GENEESKRUIDEN

GENEESKRUIDEN
M
w van eigen bodem
AMSTERDAM • VAN HOLKEMA & WARENDORF N.V.

GENEESKRUIDEN
VAN EIGEN BODEM
DOOR
Apotheker W. F. DAEMS
EN
Arts J. G. H. D. BETTFNK
Teekeningen van Riek Meester
AMSTERDAM
VAN HOLKEMA & WARENDORF N.V.
1943

VOORAF
De opleving van de geneeskruidkunde in de laatste decenniën is niet uitsluitend het
gevolg van materialistische overwegingen t.a.v. deviezenschaarschte, vergrooting van
het volksvermogen, ontwikkeling van een stand van kruidenkweekers en -handelaren en
sedert den oorlog de precaire geneesmiddelenpositie. Iedereen kan begrijpen, dat, indien
door de geheele Nederlandsche schooljeugd geneeskruiden zouden worden ingezameld,
daarmede een aanzienlijke som gelds gespaard zou worden, welke thans moet worden
uitgegeven voor den invoer van kruiden.
Het volk evenwel, dat van de hier te lande of van de uit het buitenland aangevoerde kruiden
bij ziekten zal moeten kunnen profiteeren, houdt zich met dergelijke materialistische
overwegingen niet bezig. Veel meer is de toenemende belangstelling in breede lagen der
bevolking op te vatten als een reactie op de overdoseering met chemische geneesmiddelen
en specialité's.
Het is hier niet de plaats om in te gaan op dezen belangwekkenden ommekeer in de volksziel
t.o.v. de geneesmethoden, en ook willen wij geen enkele geneesmethode afbreuk
doen of becritiseeren, doch het zou struisvogelpolitiek zijn, indien artsen en apothekers
deze verandering niet wilden zien en haar niet in goede baan zouden leiden.
Tot dit leiden behoort ook: onze jeugd vertrouwd maken met de schatten der natuur. Dit
geschiedt natuurlijk reeds sedert vele jaren op alle scholen door leeraren en onderwijzers,
die zelf groote natuurliefhebbers zijn. Men zal echter toe moeten geven, tlat het wijzen
op de groote waarde van verschillende planten als geneeskruid een zeldzaamheid is.
Zeker, het is nuttig, wanneer de leerlingen weten, dat de paardenbloem een composiet
is met een wortelrozet en melksap in den stengel, dat deze stengels met elkaar tot een
band kunnen vergroeien (fasciatie), dat de bloem die en die kenmerken heeft enz., doch
het is nog nuttiger en voor de leerlingen veel interessanter tevens te weten, dat de paardenbloem
in de officieele- en volksgeneeskunde wordt gebruikt, in apotheek en fabriek
tot geneesmiddelen verwerkt, dat de jonge bladeren een smakelijke en voortreffelijke
voorjaarsgroente leveren en dat tegenwoordig de gemalen gedroogde penwortel een belangrijk
bestanddeel is van vele koffiesurrogaten. In dergelijke bijzonderheden stelt de
schooljeugd belang. Wanneer er dan op gewezen wordt, dat het verspilling beteekent,
indien wij al deze kruiden zouden laten verloren gaan en indien hun hulpvaardigheid
geprikkeld wordt door hen te laten fungeeren als de helpers van arts en apotheker, dan
kunnen onderwijzer en leeraar er verzekerd van zijn, dat de jeugd met graagte de eventueel
opgedragen taak van het inzamelen van bepaalde kruiden op zich zou nemen.
Elke weide, elke heide is een apotheek. In die apotheek zal de jongen of het meisie zich
even graag bewegen als in de officina van onze stads- en plattelandsapotheken, waar de
mvstische sfeer hun nieuwsgierigheid opwekt. Veel hangt daarbij van de leeraren af.
Zonder een eenigszins nauwkeurige instructie kan men niet laten inzamelen: daartoe
behooren o.a. technische aanwijzingen en voorbereidingen.
Dit kleine geschrilt nu, is bedoeld om de leerlingen, door hun leeraren vertrouwd te
maken met enkele geneeskruiden. Daartoe zijn slechts enkele goed bekende en gemakkelijk
te herkennen planten gekozen. De tekst en de afbeeldingen spreken voor zichzelf.
Het is niet de bedoeling, dat hier en daar door scholen te hooi en te gras zal worden
ingezameld. Daarbij ontstaat dan het gevaar, dat het ingezamelde goed niet op de
juiste wiize kan worden gedroogd of verzonden. Zulk goed is dan verloren en de tijd
aan de inzameling besteed is verspild.
5

