De const van rhetoriken

De const van rhetoriken
Matthijs de Castelein
bron
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken (facsimile van de eerste uitgave, Gent 1555), Theater
Pax Vobis, Oudenaarde 1986.
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/cast005cons01_01/colofon.htm
© 2001 dbnl / Dirk Geirnaert

[I. Voorwerk]
III
De Const van Rhetoriken, allen ancommers ende Beminders der
zeluer, een zonderlijngh Exemplaer ende leerende Voorbeeld, niet
alleen in allen Soorten ende Snéden van dichte, nemaer ooc, in alles
dat der Edelder Const van Poësien competeert ende ancleeft.
Nu eerst-mael uutghesteld in dichte, by wilent Heer Matthijs de Castelein, Priester,
ende excellent Poëte Moderne.
Te Ghendt.
By Ian Cauweel, thaluer donderstrate inde Cauwe, oft op den houck vander
hooghpoort neuen den Iinghele. Anno M.D.LV.
met kei. privilege.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Octroy.
IV
De Keyserlicke Maiesteit heeft toeghelaten ende gheconsenteerd Ian Cauweel,
ghezworen Prenter ende Librarier binnen der stede van Ghend, alleene te moghen
prenten, venten: ende distribueren alomme daert hem belieuen zal, eenen bouck
ghenaemt: De Const van Rhetoriken. Vutghesteld by wilent heer Matthijs de Castelein,
Priester. Verbiedende allen anderen tselue niet naer te doene binnen den tide van dry
iaren, op de verbuerte van eenen Carolus Gulden voor elcken bouck die zy alzo naer
gheprent zouden hebben: ende confiscatie van de zelue boucken, zoott blijct per
Acte, ghegheuen te Bruussele den derdenSeptemb. M.D.LV.
Onderteeckend per. I. Vander Aa.
De K.M. als Hertoghe van Braband, heeft gheconsenteerd als bouen, met interdictie
van tselue bouck niet naer te doene, binnen den voors. tide van dry iaren
naerstcommende, op de verbuerte van xxv. Ca. Gul. ende confiscatie der zeluer
bouken. Ooc blikende per Acte, ghegheuen te Bruussele den vierden Septembris
Anno M.D.LV.
Onderteeckend per. P. de Lens.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

V
Ian Cauweel, an allen Nederlandschen Poëten ende Beminders van
Poësien, gheseid Rhetorica.
HEt es een ghemeen opinie (Eerzame ende Goedwillighe Lezer) onder den meerderen
deel van den Poëten, ofte Rhetoriciennen van hedensdaeghs, angaende alle waercken
van Rhetoriken, hoe goed, schoone ende elegant die wezen moghen, dat zy die
blaméren, zo wanneer de zelue in prente ghecommen zijn. Dat meer es, zij verachten
ooc, ende versmaden alzulken Poëet, die zine waercken in prente laett commen,
specialicken, binnen zinenleuenden tide, taxérende hem van Ambitien ende
glorysoukene. In de welke zaken (behaudens haerlieder reuerentie ende goed
iugement) zij ons dijncken grootelicken verdoolt ende buten weghe zijnde: want,
indien alle Autheurs van zulken zinne ende opinie gheweest hadden, latende haerl.
waercken niet uutcommen voor naer de dood, zo waren ons zonder twifel, alsnoch,
vele, schoon, fraeye ende excellente waercken verborghen ende onbekend,
endemoghelick inder eeuwigheid zouden bliuen: also wel van Philosophen ende
Oratueren, als Poëten ende ander Schriuers, te wetene Moderne. Daude Schriuers
zijn danof licht ghenoug t'excuserene, mids causen dat zy de Const van der Druckerien
thaerlieder tide niet ghehadt en hebben twelc schade was. Niet te min daerom en
hebben si niet ghelaten haerl. waercken te divulghérene, ghedurende den tijd
haerlieder leuens: zoomen daer of ghenough beschreuen vind.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

VI
Ende van den ghenen die tonzen tide gheschreuen hebben, latende tzelue commen
in prente, binnen haerlieder leuene, danof zijnder onder de Latijnsche Schriuers, in
allen Consten, zonder ghetal, ende daghelicks nieuwe: zo allen Studiëusen Gheesten,
hemlieden in die tale verstaende, wel kennelic es. Onder de Fransooysen hebben wy
ooc om tselve t'approbéren, ende alle in Poësien, by namen, Molinet, le Maire,
Habert, Ronsard, du Bellay, Charon, de Magny, Fonteine, Collet, Muret, Gruget,
ende la Marguerite des Princesses, die wel d'eerste plaetse van desen behoorde
t'haudene: met noch ontellighe vele andere danof al den meerderen deel noch leuen,
ende diens weercken wy al hebben. Ooc tselfs, onder de Nederlandsche, hoe wel
weinigh, maer groeiende: als te wetene, Ian vanden dale, Ian van den Beerghe,
Andries van der muelen, Cornelis van Ghistele, Cornelis Manilius, Maerc van
Vaernewijc, ende onzen teghenwoordighen Castelein, alzo hy zelue belijdt in dezen
Page 220. Bala. 212. metgaders ooc zinen Liedekens-bouc, zyn Historie van Piramus
ende Thisbé, ende zijn Baladen van Doornicke, zo ons emmer wel kennelic es. Al
welke voornoemde Autheurs, ende dusent andere (duer tlaten prenten ende ghemeen
maken van huerlieder weercken) hemlieden eenen eeuwighen ende ontsteeruelicken
name vercréghen hebben: bouen den lof, prijs, fame, ende eere, die hemlieden ende
haerlieder waercken met allen rechte, t'allen tyden, wel toebehoord.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

VII
Vvy laten ons dogh daghelicks een ghemeen Spreecwoord ontvlieghen, twelcke
luudd aldus:Vooren ghewezen, es naer gheleerd. Ditte ghemaerckt dan, wat moghen
wy Nederlanders meer verbueren, onslieder tale verrijckende ende vercierende, dan
al ander uutlandsche natien, die noch daghelicks daertoe tendeéren. Dus niemand
en late dan, om dusdanighe opinie, ofte vreeze van versmadenessen, zine waercken
in tlicht te brijnghene, voor zijn dood: op dat den rechtsinnighen Poëte ende
Orpheiste, teghen den Straetdichter, ende Midas muselaere magh werden bekend.
Vvant, alzulke Straetdichters (zo wy ons beduchten) zijn meest de ghene van der voor
ghenoopte opinie: de welke, qualic, ghenough haerlieder moeders tale te rechte
connen spellen ende lezen, naer den aerd ende Etimologie van diere. Beminde Lezer,
met dezen vermane wisen wy u tot onzer Vvaerschuwijnghe, ghesteld in thende van
dezen bouc, ende die ghelezen hebbende, blijft Gode beuolen. Te Ghendt, dezen
twalefsten Nouembris. Anno. 1555.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

VIII
Heinric van den Keere, van Ghendt, beminder van Poësien, vraeghd
ende andwoord den Berespers.
Vvat heeft den Castelein dogh ghemoueerd,
Als hi dit fraey waerck heeft ghecomponeerd?
Vvild hier up diincken, ghi Schampighe gheesten.
Vvast priis of eere?
Neent emmer: Vvant, zo hi zelue citeerd
Hi wilde der waereld ziin ghepasseerd
Eer-men van dit Stuck zou maken veel feesten,
Of cauten breere.
Vvast dan profiit, dat hi zocht zo zeere?
Oft ghewin te doene?
Neent oic: Vvant zulck labeur (te gheenen keere)
En pleeghd ieman te goene.
Vvat moght hi dan meenen, met zinen sermoene,
V t'instruérene?
Dat waer te vergheefs: Vvant, ghi kend u zo coene
Hem te blamérene.
Vvat mocht hem roeren dan, dit t'ordonnérene?
Twas zijnder naturen goed-iongstighe daed
Die hi hadde om Rhetorica te decorerene,
De welke hi mes handeld zagh, half desolaet.
Dus, indien hi hier ghegheuen heeft den rechten raed
Zo volghd zijn aduisen:
Oft ghi mueghd ons (indien ghiis u bet verstaed)
Eenen béteren wizen.
Anziet thende.
Van den Keere.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

IX
Tafel van den inhaudene van dezen bouck, ghesteld bi A.B.C. dan
of t'eerste ghetal beteeckend de Page of zide, ende t'andere het
Baladeken, ofte Clausel van diere.
A.
Acht reghels dichts,
Achtien reghels dichts,
Adagie oft Prouerbie, vercieren dicht,
Aenschijn bestrijcken met ghiste,
Al dicht oft van woord te woorde,
Al eenrande dicht, ziet Simpletten,
Ambagen, oft dicht dat tweesins te verstane es,
Asclepiadeum Carmen,
Aspiratie, oft H, en es gheen letter,
Aspiratie schijnd letters cracht te tooghene,
Aud dobbel Rondeel,
Aud vremd Rondeel,
Page,71.pa.76.pa.77.pa.102.
page,208.
pa.239.ba.222.
pa.57.ba.169.
pa.63.en pa.229.
pa.56.ba.167.
pa.227.
pa.41.ba.122.
p.41.b.123.
page.231.
page.230.
B.
Baguenaude, wat dicht datte es,
page,228.bala.219.
ende baladen,
220.
Balade, eerste ende audste snede van achten, pa.76.
Balade ende Referein in een dicht,
pa.95.
Balade ghecruust ende ouersleghen,
pa.77.
Balade met den steerte, hoe te maken,
pa.114.ba.199.
Balade met den steerte, zeer gheprezen van Castelein, pa.113.ba.198.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

