeding in deze gevangenis wel iets te wenschen overliet, zoowel
qualita'tief als quantitatief. En dankbaar werd door ons de ons toebedeelde
bijvoeding aanvaard.
Het leven in de cel was niet onaangenaam. We hadden, met
eenige moeite, het uitzicht op de stadhuisklok. en wisten dus steeds
hoe'laat het was. Voorts hadden wij boeken en een damspel.
Daarmede hebben wij menig genoegelijk uurtje doorgebracht. Wij
waren zoowat van gelijke kracht. Jaanus en ik. maar ik zou niet
weten wie van ons beiden nog steeds „revanche" moet nemen.
Jaanus zal al heel onschuldig. Hij had in zijn pastorie inkwartiering
gekregen, en behandelde zijn „ongewenschte gasten" zoo goed mogelijk;
maar den sleutel van het huis had hij niet willen afgeven,
om geen ongeregeldheden in de hand te werken. Dat was hem door
één 'van hen zeer kwalijk genomen, en toen hij eens als zijn meening
te kennen had gegeven dat de Duitschers nooit Stalingrad zouden
innemen, was zijn lot daarmede bezegeld. Hij werd gevangen genomen,
en kwam eerst in 1944 uit Dachau terug. Door Gods goedheid,
gezond en wel.
35

Wie ik in deze cel ook nog enkele dagen bij mij mocht hebben?
Mijn goede vriend Melchior, die den l&den October gelijk met mijn
zoon in „Geloof en Vrijheid" was verrast, en met wien ik al spoedig
meer diepgaand geestelijk contact verkreeg. Van hem vernam
ik het eerst enkele bijzonderheden omtrent de bewuste vergadering,
en met groote voldoening mocht ik in hem een geestverwant in den
engeren zin des woords begroeten. Als leeraar aan de H.B.S. te
Amersfoort had hij het steeds zijn plicht en roeping geacht, de
jongelui niet alleen kennis bij te brengen, doch tevens aan de vorming
van hun karakter en persoonlijkheid te werken, hun geestelijk
ook iets mee te geven voor hun verder leven. Zoo was hij zich met
heel de liefde van zijn warme hart gaan toeleggen op het Christelijk
jeugdwerk en onze gedachtenwisseling uit die dagen van gemeenschappelijke
beproeving behoort tot mijn aangenaamsteherinneringen.
Helaas kwam er aan dit samengaan al spoedig een eind. De
..commandant" vond het noodig Melchior weer ..Einzelhaft" te
J. Melchior joh. van Pareren (Bob)
geven, en zoo verliet hij mij noodgedwongen om een verdieping
hooqer zijn tijd in vruchtbare eenzaamheid door te brengen.
Na Melchiors „verhuizing" moesten wij, niet-gangloopers, spoedig
weer de zoo gewaardeerde cel verlaten. Jaanus ging naar de kampen
en ikzelf kwam in cel 20 terecht, waar ik het materieel niet
zoo goed, doch geestelijk beter had. Godsdienstoefeningen konden
weer gemeenschappelijk worden gehouden en zelfs zij, die er geen
„behoefte" aan gevoelden bleven hun eerbiedige toestemming ver-
Ieenen.
Het was ook de cel van Bob van Paveren, met wien ik eveneens
onmiddellijk goede vrienden werd en die onze gymnastische oefe-
36

ningen in de cel ('s morgens en tijdens het luchten leidde.
O, dat luchten! Hoe verlangde men er naar. Nog klinkt mij de
stem van den agent met het zure gezicht (bang om den gevangenen
eenige vriendschap te betoonen) in de ooren: luchten, luchten
luchten
Dc gcmccnschapsccl
Wij treden uit de stilte dezer muren
Thans één voor één het nuchter daglicht in.
Eén spanne tijds. in 't traag verloop der uren.
Zijn wij tezamen, als één huisgezin.
En elk verhaalt de eigen avonturen
Van zijne reizen in het geestesrijk.
En broeders zijn de lang gescheiden buren.
Want al die reizen zijn elkaar gelijk!
37

Wanneer re ons weer in de cellen sturen.
Lijkt het daar minder eenzaam om ons heen.
De tijd hervat den tragen stroom der uren.
Maar. voor een etmaal, zijn wc niet alleen.
Hoe lang en zwaar ook dc beproeving dure,
Het is een troost, die eenzaamheid verzoet:
Wij reizen samen in de stille uren
Het licht van Gods genade tegemoet!
Ja, dat was goed op het Haagsche Veer: men mocht, als men
„in de gemeenschap" zat, tijdens het luchten met elkander praten.
De. W. W. Meynen van Dordrecht !"> n
Daar was weer collega
Meynen, uit Dordrecht,
die ook al spoedig de
geestelijke leiding in zijn
cel nam, en den verderfelijken
invloed van een
zeer terneergeslagen ingenieur
uit de stad zijner
inwoning mocht tegengaan.
„Wij worden hier behandeld
als vee", fluisterde
hij mij eens in het oor,
terwijl wij uit de cellen
naar de luchtplaats werden
gedreven. — Wat
zou dat, was mijn antwoord,
laat ons waardeeren,
dat wij met elkander
mogen praten".
Mijn broeder werd spoedig
vrijgelaten, hij maakte
dus de kampen niet mee.
Gelukkig, want dan zou
w a t a
°9,
, n d e r s h e b
"
ben ondervonden.
Dan was daar voorts notaris Schoenmaeckers uit Rotterdam, in
den goeden tijd regent van de gevangenis.
38