Tot de voorbereidingen behoort het zoeken en in gereedheid brengen van een droogvloer,
b.v. van een niet gebruikt klasselokaal of van een schoolzolder. Daarbij dient gelet
te worden op de mogelijkheid van doorluchting. Dan moeten bijtijds bij een handelaar
in kruiden de zakken ter verzending worden aangevraagd. De afnemende firma betaalt
natuurlijk de gezochte kruiden. De opbrengst kan worden besteed aan de klas, die de
kruiden bijeengebracht heeft. Deze aangelegenheid zal, mede in verband met het vaststellen
der prijzen, centraal moeten worden geregeld. Voorloopig is het zoover nog niet;
mochten er echter klassen zijn, die de in deze brochure behandelde kruiden reeds dit
jaar gaan inzamelen, dan verschaft het Secretariaat van de Arbeidsgemeenschap voor
Geneeskruidkunde te Den Dolder, Dolderscheweg 51, alle gewenschte inlichtingen.
Indien wij geneeskruiden willen gaan inzamelen, zullen wij moeten gaan wandelen, de
vrije natuur in. Daarbij komt voor wandelingen met een geheele klas onmiddellijk een
bezwaar naar voren: als er dertig kinderen in één richting een bepaalde plant gaan
zoeken, zal er steeds een klein deel zijn, dat werkelijk iets doet, terwijl de rest dat zoekende
deel in den weg loopt. In het begin zal dit echter onvermijdelijk zijn, omdat de
leeraar, nadat hij wellicht in de klas exemplaren van de te zoeken plant heeft getoond,
de plant in haar natuurlijke omgeving zal willen laten zien. Daarbij heeft hij de gelegenheid
te wijzen op welken bodem de gezochte planten groeien.
Later kan aan de leerlingen zelf het zoeken worden overgelaten; zij doen dat dan in
kleine groepen op weg van school naar huis (platteland) of in de vrije uren in de omgeving
van hun woonplaats. De kruiden, die mee naar school worden gebracht, worden
door den leeraar zorgvuldig nagezien op verontreinigingen (aarde, gras, andere planten
en plantendeelen). Het zal blijken — de ervaring heeft dit reeds bewezen — dat schoolkinderen
zeer zorgvuldig zoeken. Zij hebben geen haast en het gaat hun niet om zooveel
mogelijk in te zamelen; het is hun eer te na om minderwaardig goed af te leveren en zij
zullen daarbij in onderlingen wedijver trachten de beste waar bijeen te brengen. Voor
zieke menschen is immers het beste materiaal nog niet goed genoeg. De jeugd levert de
beste handelskwaliteit, dat getuigen de afnemers-groothandelaren.
De hiergekozen planten hebben het voordeel, dat zij niet moeilijk te herkennen zijn en
dat zij voor het inzamelen geen al te technische vaardigheid vereischen. Daarop maakt
de vuilboombast een uitzondering; zij is echter alvast in de brochure opgenomen, omdat
de behoefte aan laxeermiddelen van eigen bodem zeer groot is, nu ons de tot nu gebruikelijke
laxeermiddelen van uitheemsche planten niet meer ter beschikking staan.
Misschien is het mogelijk, dat leerlingen der hoogste klas van het L.O. en leerlingen van
de middelbare scholen zich ook met het inzamelen van dezen bast gaan bezig houden.
Even belangrijk is de vraag, of de leeraar moet spreken over het gebruik van geneeskruiden.
Ons inziens zal juist dit deel van het beleeren over geneeskruiden de belangstelling
van de jeugd gaande houden, mits dit deel door den leeraar op de juiste wijze
wordt gebracht. Te veel schaadt hier meer dan te weinig en kwakzalvers telt ons landje
al meer dan genoeg. Er worde dus vooral gewezen op misbruik door onbevoegden. Juist
de jeugd zal van den leeraar aannemen, dat arts en apotheker door jarenlange studie
degenen zijn, die met kans op succes, geneeskruiden kunnen hanteeren.
Sterk de nadruk moet gelegd worden op de natuurbescherming. De kennis van de onder
de natuurbescherming staande planten en geneeskruiden is een afzonderlijk hoofdstuk,
doch de leeraar zal te allen tijde, zonder over deze speciale kennis te beschikken, zelf
6

wel begrijpen, wat hij in het belang onzer flora zal hebben te laten. De jeugd moet vnl.
weten, dat van een veld met de gezochte planten niet alles moet worden uitgetrokken,
dat van een struik niet alle takken en van een tak niet alle bladeren moeten worden
afgehaald. Overleg bij het inzamelen t.a.v. het punt „natuurbescherming" moet dus
altijd plaats hebben.
Het boekje wil niet meer zijn dan een leidraad om de kans op succes, bij eventueel deelnemen
van de schooljeugd aan de inzameling van geneeskruiden, zoo groot mogelijk
te maken. Men weet dan overal welke soorten gezocht moeten worden, hoe dit geschiedt,
op welke wijze het drogen en de verdere behandeling plaats heeft. Andere gegevens
verstrekt, zooals reeds werd medegedeeld, gaarne het Secretariaat van de Arbeidsgemeenschap
voor Gcnceskruidkunde te Den Dolder.
De leeraren zullen bemerken, dat zij, wanneer zij met de behandeling van deze geringe
hoeveelheid stof beginnen, rekenen kunnen op de groote belangstelling van hun discipelen;
daarvan zijn wij zeker. Vooral wanneer zij bij het beschikken over wat meer tijd,
er tevens het volkskundige en legendarische bijhalen (plantlore).
Moge dit geschrift ertoe bijdragen, dat spoedig de geheele Nederlandsche schooljeugd
meedoet aan het inzamelen van de zoo waardevolle geneeskruiden.
W. F. D.
Sommige der in dit boekje behandelde planten of plantendeelen zijn opgenomen in
de voorschriftenboeken der apothekers, t.w. in de Nederlandsche Pharmacopee, Vijfde
Uitgave, 1926 en in den Codex Medicamentorum Nederlandicus, Tweede Uitgave, 1942.
Dit is aangegeven door de afkortingen: Ned. Ph. 5 en C. M. N.
7