X
Balade met vullen steerte, oft van neghenen, pa.114.ba.201.
Balade oft Clausule es een,
pa.57.ba.170.
Balade, op den Paeis,
pa.71.
Balade op de Penne,
pa.106.
Balade op smeinschen val,
pa,109.
Balade op zulke medicijns,
pa.86.ba.j.
Balade van achten 71. alzoomen die nu useerd, endepa.75.ba.188.
waertoe dienende, oft tot wat materie,
Balade van achten, ghecruust oft ouersleghen,77.
zeer ghereed dicht, 100.191. En ghemackelic,
102.195.
Vvaer toe, oft tot wat materie dienende, pa.102.196.
Balade van den Chyrurgiens,
pa.104.
Balade van den wale, heeten wy Referein, 52.156.
Balade van zeuenen,
pa.67.
Balade van zommighe leuende ende dood, pa.79.
Balade wat dicht datte es,
pa.53.ba.158.
Banck-dicht,
pa.67.
Banck-Referein,
pa.184. ende pa.189.
Banck-Rondeel,
pa.63.drie by een, ende pa.64.
Behoufte tot der Const van Poësien,
pa.19.ba.55.pa.51.ba.151. en
152.
Beghin van Spelen,
pa.231.
Benedicite, van Castelein,
pa.233.
Berespers, straft Castelein,
pa.247. tot den hende.
Bi-dicht, oft Naer-dicht, en zalmen niet uutgheuen, pa.29.ba.86.
Buezel-dicht, oft Cocarullen,
pa.241.ba.244.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XI
C.
Castelein heeft meer dichts ghecomponeerd, danpa.5.ba.13.pa.
ieman doodt oft leuende,
58.ba.174.pa
.75.bal.188.pa.102.
bal.195.pa.113.
bal.197.pa.220.
ba.212.pa.250.
ba.237.
Casteleins Conclusie, Excuse, ende generale pa.247.
Voorhaudijnghe van dezen zinen gheheelen
warke,
Charte, voor, Quaerte,
pa.40.ba.120.
Charten exemple,
pa.67.pa.102.ba.j.
Charten onderwijs van makene,
pa.70.ba.185.
Chrisippus doornen, ende Aristotelés strecken, page,18.bala.52.
Cleen vitie, cleen hindere,
pa.24.ba.70.
Cocarullen, oft Buezel-dicht,
pa.234.en pa.241.bala.224.
Commedien inhaud,
pa.56.ba.168.
Comparatien zalmen alligieren waerldlic, pa.235.bal.221.ghelijc t'Exemple,
pa.236.
Conceptien oft inuentien by brijnghen es te pa.21.ba.61.
prisene,
Consonanten,
pa.30.ba.89.
Crepel-dichten,
pa.10.ba.28.
D.
Dag-bedijnghe,
pa.176.
Defiänce, of Lime,
pa.230.
Derthien reghels dichts,
pa.147.
Dicht, dat nauwelic Rhetorike gherekend en es, pa.14.ba.40.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XII
Dicht dat viciëus es, ende niet vitieus, leest van, pa.41.tot pa.50.
Dichten terminerende op een, of ghelijck, dienen vanpa.29.ba.85.
ghelijcker maten,
Dicht faelt, prijs faelt: als waerd goen zin, pa.36.b.107.
Dicht, hoe te kiezen en te stellen,
pa.28.ba.83.p.31.b.92.
Dicht van een, twee, ende dry Sillaben,
pa.63.
Differentie es cleene, tusschen den Poëte ende
Orateur,
pa.12.ba.34.
Distichon heroicum,
page,226.
Diueersche consonante voor de vocale, maeckt tgoedpa.43.ba.129.
dicht,
Diueersche gratien onder de Rhetoriciens, pa.33.b.99.
Dobbel aud Rondeel,
pa.231.
Dobbel dicht en zalmen schuwen noch zoucken, pa.35.ba.105.
Dobbel dicht heeft Syllabe d'aduantage, pa.35.ba.103.
Dobbel dicht twelke valsch es,
pa.42.ba.126.
Dobbel staerten,
page,223.
Dobblet, of dicht met twee Stockreghels, pa.229.
Dobbletten of dicht van twee termen,
pa.227.ziet, page,241,ba.224.
Dry reghels dichts, in zes halue,
pa.61. en pa.62.
Droomen dichten,
pa.242.ba227.ende pa.4.ba.11.
Duuel magmen wel noumen in tdicht,
.
E.
pa.39.b.115.en 116.
Eed diemen doet up Paxvobis camer t'Audenaerde, page,240.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XIII
Eenen reghel dichts,
Een ghelike Syllabe, tweemael in tdicht es redijt,
Een ghelike terme en zalmen niet dicwils stellen,
Ellef reghels dichts,
Epigrammen, zijn der Balade ghelijc,
Epithaphium van Castelein,
Epithaphium wat datte es,
Equiuoquen zijn rediten,
Equiuoquen die toeghelaten zijn,
Ethimologie, den dichter van noode gheweten,
F.
Facteurs, oft Rhetoriciens, eeten Poëten,
Fauvisage den Rhetoriciens verboden, ende van
wien ghevonden,
Feminine dictien by den wale,
page,61.
page,30.ba.90.
pa.20.ba.58.
pa.128.ba.j.
pa.57.ba.170.
pa.239.
pa.241.ba.224.
pa.30.ba.89.pa.41.ba.122.
pa.30.ba.90.
pa.33.ba.98.
pa.24.b.72.
pa.57.ba.169.
pa.37.ba.110.
G.
Ghecruust oft ouersleghen dicht,
pa.76.b.190. ende pa.77.
Ghelijc dicht en mach maer eens commen in een
Referein: maer wel ander dierghelike,
pa.32.ba.95.
Ghelijck dicht en magh niet staen in hondert reghels, pa.32.ba.94.
Gheliken Accent,
pa.43.ba.129.ende pa.44.ba.131.
Gheraedsele,
page,240.
Gracchus een excellent vertooghere,
pa.59.ba.175.
Gratie van Castelein,
pa.233.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XIV
H.
Half reghels, hoemen daermet leuen zal, pa.28.ba.83. ende pa.124.ba.204.
Half reghels van neghen Syllaben steld Castelein page 118. balade iij. den vierden
inden staert. page 103. den derden reghel. Ende
binnen der clausule van gheliken,
reghel.
Half reghels van wien ghevonden,
pa.55.ba.163.
Hauten dicht, wat datte es,
pa.20.ba.60.
Hendelveers, wat dicht datte es,
pa.236.
Hende oft sluten van Spelen,
pa.232.
I.
Iambicum trimetrium,
pa.227.
Idelen clap, oft verloren redenen zalmen schuwen, pa.28.ba.82.
Incarnatien,
pa.61. en pa.172.ba.ij.
Inhaud van dezen waercke,
pa.30.ba.88.
Interrogatie oft Vraghe,
page 238.
Intricate baladen,
pa.222.pa.223.
Intricate baladen hoe te verstane,
pa.241.ba.223.
Inuenteur van Rhetoriken,
pa.11.ba.33.
Inuentie es van noode voor tdichten,
pa.34.ba.101.
K.
Ketendicht, waeromme alzo gheheeten,
Ketendicht waer uut ende van wien ghenomen,
Ketendichts exemplaer,
Kinderdagh Lecture,
pa.54.ba.161.
page 56.balade 166.
pa.224.
pa.130.ba.j. en pa.133.ba.j.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XV
L.
Langde van Regulen,
pa.34.ba.102.
Leeren, en magh hem nieman schamen, pa.23.ba.68.
Leden, in tdicht zijn zesse,
pa.32.ba.94.
Licence, poëtike, wat ende wie die vermoghen. page 57.balade 171.
Liedekins, maeckt men meest in curte reghels. page pa.58.ba.174.
55. balade 163. hoe men die maken zal,
Lime, oft Deffiance.
page 230.
Lof, exemplaer van dien,
pa.124.ba.j. en pa.158.
M.
Masculine dictien byden Vvale,
pa.37.ba.110.
Materie, dienende tot den baladen ouersleghen oft page 114.balade. 200.
ghecruust, page 102.balade196. Ende tot die met den
steerte.
Memorie van zommighen leuende ende dood, page 79.balade.j.
Minebriefs, exemplaer,
page 115.balade.j.
Monosyllaben en dienen niet vele by een, page 36.balade 106.
Monosyllaben en dienen niet vele ghedicht. page 49.balade 145.
Monosyllaben waer ute ende van wien ghenomen. page 56.balade 166.
Moede zijnde zalmen weder rusten,
pa.23.ba.67.
N.
Neghen Reghels dichts, es al t'leerdicht, voorts anderpage
115.
exemplaer van neghen, es
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XVI
Neghentien reghels dichts,
Nemmermeer blockiersels ghenough,
Nieman en es zonder vitie gheboren,
Nieman en salmen noumen in oneeren.
Nieu Sneden te maken ontraed Castelein,
N. wel pronuncieren, behouft den Vertooghers,
pa.cc.xi.
pa.xxij.ba.xcvi.
pa.xxiiij.b.lxxi.
pa.xxvi.b.lxxvij.
xxxij.xcvi.
pa.lx.ba.c.lxxx.
O.
Oden, es een Soorte van dichte,
pa.liiij.ba.c.lxij.
Onderwijs van spelen te maken,
pa.lviij. c.lxxij. en c.lxxiij.
Onderwijs voor den Ionghers,
pa.xiiij.ba.xli.xlij.& ç. Ooc
pa.lviij.ba.c.lxxij. ende c.i. c.xciiij.
Ortographie, oft Spellinghe, ende dies angaende, pa.xl.ba.c.xix. ende page xlij.xliij.&
ç.
Ouersleghen dicht, ziet Ghecruust dicht.
P.
Parabole, pa.cc.xxxiiij.hoe t'alligieren, pa.cc.xxxv .ba.cc.xxi.
Personagen, oft Verthooghers,
pa.lix. en lx.
Phaleucium carmen.
pa.cc.xxvi.
Poëten, wie zij syn, ende haer waerc, pa.xxiiij.lxxij.
Poësie, oft Poëtrie,
pa.cc.xlij.ba.cc.xxv.
Prijs, noch lof, en heeft Castelein niet ghezocht, pa.l.ba.c.xlix.
Prologhe, oft Beghin van Spelen.
pa.cc.xxxi.
Prouerbie, oft Adagie.
pa. cc.xxxix. ba.cc.xxij.
Q.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Quaed dicht duerstrepen en verbeteren.
Qualic spellen maeckt erreur.
Qua tale en maghmen niet stellen.
XVII
pa.xxv. b.lxxv.
pa.xlij.ba.c.xxv.
p.xxxij. xciij.ende pa.xlij.ba.c.xxvi.
R.
Rammeltsammel dicht, wat datte es. page cc.xli.balade cc.xxiij.
Referein by den Vlamijngh, waerom alzoo
gheheeten.
page liij.ba.c.lix.
Referein by den Vvale, es onzen Stocreghel. pa.liij.ba.c.lvij.
Refereinen maecktmen van zeuen, achte, en
neghen, Reghels,
pa.c.xvi.ba.cc.ij.
Referein magh men maken tot twintigh reghels, p.xxxij.b.xcv.maer hoogher niet.
p.xxxiij.b.xcvij.
Refereins lijnghde rijst uut den Epigrammen. Idem.
Referein waer uut ende van wien.
pa.lv.ba.c.lxiiij.
Regheldicht, wat datte es,
pa.cc.xxxvi.
Reghels mate, page xxix.bala.lxxxvi. ooc ba.c.ij. Ende page xxxv.balade c.iij.
pa.xxxiiij.
en c.iiij.
Rhetorica draeghd de Lelie en tswaerdt. page xij.balade xxxvi.
Rhetorica, wat zi es.
pa.xi.ba.xxxij.pa.xvi.ba.xlvij. ende
waer uut zij riist.pa.xvi.balade xlviij.
Rhetoriciens zijn Poëten.
page xxiiij.bala.lxxij.
Rhetorike extraordinaire,
page cc.xxi.balade cc.xvi. en cc.xvij.
Rhetorike Retrogade, van wien & ç. p.lvi.b.c.lxvij.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Riqueracke, wat dicht datte es, ende
exemplaer van dien,
Rondeelen van allen soorten,
Rondeelen waer uut zo ghenaemt, ende
ghenomen,
Rondeel hoe te makene,
XVIII
pa.cc.xxviij.ba.cc.xix.
pa.lxiij.
pa.liiij.ba.c.lx. en, c.lxij.
pa.lxvi.ba.c.lxxxiij.
S.
Sapphicum carmen.
pa.cc.xxvij.
Schaduwe van der Const hebben. pa.xx.ba.lx.
Schaeckberds exemplaer.
pa.cc.xxiiij.hoe te makene.
pa.cc.xli.ba.cc.xxiij.
Schoon termen en schoon Sneden vercierenpage
xx.balade lx.ziet ooc Schuum.
tdicht.
Schimp en vilonie en behoordemen niet te page xxxi.balade xci.
stellen.
Schuum, maghmen wel stellen, ende verciertpa.xxxvij.ba.c.xi.c.xii.en
c.xiij.ooc pa.lvij.
het dicht.
balade c.lxxi.
Sermoen van Sencte Reinhuut.
pa.cc.xliij.
Simpletten, oft al eender ande dicht. page cc.xxvii.
Ende wat dat es.
pa.cc.xli.ba.cc.xxiiij.
Sneden onderwijs.
page xxviij.balade lxxxiij.en lxxxiiij.page
xxxii.balade xcvi.page cc.xix. balade
cc.x.
Snede zonder hende oft te wille. pa.cc.xvii.
Spelen, hoemen die maken zal.
page lviij.balade c.lxxii.en c.lxxiij. waer
uut ghenomen. page lvi.balade c.lx.viij.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XIX
Spellen, ziet, Orthographiëren.
Sprake, op een mespele,
pa.237.
Stock-reghel bi ons, heet bi den wale Referein, page 53.balade 157.
Stock-reghel, maghmen veranderen.
pa.55.ba.165.
Stock-reghel, waer uut ghenomen,
pa.55.ba.164.
Stock te wille nemen,
pa.29.ba.86.
Straet-dichters, wie die zijn.
pa.10.ba.29.
Straet-dicht, hoedanigh datte es,
pa.47.ba.139.
Superflu-dicht of te vergheefs.
A.
T.
pa.233. ende page 235.balade 221.
Tafel-spelen hoe te maken,
pa.58.ba.173.
Tale, en maghmen niet bederuen om sdichts wille. pa.42.ba.126.
Tdaghelicks Sermoen voen, es te verachten, pa.22.balade.66.
Termen daermen hem voor wachten moet. pa.40.balade.119.
Tetrastichon elegidion.
pa.226.
Text bedichten ende anders niet, es cleen eere, pa.21.balade 61.
Thien Reghels dichts,
pa.117.page 19.& ç.
Tragedien inhauden,
pa.56.ba.168.Ende van wien
ghevondenpa.57.ba.169.
Tsaeckdicht, hoedanigh datte es,
pa.228.ba.219.
Twalef reghels dichts,
Twee ghelike dichten in beghin,
pa.137.& ç.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Tweerande dicht, oft dobbletten,
Twee reghels dichts.
Twintigh reghels dichts
XX
Ende pa.219.bala.210.pa.28.ba.84.
pa.227.
pa.61.
pa.212.
V.
Vaersen in dichte,
pa.226.
Veerthien reghels dichts,
pa.166.& ç.
Vele lezen diend den
dichtere,pa.31.ba.91.pa.101.ba.194.
pa.14.bala.42.
Verloren redenen, zalmen schuwen, ende
hoedanigh die zijn,
pa.28.ba.82.
Verthooghers ende haerlieder Const, pa.59. ende 60.
Vier reghels dichts,
pa.62.
Vijf reghels dichts,
page 62.
Vijfthien reghels dichts,
pa.177.& ç.
Vilonie, noch Schimp, zalmen nie stellen, pa.31.b.91.
Vlamijngh gh'exalteerd in tdicht,
pa.45.ba.135.
Vocabelen die in Vocale beghinnen oft henden,
en dienen niet vele by een,
pa.36.ba.106.
Vocabelen, daermen hem voor wachtenmoet int pa.40.ba.119.& ç.
dicht.
Vocabelen, oft Naem-woorden, vervanghenalle pa.39.ba.117. Ende zommighen
dicht.
andere niet,pa.40.b.118.
Vocalen.
pa.30.ba.89. En dienen niet vele by
een,page 36.balade 106.
Vocalen, vercurten de mate by den walen. pa.37.balade 109.en 110.
Vraghe oft Interrogatie,
pa.238.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Vremd aud rondeel,
Vremde snede,
Vut ghenouchten eist al goed,
Vutlandsche termen, ziet Schuum.
Vut-Roup,
Vvalsch dicht en dichters,
XXI
Z.
Zes Baladen in eene,
Zes reghels dichts,
Zesthien reghels dichts.
Zeuen reghels dichts,
Zeuenthien reghels dichts.
Zine waerken langhe by hem hauden,
Zusters en Broeders, zijn reghels van eenen
dichte.
Zuuer Rhetorike, stellen,
FINIS
page 231.
page 224.en page 225.& ç.
page 49.ba.147.
page 121.en pa.155.
pa.45.ba.133.en 134.pa.52.ba.156.en
pa.53.ba.157.en 158.
pa.222.
pa.62.pa.224.
pa.200.& ç.
pa.67.& ç.
pa.205.
pa.24.ba.70.
pa.29.ba.85.
pa.28.ba.82.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XXII
Hier hendt de tafel van dezen vveercke, ghemaeckt in t'iaer ons heeren,
M.D.XXXXVIII. by heer Matthijs de Castelein Priester, ende excellent Poëte
moderne, In zinen leuene Facteur van den Pax-vobianen ende Kerssauwieren t'
Audenaerde in Vlaenderen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XXIII
Zommighe fauten aldus te corrigieren.
Page.
16.
21.
24.
32.
63.
90.
112.
148.
150.
190.
241.
Clause.
46.
62.
72.
96.
Van ij.
ende
xij.
ix.
iij.
iij.
iij.
223.
Regule.
6.
1.
5.
8.
1.
6.
4.
6.
10.
8.
4.
4.
Voor,
En,
Indien,
commederen,
dat,
Brijnct,
liedt,
van,
bekent,
verwinne,
bekennen,
blijckende,
bobbelen,
De reste zal den goed-willighen Lezer licht corrigieren.
Leest.
Een.
Inden.
commenderen.
dan.
Brijngd.
liet.
vand.
bekendet.
verdwine.
bekeuen.
blijckelic.
dobbelen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XXIV
Author ad librum suum, Carmine hendeca syllabo.
Exi iam liber, & repente vade,
Lustro te (puto) fouimus peracto.
Nunc te scrinia nostra liberarunt
Facundos pete Rhetoras, recede
Nam te cor, geniumque credo habere
Omnis te Sophos hac in arte promptus
Vlnis excipiet, Sinuque prendet
Candor partenij iuuat benignos
Et quum Cecropiam colas Mineruam,
Vitabis plagiarios rapaces
Imponent tibi (sat scio) Innocentj
Si te Meuius vsque & vsque blesus
Occurrat, caue ne virum moreris
Tyroni, melimella cum placentis
Chias precoque, classicis Poëtis.
Quur te premoneamus illa queris
Isthoc tempore mecoenate lasso
Indocti numerant, fauent peritj.
1548.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Tot den Lezer.
Leest hier, om sdrucks bezwiken,
Als der Arten raste grein,
De Const van Rethoriken,
(Ind Audenaerds vaste plein)
Ghemaeckt biden Castelein.
M.D.C.P.
XXV
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