— Laat die de cel ook eens van binnen leeren kennen, meende
Kees, die hem in zijn functie op den Noordsingel had meegemaakt.
— Kom Kees, repliceerde ik, niet zoo onvriendelijk. Waarom moet
je een ander het leed gunnen dat hém zeker nog zwaarder treft
dan jou, omdat jij er al aan „gewend" bent?"
Met genoemden Heer had ik spoedig zeer aangenaam contact,
evenals met een drietal Engeland-vaarders. die ik in Vught weer
zou ontmoeten; doch waar zou ik blijven als ik al mijn kennissen van
het luchtuur moest memoreeren?
Sommigen zijn nog in leven, maar weer anderen zijn een wreeden
dood gestorven.
Waar zijn ze gebleven?
Ik gedenk hen in groote liefde, vooral die onbekenden die in den
nacht der vergetelheid verdwenen Ook zij gaven immers hun
leven voor de goede zaak, de zaak der vrijheid?
Een buitenstaander weet niet welk een voorrecht dat gemeenschappelijk
luchten is.
„Einzelhaft" is buitengewoon zwaar te dragen, vooral als men
niet mag lezen en geen innerlijk verkeer met God kent.
Doch velen hebben juist dat in de eenzaamheid leeren kennen.
Zooals de dichter van deze regelen over: Het oog van de deur.
Ik ben niet bevreesd voor dit starende oog,
Dat de wacht van de achterdocht houdt;
Want ik ben mij bewust van dat liefderijk oog,
Dat mijn innerlijk kent en mij stil van omhoog
In dit eenzame leven beschouwt.
Mijn leven ligt open, o Heer, voor Uw blik;
Gij kent mijn zwakheden wel.
Gij weet wat ik denk en in stilte verricht,
Maar Uw oog draagt het eigen en eeuwige licht,
Dat weerkaatst in die eenzame cel.
Wie dat ervaart kan spreken van winst uit groot verlies!
Over één ding waren alle gevangenen het eens, en zij verheelden
het elkander niet in hun gesprekken, n.1. dat de „Commandant
der gevangenis" niet „deugde". Wie was dan toch die „Commandant"?
Voor ik daar iets van zeg, een woord over de politie in het algemeen.
39

Onmiddellijk na de bezetting had Seyss-Inquart afgekondigd dat
de politie kon blijven zooals zij „reilde en zeilde", doch geheel
onderworpen aan de Duitsche bevelen.
Feitelijk hadden toen allen hun ontslag moeten nemen, nu zij gewoonweg
werden gedwongen rechtstreeksche hand- en spandiensten
aan den vijand te verleenen.
Maar bevonden zich niet alle ambtenaren in hetzelfde geval, zij
het ook minder in het oog vallend? Moesten niet allen, middellijk of
onmiddellijk, voor den overweldiger werken?
En wie zou de gezinnen onderhouden, bij eventueele ontslagname?
Bovenal rekende men op een korten oorlog; een spoedige bevrijding
was zelfs officieel van uit Londen in uitzicht gesteld. Was
het daarom maar niet het beste om te blijven waar men was?
Die redeneering is algemeen bekend. Zou de houding van velen
niet geheel anders zijn geweest, meer principieel, als men had kunnen
vermoeden wat ons te wachten stond en als de financieele hulp
voor „dienstweigeraars" van meet af behoorlijk geregeld was geweest?
Hoe dan ook, de politie bleef schier geheel „op haar post".
Men dient echter te onderscheiden. Een deel openbaarde zich
weldra als „van den goeden kant". D.w.z. dat zij op alle mogelijke
wijzen het leed der slachtoffers van de Duitsche tyrannen trachtten
te verzachten, van hun medeleven zooveel mogelijk blijk gaven,
en de bevelen „von Oben" zooveel hun misplaatst plichtsbesef het
toeliet, saboteerden. Van dezulken heb ik er heel wat ontmoet op
het Haagsche Veer, waar ik, als oud-Rotterdammer, temidden van
goede bekenden zat.
Een ander deel werd meer geleid door angst en vrees voor het
baantje. Ook al kwam hun rechtvaardigheidsgevoel daartegen in
opstand, toch behandelden zij de goede Vaderlanders, gelijk van
hen werd verlangd, als gemeene misdadigers. Blijken van sympathie
konden er niet op overschieten. Teekenen van vriendschappelijke
herkenning werden zorgvuldig vermeden. Ze dorsten je nauwelijks
in de oogen te zien. Van diensten bewijzen, zooals clandestien briefjes
doorgeven, kon heelemaal geen sprake zijn. Kon hun dat niet
schaden, hun geen moeilijkheden bezorgen in hun betrekking? Naar
ik zoo ongeveer kon schatten, vormden dezen wel de meerderheid.
Een derde groep echter was bepaald weerzinwekkend. De machtswellust
van den Overweldiger was in hun ziel gevaren. Maakte
hun jaloerschheid gaande. Andere menschen voor hen te zien buigen,
te zien krimpen vaak, was dat niet heerlijk? Over de vrijheid,
ja zelfs het leven van medeschepselen te kunnen beschikken, hoe
streelend voor het ijdel gemoed! En trouw copiëerden zij den Duitscher
in „Schneidigkeit", barschheid van toon en hooghartig gebaar.
40