RICHTLIJNEN VOOR INZAMELAARS
1. Zamel alleen dan planten in, wanneer over een droogvloer beschikt kan worden.
2. De inzameling geschiede bij droog weer en niet te snel nadat het geregend heeft;
natte planten schimmelen.
3. Zamel slechts weinig verschillende soorten in, doch daarvan groote hoeveelheden.
De afzet van kleine hoeveelheden is moeilijk en beteekent een aanzienlijke belasting
van de centrale inzamelplaats. Het inzamelen is alleen dan loonend, indien je van
lederen tocht met een gevulde mand, emmer of zak thuis komt.
4. Niet verzamelen langs wegen met stof.
5. Begin onmiddellijk als je terugkeert van je inzameltocht met het drogen van de ingezamelde
planten of plantendcelen. Kijk je werk, bij het uitspreiden van het ingezamelde,
nog eens goed na, verwijder verrotte en geroeste bladdeelen, grassprietjes,
aarde en andere ongerechtigheden. Hou je bij het drogen precies aan het voorschrift.
Als voor het drogen alleen maar een steenen vloer ter beschikking staat, bedek die
dan eerst met stevig en schoon papier (geen kranten). Droog niet sterkriekende
planten in dezelfde ruimte als reukelooze planten. De droogruimte moet beschaduwd,
maar niet donker zijn, opdat de geheele droogvlakte altijd kan worden overzien. Het
mag er niet zoodanig tochten of waaien, dat de kruiden door elkaar waaien.
In het algemeen is het drogen afgeloopen als het kruid dor is en ,,ritselt".
6. Bewaar de kruiden na het drogen, tot het tijdstip van verzending is gekomen, zoo
goed mogelijk, d.w.z., dit geschiedt als niet anders is aangegeven, door ophangen
van de zakken aan dakbalken of aan dwars door het drooglokaal gespannen lijnen.
Zorg voor goede doorluchting. Overtuig je zoo mogelijk iedere week of er ook vocht
uit de lucht door de kruiden is aangetrokken, of dat er zelfs schimmeling is opgetreden.
Vergenoeg je er niet mee snel even een blik in den zak of het vat te werpen, maar
neem een handvol er uit. Droge kruiden kunnen namelijk door insecten worden aangetast.
7. Lever je kruiden onmiddellijk na het afsluiten van de inzamelperiode af. Als je van
een bepaald kruid heel veel hebt ingezameld, geef daarvan dan snel een berichtje
aan de verzamelplaats, zoodat die erover beschikken kan. Wordt er een monster van
je gevraagd, stuur dan niet zóó weinig, dat er niets aan te zien is en zorg ervoor, dat
het werkelijk een doorsnee-monster is. Let er bij het verzenden op, dat het pak niet
te zwaar wordt door het verpakkingsmateriaal, opdat de verzendkosten daardoor
niet te hoog worden. Probeer op den vrachtprijs te sparen door met anderen (met
andere scholen) gezamenlijk te verzenden. In ieder pak (zak, kist of doos) moet een
kaartje worden bijgevoegd, waarop de naam van den inzamelaar (klas, school), het
gewicht en de naam van het ingezamelde vermeld staat. Je moet je spullen laten
De colli's moeten goed schoon zijn; zakken worden eerst goed doorgespoeld en gedroogd,
kisten en doozen worden uitgestoft en eventueel gedroogd.
8. Betracht bij alles watje doet de grootste reinheid. Bedenk, dat watje bijeen hebt gebracht
moet dienen als geneesmiddel of als genotmiddel voor menschen. Je bent dus
de helper van den apotheker en van den arts. Bij hun nauwgezette reinheid mag je
niet achterstaan.
9

PAARDENBLOEM - Taraxacum officinale Weber
Kaam: In de middeleeuwen noemden de artsen een oogziekte, waartegen paardenbloem
gebruikt werd, taraxis.
Volksnamen: Hondensla, molsla, kettingbloem, papenblad, wilde cichorei, uitblazertjes,
kaarsjes. „
Volkskunde: De paardenbloem is een van de geliefdste planten voor kinderspelletjes. Het
vruchtpluis dient voor allerlei orakel- of liefdesspelletjes; jongens maken van de holle
stengels fluitjes. Kettingbloem heet de paardenbloem b.v., omdat de holle stengel overlangs
naar beneden in tweeën gesneden, in het water geworpen, door de veelvormige
kettingfiguren het kinderlijk oog bekoort.
Beschrijving: Paardenbloem is één van de vroeg in het jaar bloeiende composieten.
Iedereen kent dit gewone kruid, zoodat een nadere beschrijving overbodig is. Klavervelden
zijn dikwijls goede vindplaatsen.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
a. Paardenbloembladeren: Folia Taraxaci of
Herba Taraxaci
b. Paardenbloemwortel: Radix Taraxaci.
De bladeren worden gebruikt in bloedzuiverende thee's en versch als sla. De wortel, die
een bestanddeel uitmaakt van vele koffiesurrogaten, wordt in de geneeskunde gebruikt
tegen galziekten en als bloedzuiveringsmiddel. De wortel wordt ook als soepgroenten
gebruikt.
a. PAARDENBLOEMBLADEREN
Inzameltijd: Voorjaar tot laten zomer. _ i
Inzamelvoorschrifl: De bladeren worden stuk voor stuk afgeplukt en in mandjes ingezameld.
Drukken moet worden vermeden.
Droogvoorschrift: De bladeren worden in dunne lagen op een tuchtigen en beschaduwden
bodem gedroogd.
Bewaren en verzending: in zakken of kisten.
De voorraad moet iedere week worden nagezien; de verzending geschiedt op zijn laatst
eind Augustus.
b. PAARDENBLOEMWORTEL
Inzameltijd: Uitsluitend in den herfst (September tot November).
Inzamelvoorschrift: De wortels worden uitgegraven en van de aanhangende bladeren en
vezelworteltjes ontdaan. ,
Droogvoorschrift: Nadat de wortels grondig gewasschen zijn, worden ze Ö~1U dagen op
een vloer of ook wel in de open lucht voorgedroogd en dan onder toepassing van kunstmatige
warmte nagedroogd. De gedroogde wortels moeten kraakdroog zijn en wit op
breuk. . . ,
Bewaren en verzending: in zakken. Door herhaalde controle overtuige men zich ervan,
dat de wortels droog zijn. Het schimmelgevaar is niet denkbeeldig. De verzending geschiedt
uiterlijk begin December.
10