XXVI
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[II. De Const van Rhetoriken]
[1. Theoriestrofen 1-182]
1.
1
LElius ende Scipio, twee Princen groot.
Machtigh zonder ghenoot, ende wijs van rade,
Lieten ons exemple by menigh exploot
Om traegheyd te schuwene, als zonde snood,
Vvant zu es moedere van allen quade:
Vvieze hantierd vind hem in de schade,
Onmoghelic waerd dat zijn herte vrédich stonde:
Veel lieuer ic mijns zelfs zin verlade
Dan datmen my op zommighen tijd lédich vonde.
2.
By zulcken gh'éten hebbende eens vander noene
Met lustighen saysoene, twaer quaed dat ickt zwéghe,
De velden vul blommen staende, en de bosschen groene,
Ghelijck dat den Heere iaerlicks pleeghd te doene,
Stond ick op vander tafele, vul alder zéghe,
Naer den Edelaerd-bosch steldic my te wéghe
Om wandelen langhs den groenen pleine,
Duer Twolf-gat track ick naer daude pléghe,
Naer den Slanghen-brouck die schoon fonteine.
3.
Dit sprutende water zeer wel gheraeckt
Twelck menighen smaeckt delicieuselick,
Niet by artificien ommestaeckt,
Maer by rechter Naturen toe-ghemaeckt,
Elcks herte verblydende couraieuselick
Ghelijckt wel Creusis de fonteyne pompeuselick
In twaud van Ida, daer vremd ghedierte binnen lagh,
Daer Paris met Oenone zat amoureuselick,
Ende daer hy de naecte drie Goddinen zach.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

4.
Tzelue watere twelck hier nu werdt verclaerd,
Zoete inden aerd, tot eeuwigher spacie,
Es rondomme met eenen beergh bewaerd,
An tweste veel schoone valleyen vermaerd,
Piraems fonteyne en waerds gheen comparatie,
Eenen boom crom ende hooghe, byder Gods gratie,
Beschaud van dezen zoeten borre de baudegaerde,
Inde wortels van dien haudt hy zijn statie,
Omtrent twee stalen boeghscheuten van Audenaerde.
5.
Claer als een zeluer es hy van coleure,
Zuuere van gheure, staende al ind schauwe,
Den grond hier af zietmen al den putte deure
Zonder iemans toedoen, vry van labeure,
Thelpt hem diet ziet, tzij man oft vrauwe:
Hier vand ick my langhs des schoonder landauwe
Als die hem tot dichtene wilde al versch vitten,
Mijn schaelge reeckte ick, vry vranck van rauwe,
En ghijngh onder den ghecostumeerden Hersch zitten.
6.
Hier was ick abstract van meynschen en beesten,
Om svreughts vuIleesten, los alder quale,
De voghelkins zonghen alle ten zeesten,
Minste metten meesten, maeckten veel feesten,
Binnen den forreesten, alle teenemale,
Den Cockuut, den Meerlaen, den Nachtegale,
Verheughden: de Puwen zach ick hemlieden vry doopen,
De Mollekins wroedtten in tgenerale,
De Conijnkens zagh ick tot omtrent my loopen.
2
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

7.
Hier nam ick vreughd in, als die contempleerd
Hoedt hem al gouuerneerd, ende elc in tzijne,
Ende met dien wardt ick gheperturbeerd,
Peynzende om Themistocles, diere vele moueert
Met zijn uutghezochte discipline:
Tvirtuut van ander lieden, dede hem pyne,
Als hy haer faict anzach gulden bepeereld,
Ende hem zeluen besmett met traegheheyds venine,
Vallende, daer ander rezen in de weereld.
8.
3
Dicwild, zeyde hy, in hem zeluen zeer gram,
Alst te passe quam, deur zulcken thóren,
Dat hem Melchiädes zijn slapen benam
Als zijn édel weerck in zijn herte clam,
Ende hy hem loor vand, zonder const ghebóren:
Alzulck fier ghepeyns hadde ic doen vercoren,
Benidende inwendich in mijn ghedachten
Datmen iemans const veur de mine zou hooren,
Oft anders weerck prizen, en tmyne verhachten.
9.
In alzulck ghepeins coraieus ende fier
Dus zittende hier, in tschoon dal benéden,
Te wilen dat ic reeckte mijn pappier
Zagh te my waerd commen zulck mannelick dier
Dat therte verschrickte, ende alle myn léden,
Nooit en zaeghdy man zo gent besnéden,
Tot zulck een anschau, nooit vroed noch zot pijnde,
Vulmaeektere en zagh nooit man van zéden
Ten scheen gheen meinsche, maer bet een God zijnde.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

10.
Vast quam hy te my-waerd, rechte toe, rechtan,
Vroem als een man, met zeer coelen bloede,
Iuppiter, was den vader die hem wan,
Het was Mercurius, die de const wel can,
Diemen niet en coopt met gheld ofte goede:
My verlanghde zeere, met zinne met moede
Als een, die naer troost, gheluc, oft vrame vraeghd,
By my zijnde, slough my met zijnder roede
Daer hy Caducifer af den name draeghd.
11.
4
Als hy my ghenoopt hadde metter hand
Verloos ick tverstand, duer zijn impérië,
Ende viel in slape, langhs néder in tzand
Vul zwaerder droomen an elcken cant
Noeit mensche en hoorde vremder mistérie:
Daer ick dus lagh in sdrooms misérie
Onder-zette hy hem tzijnder adsistentie blood,
Als hadde hy voor Iuppiter ghehauden férie,
Ende sprack my toe, met eloquentie groot.
12.
Vriend, zeyde hy (alzo my slapende dochte)
Ghy zijt dien ic zochte voor al ander lieden,
Duer hu comme ic vuten eerdschen crochte
Ende hebbe gheleeft dat ic oock plochte
Zulcks als ick van hu nu sie gheschieden,
Vvaerby de Poëten meest deel ghebieden
My God te heetene, die dweerc mijnder leeren schauwen
Schoon sprake en mochte my nooit ontvlieden
Ende hilp ooit dees const in grooter eeren hauwen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

13.
Nu commick tot hu onghecesseerd
Als daerin ghestileerd: wiedt hu behaten,
Ghy hebd meer dichts ghecomponeerd
Dan eenigh léuende oft gheexpireerd
En dees const en zuld ghy nemmermeer laten:
Een dijngh begheerick tot mijnder baten
Dat moedtty ghelouen, eer ghy dees ghifte strijckt
Tes quaed verstéken der Goden mandaten
Alzoodt claer byder Poëten gheschrifte blijckt.
14.
Daer zijnder vele dood niet te verpisene
Noch voorby te wijzene, dats claer en waer,
Maer die hem ind dicht poeghde te veriolisene
Den Roouer es voor al te prisene
Zonder dat an zijn Rethorijcke was een maer,
Tdefect dat ick an hem weet latick daer
Ende swijghd, hoe wel dadt in hem versteerfuen coeste,
Zonder dat, den Laurier veruolghde hem naer,
Dat was de cauze dat hy en deruen moeste.
15.
5
Molinet die dees conste zeer verlichte,
Hoe wel hyse dichte vremdelick becuerd,
Om dat hy dit weerck in prosen beslichte,
Ende mijn edel const daer met ontstichte
Heeft hy dit zelue groensel verbuerd:
Dees Const en mach niet zijn ghecontroluerd,
Maer op dicht ghesteld naect en perfect
Vvie anders doet, weedt dat hyse versmuerd,
Vvant het es een repugnantie ind adiect.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

16.
6
Hier af moedtty ghy den aerbeyd anueerden
Met die nooit ontbeerden zulcke diligentie,
Als ghy my gheloeft hebd dit stic van weerden
Treckick wedere inden crocht der eerden
Onder de doode hauwen residentie.
Als ick verstaen hadde zine intentie
Vveerde icks my zeere als snood en vertorden,
Versaeghd eens deels mids zijn hoghe praesentie
En sprack tot hem dees volghende woorden.
17.
O God Mercurj! weedt dat ghy hier raemd
Dat my niet en betaemd: verschrickt en bevreest
Mijn zinnekens teer, maeckt ghy al beschaemd,
Beter waerd dat ghy eenen anderen naemd,
Idoendere, tot alzulck een zwaer tempeest:
Men vindt zo menighen fraeyen gheest,
Den Vvest cant zietmen vul zulcke ionstenaers groyen,
In de schoon stad van Ghend noch alder meest
Daer vuter Fonteynen diueersche Constenaers vloyen.
18.
Mercurius, by dat ick coeste ghemeercken
Ontfijngh een sneercken, als ick hem dus ontpaeide,
Zijn gramschap besief ick an zijn gheweercken,
Den hoed warp hy wegh, hy schudde zijn vleercken,
Hy verslough zijnen gheldsack, zinen Hane craeide,
Met doncker zonneschijn hy my ommeraeide,
Het hudste al omtrent my, deur tghehoord cas,
Zijn coleur muteerde, zinen mantel blaeide
Ende sprack dees woorden, als die ghestoord was.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

19.
Vvien waend ghy voor hand hebben, wilt dat vertooghen,
Ic mochte v benooghen in veel manieren,
Verslough ick niet Argum met zijn hondert ooghen,
Vvilde den God Mars niet mijn hulpe ghedooghen:
Ghy en weedt de cracht niet van minen dieren,
Moestick Promethea niet ten beerghe stieren,
Vvaerschudick Vlissem niet voor Circeets bequellen,
Met dees Peertse die elck meinsche moet vieren
Zendick en halick de zielen vuter hellen.
20.
Om v wijs te makene, en langh zo vroedere,
Als dijn behoedere, mits minen wijsen speur
Commick van Apollo, minen lieuen broedere,
Vuten beergh Parnaso, daer hy als voedere
Van allen den Nymphen es gouuerneur,
Daer haeldick consent, mids myn zwaer labeur
Om v curts te makene de gheheerde,
Daer pluctick desen houpel als van boomen den fleur
Vanden zeluen Laurier daer hy Daphnen in verkeerde.
21.
Dezen edelen Laurier al Goddelic bestouen
Magh niemend vullouen, als al vul secréten,
Myrtboom ende Olijfboom gaet hij te bouen,
Dies plantmen hem in alle groote houen,
Men verbindter thoofd met vanden Poëten,
Op paeys ende triumphe, es hy vervléten,
Elc moet hem om des consts vervullen hachten,
Men verchierter de haerpe met zo elc mach wéten
Tot Pausen ende Keysers moet hy de Zullen wachten.
7
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