Tot dezulken behoorde ongetwijfeld onze ,,Commandant" P. C. V.
Ik kende hem reeds van vroeger. Wist iets van zijn „geestelijke
buiteling" in vroeger dagen, die mij zeker niet sympathiek kon zijn,
maar had hem eenigen tijd meegemaakt in de actie van „Godsdienst,
Gezin, Gezag", waarbij wij goede relaties hadden, en hoopte dus
op eenige welwillendheid zijnerzijds.
Daarvan heb ik echter, tot mijn leedwezen, niet veel kunnen bemerken
tijdens mijn gevangenschap.
Ik herinner mij slechts één goed woord van hem aan mijn adres,
n.1. zijn begroeting bij onze eerste ontmoeting in zijn kamer waar
ik, als een groote gunst, hem even mocht spreken: ,,U hier? Dat
dacht ik wel. Bon sang ne peut mentir".
Jammer dat bij hem van zulk een ,,bon sang" niets was te bespeuren.
Want toen ik hem een overigens vrij onschuldig verzoek deed,
gaf hij te kennen dat hij er niet aan dacht mij, of wie ook, ter wille
te zijn, aangezien hij geen lust had de gevangenis te Scheveningen
of elders, „van binnen" te leeren kennen.
Wie zich door zulk een overweging laat leiden, maakt het den
gevangenen zeker niet gemakkelijk.
Bovendien merkte ik al spoedig, dat hij er een bepaald genot in
vond, zijn macht te toonen en zijn gezag, te pas en te onpas, te laten
gelden.
Om bij hem te worden toegelaten moest men een schriftelijk verzoek
daartoe indienen door bemiddeling van majoor W. of zijn
collega v. O.
Kort na ons eerste onderhoud diende ik weder zulk een verzoek
in. Geen antwoord. Herhaald verzoek. Tot 5, 6 keer toe. Geen taal
noch teeken. Toen ik hem dan ook tijdens het luchten in zijn „schitterend
uniform" voor ons zag paradeeren, liep ik gewoon op hem
toe en zeide: „Heer V., U is nog moeilijker te benaderen dan een
minister in gewone tijden".
— Best mogelijk. Ieder is een „godje" op zijn manier en op zijn
terrein.
— De uitdrukking is eenigszins vreemd.
.— Best mogelijk. Wat wenscht U.
— Mag ik met de Kerstdagen de Schrift lezen voor de Einzelhafters
op de bovenverdieping en met hen bidden?
— Neen, dat willen de Duitschers niet.
— Is U daar zeker van? Mag ik het hun vragen?
— Onnoodig. Ik ben er tegen.
— Maar waarom dan toch?
— Niet allen zijn er van gediend.
41

— Mag ik dan een korten dienst houden als niemand zich er tegen
verklaart?
— Doe geen moeite. Ik wil het niet. Daar is zooveel verschil van
meening op godsdienstig gebied
Doch ik was al weg. Ik begreep opperbest, dat het hier eenvoudig
machtsvertoon gold. V. wilde mij laten voelen hoeveel hij wel te
zeggen had en welk een macht hij over ons bezat!
Dit moest op een botsing uitloopen.
En de uitbarsting kwam.
Op mijn huwelijksdag 13 December mocht mijn vrouw, ditmaal
vergezeld van mijn zoon Marcel, mij weder bezoeken ten kantore
van de S.S. en weer was K. belast met bewaking en toezicht.
Natuurlijk waren allerlei versnaperingen meegebracht, en ik verheugde
mij intens bij het vooruitzicht een en ander met mijn celgenooten
te kunnen deelen. Een extratje zou zeker allen hartelijk
welkom zijn.
Beleefd werd „verlof" gevraagd en K. maakte geen bezwaar. Uitdrukkelijk
werd dat den mij begeleidenden agent medegedeeld en.
heel dienstvaardig, bood deze zich aan het „feestpakket" voor mij
te dragen.
Wij hadden echter buiten den waard gerekend. V. hield juist inspectie
over de uitdeeling van het middageten en het was ondoenlijk
hem te vermijden.
— Wat dragen jullie daar?
— Versnaperingen voor Ds. Krop. verklaarde mijn begeleider.
— Mag niet.
— De S.S. gaf toestemming.
— Kan mij niet schelen.
— Maar
Het werd mij te machtig, en ik stelde de voor-de-hand-liggende
vraag:
— Wie heeft hier te beslissen, U of de S.S.?
— Ik.
— Maar de Ned. politie is toch immers ondergeschikt aan de Bezettende
Macht?
— Gaat je niets aan.
.—' Toch wel. het gaat om een vriendelijkheid mij bewezen op een
„feestdag".
— Je weet je plaats niet.
— Inderdaad: iedereen moet z'n plaats weten. Ik geef er mij volkomen
en maar al te goed rekenschap van, dat ik hier gevangen
zit, en U hier de baas is, zoodat ik in Uw macht ben. Maar nu
wil ik U ook even in herinnering brengen dat in de maatschappij
iedereen zijn plaats moet weten. U evengoed als een ander, dat
42

niemand van zijn positie misbruik mag maken, en dat ik tegen
Uw houding in het algemeen en nu in het bijzonder wel eenige
bedenking heb. Waarom, bijv
Doch ik kon niet verder gaan.
Woedend beval V. een agent: Zet dien Haftling met z'n gezicht
tegen den muur, ik zal hem leeren wie hier wat te vertellen heeft.
En daar stond ik weer als een „stoute jongen", precies als het
vorige jaar in Scheveningen. De Duitsche methoden vonden wel
navolging bij dezen dankbaren leerling.
Schrik, ontsteltenis en ook wel eenig medegevoel stonden op het
gelaat der toehoorders te lezen. Doch niemand dorst een woord te
zeggen.
K. werd opgebeld.
Weer naar den Heemraadssingel.
— Is het. zoo vroeg ik, naar Uw bevel, dat V. zoo optrad?
— Hij moet worden gehoorzaamd.
— Maar U had toch goedgevonden
— Doet niets terzake. Hij is directeur van de gevangenis.
Ik dacht aan het Fransche spreekwoord: Les loups ne se mangent
pas entre eux. Als het er op aankomt de slachtoffers te kwellen
vallen de beulen elkaar niet af.
— Terwijl ik hier ben, zoo ging ik verder, nog een vraag: Is het
Uw bedoeling dat de politieke gevangenen met allerlei andere
„overtreders van de wet" worden opgesloten?
— Inderdaad; wij maken geen onderscheid.
— O zoo
Ik wist genoeg, en vertrok. V. kon tevreden zijn. Hij was nog
strenger dan zijn Duitsche meerderen geweest. Plus royaliste que
le roi. Wat men daar al niet voor doet!
Intusschen zou hij nog wraak nemen voor het lesje dat ik gemeend
had hem in tegenwoordigheid van zijn ondergeschikten, die
hij óók tyranniseerde, te moeten geven.
Weg uit de „gemeenschap", zoo luidde het bevel, en weer „Einzelhalft".
Dat trof mij zwaar, want ik had het goed met mijn celgenooten.
Maar ook hierin zag ik weer Gods hand: ik moest nogmaals in de
eenzaamheid en de stilte
Mijn verzoek om de Kerstdagen tenminste met anderen te mogen
doorbrengen om elkander te kunnen bemoedigen met de Blijde
Boodschap van dien dag, werd den 23sten December van de hand
gewezen met een kort en krachtig: „Onnoodig, morgen ga je weg".
(V. tutoyeerde. Niet vriendschappelijk, maar als meerdere tegenover
zijn mindere!)
— Waarheen?
43