DUIZENDBLAD - Achillea Millefolium L.
Naam: Achillea naar Achilles, een leerling van den Griekschen arts Chiron. Hij zou het
eerst de geneeskracht van de plant hebben gevonden. Millefolium — duizendblad, naar
de veelvuldig ingesneden bladeren.
Volksnamen: Hazengerwe, hasengras, hazenkervel, hondeklaar, gerwe, schapenribbe.
Volkskunde: Een legende vertelt, dat de heilige Jozef, die timmerman was, bij het timmeren
zich verwondde. Christus genas de wond door duizendblad. Sedertdien geneest
duizendblad alle wonden.
Duizendblad is in vele streken een anti-duivelsch kruid: wie het in de hand draagt behoeft
niets te vreezen.
Beschrijving: Duizendblad behoort tot de familie der composieten. De plant is meerjarig.
Ze is zoo bekend, dat een beschrijving overbodig geacht mag worden.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
a. Bladeren: Folia Mülefolii,
b. Bloeiend kruid: Herba Millcfollü (C.M.N.),
c. Bloemen: Flores Millefollii.
Alle deelen worden als volksmiddel tegen longcatarrh gegeven.
Verder vindt duizendblad toepassing bij maag- en darmklachten, welke toepassing o.a.
berust op de bittere stoffen, die in de plant aanwezig zijn.
a. DU IZ ENDBLADB LADEREN
Inzameltijd: April-Juni.
Inzamelvoorschrift: Men pakt een bundeltje van de bladeren in een hand en snijdt ze kort
boven den grond af. Gras moet direct worden verwijderd.
Droogvoorschrift: De bladeren worden in dunne lagen op luchtigen, beschaduwden bodem
uitgespreid. Ze drogen snel. Het gedroogde goed moet de kleur hebben van de versche
bladeren. Duizendbladbladeren rieken zwak aromatisch en smaken bitter, een beetje
Bewaren en verzending: in zakken.
b. DUIZENDBLADKRUID
Inzameltijd: Juli/Augustus.
Inzamelvoor schrift: De bovenste 20 tot 25 cm van het bloeiende kruid worden met een
stevige schaar afgesneden, en in struiken bijeengebonden met bindgaren of bindvezel.
Droogvoorschrift: De struiken worden op luchtige, beschaduwde plaats (zolder) opgehangen.
Het gedroogde kruid moet de kleur hebben van het versche kruid. Het ruikt
zwak aromatisch en smaakt bitter, iets zoutig.
Bewaren en verzending: in zakken. Het kruid blijft gebundeld. Iedere week wordt de voorraad
nagezien. De aflevering geschiedt uiterlijk eind September.
c. DUIZENDBLADBLOEMEN
Inzameltijd: Juli/Augustus.
Inzamelvoor schrift: De bloeischermen worden zoodanig afgesneden, dat zoo weinig mogelijk
stengeldeelen worden meegenomen.
Droogvoorschrift: De bloemenschermen worden op luchtigen, beschaduwden bodem uitgespreid.
De gedroogde bloemen moeten wit, in ieder geval niet bruinachtig zijn. Elfenbeenkleurige
of lichtrose bloemen zijn ook nog toegestaan.
Ze rieken aromatisch en smaken bitter.
Bewaren en verzending: in zakken. De voorraad wordt wekelijks nagezien. Aflevering
uiterlijk eind September.
12
\

Duizendblad
13

BOSCHBES - Vaccinium Myrtillus L.
Naam: Misschien vervormd uit baccinum = kleine bes (bacca = bes); myrtillus = kleine
myrfhe, naar den vorm der bladeren.
De naam bes gaat terug op oergermaansch basi = glanzen (de bes glanst in het donkere
loof).
Volksnamen: Blauwbes, bikbes, bleeken, klokkebeien, waldbes.
Volkskunde: Het plukken van boschbessen is een bezigheid, die op het platteland nog
vaak gepaard gaat met ceremonïeele handelingen of resten daarvan. Zoo worden, voordat
met den oogst begonnen wordt, drie bessen over het hoofd of over den linkerschouder
geworpen, welke handeling te zien is als rest van een offering. Het brengen van een offer
geschiedt hier en daar ook nog wel op andere wijze. Daarover kunnen de kinderen
eventueel mededeelingen bijeenbrengen. Tijdens het plukken worden bepaalde boschbcssenliecleren
gezongen.
Beschrijving: De boschbes behoort tot de familie der heideachtïgen (Ericaceeën). De
wijdvertakte, tot 50 cm hooge struiken bezitten groene, kantige takken. De bladeren
zijn eirond of langwerpig-eirond, spits, iets gekarteld-gezaagd, aan weerszijden lichtgroen;
zij zijn kortgesteeld. De groenachtige tot bleekrose, klokvormige bloempjes
hangen enkel in de bladoksels. De vrucht is een zwartblauwe, berijpte sappige bes, met
purperkleurig sap. Op kiezelbodem is de boschbes op heide en in bosch zeer algemeen.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
a. Bladeren: Folia Myrtilli of Herba Myrtilli.
b. Bessen: Fructus Myrtilli (Ned. Ph. 5).
De bladeren worden gebruikt voor theesurrogaten.
De bessen, die zooals bekend is, een gezonde lekkernij vormen (als sap, compote, jam
enz., belangrijk om hun vitaminen) zijn een uitstekend middel tegen lichte diarrheeen
van zuigelingen of zwakken. Verder werken zij bloedvormend. In de apotheek worden
van de bessen afkooksels (decocta) bereid. Ook boschbessenwijn is een veel gebruikt
geneesmiddel tegen diarrhee. In Scandinaafsche landen, Finland en Lapland is de
boschbes een belangrijk zeer algemeen voedsel.
Den geheelen winter door worden daar boschbessen in combinatie met roode boschbessen,
welke laatste een conserveerende stof bevatten, gegeten.
BOSCHBESBLADEREN
Inzameltijd: Juli-Augustus.
Inzamelvoor schrift: De bladeren worden van de twijgen afgerispt. Vermeden moet worden,
dat te groote hoeveelheden in de hand worden gehouden; door kneuzing worden
de blaadjes miskleurig.
Droogvoorschriften: De bladeren worden in dunne lagen op luchtigen, beschaduwden
vloer (zolder) uitgespreid. Om ze sneller te doen drogen, kunnen ze dagelijks worden
omgekeerd. Gedroogde boschbesbladeren zijn reukeloos en smaken zwak samentrekkend.
Bewaren en verzending: in zakken. Verzending uiterlijk einde September.
14