22.
Hier met zal ick huwen Hersch behanghen,
Vreest gheen verstranghen, aerbeid noch pijne,
Hu werd verchierd, thoofd metten wanghen,
Maer mijn begheerte moet ghy veruanghen,
Elcken zals verlanghen, met blijden schijne:
Dichtt, ghy int uwe, ende een ander ind sijne,
Qua tonghen en zullen u weerck niet versaken ziet,
Den Laurier es vry, van allen venine,
Donder ende blixem en mueghen ghenaken niet.
23.
Zulcke, ende ander woorden, als ic claer verstond
Vut sinen hoesschen mond, naer mijn slicht gheuroen:
Vreese veruijngh my, in mijns herten grond
Dies avouweerdic alzo elcken es cond
Vvies hy begheerde, op tselue saeisoen.
Eens deels my dochte icke zoud wel doen,
Ten anderen, om dat hy sprack alzoo ontpast gram,
Ontsiende zijn dreeghijnghen ende straf sermoen,
Dochte my in droome dat ict dlast nam.
24.
Also saen, als hy hoorde midts mijn verslaghen
Tconsent ghewaghen, ende hem dat was blijckende
Vervloogh hy van my, ouer bosch ende haghen,
Ende ick ward wackere zonder traghen
Heffende thoofd op, naer den houpel kijkende:
Ic zagh den droom was my bezwijckende,
Vuer Laurier, hijngh veel aerdveld den Hersch benéuen
Dien wart ic by den Laurier ghelijckende,
Ende volghende den droom, hebbic dit gheschréuen.
8
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

25.
Ghy ionghers werdigher dan tgaud dat elc eerd
Zoo Tibullus leerd, elcken man ghemeene,
Die lustich zijt, cluchtzinnich ende appeerd,
Ionstich tot const, alle consten vermeerd,
En te dien verkeerd, onder groot ende cleene:
Niet beminders vander const alleene
Maer wild an de const, met zin ende moet cléuen:
V biedick een groeten, met herten reene,
Ende God wille u totter const, ionstighen spoed ghéuen.
26.
Niemandts scientie en es gheextimeerd
Zo Persius doceerd, als goed artiste,
In dien elckerlijcke zijn const ignoreerd:
Ende oock de keersse en werdt niet gheuseerd
Verboerghen, onder mueykin oft kiste.
Leerd anderen, niemend den tijd en quiste,
Al zou hijt ind dichten somtijd met soerghen schrijfuen:
Vvant alzoo claer tuught de Euangeliste
Den Talent, en magh niet verboerghen blijfuen.
27.
9
Dus ben ick ghenéghen rechts nu ter spatie
Des consts fundatie, met datter ancleefd
Ter lucht te brijnghene, God gheefs my gratie
Tot uwelieder alder contemplatie
Die danckelick nemen datmen v gheeft:
Ick zie, de const heeft langhe ghesneefd
Ghetsuckeld, ghedoold, te diuerschen plecken,
Vuer elcken, die deuotie daer toe heeft,
En vuer zulc dat leefd, sal icse ontdecken.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

28.
10
Dmeshandelen der const doet my bezwijcken dbloed
Zood daghelicks blijcken moet, hier ende ghindere.
Vraeghdi welcke const, men veel onghelijcken doed,
Het es de edel const, van Rethoriken zoet
Die van veel facteurs crijghd schade ende indere.
Crepel dichten, steld bee meerder ende mindere:
Deur aequiuóquen ende rediten, zu ind grief sneefd,
Dies werdick der consten een ontbindere
Tot elcks proficte diese ionstelic lief heeft.
29.
O edel Rethorike vul wyser verstanden
Vvat doet men u schanden, rein vrauwe vul eeren,
Alzo wel in Vlaenderen, als in ander landen:
Idioten met onghewasschen handen
Scheuren u, uwe costelicke cleeren,
Daghelicks hooric uwen last vermeeren
Van straet dichters, zoomen te menigher sté ziet,
Zij en kuenen niet, noch en willen niet leeren,
Nochtans en kennen zij, een A voor een B, niet.
30.
Hoe weerdichlick hoorick uwen lof verclaren
Ouer dusent jaren, ende auwer tijden,
Als de Orateuren in saisoene waren:
Hoe zoete cloncken Herodotus snaren,
Hoe subtilick, wilde u Tucidides belyden,
Vvat scheerpicheyd useerde Phylistus in tstrijden
Met worden: niemend en coesten controleuren,
Cicero, extolleerde hu van allen zijden,
Vvant hij was den prince van den Orateuren.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

31.
11
Theopompus ende Ephórus vul excellentien
Expert in scientien, van uwer zake,
Ind argueren harer causen, wat vonden zij inuentien:
Ende dan Thimaeus ornate sententien
Vul eloquentien, zeere zoete van smake:
Xenophon en Callisthenes hoessche sprake
Zullen eeuwich blyfuen inder lieden memorien.
Als de Poëten thuwaerd hilden scheerpe wake
Screuen die te wilen schoone historien.
32.
Nestor ende Vlisses subtijl inden grond
Vonden menighen vond, by wel sprekins cracht,
Dwoordt vloeide als huenich uut haerlieder mond,
Alzoot in Homéro blijct te menigher stond:
Die wel redent gheeft zijne worden macht,
De wijse sal waken dagh ende nacht
Om dees const, die niemend en staet te verstékene:
Vvant Rethorika, alsmer wel vp hacht
Es een cuenste van seere wel te sprékene.
33.
Van deser const was inuenteur mignoot
In tsweerelds conroot, naer Flaccus narréren,
Mercurius den neue, van Athlas groot,
Dies draeghd hy, tghewronghen serpent al bloot
Om datmen tdicht schalkelic sal deducéren.
Rethorica, moetmen deze const denomméren
In griecsche: niet slaende tvocabel zwijcke,
Ende als eist dat wy vele Orateurs allegéren
Vvy spreken by ghelijcke, van ghemeen Rethorike.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

34.
12
By ghelijcke segghic, gheweerd alle exces,
Hoord mijn woord expres, zonder eenigh venijn,
Als schijntere different daer gheen en es
Tusschen den Orateurs ende dit profes,
Oft tusschen Rethorijcke vlaemsch ende latijn,
Nochtans tendéren zij tot eenen fijn:
Een praecept, moet d'eens en d'anders beleeden scheeden,
Dus accorderen zij tsamen als brood ende wijn,
Vvant schoonsprake moet de wortel van hem beeden cleeden.
35.
Hier zijdy ghy vrauwe af, ende Patronesse,
Edel Princesse, met alder const bestouen,
Van wel rédenen zijdy de Meestresse
Bouen alle cleercken, zo wijse cleergesse
Dat ghijt al passeerd ende gaed te bouen:
Ghy zijt op ghetrocken in allen houen,
In alle Pallaysen maect ghy hu wuenijnghen,
Duer hu eloquentie moeten hu louen
Pausen, alle vorsten, Keysers en Cuenijnghen.
36.
In dijn rechte hand haudt ghy de Lelie zoet
In teecken der woorden goet, zoete bouen schreuen,
Ghy volghd den Pays, en Pays volghd spoet,
Ia dusent zoete vrueghden vulle vloet
Die duer orloghe, dicwilt zijn achter bléuen
In de slijncke hand, haud ghy tsweerd verhéuen,
Vvant als ghy Rethorica, hebt exercitie
(Zoo oeyt ghesien hebben en noch sien die léuen)
Regnéren looyen ende rechte iustitie.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

37.
13
In tyde van Payse onder dees Sucadekins
Zaid men Venus sadekins zonder eenigh gheweld,
Elc mach versliten zijn propre ghewadekins,
Men steld in dichte amoreuse baladekins,
Die vroed wild wesen, vergaerd dan tgheld:
Ghy zijd dan, ter hooghster eeren ghesteld,
Op Gauden pilaren zietmen dijn tomme staen,
Tes al met vijfuen datmen thuwent teld,
Ende al dit can subijt den god Mars omme slaen.
38.
Tgater al verloren daermen scheld of strijdt,
Behaedt of benijdt, te lande oft in stéden,
Vvat esser, dat den meinsche meer verblijdt
Dan een schoon redene, die ter mond uut lijdt
Vvel ghecouchierd met vullen léden,
Ghelijck Isocrates en Naucrates déden
Die de reden modereerden weerende confusie:
Frayer dijngh, en weetic op den dagh van héden
Dan wel ghepackte tale met goeder conclusie.
39.
Alzulcke Oratie, weerd droufue ghedachten,
Zu paeysierd tverhachten, naer dwel betamen,
Zu inciteerd de loore, tgramme can zu sachten,
Zu troost d'onstichtte, zu weerd alle clachten,
Zu haudt vul raeds alle dijnghen tsamen,
Zu bluscht veel scrupels ende veel mesquamen,
Zu deckt hem die schandelic naect ende bloot lagh,
Zu maect van niet, mannen van grooter famen,
Zu beledt fortche, keerckroof ende dootslagh.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

40.
14
Hier by segghick om dijns gheests verlichten
Ghy ionghe wichten, hoord by uwer gratie,
Het is cleen sake Refereynen beslichten,
Liedekens maken, of baladen dichten,
An de spelen leid de cracht ende de efficacie:
Al es ooc goed dicht, al dijn collatie,
Clijncken de woorden niet, wy verstékent.
Tmoet wel gheredent zijn, telcker spacie,
Tes dicht, maer nauwelic rethorike gherékent.
41.
O lustighe Rethorike plaisant ende schoone,
Ghedaeld uut tshemels throone, rein zuuer gheerde,
Al ditte, procedeerd van uwen persoone:
Dien ghy dy vulmaecktelic iond te loone
Es wel gheluckich hier vp deerde,
Gheen meinsche, en vulsprake dijn weerde
Dus swijghic voord-an van u te prijsene:
Tes tijd dat ick mijn eerste propoost anueerde
Om de ionghers dijn edel const tonderwijsene.
42.
Dus dan, ghy gaudweerdighe baroenen
Hoord mijn sermoenen coraieus ende blye,
Vvild ghy u tot deser const vercoenen,
Vveedt, waer ghy tpoinct met mueghd versoenen,
Al vueren en draeghd gheen cuenstenaers inuye,
En schaemdt u niet te vraghene tallen tye,
Leest historien, ende wild daer in gheüseerd terden,
Ouerloopt Vlaemsche gesten, studeerd poëtrye,
Hier by suldy al ghefautsoneert werden.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

43.
15
Ind redenen, souct elck u beste vroetheyd,
Natueren spoetheyd, en mach niet bezwijcken:
Isocrates sochte, daldermeeste zoetheyd,
Eschines vertooghde der soonen goetheyt,
Dats dwel luwen, in des redens verrijcken,
Subtijlheyd hier in, dede Lysias blijcken,
Hypérides de scheerpeit met ripen verstande,
Demostenes wracht, vul crachtigher practijcken:
De materie der redenen es menigherande.
44.
Afrijcanus zochte der oratien zwaerheyt,
Cicero de claerheyt die nooit verfoeiende,
Lelius de lichticheit ende de waerheyt,
Galba de strafheid ende de stareit,
Caerbo maecte zijn redenen vloeiende:
Ghy, dien dees const niet en es vernoeiende
Dit al hoorende maect u zinnen hueghelic,
Verlanghd ende haeckt, met herten gloeiende
Neemd hier exemple an, eist hu mueghelic.
45.
Dit waren alle mannen ind leuen statelic,
Der consten batelic, die decorerende,
Die de redenen vudtten steerck ende matelic,
Verchierende haer worden, elegant ornatelic,
Haer propositien proprelick illustrerende,
Daer wy dese const, vut zijn extenderende
Diemen Rethorike naemd plaisantelick:
Vvant al dat haer es competerende
Moet beleedt sijn, fray ende elegantelick.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

46.
16
Eenrande eloquentie vindt ghy in vigeure
Al de weereld deure, zoo Cicero scrijft,
Ende heedt een groote dueghd wel tharer keure,
Vvelcke, daude griecken met wijsen speure
De wijsheit hieten, daert al by beclijft,
En cracht van segghene, diedt al deurdrijft,
Alle dijngh verstijft, zoo an haer definitie cleeft,
Bouen alle cuensten zu meestresse blijft,
Vvant in alle zaken, zu exercitie gheeft.
47.
Gheen propoost en sal schijnen zonder zijn steercken,
Allerande fijn cleercken wijsen dat op niet:
Neemd van allen ambachten, onder dijn vleercken,
Tapijts maken, schilderen, beelden sniden schrijnweercken,
Ende voord wies cuenstich vp deerde gheschiet
Tzijn alle stomme consten, naer trechte bediet,
Die onder tpueple hebben een begheuende wuenste:
Maer rethorijcke alsment wel ouersiet
Spreeckt eloquentelick, ende es een leuende cuenste.
48.
Vvat es Rethorijcke dan zulcke eloquentie
Naer Fabius mentie, ende zijn narrérijnghe,
Dees const, daer op rustt al onse intencie,
Rijst duer aerbeid ende diligentie,
Duer groote experientie, ende studérijnghe,
Vele exercitien, groote tractérijnghe:
Dijn worden moetty wijsselic ende by rade binden,
Met euolutien ende recolerijnghe.
Die dit niet en doet, sal dees const spade vinden.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