Dat mocht de boodschapper, Majoor W. nog niet zeggen. Maar
ik vernam het toch al spoedig: naar Amersfoort!
Vaarwel. Dr. H. en Uw medewerker N.. steeds bereid om te
helpen.
Vaarwel. Haagsche Veer.
Vaarwel, vriendelijke agenten en bewakers, die mij vaak ter
wille waart, mij op de hoogte hield van de berichten uit Londen,
en op alle mogelijke wijzen mij hebt laten voelen, óok door het naar
buiten smokkelen van mijn briefjes, dat ge toch niet thuis waart n.
de rol die men U liet spelen.
Vaarwel, voorzichtige, al te voorzichtige, politiemannen, die
verlegen waart met Uw houding tegenover mij, als anderen er bij
waren, vooral als het spiedend oog van V. op U rustte.
Vaarwel ook ,,Herr Kommandant", directeur van de gevangenis,
die zoo weinig begrip had van hetgeen U als Nederlander (dat
waart gij immers nog?) betaamde.
Trof het U niet, dat niemand van de gevangenen U groette ten
afscheid toen de autobus met het „transport" zich in de ochtenduren
van den 24sten in beweging zette?
Dat „toevallig" allen den verkeerden kant uitkeken, terwijl zij
wel den arts c.s. toeknikten?
Vaarwel ook, ongezellige, kleinzielige barbier, die U zelfs op het
laatste oogenblik, nog koesterde in den glans van Uw „baas".
Zeer vreemde geruchten bereikten mij later over de verdere
lotgevallen van onzen kwelgeest. Ik laat die hier voor hetgeen ze
zijn en heb die — gelukkig — niet te beoordeelen.
Maar achter het prikkeldraad of in de gevangenis, waar gij thans
vertoeft moogt gij gerust weten dat geen haat mij bezielde toen ik
U voor het laatst zag, maar dat ik diep medelijden met U had en
dat ik mijn God vaak voor U heb gebeden, gelijk ik ook thans nog
doe. dat Hij U aan Uzelf ontdekken mag en Ü Uw houding en
gedrag in oorlogstijd in het juiste licht moge doen zien. Dan is er
voor U vergiffenis en beterschap.
N.B. toen ik 18 Oct. 1945, na de herdenkingssamenkomst in „Geloof
en Vrijheid" het Haagsche Veer nog eens bezocht, waar nu
andere gevangenen zaten, vernam ik dat V. inderdaad nog voor
andere misdrijven dan alleen politieke gevangen zat. En dat de
barbier, tevens verrader, door de „Ondergrondsche" was geëxecuteerd.
Mr. F. J. Krop en Ir. R. Cox aan het woord
Gegeven het groote belang van die samenkomst in „Geloof en
Vrijheid" 18 October '42, waarop in dit stuk wordt gewezen, zal
44

het den lezer niet onaangenaam zijn de twee zwaar gewonde, doch
door Gods goedheid herstelde aanwezigen over de ware toedracht
van den overval te hooren. Hun relaas volgt hier.
,,Begin 1942, aldus mijn zoon, kreeg ik contact met Adriaan
Breukelaar, die optrad voor „Vrij Nederland" te Amsterdam, en
speciaal belast met de verbreiding van het gelijknamige blad in de
steden Den Haag en Rotterdam.
Dit contact vond plaats ten huize van mijn vader en ik herinner
mij nog de langdurige besprekingen die beslissend waren voor mijn
houding in bezettingsjaren. Het draaide daarbij voornamelijk om
de volgende vragen:
le: Welke houding past mij als Nederlandsch burger tegenover
den Bezetter nu deze Bezetter niet alleen een ruwe overweldiger
blijkt met verkrachting van eiken regel van het Volkenrecht, maar
tevens den Nederlander een leer tracht op te dringen die indruischt
tegen elke norm van Christelijke beschaving, en tevens vreemd is
aan onze met bloed bevochten tradities.
2e: Welke richtlijnen worden mij hiervoor van de Regeering te
Londen gegeven:
3e: Welk nut heeft de Illegale Pers en welk karakter dient een
illegaal orgaan te dragen;
Reeds toen kwamen de deelnemers aan die gesprekken in beginsel
tot de volgende conclusies:
le: Door de houding der Duitschers werd iedere Nederlandsche
burger dien naam waardig, gedwongen, actief en passief, geestelijk
zoowel als met wapens in de hand, den Duitscher op elk terrein
weerstand te bieden. Iedere burger, man, vrouw of kind, werd noodgedwongen
partisaan. (Tot voorbeeld strekte hier het verzet van
het Russische volk, met name de fabrieksarbeiders van Leningrad,
die den opdringenden vijand weer van hun stad terugdrongen en
de burgers van Moskou die, na een wekenlange worsteling, de
vijanden van de poorten wisten te verdrijven);
2e: De voorlichting van de Regeering via Radio Oranje was in
die dagen ten eenen male onvoldoende en hoogst aarzelend;
3e: Derhalve was dringend behoefte aan een illegaal blad dat die
taak overnam en met kennis van zaken en levensgevaar de opgave
vervulde die Radio Oranje grootendeels verzuimde.
Reeds toen waren wij van meening dat de inhoud van „Vrij
Nederland", hoewel principieel onovertrefbaar, toch te academisch
was en niet geschikt voor een activeerend strijdorgaan.
Inmiddels verliepen weer eenige maanden. De vijand wierp zijn
masker volledig af. De grijnzende tronie van den bruten slavenhouder
staarde ons in zijn volle afzichtelijkheid aan. Een periode
van ongebreidelde machtswellust begon. Het voorjaar van 1942
45