Boschbes
15

VUILBOOM - Rhamnus Frangula L.
Naam: Frangula van frangere — breken; het hout is bros en laat zich gemakkelijk
splijten. Alnus = els.
Rhamnus = doornstruik (vanwege de doornen van verschillende soorten Rhamnus).
Vuilboom, vanwege de brosheid van het hout en de onaangename lucht van de schors.
Volksnamen: Hondebeien, wakelenhout, stinkhout, kraaibessen, bloedhout, sprakel,
sprokkel en pinkhout.
Volkskunde: Een zegswijze is: rood haar en sprokkelhout zijn op slechten grond gebouwd.
Het volksgeloof wil, dat de bast wanneer zij van boven naar beneden geschild wordt zal
helpen tegen verstopping, dus als laxans, terwijl de bast van beneden naar boven geschild,
braken zal veroorzaken. De wetenschap heeft voor dit volksgeloof de bewijzen
gevonden.
De bast bevat naa^t de laxeerende stof in verschen toestand een eiwitlichaam (rhamnustoxine),
dat braakverwekkende eigenschappen bezit. Dat er verschil zou zijn in basten,
die van boven naar beneden en omgekeerd geschild worden, is natuurlijk onzin.
Beschrijving: De vuilboom behoort tot de familie der wegedoornachtigen (Rhamnaceeën).
Het is een plm. 3 meter hooge struik, die geen doornen bezit. De gladde schors heeft
witte spikkels. De wisselstandige, horizontaal staande twijgen dragen elliptisch-toegespitste,
dunne, gaafrandige en meestal licht gegolfde bladeren. De bladnerven eindigen
niet aan den bladrand, doch loopen boogsgewijs naar de volgende nerf. In Mei/Juni
en soms nog tot in den herfst bloeien de uit de bladoksels komende groenachtig-witte
bloempjes in kleine, 2-10-bloemige schermpjes (schijnschermen). De kogelvormige
vruchten zijn aanvankelijk groen, later rood, dan blauw-zwart. De vuilboom komt zoowel
voor op droge of natte mineraalarme gronden, op vlakland en in bergachtige streken.
Langs wegen groeit de vuilboom nog al eens naast de echte wegedoorn (Rhamnus catartica);
deze onderscheidt zich van den vuilboom door zijn tegenoverstaande bladeren en
twijgen, die aan het einde spitse doornen dragen.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
Schors: Cortex Frangulae (Ned. Pharm. 5).
De schors wordt gebruikt als laxeermiddel en als bestanddeel van bloedreinigingsthee's.
Het hout wordt gebruikt voor vlechtwerk en ter vervaardiging van houtskoolteekenstiften.
Inzameltijd: Eind Mei tot eind Juli.
Inzamelvoor schrift: Nadat de struiken geslagen zijn, worden de zijtakken afgesneden. Dan
worden de harde grove takken op afstand van ongeveer 25 cm door insnijden met een
mes tot op het hout geringd. Tenslotte wordt een lengtesnede tot op het hout gegeven.
De schors laat zich dan gemakkelijk van den tak afhalen.
Droogvoorschrift: De ingezamelde bast wordt doelmatig in open schuren onder toetreding
van de zon gedroogd. De droge schors moet dikker dan 0,12 cm zijn. De gedroogde
schors is van buiten grijsbruin, na het afschaven van de buitenste kurklaag rood en draagt
witachtige, dwarsgestreepte poriën. De binnenkant van den drogen bast is roodgeel tot
bruinachtig. De smaak is slijmig, zoetachtig en bitter.
Bewaren en verzending: De bast wordt tot balen bijeengebonden. De verzending geschiedt
uiterlijk einde Augustus. De bast mag pas, nadat zij een jaar gelegen heeft worden gebruikt.
16