49.
17
Vvant God den gheest sendt om elcken te vredene,
Pooghd den tijd te bestedene ter minster pine,
Suerghd dijn oratie alzoo te smedene
Dat dbeghinsel metter volghender redene
Maer een gheheel lichame en schine:
En steld niet vergheefs in u doctrine,
Vald oock niet te curt, schuud zulcke verslapijnghe,
Componeerd zoo de worden ende te dien fine
Datter suffocatie en zij, noch gapijnghe.
50.
Vreest v vuer Isocrates ouermoedicheit
Vul wijser vroedicheit ende consten duerghoten,
Om stremmen zijns vriends groote ouervloedicheit
Vseerde hy eenen breyel tot zijn behoedicheit,
Ofte syn materie hadde hem ontschoten:
Andere die tpropoost niet en lieten vloten
Conste hy om tvoordiaghen, met scherpen spooren dwijnghen:
Een redene diend wel van passe ghesloten,
Dus en vercrempt nogh en steld gheen verloren dijnghen.
51.
Thucidides meester van grooten name
Hild ditte vuer blame, naer Tullius bescheet,
Van zijn compositie loopt alzulcke fame
Dat hy zijn worden sloot zoo bequame
Datter niemend tonderscheedene en weet
Of de worden metten zin of metter reden dbeleet
Verchierd was. Als hy hem tsulcker inuentie pijnde
Hy wist zoo te packene verre ende breet
Dat elck word scheen een vulle sententie zijnde.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

52.
18
Dongheleerde volck vul ignoranter vlecken
Es quaed om verwecken tot zulck incident:
De conste van Attiken, en Plautus vertrecken,
Chrysippus doornen, en Aristoteles strecken
Syn hemlien (ghelijck den blenden tcoluer) onbekent:
By wit compareren zij d'atrament,
Dat ruud en meests hoops es zullen sy prysen,
Tquaetste extolleren zij tot inden hent,
Dat goet es zullen zij metten vijnghers wysen.
53.
Ghelijck dat hy peinst, die wijs es en vroet:
Syn duer groote vloet de brugghen gheinfracteerd,
Dat hy elders passeren, en wegh zoucken moet.
Staet oock de duere van den huus in den gloet
Ende de vlamme den vutgangh occupeerd,
Twerdt nood dat ghy duer de veinstre passeerd
Om tschuwen tperikels welck elck moet te tyde laten:
Tot remedie van dien zijn gheordineerd
Subterfugien, ommeganghen ende zide-straten.
54.
Tsghelijcks eist oock om dees consts versteercken
Vvie hier vp wild weerckin wat heeren hy behaeld,
Als ware hy meester bouen alle cleercken
Nemmermeer en sal hy te vullen ouermeercken
Al tgheent dat deser edeler consten faeld:
Vvant daghelicks wat nieus in den meinsche daeld,
Dus als seydijs ghy meer dan hier werdt ouerleid fijn,
Ende als poeghdens vele meer andere onghedraeld,
Nemmermeer en salt al in dees const vulseid zijn.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

55.
19
Hier falen tot deser consts officien,
Exordien, Positien, Diuisien, Narratien,
Argumenten, Egressien, Teeckenen, Partitien,
Ornatien, Exemplen, tschuwen der Vitien,
Couuere van worden, Amplificatien,
Schoon Sententien, Conclusien, Imitatien,
Vele Altercatien syn hier tallegerene,
Dit moedt ghy al zoucken midts Imaginatien
Ghelijck ghy wegh souckt om tperikel teuaderene.
56.
Vvies ghy begrijpt maket al duerluchtigh,
Niet droufue maer cluchtigh gheweerd alle smerten,
Den wysen man haudt van drucke vluchtich
Syn zinnen want zo wie hem vindt suchtich
Zeer zelden dicht hy vroeyelicke perten.
De voernoemde voersiedt al metter herten,
Met authoriteit sal hy zijn dicht roboreren:
Hy en gaet te rade Marcolpho nogh Berten,
Met schoon worden sal hy zijn reden persuaderen.
57.
Ghelijck sy die dwostelen of wapen antieren
Niet alleene en vieren ofte gade en slaen
Hoe zij haren contreman zullen bestieren,
Syn slaghen schuwen, oft hem schoffieren,
Maer peinsen oock hoe zij eerlick zullen staen,
Hoe sy hem gent roeren sullen, martchieren, of gaen.
Ghelijc schaermers hauwen haer contenantie
Zoo condecentelick moedttj syn belaen
Om vroeylick te dichtene dijn remonstrancie,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

58.
20
Voord vermanick hu Ionghe ghesellen
Die in dees const quellen bicans metten blenden,
Een terme en wilt niet te dicwilt stellen
Als eist buten dicht, dit vitie moedtty vellen
Met distinctien, of dweerck sal leelic belenden.
Zaken oock die ghelijck vallen oft henden,
Oft eenen mond voen teenigher spacien,
Subit moedtty die keeren ter emenden
Die modererende met refricatien.
59.
Veel Facteurs, elc om tsins verlichten
Maken diueersche dichten, volghende een ghespin.
Myro, Policletus, Lysippus, fray wichten
In de oratorie, hebben tvolck willen stichten
Diueersch weerckende volghende eenen zin:
Zeuxis, Aglaphoon, Appelles meer noch min,
Vviene in schilderien dauders wel ghebeedt presen,
Hoe diueersch, een nature, haen haer weercken in
Alzo moet dees const diueersch vercleedt wesen.
60.
Ghelijck in huusen oft in tempelen excellent
Gheerne zijn ontrent schoon boghen en portalen,
Alzoo moet ghy vallen zeer diligent
Dat u veel schoon termen werden bekent,
Ende veel schoon sneden waer ghyse saudt halen:
Anders heetickt hauten dicht. Ende wie dus dwalen
En mueghen deser aert ghedraghen gheen ionste:
Als steken zij den kinne op, van dien zij falen,
Zij en hebben maer een schauwe vander conste.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

61.
21
Gheenrande meesters ooc, wie zij zijn of waer,
En hachtmen niet een haer, hoe wel zij vry sijnghen,
Die niet en bedichten dan haer texten claer
Volghende Historien oft legenden eerbaer,
My ware leed saghick zulck last up my sprijnghen:
Ick pryse hemlien die conceptien by brijnghen,
Zouct zulcke materie oft iet bequamer el,
Van zulcke zaken wild v lien ghy dwijnghen,
Vvant zij tghemack nomen van tghemeen camerspel.
62.
Dat elc indien zin heeft haudt hy goed ende effect
Elcks herte trect tot zijns selfs nature,
Nochtans zietmen datmen met de zulcke ghect,
Vut causen, zij syn te gheluwe ghebect,
Onwys van Mercurius diueersche paruere:
Ten zomere, ziet ghy te velde figuere
An diueersche blommekins diedt al verfraeien dan,
Contrarie van coluere op elcke huere,
Vvel hem, die zijn dicht aldus besaeien can.
63.
Vvat zomen u vrueghdelicker voord ghestieren,
Oft cuenen vertiern, ghesegghen oft ghehuten,
Dan eenen boomgaerd vul rieckender Roosieren,
Vul Acolien, Lclien, Violieren,
In een dal daer veel schoon fonteinen spruten,
Met planteit van alle vruchten en fruten,
Ende daer met op hu mochte Cresus schat dalen,
V zal dijncken dat ghijt al hebt in u conduten
Nochtans ind ouerpeinsen sal u altijd wat falen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

64.
22
Zo eist van dees const vveerachtich en taey,
D'ingien zeer fray, tallen tide spade ende vrough
Vverdt gheexerceerd zonder eenich delaey
Tot deze scientie, net ende gaey
Met schoonder materien daer therte toe drough:
Ghy souckt, keerd ende wendt naer u ghevough
Delicate substantie die u magh blijcken meest,
Nemmermeer en hebt ghy blockiersels ghenough,
Ende hier af es cause der rethoriken gheest.
65.
Vvant Cicero seid tot diere satisfactie,
Dat des oratuers actie, vul excellentien,
Niet gheleghen en es, in de radactie,
In de handelijnghe, noch in de contractie
Der rechter const, oft vander scientien:
Maer in de opinien ende de inuentien
Van den componiste, naer dadt hem best greit,
In de redenen ghemaeckt met diligentien
Diend magnificentie ende solemniteit.
66.
Daer om seyd Fabius van deser consten cracht,
Dat Tullius bedacht, tonzer baten batelick,
Niet met scheerpe, maer blijnckende vvapen vacht:
Dat es te segghene, metter worden macht
Gheillustreerd ende verchierd bouen maten matelick.
Dus verheft dijn redene vul staten statelic,
Vvild naer schoon vocabelen op elc saeysoen spoen,
Men sietse verhachten ende haten hatelic
Die alle haer redenen met tdaghelicks sermoen voen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

67.
23
Ghelijck de vueghels onder haerlieder natien
Te diueerscher spacien, zeer neerstich haken
Om te vulcommene haer procreatien,
Haerlieder broedsele ende generatien,
Met grooter neersticheit haer nersten maken,
Ende moe zijnde, rusten hem van zulcke zaken,
Vlieghende langhs den watere op ende nedere,
Alzoo moetwy vierigh tot dees conste vvaken,
Ende als vvy moede zijn ons rusten vvedere.
68.
Tscheerp ingien van Socrates wijs ende eerbaer
Moet vvy volghen naer om dees const te eerene,
De vvelcke aud zijnde met zijn grijs haer
Volghde diligentelick alle const eenpaer,
Ende hoe aud hy vvas, en schaemde hem niet te leerene:
Met Aspasia dwijf stond hem te verkeerene
Die hem die const leerde van dees rethorike goet,
Ende om zijn vrueghd vulmaeckter te vermeerene
Onder wees hem tsnaerspel metter musike zoet.
69.
In gheender manieren en haudt v ledigh,
Vveest den tijd bestedigh ind aerbeids heerden:
Met tgheent dat Horatius seid, vald vredich,
Sanghers en Poëten ghemannierd en zedigh
Durren vvel tbegrijp alder const anueerden:
Vvies zij bedroomen oft iet begheerden
Zij durrent bestaen staut op elcke huere:
Onder zonderd als zij sticken maken van weerden
Dat tsoete niet en discordeert met tsuere.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

70.
24
Niet goed eist nochtans dat hem iemend verrast
Noteerd dit al vast zonder eenich traghen,
Naer steerckte dijnder zinnen moedty nemen dlast,
Den soldere faeilgierd diemen ouertast,
Laeddt u naer dat u schauwers mueghen draghen:
Dijn weerck ouerhandeld menighe daghen,
Daer met sal dijn groot last ghemeeniick minderen:
Om een cleen vitie en wild niet versaghen,
Een cleen smette en magh maer cleenelick inderen.
71.
Vvant ghy moedt weten ende claerlick horen
Myn Ionghers vercoren, zonder ieghen kijfuen,
Datter niemend zonder vitie en es gheboren
Alzoo ons Propertius leerd te voren,
Ter weereld sijnd alle ghebreckighe lijfuen,
Anders en durren wy ons niet toe schrijfuen:
Vvant elck weet wel wy en zijn gheen Iinghelen,
Maer de beste meesters zullen zy blijfuen
Die tsoete metten profitighen mijnghelen.
72.
Rethorisiens, Factuers, zoo elck magh weten
Heeten Poéten, als die iet excogitéren,
Vviens principal voordstel ende vermeten
Es, properlick ende eerlick den tijd verghéten,
Der meinschen profict zoucken ende commederen:
Vvant die iet scrijfd hy moet doceren,
Verbliden en moueren zijnen Audituer:
Dleuen vander meinschen mach hy schaers taxeren,
Als hy ditte doet en claeghd hy gheen labuer.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

73.
25
Zij weten haer stilen ende haer mannieren.
Naer Homérus scholieren wies zij ons leeren,
Hoe zij Commedien zullen fabriquieren
Hoe zij Tragedien moeten hantieren,
Of Gesten verchieren van grooten heeren,
Met wat veersen iemends lof vermeeren,
Amoruesheyd ontdecken, of schandighe zonden blend,
Vvillen zij iemend verheffen oft oock verseeren,
Elck met zijn propre snede zuldy dit vermonden gent.
74.
Ghylien in sghelijcks om behauwen vrede
Volghd dees sede ind weerelds ghespan,
Als ghy dichtt waer ofte te wat stede
Vseerd in elck propoost zijn propre snede
Zoo ghy dit bet verclaerd vindt achter an:
Elc sla wel gade zoo hy best can
Dat hy deen propoost met dander niet en schende,
Ende dat wel accordere ind gheent dat hy began,
D'beghinsel met d'middel, ende d'middel met d'hende.
75.
Een wijs ende goed man die wat heeft ghescepen
Sal ga slaen der nepen van alle weghen,
Liefuer dan hy van iemend worde begrepen
Met pennen sa] hy tquaed dicht duerstrepen
Princepalic daer gheen const in en es gheleghen:
Dat niet net en es, maer ruud bedeghen
Zal hy veranderen naer dat magh an tdicht cleuen:
Ouer dat twifeligh es, sal hy tselue pleghen,
Ende tgheent dat doncker staet sal hy licht gheuen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