werd door drie gebeurtenissen gekenmerkt, nl.: le. de massale
samendrijving van een aantal notabelen, waarvan enkelen voor
vermeende misdaden van anderen in Augustus zijn geëxecuteerd;
2e: de georganiseerde deportatie van onze Joodsche Iandgenooten;
3e: de invasie-verwachting, culmineerend in de geruchten na de
landing bij Dieppe ontstaan.
Nog levendig herinner ik mij hoe glunderend de verspreiders van
het Augustus-nummer van ..Vrij Nederland" rond gingen en fluisterend
mededeelden dat dit wel het laatste bezettingsnummer zou zijn.
Eind Augustus kwamen wij tot de overtuiging dat het zoo niet
langer ging. Uit de incidenteele persoonsbewijzenvervalsching,
hulp aan onderduikers, en verspreiding van krantjes, diende een
machtig actief verzet te groeien.
Toen hierover verschil van meening in den boezem van de ..Vrij
Nederland '-redactie bleek te bestaan, werd contact met andere
kringen gezocht.
September 1942 mocht ik voor het eerst kennis maken met
Hamelink uit Haarlem (Nom de guerre: Harmsen) een der pioniers
van het spoorgwegverzet, die den stoot gaf tot de vergadering
van 14 October 1942 ten huize van H. van Ketwich Verschuur
te Amsterdam. Op deze vergadering werd in principe besloten het
actieve verzet bedrijfsgewijze te organiseeren. de Nederlandsche
collaborateurs die sleutelposities innamen te liquideeren en langzamerhand
groote landelijke stakingen voor te bereiden. In de eerste
plaats werd hierbij gedacht aan de algemeene Spoorwegstaking
(het ideaal van Hamelink dat twee jaar later verwezenlijkt zou
worden), om zoodoende de Duitsche oorlogsvoering rechtstreeks
te benadeelen. In principe ging de vergadering met deze voorstellen
accoord, en werd besloten Zondagmorgen 18 October 1942 des
morgens te 10 uur in het gebouw „Geloof .en Vrijheid" bijeen te
komen voor het vormen van werkgroepen.
Op deze vergadering waren aanwezig:
1 Hamelink uit Haarlem, namens de illeg. S.D.A.P. en het Spoorwegverzet.
2 H. van Ketwich Verschuur uit Amsterdam.
3 Zwitser uit Den Haag illeg. S.D.A.P.
4 Ab. Jansen uit Den Haag Illeg. S.D.A.P.
5 A. Breukelaar „Vrij Nederland".
6 v. Est Rotterdam Illeg. S.D.A.P.
7 F. J. Krop Rotterdam „Vrij Nederland".
8 R. Cox uit Beverwijk.
9 Melchior uit Amersfoort.
46

10 Emmen Riedl uit Den Haag.
11 Duister, illeg. S.D.A.P. (vertrok reeds spoedig na den aanvang
der vergadering).
12 Harry de Leeuw uit Alkmaar, die verstek gaf.
Hamelink opende de verga'dering met een kernachtige samenvatting
van het te Amsterdam besprokene en een duidelijke opgave
van onze taak. Hierbij vielen vooral op zijn gloedvolle redenaarskunst
en het talent, korte, kernachtige zinnen te formuleeren
die rechtstreeks tot het hart spraken.
Om 11.30 drongen twee rechercheurs de zaal binnen, fouilleerden
allen en namen eenige honderdtallen illegale blaadjes en valsche
persoonsbewijzen in beslag. De uitgang was door rechercheurs met
getrokken revolvers afgezet. Hamelink heeft toen. het gevaar voor
ons allen beseffend indien het werkelijke doel der bijeenkomst bekend
werd, zijn leven geofferd door, onder het roepen van „Jongens
—valt aan", op den dichtstbijzijnden rechercheur af te stormen.
Een kogel trof hem onmiddellijk in het hart.. In de algemeene
vechtpartij die ontstond gelukte het aan Emmen Riedl en Breukelaar
te ontkomen. Behalve Hamelink lieten ook Zwitser en van Est
het levert.
Het levensdoel van H. werd bereikt. De werkelijke reden der
vergadering is nooit bekend geworden. De dooden droegen bij het
verhoor alle schuld. Behalve Melchior en Ab. Jansen, die als lichtere
gevallen werden beschouwd, hebben de verdere deelnemers het
eind van den oorlog in Tuchthuizen en Concentratiekampen
verbeid.
Over de karaktergrootheid van Hamelink wil ik niet spreken, dit
zou tegen zijn wensch zijn; de herinnering die zijn vrienden met zich
mededragen, en de vereering die zij die hem gekend hebben voor
hem koesteren zijn te teer om aan de groote gevoellooze massa prijs
te geven.
Nooit zal ik dien middag vergeten in Amsterdam, toen hij kennis
kreeg dat zijn vrouw was gearresteerd. Lijkbleek maar vastberaden
ging hij verder; de oogopslag en handdruk waarmede wij toen afscheid
van elkaar genomen hebben waren onvergetelijk. De S.D.
heeft zijn graf ergens verstopt in een hoekje van het Haarlemsche
"Cerkhof, waarbij zijn spionnen verraderlijk op de loer lagen om ook
ijn kinderen te vangen.
Na den moord op H. hebben de dienstdoende agenten zich als
uolle beesten tegenover onze gedooden en gewonden gedragen.
Zoo werd ik zelf in het straatvuil gelegd, waarbij de wensch werd
uitgesproken dat een flinke infectie de ernstige wonden doodelijk
zou maken. Ik beschouw het dan ook niet als toevallig dat 4 van
de 5 dienstdoende agenten reeds vóór den vrede voor hun Hemel-
47