L
STRUIKHEIDE
Calluna vulgaris (L.) Huil. (Erica vulgaris L.)
Naam: Calluna van Grieksch kallynein = reinigen (omdat de plant voor bezem wordt
gebruikt). Erica van Grieksch ereiko — ik breek (vanwege de brosse stelen).
Volksnamen: Heide, bezemheide, ricgheide, hiet, erika.
Volkskunde: Van het ontstaan der wereld af bloeit de heide wit. Toen echter onder de
menschen Oorlog ontstond, werden de bloempjes rood van het bloed der verslagenen
en ze zijn het van dien tijd gebleven tot op den huldigen dag, zoodat een witte struik
een groote zeldzaamheid geworden is. Vindt een meisje zoo'n struikje, dan zal ze in
hetzelfde jaar nog bruid worden.
Beschrijving: Struikheide behoort tot de familie der heide-achtigen. De overblijvende
rijkvertakte dwergstruik heeft liggende dunne stengels met rechtopstaande takjes. In
tegenstelling met andere heide-achtigen zitten de lijn-lancetvormige blaadjes 4-rijig,
elkaar dakpansgewijs bedekkend aan de takjes. De bleekroode (zelden witte) bloempjes
zitten in trossen. De bloeitijd duurt van Juli-October. De struikheide groeit in groote
hoeveelheden op kalkvrijen bodem.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
a. Bloemen: Flores Ericae.
b. Bloeiend kruid: Herba Ericae.
Zoowel de bloemen als het kruid worden gebruikt in bloedzuiverende theemengsels en
tegenwoordig als theesurrogaat.
a. STRUIKHEIDEBLOEMEN
Inzameltijd: Eind Juli tot begin October.
Inzamelvoorschrift: Men neemt de rijkelijk bloeiende takken tusschen duim en wijsvinger
en rispt de bloemen naar boven af. Het is niet te vermijden, dat ook enkele blaadjes
mee worden genomen. Stukjes stengel en tak moeten worden uitgezocht (b.v. doorzeven).
Droogvoorschrift: Het ingezamelde materiaal wordt in dunne laag op een luchtigen
zoldervloer uitgespreid. De gedroogde bloemen moeten de kleur hebben van de versche
plant.
Bewaren en verzending: in zakken. De verzending geschiedt tegen einde October.
b. STRUIKHEIDEKRUID
Inzameltijd: Juli-October.
Inzamelvoorschrift: Ingezameld worden de bloeiende twijgen, die nog niet verhout zijn,
Droogvoorschrift: Het ingezamelde kruid wordt in een dunne laag op een luchtigen zoldervloer
uitgespreid. De kleur van het gedroogde kruid moet dezelfde zijn als van het
versche kruid.
Bewaren en verzending: in zakken. Het afleveren geschiedt aan het eind van October.
17

HOEFBLAD - Tussilago Farfara L.
Naam: tussis = hoesten; agere = ageeren, verdrijven; far = meel; ferre = dragen, vanwege
de bladen, die als met meel bestoven lijken.
Volksnamen: Klein hoefblad, hoeven, paardevoet, tabak, stinkblad.
Volkskunde: Als onkruid is hoefblad zeer lastig. Daarom moet men op 30 Juli de akker,
waarop zooveel hoefblad groeit omploegen, dan verdwijnen ze voor altijd. In de buurt
van Spa (België) trekt men op Maria Hemelvaart (15 Augustus) het hoefblad uit den
grond, dan laat het zich nooit weer zien.
Beschrijving: Hoefblad is een composiet (samengesteldbloemige).
De goudgele bloemhoofdjes ontplooien zich in gunstige jaren reeds in Februari; de bloeitijd
valt van Februari tot eind April. De bladeren verschijnen pas tegen het einde van
April. Van boven zijn ze lichtgroen tot donkergroen, van onderen dicht bezet met witte
tot lichtgrijze haren (het melige uiterlijk). De vorm doet denken aan hoefijzers.
Het is een lastig onkruid, dat op leemigen bodem groeit.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
a. Bloemen: Flores Farfarae (Flores Tussilagïnis C.M.N.).
b. Bladeren: Folia Farfarae.
Zoowel de bloemen als de bladeren worden, vaak met andere kruiden samen, in theemengsel
gebruikt tegen hoesten en verslijming. De bladeren vormen een belangrijk bestanddeel
van de zgn. borstthee. (Verder vormen de hoefbladbladeren een belangrijk
en veel gebruikt tabakssurrogaat.)
Het inzamelen van de bloemen blijft buiten bespreking.
HOEFBLADBLADEREN
Inzameltijd: Mei-Juli.
Inzamelvoorschrift: De beginneling moet oppassen, dat hij de bladeren niet verwisselt
met die van het groot hoefblad (Fetasites officinalis), welke bladeren heeft die gelijken
op die van klein hoefblad. Derhalve is het goed vooreerst slechts daar te laten inzamelen,
waar in het vroege voorjaar de bloemen gezien zijn. Het blad wordt zonder steel ingezameld.
De bladeren worden in een mandje, doos of kistje gelegd. Drukken moet vermeden
worden. Vuile, door schimmel aangetaste bladeren moeten niet worden geplukt.
Droogvoorschrift: Voor het drogen van hoefbladbladeren heeft men een tamelijk grooten
droogvloer noodig, daar de bladeren in één laag moeten worden uitgespreid. Het snelst
gaat daarom het drogen op horren. De bladeren moeten zoo vlak mogelijk blijven,
daarom moet omdraaien vermeden worden.
Bewaren en verzending: De bladeren worden in vlakke lagen in kisten of doozen gelegd,
welke men voorloopig slechts voor de helft vult, opdat het nazien gemakkelijker kan
geschieden.
Bij het verzenden worden de kisten of doozen geheel gevuld. Overblijvende ruimte
wordt voorzichtig met papier opgevuld.
De verzending geschiedt uiterlijk eind Augustus.
13