76.
26
Ondervraeghd u iemand ind vroe of ind slichte
Van sinen dichte oft goed es oft quaet,
De waereid suldy hem berechten lichte,
En spaerd daer in niemend, Neue noch Nichte
Doet zoo Aristarchus dede van ghelijcker daet,
En mijdt vriend noch viand, dats minen raet:
Loeftuterie in dy zeluen tallen tijden stild,
Ende steld ghy materien delicaet
Vald curt in al tgheent dat ghy belijden wild.
77.
Dat ooc moet verswéghen zijn, wilt datte decken,
Met vlours ouertrecken, het en wert gheen vitie,
Men moet somtijd miden de quade becken,
Ghy moght ooc simpel onnosel ontwecken
Gheuende, bee, quade exempelen, en suspicie:
Qualic mueghdy ooc allerande conditie
Plattelick vutsegghen, mids tvolcks allendigheit,
Iemende zo te naer gaen dijn compositie:
Noemd niemend, vseerd subtile behendigheit.
78.
Zo Appelles déde onder Schilders excellent
Den meester bekend, naer dat Fabius vermaende,
Als hy Antigonum (in de eene ooghe blent)
Vvilde contrefaicten, binnen tsweerelds conuent,
Maeckte hem cuenstich ouer deen zide staende,
Om dat niemend en zo wezen gade slaende
Zijn blentheit, die elc mocht heden of moerghen schauwen
Alzo moet den Facteur hier te werke gaende
Zomtijd wat verwimpelen oft verboerghen hauwen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

79.
27
Ten magh niet al gheseid zijn noch vut ghesproken
Dat leid ghedoken an deen syë:
Dit heeft Tymantes an syn macht ghebroken
Als hy in schilderien heeft ontploken
Den rauwe om de dood van Iphigenyë,
Calchas, maeckte hy droufue te dien tyë,
Vlissem noch drouuere const wel ghehynghen hy:
Menelaus behoorde droufst tsine, mids melancolyen,
Dwelck den Schilder niet wel en const ghebrijnghen by.
80.
Als hy aldus zagh syn schoon weerck ghefaeld
Ghelijck een die dwaeld op somich saeisoen,
Eenen truck viel hem in rasch onghedraeld,
Hy heuet op een andere ploye ghemaeld
Deckende Menelaus hoofd met eenen capproen,
Dus liet hy elcken peinsen ende ghevroen
In hem zeluen, Menelans rauwighe zaken,
Ditte was hem nood, hy moest alsoo doen,
Hy en coeste den rauwe niet anders ghemaken.
81.
Aldus moedt ghy oock doen naer de behoerte,
Vreest gheen ghestoorte wies ghy onderwindt,
Als ghy gheen dicht en vind tuwen confoerte
Procedeerd subtilick op een ander soerte:
Ghy moedt het pack zoucken tot dat ghijt vindt.
Hoe eenen boom alder best es ghehindt
Hoe hy bet groeien sal ende ghéuendere:
Hoe ghy dijn redenen bet packt ende bindt
Hoe de Rethorike werdt te léuendere.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

82.
28
Ind dichten vseerd zeer schalke practijcke,
Smid zuuer Rethorike, zoo ic hier vte:
Te veel idel claps moedt ghy slaen wijcke.
Schuut verloren redenen ghelijc deser ghelijcke:
Hoord wies ic ontbinde: Vaedt wat ick ontslute:
Minen buuck es idel ghelijck eender Lute:
Dbier neemd de fute: Vvilt tverstant ghetémen:
Veel zulcke redenen zijn cleen van virtute,
Vvant zij en gheuen, noch ooc en némen.
83.
Tdicht steld zeer net ooc, dat niemend en wéte
Tslot vanden secréte van dies dy queld,
Zo dat elck tghezochtte dicht verméte,
Vvelck dicht, eerst oft laestmael was ghespeld:
Maeckt ooc gheen half reghels duer consts gheweld
In midden van een Clause, dit moedtty eenpaer sommen,
Of daer en zij contre reghel ieghen ghesteld:
In een Balade en laedt gheen dicht te naer commen.
84.
Steld ghy twee ghelijke dichten in dijn beghin,
Volghd der wysen zin, doed zoo dauders déden,
Naer v derde dicht, tot des Consts ghewin,
Steltere twee op deerste, zonder meer of min,
Elck dicht souckt zijn correspondent als héden:
Maer als ghy vueren een dicht wild bestéden,
Op dat zelue mach dan een of twee wandelen,
Naer v snéde voughd alle dander léden
Zo zuld ghy dees conste by beschee handelen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

85.
29
Alle dichten om zeer curt resoluéren
Die op een terminéren, als van eender mine,
Mueghdy van eender langhden accordéren:
Als en siedijt my niet al omme zoo sortéren
Ontfanghd ghy ditte vuer een discipline,
Vvy lieden en mueghen niet deze pine
Maer voughd v ghy om alzo te stellene:
Tes my ghenough gheuick de doctrine
Zusters en Broeders zijn my te langh te tellene.
86.
Als inde Charte staet tot sPrincen bate:
Haudt réghels mate. Vveerckt met iolite,
Volghd tghetal der Syllaben vrough en late:
Stater: Stock te wille. Ter ander date,
Zo mueghdy stock kiezen tuwen appetite.
En leghd ooc gheen Charten vte, tot iemends spite,
In Bydicht oft Naerdicht, zoomen doet te Lande,
Oft ghy haudt dees Const van cleenen profite,
Ende doet alle Constenaers groote schande.
87.
Middelmate, laett alle dijn redenen vloeiën
Den gheest sal verbroeiëen om langh zo meer,
Vvild ghy v neerstich deser consten moeiën
Dijnckt in v seluen den boom moet bloeiën
Eer de vruchten groeiën, zoodt blijckt wilen eer:
Als vind ghy oock menighen harten weer
Die dijn ionghe zinnekins dijnckt onuerduwelick,
Vveest Manachtich en claeghd gheen simpel zeer,
Vvant naer veel refuus ghebuerd wel huwelick.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

88.
30
Ghy zuld hier vinden zonder eenigh labueren,
Ghemaeckt v te vueren om dijn versaden
Patroons, Exempelen, Snéden, Colueren,
Vvaer by ghy terstond zuld mueghen spueren
Te dichtene (welck menigh niet en zal versmaden)
Van allen, Rondeelen, Refereinen, Baladen,
Liedekins ende Spelen, twy ende hoe:
Amoureus, Vvijs Zot, van allen daden,
Van een, twee, drie reghels, tot twintighen toe.
89.
Veel simpel dijnghen moghtick verhalen
Maer met curter talen weerick die van my,
Ghy weedt wat consonanten zijn en vocalen,
Ende als vséren meest deel alle walen
Equiuoquen ende rediten, verspuutse ghy,
Als slanghen venijn weerd die twee van dy
Ghy en mueghd u niet helpen met die substancie,
Gheen meerder vitie vuer ons ick zeghd v vry,
Nochtans eist den walen eene elegantie.
90.
Als een syllabe of meer, twee weerfuen commen,
Voor redijt mueghdy dommen, zoomen leest in boucken:
Van equiuoquen mueghdy v berommen
Als een woord, twee verstanden magh sommen:
Neemt dit by Blommen, om een vercloucken:
Van Blommen backtmen wafels ende coucken,
Ende Blommen riecken wel, wild dit ghesticht smaken:
Vuer redijt mueghdy Flaud en Verflaud bezoucken,
De consone vuer de vocale moet tdicht maken.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

91.
31
Ghy moet v handen van onreynen slijcke dwaen
En naer Rethorike staen, zuuer zonder sneercken,
Schimp en vilonye moet ghy alomme zvvijcke slaen:
Vvild u eerlick metter consten practijcke laen,
Leest ende ouerleest gheerne ander lieden vveercken,
Als en dijncket u niet vanden besten cleercken
Tot elcks maecsel vvild v zinnen voughen al,
Als ghijt diligentelick vvild ouermeercken
Ghy zulter altoos vvat vinden dat u ghenoughen zal.
92.
Niet en vindt ghy teerder, noch zoo flexibele,
Noch zoo redimibele als eene oratie
Ghelijck van vvasse alle dijngh es factibele
Alzo es een redene corrigibele,
Ghy mueghdse leeden naer u contemplatie:
Op schoon propoosten steld u fundatie,
Vveerpt u snootste termen eerst verloren,
Hebd u laetste dicht vast in u reseruatie
Al eer ghy u eerste dicht hebd vercoren.
93.
Naer dat eene Oratie haer effect moet maken
Vut vvorden en saken vveder steerck vveder slicht,
Zo mueghdy den rechten keest vvel smaken
Dat dvvord tot gheenen stand en can gheraken
Ontreckt ghy haer het voedsel in u dicht:
Ontneemt ghy haer de vvorden ooc zo verliest zu dlicht,
Ghy bloott haer verstand van achter tot vueren,
In vvorden en zaken leid al huer plicht
Zoo Tullius tuughd fluer vanden Oratueren.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

94.
32
Daer zijn drie Léden om tdichts bestieren
Die de reden verchieren zeer excellentelic:
Vvat ghy dicht: Vvaer: ende in wat manieren.
voord moet icker noch drie allegieren:
Voorpeinst, disponeerd: orneerd dat eloquentelick.
Vveest ooc vaste in dijn herte prentelic
Dat ghy qua tale schuud ende al by ziden doet,
Ende voord auerterick v hier presentelic
Eer ghy een dicht weder steld datt by honderd liden moet.
95.
Met redenen moedt ghy v hier toe dwijnghen,
Referein mueghdy zijnghen, en van twintigh componéren,
Nochtans in vier twintighen om tsconsts ghehijnghen
Een terme en mueghd ghy maer eens by brijnghen,
Noch een ghelijck dicht maer eens narréren:
Maer ind zelue mueghdy wel denomméren
Ander ghelijcke, wantt hem zeluen wijst zo plat,
Men en maght vuer vitie niet inculperen:
Vverckt om best, want elck mesprijst noo dat.
96.
Met tgheendt dat vonden es haudt u te vreden
Maeckt gheen nieu sneden, onthaudt dit last,
Al doen de zomighe anders vp den dach van heden
Doet ghy ghelijcker wijs dat v vuerders deden.
Op de vulle leden van deser consten past:
Naer v een of twee reghels, noteerd dit vast,
Steld een diueersch dicht, ende gheen twee,
Op v eerste dicht dat, ghelijcke dichten tast
Zo tracteerd ghy dees conste by beschee.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

97.
33
Angaende de regulen van een Referein,
Vveedt dat certein, ghy Ionghe ghezellen,
Martiael dat poëtelic edel grein
In zijn epigrammen wijst ons den trein
Tot twintich regulen mueghd ghy wel stellen,
Niet hoogher en mueght ghy met rechten tellen
Oft u en verlichten tsgheests nieuwe vlammen
De rechte wareid sal ick u lien spellen
Trefereins langhde rijst vten epigrammen.
98.
An dees const comd lichtelick menigh man,
En menigh comter an met grooter pinen,
Maer die wel Latijn ende ander talen can
Heeft vijfthien vueren in elck ghespan,
Ende sal obtineren vanden sinen:
De ethymologie niet om verfinen
En can niet haest inder leecken eers wallen,
Ignorantie van dien maeckt veel ruinen
Ende hier by zietmen veel dichten diueers vallen.
99.
Elc schept zijn materie die dit attenteerd
Ende elc proposeerd in zijn proprieteit:
Den eenen es ind wyse ghemagistreert,
Dandere es ind zotte gheautoriseerd,
Diedt al heeft es vpper meester gheseit.
Naer dat elc zijn zinnen heeft gheleit
Daer naer hem tverstand en gheest verlichten zal,
Elck neemd een propoost dwelck hem best greit,
Ende dat elcken in vald zal hy best dichten al.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

100.
34
Ghelijck zijn protractien haudt de schildere,
Maeckt dijn reden stildere danse wel mocht loopen,
Niet vercrompen, maer lieuer wat mildere,
Ziet toe oock datse u niet en ontwildere,
Ende wild dijn wordekens wel onder cnoopen:
Als mocht ghy dichten packen, met hoopen
Vermijnckt uwen zin niet, schuud zulcke transgressie:
Tes cuenste een oratie wel cuenen doopen,
Zidijs maghtigh, steeckt u in die possessie.
101.
Naer dat dees const om des consts besueren
Rijst vter naturen, van auden tyde,
Zo en mueghd ghy op dit poinct niet slueren,
Maeckt dat zu nu ende teeuwiger hueren
De natuere mouére ende oock verblyde:
Eer oock eenigh dicht uwen mond ontlyde
Hebd al u blocquiersel ende u inuentie teest,
Packt nauwe, steld net, an elcke syde:
Int paeien der ooren leid, de scientie meest.
102.
Angaende van langhden, end der métren verstand,
Dat blijckt voor de hand, zoo elck magh wéten:
Néghene en twaleue vseerd men hier ind land,
Niet min, elcke Camere heeft haer verband,
Vvaer ghy dicht, dat en zuld ghy niet verghéten:
Vvy leeren nochtans vten poëten,
(Vviens compositie ick ooeit vul weerden sagh)
Dat een reghel duerd, ongheteld, ongheméten,
Alzo langhe alst eenen aesseme heerden magh.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