schen Rechter verantwoording van deze koelbloedige moorden
hebben moeten afleggen en dat de opdracht gevende inspecteur
(die door een anoniemen brief (of een telefoontje?) op deze bijeenkomst
geattendeerd zegt te zijn) in de gevangenis zijn straf afwacht.
Ongeveer twee weken later werden mijn broer Jan en Breukelaar.
plus nog eenige andere illegale werkers, ten huize van Emile Cohen
in Den Haag gearresteerd, dank zij het verraad van mevr. W. uit
Rotterdam, die zich door zelfmoord aan de gevolgen van haar daad
heeft onttrokken.
Ikzelf ben met Rob Cox naar het Bergwegziekenhuis te Rotterdam
gebracht, waar wij, wonder boven wonder, zeer redelijk hersteld
zijn. Den eersten nacht probeerde men direct reeds een verhoor af
te nemen en arresteerde de politie mijn vader en den zwager van
Cox die ons kwamen bezoeken. Een klein jaar later werden dezen
eerst vrijgelaten.
Acht maanden later deden wij een ontvluchtingspoging uit het
Ziekenhuis, die jammerlijk mislukte. Dientengevolge werden wij
overgebracht naar het Concentratiekamp Vught en moesten vrouw
en kind onderduiken.
Januari 1944 werd onze zaak in een ..Vrij Nederland"-proces
voor het Obergericht te Den Haag behandeld. Hier bleek hoe vooruitziend
de blik van H. was en hoe groot zijn offer was geweest.
Aan de vergadering van 18 October 1942 werd practisch geen
waarde gehecht en niemand van de vergadering werd ter dood
veroordeeld.
Eenigen van ons gingen naar het Tuchthuis, anderen naar
Duitsche Concentratiekampen. Cox en ik kwamen in L)achau
terecht waar wij April 1945 door de Amerikanen werden bevrijd.
Toen wij op transport gingen waren wij met 750 man. van dezen
waren er geen 300 meer in leven bij de bevrijding".
48
h. R. Cox
Ir. Robert Cox (schuilnaam Hans v. d.
Laar) beschrijft zijn ervaringen aldus:
18 October 1942! Een zwarte dag, die
voor de meesten van ons beteekende het
abrupte einde van een strijd, dien we op
ons genomen hadden te strijden met alle
kracht, die in ons was; een dag die voor
drie van ons beteekende het geven van
het grootste offer, dat van hun leven, en
het ontvangen van de rust, welke zij nog
niet begeerden te ontvangen. De woorden
die onze vriend Hamelink een uur
vóór zijn dood sprak en waarin hij ons

zijn plannen voorlegde volgens welke wij den strijd moesten verscherpen
en op veel grootere basis moesten gaan voeren, gaven wel
duidelijk blijk van een groote strijdvaardigheid, en allerminst van
een verlangen naar rust.
Wat waren de wegen langs welke wij in dat vergaderzaaltje
bijeen gekomen waren? Mijn aanwezigheid was het logische gevolg
van de nauwe samenwerking, die ik sedert eenige maanden
met Hamelink had. Na in Juni 1942 aan een arrestatie die mij was
toegedacht, door een gelukkig toeval te zijn ontkomen, beschikte
ik als ondergedokene over zooveel vrijen tijd, dat ik naast het
werk dat ik voor „Vrij Nederland" deed, voor meer werk nog
ruimschoots gelegenheid had. De kennismaking met Hamelink
bood een gelukkige gelegenheid hiertoe en was het begin van een
tijd van prettige samenwerking, waarin de hechtste vriendschap
werd gesmeed.
Veel reizen hebben we samen ondernomen en zoo voerde één
van deze reizen ons op 18 October naar de bijeenkomst in de Pijnackerstraat
in Rotterdam. Deze bijeenkomst zelf behoef ik niet te
beschrijven; we weten allen te goed wat er gebeurd is. De wegen
die ons van zoo vele zijden komend daar hadden samengebracht,
liepen plotseling weer uit elkaar. De weg, dien ik ging afleggen,
begon op de operatietafel in het ziekenhuis aan den Bergweg, waar
ik met gretige teugen den aether inademde, die me zou verlossen
van de helsche pijnen, die door de bij het gevecht en de arrestatie
opgelcopen buikschoten veroorzaakt werden.
Een bijzondere sensatie was het bij het ontwaken uit de narcose
een luguber hoofd van een S.D.-man aan mijn bed te ontwaren,
die voorgevend een „goede vriend" te zijn, me trachtte uit te hooren.
Gelukkig bleef het een vergeefsch pogen. Wat later deed ik
een tweede ontdekking, nl. ik ontwaarde in het bed naast mij Eric
Krop, die ook een operatie achter den rug bleek te hebben. Dit
was de eerste dag van een verblijf van 8 maanden in een klein
ziekenhuiskamertje. Het was niet de slechtste tijd van mijn gevangenschap.
Maar na 8 maanden lokte de vrijheid ons toch wel
bovenmatig, zoodat we besloten te ontvluchten. Helaas mislukte
het zoo fraai opgezette ontvluchtingsplan door een kleine gemaakte
fout en werd aan het ziekenhuisbestaan een eind en met het concentratiekampleven
een begin gemaakt.
Vught bracht een gelukkig weerzien met Hans v. Ketwich Verschuur,
Jur. Melchior en Jan Jansen en later met Adri Breukelaar.
Mijn eerste verblijf in Vught duurde van 22 Mei 1943 tot 10
Januari 1944. Het was een betrekkelijk rustige tijd, steeds doorgebracht
in het revier, daar mijn verwondingen van dien aard waren,
49