Hoefblad
Blad van groot Hoefblad
(Petasites officinalis)
19

BOERENWORMKRUID
Chrysanthemum vulgare (L.) Bernh. (Tanacetum vulgare)
Kaam: Chrysanthemum van Griekseh chrysos = goud en anthemos = bloem. Tanacetum
van Grieksch tanaceum, atanacetum, athanasia, athanathos = onsterfelijk
De Nederlandsche volksnaam reinvaren heeft niets te maken met Rijn en varen • rein =
= Duitsch Rain (akker), van een keltisch (Iersch) woord roen = weg
Volksnamen: Reinvaren, wormzaad, donderbloemen, wild wormkruid
Volkskunde: Door zijn sterken reuk speelt het boerenwormkruid, evenals vele andere
sterkriekende planten, een groote rol in de bestrijding van demonen, spoken en heksen.
Terwijl de heksen met de plant onweer konden maken, beschermde de boerenbevolking
haar hoeve tegen blikseminslag door enkele droge stengels van de plant op gloeiende
kolen te werpen. De opstijgende rook bracht dan de gewenschte bescherming.
Beschrijving: Het boerenwormkruid is een composiet.
De overblijvende plant kan gemakkelijk meer dan een meter hoog worden.
De plant verspreidt een sterken reuk vooral bij het wrijven van de bladeren tusschen
de vingers. Deze bladeren zijn vindeelig met langwerpig-lancetvormige slippen. Uit den
wortelstok ontspruiten verscheidene rechtopstaande houtige; kantige stengels die vindeelige
bladeren met langwerpig-lancetvormige gezaagde slippen dragen. '
De goudgele halfkogelvormig afgeplatte bloemen, welke in een vlak scherm tezamen
staan, bloeien van Juh-September.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
a. Bloeiend kruid: Herba Tanaceti.
b. Bloemhoofdjes: Flores Tanaceti.
c. Bladeren: Folia Tanaceti.
wormtïf W
° r d c n n d e v o l k s
s k
' S« "id

c. BOERENWORMKRUIDBLADEREN
Inzameltijd: Juli-September.
Inzamelvoorschrift: De bodemstandige bladeren worden met een schaar afgeknipt en
direct ontdaan van meegeknipte ongerechtigheden. De stengelbladeren worden door
afrispen naar beneden geoogst.
Daarbij wordt de stengel met de eene hand van boven vastgehouden. Bladeren, die
miskleurig zijn, worden verwijderd.
Droogvoorschrift: In een enkele laag worden de bladeren op een goed doorluchte plaats
en beschaduwde plaats gedroogd.
Bewaren en verzending: in zakken. De voorraad wordt wekelijks nagezien. De aflevering
geschiedt uiterlijk eind October.
Boerenwormkruid
21

TORMENTIL - Potentilla erecta (L.) Raeusch
Mum: termen = lichaamspijnen (waartegen de plant gebruikt wordt); potentilla,
diminutief van potens = kracht, macht (geneeskracht).
Volksnamen: Weewortel, meerwortel, ganzerik, schijtwortel.
Volkskunde: Toen in de middeleeuwen de pest woedde, moet er een vogeltje van den
hemel gekomen zijn en gezongen hebben:
eet tormenti] en bevernel
dan sterf je niet zoo snel.
De wortel ziet eruit, alsof hij afgebeten is. Dat zit zoo: de duivel kon het niet goed
hebben, dat tormentil zoo'n nuttig geneesmiddel was en daarom beet hij iedere zeven
jaar van nijd een stuk van den wortelstok af.
Beschrijving: Tormentil is een plant uit de familie der roosachtigen. De onregelmatig knoopige,
verhoute wortelstok is in verschen toestand tot 3 cm dik en tot 15 cm lang. Wanneer
hij doorgesneden wordt, is het snijvlak wit, wordt echter zeer spoedig vleeschrood tot
donkerrood. De rechtopstaande of liggende stengel is licht behaard, de lengte kan tot
CO cm bedragen. De langgesteelde grondbladeren zijn 3-tallig. De zittende stengelbladeren
zijn 3-voudig gevingerd; daar echter de steunbladeren zeer groot zijn en gelijken
op de loofbladeren, lijkt het alsof de loofbladeren 5-voudig gevingerd zijn. De bladranden
zijn van het midden af getand. De langgesteelde bloemen zijn 4-taIlig. Bloeitijd Mei tot
Augustus.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
Tormentilwortelstok: Rhizoma Tormentillae.
Pharmaceutische preparaten van den wortelstok worden gebruikt tegen bloedingen en
diarrhee; verder maakt men van tormentilwortelstok gebruik in mondspoelingen en
gorgeldranken.
Inzameltijd: Voorjaar en herfst.
Inzamelvoorschrift: De inzameling is het meest loonend op zeer lossen bodem (moerassen
beekoevers, natte weiden). De wortelstok moet zonder hulpmiddelen gemakkelijk uit
den grond te trekken zijn. Stengeldeelen en aanhangende wortels worden er afgesneden.
Droogvoorschrift: De wortelstokken worden direct gewasschen en in een enkele laag op
een zeer luchtigen zoldervloer ter voordroging neergelegd. Na ongeveer 8 dagen worden
de wortelstokken in een verwarmde ruimte nagedroogd tot ze „kraakdroog" zijn.
De gedroogde wortelstok ziet er rimpelig uit; op de doorsnede zijn lichte punten te
onderscheiden. De wortelstok is reukeloos en smaakt sterk samentrekkend.
Bewaren en verzending: in zakken. Aflevering eind Mei en begin December.
22