103.
35
Zo wie dobbel dicht ind dichten vercoos
Die heeft altoos syllebe d'auantage:
Maeckt dijn reden steerc, niet slap noch broos
Ghelijck Lysiäs, die daerby prijs verloos.
Vverdt ghy constenare, doet de const hommage:
Doet u oock een syllebe, of twee quellage
Laedt liden, en maeckt daer gheen verdeelen in,
Vvant ick auertére u, in dit passage,
Een syllabe bedeerfd eenen gheheelen zin.
104.
V latic, die in dees const zijd worden grijs,
Maer u makick wijs ghy Ionghe ingienen:
Als ghy dicht, vut ghenouchten, niet om prijs,
Laedt u ghesegghen, volght mijn aduijs,
Steld van uwen sylleben tot vijfthienen,
Veel schoon sententien sullen u dienen
Die u sonder dat, soen vallen fautelic:
Ons auwers, die in dees const croone spienen
Hebbend dus ghevseerd, dus volghet stautelic.
105.
Vvilt ghy dobbel dicht in dijn weerc verclaren,
En willes niet sparen, maer en souckt dat niet,
En doet gheen talent om zulck vergaren,
Presentéret hem zeluen niet, latet varen,
Vvant het bedeerft gheheel zin en bedied:
Maer werd ghy daer meester af zoodt wel gheschiedt,
En u dijnckt dat ghy daer in, wel ghestileert gaet,
Vseret vryëlic, wie dadt u nooit ontriet,
Vvant dees const daer gheheel op ghefondeerd staet.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

106.
36
Te vele vocalen ouer een hoop
Maken quaden coop, want zij wijd doen gapen:
Als oock Monosyllaben, in zulc ghedoop
(Dat zijn woerden van een syllabe) hebben den loop
Fabius en coester nooit vrueghd vut rapen:
Der redenen hartheit zal men daer betrapen
Dwelck den Rethoriciën schuud met alle zinnen:
Te vele vocabelen, moedt ghy oock verslapen,
Die in vocale finéren end daer met beghinnen.
107.
Nu vindtmer zomighe van audden grijs bléuen
Die zot als wijs snéuen, zonder zin of practijcke,
Vvant zij contrarie alder Charten aduijs leuen,
Ende om tgoeds zins wille, dicwild prijs gheuen
Daer vul corruptien es de Rethorike:
Dees const es een const zonder ghelijcke,
Phylosophie es huer moeder, by dat de wyse talen:
Die van dichte dwaeld ende hem vindt in versijcke
Gheenen zin en helpt, hy moet van pryse falen.
108.
Of hebd ghy tverstand zoo vast duervrosen,
Vul vaster nosen in dijns herten grond,
Dat ghy noch text en ghelooft noch glosen,
Zo leghd u charten vte in prosen,
Ende gheeft uwe prisen daer ghyse iond:
Ghy en mueghd dit niet doen, ic zeghd goed rond,
Oft en wild dees edel const niet meer quellen dan:
Den zin zonder dicht, wéghick min dan een pond.
Hy es den besten dichtere die best stellen can.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

109.
37
Dees const accordeert qualick metten wale,
Vvant elke tale heeft huer enargië,
Hier nochtans ick van hem niet en fale
Vvanneer een dictie hendt in vocale,
Ende de volghende oock ten zeluen tië,
De eerste vocale blijft an deen zië
Gheabsumeerd en gheniedt volghd dees secreten naer:
Zu luudt met de laetste in dortographië,
Ende en maeckt maer eene tblijckt vten poëten claer.
110.
Noch hebben de walen een schijn zonder zijn
Vuer hemlien steerck en fijn, hoe wel wijt ignoreren,
Perfecte dictien, heeten zij masculijn,
Ende de imperfecte feminijn,
Die de perfecte in een syllabe passéren:
Vvies zij in dat cas willen sustinéren,
Ende te dier cauzen met den subtilen kiifuen,
Ic en siedt den vlamijnghen niet obseruéren:
Elck land zal by zijn haude stilen blyuen.
111.
Schuum mueghd ghy wel stellen wiedt reprobeerd,
Vvant het es ghevseerd ouer langhe spacie:
Ghelijc de Zonne den schoonen dagh illustreerd,
Ende de Mane den nacht, illumineerd,
Alzo verlichtt schuum een schoone oratie.
Dat ghy formeren zoudt dijn allegatie,
Zegghende dat tschuum staet te verdijnghene,
Tvolck en verstaet gheen zulcke prolatie,
Ende men en behoord niet nieus op te brijnghene.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

112.
38
Dat zijt leeren verstaen wijs wel bedocht,
Vut Flaccus wisen crocht es tverstand gherézen:
Hadden de aude griecken nooit ondersocht
Nieuwicheid, ende tonzer kennessen brocht,
Vvat zoude ter weereld nu aud cuenen wésen?
Ofte wat zouden nu de Ionghers lézen?
Niet als heels, by dat ic hier verkenne:
Al dat wy hebben, alzoodt blijckt by dezen
Comd ons vander autheit by der penne.
113.
Vvant zo wy Horatium hooren verclaren,
Alzo des booms blaren vallen en groeien,
Tsghelijcks de termen risen end verharen
D'aude en d'nieuwe can qualick tzamen paren,
Als d'een opcomt zietmen d'ander verbroeien:
Aldus die u dichtens wild ondermoeien,
Vvild vryelic schuum in dijn ordinancie strijcken,
Al eist niet ghevseerd, laedt u dies niet vernoeien
Tmoet eens ghevseerd zijn, saudt in dusancie blijcken.
114.
De maniere van sprekene zo de zelue zeit,
In de vsantie leid, dit wel zeker zijt:
Tes menigh vocabel dwelck u nu greit
Ghevseerd en van grooter authoriteit,
Dwelck men sal sien vallen eens metter tijt.
Ghelijc den schepper veranderd d'abijt,
En tfautchoen van dien, zoo ghy mueghd ghetémen al,
Alzo hebben alle zaken eenen lijt
Den tijd eist, diedt al gheuen en némen zal.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

115.
39
Dan zijnder meesters die wel cuenen préken,
Oock vul ghebréken, zoo ickt tooghe speciälic,
Ende brijnghen voord met subtilen tréken
Datmen den Duuel en magh nomen noch spréken,
Ende als ghy om prijs dicht principalick:
Alzo my dijnckt, zy verstaen dat qualic,
Vvant daer hy Christum leedt in der wostinen hol
Es hy viere werfuen ghenoemd verbalic,
Ende bouen dien Sathan, der noordscher cockinen drol.
116.
Noemtene d'Euangelie zoo ick claer meercke
Zoo stijf opt steercke, daer en t'ander plecken
En wy van hem daghelicks zijnghen in de keercke,
By wat docteure, ofte by wat cleercke
En souden wy hem in ons dicht niet vertrecken?
Dit zijn opinien daer de lieden met ghecken,
Dus noemtene vry u en zal gheen oultrage naken.
Vvaer omme zomen hem by namen niet wecken,
Hy magh om prijs wel een personage maken.
117.
Ander soerte essere ende oock vul fictien
Staende ter deuictien, hoc hooghe gheclommen,
De welcke makende syn restrictien
Opde namen ende propre dictien
Die en mueghen ind vocabelen niet commen:
De cauze soen zy my moeten sommen
Vvin omme men de lieden aldus ontstichten sagh?
Ick zegghe ende wille my dies berommen
Tvocabelen veruangd al datmen dichten magh
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

118.
40
Nu wil wy ons saken metten notabelen
Voughen ten vocabelen of sy goed zien of slicht:
Zomighe rekendmen metten probabelen,
Als haudtmenze vanden reprochabelen,
Vvant zij quaed vlaemsch zijn en bederfuen tdicht:
Niet min elc facteur steld op syn plicht
Zulck als hy waend andworden half confuus
Ende weerd der redenen haer blijnckende licht
Vvanende vsance hauwen ende tes abuus.
119.
Ghelijck dees termen, haudtse vut uwen beck
Biedt hemlien vertrec, wilter niet naer vraghen:
Maesscip, bonnespaeis, altoos, tes gheck,
Vastelauent, esse, wijnwatere, hau seck,
Mellecanderen, keermesse, voerbough, cordewaghen,
Auerecht, watse lief, met meer ander saghen
Diemen abuseerd als eyst ons moeders tale:
Een goed orthographiste sal sulck dijngh wanhaghen
Dus wildse veriaghen alle teenen male.
120.
Seghd weeckschoe vuer weescoe, met lettel delaies,
Redent wat fraeis, eer hu schande ouerpesse:
Charte vuer quaerte, zonder veel ghecraeis
Maerctscip: voerboergh: altijd: behauwens paeis:
Vastenauend: ghewijd water: wats u lief, kercmesse:
Vuer auerecht (onthaudt dit vuer een lesse)
Contrarie of omme: vuer auseck, zeghd, au seghd:
Elc anderen: curte waghen: es zu vuer esse:
Vuer gheck, tes gheckijnghe vte leghd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

121.
41
Nu zijnder termenen om tdichts vermeeren
Die menigh man met eeren neemd in den mond,
Ende diemen in twee mannieren mach keeren
Zoo ghy hier ind veruolgh muechd leeren:
Beladen, belaen, lighd, leid, stoed, vuer, stond:
Ontfaen, ende ontfanghen, soo elcken es kond,
Moedere, ende moere: plagh, ende plochte:
Sneeuwen, en snuwen: iand, ende iond:
Clanck ende clonck: ghedachte ende ghedochte.
122.
Met desen en meer ghelijcke, als ghy componeerd,
Dijn profijct vseerd, en steld langh zo nettere,
Siet dat ghy sulcke termen wijselick vsurpeerd,
Menich gheleerde esser by ghefraudeerd,
Als dijnckt hy hem int dich een schoon voordsettere:
In eere ende heere, schuud tvitieus ettere:
Hebben ende ebben: hopene ende opene:
Peinst dat aspiratie en es gheen lettere,
En pijnd u dit in u dicht niet te nopene.
123.
Eenen toeblas heedt eene aspiratie
Naer dauwe fundatie, vuer cleen metten meesten,
Onder de letters heeft zu zelden statie,
Nochtans schijnd zu lettre te zomigher spacie
Ghelijck in dees termen geesten en gheesten:
De pronunciatie maeckt die tempeesten,
Ende tes goed dicht zoo wy claerlick huten:
Coeste de, H, niet, letters cracht vulleesten
Duer tredijt het dicht en zo niet sluten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

124.
42
Meshanden en messanden en mueghdy niet stellen,
Alls wild ghyse spellen diueersch ind element:
Abuus: thuus en huus, met haer metghesellen
En mueghen u ooc in u dicht niet quellen,
Die dus rellen zijn ziende blent.
Prompt ende comt, syn alzulck bekent,
Ghelijck prince: ontghintse: ionste ende ronste:
Tes al rurael dicht als dijncket den boeren gent,
Latet varen en volghd de rechte conste.
125.
Ghelijcke, als die dichten, zoender vele bedrieghen,
Laedtse u vry ontvlieghen dats grootelick mijn bé:
Kinders mochtens hem schamen in haer wieghen,
Qualick spellen (dat en magh niet lieghen)
Maeckt zulck erruer op dland ende ind sté:
In d'een van tween faeld een D, oft een T,
Vvild dit in dy zeluen als de staute pachten.
Zomtijd faelter een B, oft oock een P,
Lettel iemend can hem vuer zulcke faute wachten.
126.
Ghy mocht my segghen, ghy siet te nauwe:
Ick en doe op trauwe, dees const heeft dit in.
Vvild ghy dobbel dichten? Vuer quaed ick hauwe,
Plaisantste kerssauwe, elegantste vrauwe:
Vvant in deen dicht es een syllabe min.
Ghenomen en comen, doet vut uwen zin:
Réghel ende spéghel, wild van u te male wenden
Caremen, bescharemen, benémen tsconsts ghewin,
Om dijns dichts wille en mueghdy gheen tale schenden.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

127.
43
Als speld ghyse ghelijc, de rethorike es quaed,
Vvand ghyse keerd ter daed zulck als u best vraemd,
By dat in de Oratore gheschreuen staed
Rhymers (dat es trethoriciënlick zaed)
Syn musicienen en poëten ghenaemd:
Nu leerd ons Tymagenes alzoodt betaemd,
Dat van allen studien d'autste es musike:
Es zu vuer d'alder audste const ghefaemd
Zo schijnd zu macht hebbende ouer rethorike.
128.
Heeft zu daer macht ouer zo hy seid vuerwaer
Zij adhereren eenpaer, als man met wijfue,
Ghelijck twee ghezusters regnerende eerbaer
De iueghd vander eene volghd dander naer,
Ende sughen elck anderen d'maergh vten lijfue:
Eyst zoo? ergo dan by desen bedrijfue
Appeert, gheleerd: complexie, subiectie:
Zot, God: raed, ghelaet: viue ende scrijfue
Syn goed, want dees const es onder haer protectie.
129.
Ten ware d'alianche die blijckt vuer oghen
Zulck dicht en zo niet doghen, duer spellins quale:
Dies, om dat goed te maken willick poghen,
Vvant al dat ghelijcken accent can toghen
Als diueersche consonante gaet vuer de vocale
Zulck dicht moet goed zijn al te male
Vuer hemlien die dees const gheheel ende al zwolghen:
Maer speld ghelijc, op deeste, met curten verhale
Zo zuldy de const gheheel ende al volghen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