dat ik nog niet veel mocht loopen. Eenige malen werden we gealarmeerd
door het bericht, dat een proces tegen ons zou beginnen,
maar steeds werd dit weer uitgesteld. Adri Breukelaar, Jan Jansen,
Jan Krop en nog eenige anderen werden naar Scheveningen gebracht
in afwachting van het komende proces. Henk Hos, Eric
Krop en ik bleven achter, als zijnde niet transportabel. Maar op
10 Januari kwam ineens het bericht, dat ook wij drieën, transportabel
of niet, aan het proces moesten deelnemen en denzelfden dag
werden wij naar Scheveningen getransporteerd. Het Vrij Nederland-proces,
dat op 13. H en 15 Januari in Den Haag in het
gebouw van den Hoogen Raad plaats vond, was wel de meest
groteske vertooning die ik ooit heb meegemaakt. Den tweeden dag
hoorden we den eisch: zes doodvonnissen. De volgende dag bracht
de verrassing bij de uitspraak: slechts 2 doodvonnissen en de rest
tuchthuisstraffen. Onvergetelijk zal blijven de houding van Henk
Hos en Thijs Jansen, die, zelf ter dood veroordeeld, van ganscher
harte deelden in de vreugde van de vier wier leven gespaard was.
Terug in de cel in Scheveningen begon een tijd van afwachtende
spanning wat met ons zou gaan gebeuren.
Mijn lichamelijke toestand was door de verwondingen zoodanig
geworden, dat een oogenblikkelijke operatie noodzakelijk was. Bij
het proces had mijn advocaat in zijn pleidooi hierop zeer den
nadruk gelegd, hetgeen blijkbaar indruk had gemaakt, want op 10
Februari werd ik ineens uit de cel gehaald, met de mededeeling,
dat ik naar het ziekenhuis zou gaan voor een operatie. En zoo lag
ik denzelfden dag in een echt bed met lakens. Na eenige weken
vond de operatie plaats. Veel hoop dat mijn been hierbij behouden
zou blijven, kon de chirurg niet geven. Maar het lot was mij goed
gezind. Het been bleef eraan, zij het dan met verlies van den slagader.Ik
begreep, dat ik zoo snel mogelijk uit het ziekenhuis moest
zien te verdwijnen. Maar de S.D. was me helaas voor, en lichtte
me een week na de operatie van mijn bed. Zoo deed ik ten tweede
male mijn entree in Vught en kwam weer in het revier te liggen.
Lang heeft mijn verblijf in het revier echter niet geduurd. De
geslaagde ontvluchting van een Marechaussee die met een gebroken
been op dezelfde kamer als ik lag, drie uren nadat het Kriegsgericht
het doodvonnis tegen hem had uitgesproken, had tot begrijpelijk
gevolg, dat de kamergenoten in den bunker terecht kwamen.
Prettig was het uiteraard niet, maar de reden van ons verblijf daar
deed ons er geheel mee verzoenen.
Twee maanden ben ik er gebleven, tot ik op den morgen van
den 22en Mei er plotseling werd uitgehaald. De bedoeling werd
spoedig duidelijk toen ik op de appèlplaats kwam. Ik was tiitverko-
50

en om met ca. 800 lotgenooten naar Duitschland te worden getransporteerd.
Denzelfden avond verlieten we in beestenwagens
ons land, een onbekende bestemming tegemoet. Steeds verder naar
het zuiden Duitschland in. Gelukkig gingen we het vernietigingskamp
Natzweiler in den Elzas voorbij. Richting München gaande,
begrepen we tenslotte onze bestemming: Dachau. De ontvangst
hier den volgenden nacht op een met schijnwerpers verlichte
appèlplaats was in stijl. Een rapportführer begroette ons met
zweepslagen met een lange rijzweep en voorspelde, dat Dachau
anders zou zijn dan Vught. Die voorspelling bleek maar al te waar.
Ik zal niet probeeren Dachau hier te beschrijven. Door anderen is
dit reeds voldoende gedaan. Ik persoonlijk heb het geluk gehad er
te kunnen werken als chemicus op het laboratorium van het revier,
zoodat het leven in — en een lipuidatie via een invalidenbarak mij
bespaard bleef. Dachau was het kamp waar je wist dat je leven
niets waard was. waar je moest strijden, vooral tegen verslapping
van je eigen moreel. Je moest standhouden, ook als je den eenen
vriend na den anderen zag ten onder gaan aan vlektyphus, dysenterie
of uitputting: als je het doodencijfer zag stijgen tot 350 per
dag, als je de openbare ophanging van een kameraad moest aanschouwen,
als je zag dat de meest barbaarsche medische proeven
op gevangenen werden genomen, als je transporten binnen zagkomen,
die 3 weken in beestenwagens onderweg waren geweest
en zoodoende uit meer lijken dan levenden bestonden. Maar we
wisten, dat er voor ons gevochten werd. Steeds talrijker waren de
vliegende forten die over ons kwamen. We zagen München in
puin vallen. We hoorden door de clandestiene radio hoe de Amerikanen
naderbij kwamen. En toen de climax: evacuatie van het
Lager. We vreesden dat dit voor de meesten van ons het einde zou
beteekenen. Hoe terecht deze vrees was, zou later blijken, toen we na
de bevrijding het bevel van Himmler aan den kampcommandant
in handen kregen, dat luidde, dat geen gevangene levend in handen
van den „vijand'' mocht vallen. Maar de evacuatie is verhinderd,
vooral door het moedig optreden van eenige gevangenen,
die uit het kamp wisten te ontsnappen en tot de Amerikanen wisten
door te dringen. Zij wezen hen op het gevaar, waarin het kamp
zich bevond. Zoodoende kwamen de bevrijders een dag eerder
dan oorspronkelijk het plan was en redden daardoor het leven van
tienduizenden.
Op Zondag 29 April 's middags half zes was het groote oogenblik
daar. De Amerikanen kwamen het kamp binnen, we hadden
de eindstreep bereikt! Schreiend van vreugde namen we het groote
geschenk in ontvangst: de Vrijheid!
51