WILDE TIJM - Thymus Serpyllum L. em. Fries
Naam: Thymus van Grieksch thymos (thyo = ik offer; bedoeld is het gebruik van
Thymus bij brandoffers), doch waarschijnlijker van Egyptisch tham = de voor lijkenwassching
gebruikte plant; serpyllum van Grieksch herpyllos, herpein — kruipen (Latijn
serpere).
Volksnamen: Kwendel, wilde marjolein, onze-vrouw-bedstroo.
Volkskunde: Een Vlaamsche bloemenlegende verklaart den naam onze-(lieve)-vrouwebedstroo:
Onze Lieve Vrouwe moest eens als kind op een zeer harde stee slapen, want
haar ouders waren erg arm. Toen zei op een dag haar moeder, de heilige Anna, „het
bed is werkelijk te hard mijn kind, ik zal eens zien of ik niet ergens wat zachters vinden
kan". Zij ging op pad en kwam in een zeer droge streek, waar veel tijm groeide; zij
plukte de bloempjes en bereidde daarmede haar kind een zachter bedje. Van dien tijd
af, plukken de kinderen tijm en zeggen, dat Onze Lieve Vrouw daarop heeft gerust.
Beschrijving: Wilde tijm behoort tot de familie der lipbloemigen (Labïaten). Het is een
meerjarige halfstruik, die op zonnige en half beschaduwde plaatsen groeit. Er zijn vele
variëteiten van wilde tijm te herkennen bij nauwkeurig toezien. De inzamelaar kan die
onmogelijk uit elkaar houden. De wilde tijm, die voor geneeskundige doeleinden gebruikt
moet worden, moet sterk aromatisch ruiken De reuk is heerlijk, vooral wanneer
men de blaadjes even tusschen de vingers wrijft. De stengel is 5-40 cm lang, rond of
vierkant, geheel of gedeeltelijk behaard, liggend of rechtop. De zittende of zeer kortgesteelde
blaadjes zijn tegenoverstaand. Zij zijn 5-20 mm lang en hebben een smallen
eivormig-rondachtigen vorm. De bloeiwijze is kogelvormig; ze bestaat uit schijnkransen
c m
van kleine bloemen. De kelk is tweelippig. De bloemkroon is ongeveer Va
vertoont vier slippen; de kleur is donkerrood tot lichtrose.
De bloei duurt van Mei tot October.
a n
^ g
Gebruikte deelen en handelsnamen :
Bloeiend kruid: Herba Serpylli.
Tijm wordt tot extracten en stropen verwerkt welke hun toepassing vinden tegen hoesten.
Verder wordt tijm gebruikt in baden en als keukenkruid.
Inzamelvoorschrift: Mei-half September (gedurende den bloeitijd).
Inzamelvoorschrift: Men zoeke dichtbegroeide plekken uit voor de inzameling. Men
neemt met de linkerhand zooveel van het kruid vast als men omvatten kan en knipt dat
met een tuinschaar af. Vervolgens worden vreemde bestanddeelen er uit verwijderd.
Men verzamelt in zakken.
Droogvoorschrift: Het kruid wordt in dunne lagen op een luchtigen zoldervloer gedroogd
en tot het einde van het droogproces zoo weinig mogelijk aangeraakt, omdat anders
bloempjes en blaadjes afvallen.
Bewaren en verzending: in zakken. Verzending uiterlijk tegen het einde van September.
24
e n

KAMILLE - Matricaria Chamomilla L.
Naam: Kamille ontstaan uit chamomilla; chamomilla uit Grieksch chamai = laag en
melon = appel, dus aardappel, naar den appelreuk der loofbladeren. Matricaria van
Latijn mater (matrix) = moeder.
Volksnamen: Echte kamille, veldkamille, stinkende kamille, moederkruid.
Volkskunde: Het volksgeloof zegt, dat kamillen, welke op St. Jan worden geplukt, bijzonder
geneeskrachtig zijn. De kamille is ook heksenwerend; daartoe moest men kamille
boven de toegangsdeur ophangen.
Beschrijving: Kamille behoort tot de familie der samengcsteldbloemigen (Composieten).
De eenjarige plant groeit op akkers en langs wegen en velden. De bladeren zijn dubbelvindeelig,
met smal-lijnvormige, vlakke slippen. De straalbloempjes van het bloemhoofdje
zijn wit, de schijf bloempjes goudgeel. De bloembodem is lang-kegelvormig en
van binnen hol (zie teekening). De reuk der bloemen is sterk aromatisch.
De schijfkamille kan aanleiding geven tot verwisseling met de echte kamille; ze heeft
weliswaar ook een hollen bloembodem, doch mist de witte slraalbloempjes, waardoor ze
dus gemakkelijk van de echte kamille te onderscheiden is. Andere soorten hebben een
mergachtigen bloembodem en ruiken niet aromatisch.
Gebruikte deelen en handelsnamen:
Kamillebloemen: Flores Chamomillae (Ned. Pharm. 5).
Aftreksels van kamillen worden gebruikt tegen in- en uitwendige ontstekingen.
Inzameltijd: Mei -September.
Inzamelvoorschrift: De jonge bloemhoofdjes worden met de hand afgeplukt, doordat men
ze met gespreide vingers afritst. Half uitgebloeide bloempjes moeten niet worden geplukt,
daar deze bij het drogen verpoederen. De bloemsteeltjes mogen niet langer zijn
Droogvoorschrift: De ingezamelde bloempjes worden in een dunne laag uitgespreid, naast
elkaar, niet op elkaar liggend. Onnoodige aanraking moet vermeden worden.
Bewaren en verzending: Voordat men de kamillen in de voorraadkisten doet, overtuige men
zich ervan, dat de bloemhoofdjes ook van binnen goed droog zijn, anders treedt verkleuring
op en bederf. Als er veel gruis is ontstaan, door uitelkaar vallen van te oude
bloempjes, moeten de bloempjes gezeefd worden door een zeef van 2 mm maaswijdte.
Het gruis wordt afzonderlijk mee afgeleverd. De kamillen worden in goed gesloten
kartonnen of blikken doozen verpakt. Af en toe moet worden nagegaan, of het materiaal
goed droog is. De aflevering van de voorjaarskamille geschiedt uiterlijk begin Juli, die
van de herfstkamille op zijn laatst eind September.
2C>

Kamille
27

K 2193