Ten slotte: op verzoek van schrijver dezer brochure gaf Mr.
H. C. G. van Proosdij, wiens uitnemende en belanglooze houding
tijdens de processen hier zeker wel gememoreerd mag worden, de
volgende uiteenzetting voor de lezers, die vermoedelijk geen weg
weten in de kronkelgangen der verschillende Duitsche half- of
heel- gecamoufleerde instanties S.S.. S.D., Gr. P., enz.
Weleerwaarde Zeergeleerde Heer,
Naar aanleiding van Uw schrijven van 28 September 1.1. diene
het volgende:
S.S zijn oorspronkelijk de Schutz-Staffel, die als lijfwacht van
Hitier bij de opkomst van zijn partij en als „knokploeg" bij zijn
vergaderingen en optochten dienden; toen deze groepen te groot
werden en een eigen macht in de partij dreigden te worden, heeft
men ze laten afvloeien naar de Wehrmacht (Waffen S.S.).
Daarnaast had men de drieledig georganiseerde polizei.
De Ordnungspolizei („grüne") was de in Rijksverband georganiseerde
politie zooals wij die in uniform op straat hebben.
De Sicherheitspolizei was de in Rijksverband georganiseerde
dienst, die wij als recherche plegen aan te duiden en voor het
onderzoek naar „gewone" misdrijven bestemd was.
De Sicherheitsdienst was de geheime staatspolitie („gestapo").
In Nederland werkte de Duitsche politie vrijwel uitsluitend als
politiek orgaan.
Vandaar dat onder de Führung van Rauter de S.P. en de S.D. in
één verband waren ondergebracht.
Oorspronkelijk heb ik geen S.D.-uniformen als zoodanig onderkend;
maar ik meen, dat later ter onderscheiding van de S.S. deze
lieden liepen (wanneer zij geüniformeerd waren) in uniform van
de Waffen-S.S. waarop ergens de gewone Romeinsche letters S.D.
stonden.
Uit de organisatie en de lectuur heb ik begrepen, dat de eigenlijke
controle geschiedde door de partij-leden, maar dat a-priori
alle S.D.-lieden ook partijleden waren; echter, dat ook daarbij
weer controle-instanties waren ingeschakeld: b.v. Rauter als controle
voor Seyss; de chef van het S.S.-gericht, op grond van persoonlijke
verdiensten jegens Hitier uit zijn periode van advocaat te
München, als geheime controle over Rauter, enz.
Uiteraard moest men voor deze dingen afgaan op wat men hier
of daar hoorde verluiden en op indrukken, die men van de personen
zelf kreeg zonder ooit dergelijke officiëele geheime benoemingen
ook officieel of formeel te kunnen vaststellen.
52

In de nieuwe brochurenreeks „Geloof en Vrijheid" zijn reeds verschenen:
1. Dr. F. J. Krop: Mijn antwoord aan den Heer A. Jongen, Secr.-
Generaal van het Int. Prot. Bureau te Berlijn, met een voorstel
aan de Duitsche geloovigen ter bevordering van een toenaad'rend
elkander-begrijpen, van het hoogste belang voor Kerk en
volk, beide.
2. Dr. F. J. Krop: Het Landelijk Werkcomité in den bezettingstijd.
3-7 Dr. F. J. Krop: Gevangenis en Concentratiekamp.
a. Scheveningen;
8. Het Neo-Communisme in Europa.
13. Is geestelijk verzet tegen het communisme ook thans nog plicht
voor den Christen?
Binnenkort verschijnen van de hand van wijlen Dr. F. J. Krop
nog de beide brochures, die reeds persklaar waren:
c. Amersfoort;
d. Vught.
Deze nieuwe brochurenreeks wordt uitgegeven ten bate van den
arbeid van het Comité van den Geestelijken Wederopbouw (herstel
van door den oorlog verwoeste bibliotheken).
Het Comité voor den Geestelijken Wederopbouw:
Centraal adres: Frankenslag 181. Den Haag. Giro 70603, Tel. 551682.
G. M. A. Laernoes, rustend Hoofd eener School Indië, H. Tollensstr. 4, Utrecht.
Giro 289929, Tel. 20255.
Ds. J. J. Dijk, Geref. Pred., Leiderdorp, Giro 95106.
Ds. A. Dubois. Chr. Gercf. Pred., Gouda, Van Swietenstraat 18, Giro 354495,
Tel. 3723.
Ds. J. de Jong, Herv. Pred., Scheveningen, Van Boetzelaerlaan 165, Giro 11834,
Tel. 556351.
Ds. F. Kijftcnbelt, Herv. Pred., Rotterdam-Zuid. Hillevliet 54a, Giro 232479.
Ds. H. Muys, Geref. Pred. te Hijum, Giro 174018.
Hef Landelijk W.:rk-Comité Dr O. Scliabert is thans samengesteld als volgt:
Ds. J. J. Dijk, Geref. Pred. te Leiderdorp, 2e voorz.; G. M. A. Laernoes te Utrecht,
le secr.; C. A. Hodde, leider van „Cursus Hodde" te Rotterdam, 2e secr.; F.
n
oudzwaard, Hillegersberg, le penningm.; C. Kastelijn te Socste berg, 2e penningm.;
W. Kubes te Zuidbroek; Ds. N. Buffinga, Geref. Pred. te Rotterdam; Ds. A. Dubois,
Chr. Geref. Pred. te Gouda; Ds. E. A. van Es, Geref. Pred. te Den Haag; M. J.
Kunst. HB. Chr. FabKeks- en Transportarb.. te Voorburg; H. J. Bulten, oud-
Burgemeester van B'okzij'; Ds. C. A. Hagen, Geref. Pred. te Zwijndrecht; Ds. C.
W. Keur, Geref. Pred. te Scheveningen.
Centraal adres: Frankenslag 181, Den Haag, Tel. 551682, Giro 70603.
Voor het Convté van Geeste'ijken Wederopbouw (herstel van vernietigde of
beschadigde bibliotheken), onderafdecling van het L.W.C., hetzelfde adres.