130.
44
Als es nochtans de consone, zuuer en net,
Diueersch altemet ind scrifts verclaren,
Daer es corruptie in ende oock belet
Van goeden dichte, als mocht ghy niet bet
Ghy moetet vander consten weghe laten varen.
Sijn ende medicijn dat zelue openbaren:
Als spellen zie diueersch zoo ghy mueghd int acquijt schauwen
Men vindtere diese int dicht niet en soen sparen,
Maer ghy zuld zulcke termen vuer redijt hauwen.
131.
Alexander op ander: pinchoen op zoen,
Plaemd vut u sermoen, ghelijck zeel op pinceel:
De harmonie doet u datte gheuroen
Als spellen zij onghelijc, alleene om dat zij voen
Een accent: verschuutse, haudt an dit appeel:
Op gheld, ghewisseld, tsy zulck zom oft gheheel
Laedt varen wildy van dees const ouer luut spreken:
Vrédijnghe, vp gherijnghe, schuud in elc tenneel
Vvant de vuer syllabe wild haer te stijf vut steken.
132.
Dat tghelijck accent, tgoed dicht can maken
Blijckt an vele zaken van auden tye,
Neemd exemple an diueersche spraken:
Vvant te gheenen dichte en sauddy gheraken
An dees termen die ick hier belye,
Ghelijc, hoouerdië, Philosophië,
Blië op Marie: bonum, donum, ouer dweers,
D'accent maeckt dit goed end de synphonie
Als vald de vocale in de quantiteit diueers.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

133.
45
Alder principaelst blijckt dit an de walen
Die tgoed dicht moeten halen an daccent zeer zoet,
In meest deel haer rethorike soen sy falen
Ten ware dat de enargie van haerlieder talen
Dit excuseerde, meer dant onslien doet:
Dees volghende dichten syn met hemlien goet,
Repaire op prospere: calumne op couronne:
Arbre op candelabre: ende elck es wel vroet,
Ghy en hoord niet absurders onder de zonne.
134.
Hy mochte peinsen, die dees const ontweckte,
Datmer met gheckte, hoe wel ick en doe niet:
Ghelijc, temps op pretens: iette op delecte:
Paistre op champestre, dwelck ind imperfecte
Speld ende luudt alzoo elck hoord en siet,
De meesters nochtans van dwalsche liet
Sustineren dit alle elck als prijs verbeiëre
Van Vville bresme en Hanton, es ditte gheschiet,
Iehan de paris, Vigne, Marot, end den Meiëre.
135.
Als spellen zij onghelijc te menigher spacie
In de elementatie die vuer al spand croone
Dit beteren zij metter pronuncicatie
Sy vtent ghelijck tot tsdichts fundatie,
Ende accentuerent met ghelijcken soone.
Den vlamijngh nauwer siende, met crancken loone,
Segghick, wiere ieghend wild simpel oft loos kiifuen
Dat hy van dichts weghen onder tshemels throone
Den meester es, en sal meester altoos blijfuen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

136.
46
Dan esser van volcke een ander sorteersele,
Die d'ordonneersele van hem zeluen waghen:
Zij causeren alleenlick het deduceersele,
Segghende, duer haerlieder vremt moueersele,
Dat de termen moeten syn van eender laghen
Ghelijck lagh, dagh, sagh, gaen vte op een aghen,
Ghevragh op vraghen ende ander ontellelick:
Maer ick gheue hemlien onghelijck zonder traghen,
Of zij zullen lettel dichts vinden stellelick.
137.
Bont, rond, ghetond, vermaen ende ontfaen,
Zullen ind dicht niet slaen, op die manniere:
Kinders, Spinders: verraen ende zaen:
Sprack, track: groot, noot: belaen, gheuaen:
Pleit, seid: schat, vat, ick hier toe stiere:
Cust ende lust ick voord allegiere,
Dwelck al goed dicht es ter vulder instructie,
Ende dusentigh andere menigherthiere
Daer niet een af en heeft ghelijcke deductie.
138.
Den zulcken annexeerd, menigh dichter niet cranc
Om tot sinen danc tpropoost te verstijfuene,
Stellende, ganc, verlanc, ontfanc, op stanck:
Banck, sanck, hanck, en meer andere op, dranck,
Als behoormenontfangh en verlangh te schrijfuene:
Ionck ende tronck staen dese by te blijfuene,
Nochtans suldy Ionghen ind elemend schauwen
Poeghd hier u profijct met te bedrijfuene
Sy syn goed, en dat can den ghelijcken accent brauwen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

139.
47
Voord, of dies en vlies, op verlies syn probabele
Goed ende stabele, vraeghd menich om weten:
Van lust, blust, en cust, hauwsn zij ooc fabele,
Om datmen driesch en bluscht schrijfd int vocabele:
Den accent neemdt dit al in syn secreten.
Oft lédigh, héligh, bésigh, naer iemends verméten
Goed zijn? vraeghdy welc van dien int verwaet licht?
Tghelijc spellen en haud deerste niet verbéten,
Maer dlaetste wijst dees const vuer straet dicht.
140.
Nu sijndere Syllabijcqsche adiectien
Commende ter protectien vanden factuer,
De welcke (als staen zy ter correctien,
Gheuende ind dicht seer lettel affectien)
De menighe insereerd in syn labuer:
Ghelijck goed zyn, moet zyn: weerende den ghuer
Des consts, als redenen die gheaboleerd gaen
Gheseid hebben, gheleid hebben, volghen ooc dien spuer
Nochtans vindick dat zy gheautoriseerd staen.
141.
Hartman ende zwartman, met andere véle
Diemen leest ten spele van esbatementerien,
Zoo ic, in dit, mijn propoost niet en héle
En zullen niet vele lyden mijnder kéle,
Vvant ick maghse deerfuen van allen siën:
Als hebbickt zomtijdt ghesteld t'ander tiën
Nu voord an, willickt met menighen pachter haten
Ghy ionghers, willes u lien oock vermiën
Keerd en wendt tdicht ghy zullet wel achter laten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

142.
48
Naer een terme die vuertijds wel in eruen lagh
Ende icse versteerfuen sagh, en willick niet haken:
Als eist datmen tselue vuertijds verwerfuen plagh,
Vvat wiltmen besighen datmen wel derfuen magh?
Dbeste es wel segghen met curten spraken.
Vvat wildmer anders dan redijt af maken?
Vraghet meesters daer ick de zin an eenpaer legghe
Als zij ouerdijncken willen alle saken
Zij zullen beuinden dat ick waer segghe.
143.
Vut ia, ende neen, rysen veel deuictien,
Nochtans van fictien en willick niet rommen
Alleenelic, sprekick in dees restrictien
Van goede significatiue dictien,
Ofte syllaben die verstand mueghen sommen:
Die niet en beteeckenen, muegher wel commen,
Alzoot daghelicks blijckt in Mercurius crocht fijn:
Vvie dat hier ieghen es ick en wille hem niet dommen,
Maer dees const en mach niet te wel ondersocht sijn.
144.
Datmen wel deerfuen mach, alzulck pleit
Als van gheen authoriteit, blijckt hier vuer oghen,
Vuer gheseid hebben, seghd, hebben gheseit:
Vuer ouerleid hebben, hebben ouerleit:
Vuer bedroghen zyn, seghd, zyn bedroghen:
Oft steldse dobbele, waer by wy toghen
Dat zij lettel, oft niet, deser const sermoen stichten:
Sijnder leuende die dit niet deerfuen en moghen
De Naercommers (hopick) sullen op dit fautsoen dichten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

145.
49
Vvilt ghy emmers dees const niet dienen ghetrauwelic
Maer dichten flauwelic (zoomen daghelics pléghen siet)
In monosyllaben? Vseerd ditte lauwelic,
Zeer selden, zeer schaers, end datte nauwelic,
Ende cuendy, en zijt daer toe ghenéghen niet:
Al heeft men d'auders zomtijd verdréghen iet
Van zulcken ende andere, vuer wat behaghelicks,
En volghes niet biddic, wie ooit hier ieghen riet,
Vvant dees edel conste versubtijld daghelicks.
146.
Als ghy propre namen vind (zood wel ghebuerd)
Eyst ghewillecuerd, daer mueghd ghijt ontbinden:
Niet min, wanneer ghy tot zulck dicht spuerd,
Van zomighe werdet ghecontroluerd,
Ic hebd ghehoord blaméren en verslinden:
Nochtans en zuld ghy gheen dichten vinden
Op Moyses ende Rhodes, by dat wy huten,
Hoe zij hem der zaken willen onderwinden
Voois es, en, bode es, moeten daer op sluten.
147.
Costumen onghevseerd van groot en cleene,
(Als dijncket u ghemeene) ghebruuckt zeer schaers:
Ghelijck dees vocabelen, corrupt, onreene,
Troest, gloest, als neemdse menigh te leene:
En al vseerd men, hueren, en, trueren, met lettel vaers,
Persone, ghewone, commet ooc eens tsiaers,
Fonteine, en, cleine, ic maecks u groot en smal vroed,
Deze en steld niet (zoo ick u doe verclaers)
Om prijs: Maer vut ghenouchten eist al goed.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

148.
50
Dusent zulcke termen zuldy vulleesten
Minste metten meesten, die ic supersedére:
In den Vvestcant hauwen veel fine gheesten
Memorie, vorie, goed, queesten en feesten
Ic niet: Maer elcks tale ic consentére.
Al eist ooc dat ic u lien instruére
Met zeker beuélen, vul der correptien,
Ouerdijnckt, men en vindt van op van nére
Gheen réghel zoo vast, zu en lijdt exceptien.
149.
Dat ick hier met dus quelle mijn zinnen
Inwendich binnen zo ghy langhe besieft,
Peinst, het moeste iemend dit eerst beghinnen:
Magh icker danckbaerheit an ghewinnen,
Zo hebbic uut minnen, mijn concept bebrieft:
Dien ooc dit niet te lesene en beliefd,
Ende dit mijn labuer niet en mach sinen nood stelpen
Macht laten: gloriëus ben ic niet ghegrieft
Prijs noch lof en magh my naer mijn dood helpen.
150.
Vveedt nochtans, en beseft verstandelijnghe
Hier an mijn handelijnghe, eerdt u verdriedt
Dat my dit ghecost heeft menighe wandelijnghe,
Ghelijck of ic sakeloos achter lande ghijnghe
Vul fantasiën, nochtans meest duerwiedt,
Duust mael vier ghesléghen, veel keerssen gheniedt:
En hier met wild u tot exemple slicht dwijnghen,
Als ghy met u ijnckel dicht niet toe en schiedt
Op u laetste terme mueghdy dobbel dicht brijnghen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

151.
51
Naer dlaetste dicht moet ditte gheschien,
Auerteric u lien, ghy mueghes my dancken:
Ende dat by goeder causen, mids dien,
Ghelijckt men vseerd ende ooyt es ghesien
Men mach een reden stercken ende niet crancken.
Nu willen wy ons keeren tot ander rancken
Die dees const ancleuen en zijn by blijuende fijn
Vvant zu an haer heeft botten, blommen, brancken
Daer de vruchten langh zo meer af beclijuende zijn.
152.
Ind zoucken der termen als of ict u bade
Slaet nauwe gade, end dy zeluen queld
Procedeerd altoos de oprechte trade,
Van lettere te lettere, van grade te grade:
Op zulcke termene alsmen vte steld
Meerckt wat consonante daer best met speld
Tsy ijnckele of dobbele, tuwer officien,
Coniunctien moett ghy nemen in dijn gheweld,
Mids praepositien ende Compositien.
153.
Als ghy zoo verre zijd mids dijn diligentie
Dat u de influentie van dees rein const besproeid,
En ghy in parnasus beergh neemd residentie
Tot tstellen des dichts vest dijn intentie
Dats teecken dat Mercurius in u vloeid:
Metten eersten en laedt u niet syn vernoeid
Met cleenen te beghinnene ic moet int bloote sommen
Zoo voorseid es als dees const bloeid, zu groeid,
Volghende tprouerbië, naer tcleen zal tgroote commen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

154.
52
Beghind dan eerstweerf te baladérene
Rondeelkins te recolérene, als ionghe scholierkins,
Met refereinkins de ianckers te stofferene
Hier ende daer, chaertkins te componérene,
Groetsels te vserene in venus papierkins,
Daer naer, peinst om dees schoon camerierkins
Die onderhauwen zullen dijn ionghe zinnekins,
Dichtt en sendt liedekins in haer vergierkins
Zij zullen u dancken de eerdsche goddinnekins.
155.
Als ghy dit al vast hebt zoo ghy hier hoord
Dijn zinnen dan stoord met diedt steercker pasten:
Ghelijc den tapijtchier beghind an den boord
Gaet ghy met een tafel speelkin voord,
Dan muechdy naer esbatementkins tasten:
Met die hem tot spelen van zinne rasten
Voughd u dan als saudt thoofd met wee betrueren:
Vvie eerstweerf anuerden te groote lasten
Zullen met Icaris alle ind zee versmueren.
156.
Mids dat wy van Baladen, Refereynen, Rondeelen
Halue metten gheheelen dees const bestreckende
Spreken, metgaders meer ander parcheelen,
Vvillen wy wat segghen van dees iuweelen,
Vwen ionghen gheest daer met verweckende:
By dat ons Molinet es vertreckende,
Volghende de stilen vander walscher prouinche,
Balade heeft referein in, met drie clausen haer deckende,
Ende bouen dien heeft zu Renuoy van prinche.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

157.
53
Treferein by dat de selue Molinet taeld
Es dlaetste datter faeld an de clausulen viere,
Daer gheheel de balade tvoedsel an haeld
Ghelijck den schicht naer tdoels witte daeld
Vvy heeten stockreghel naer ons maniere:
Op den wale hier, en passen wy niet een siere,
Vvant wy ons zinnen tot riper verstanden keeren,
Dies ick by causen dit qualifiere,
Ende zal u de opinie van desen landen leeren.
158.
Men vindttere leuende ind tsweerelds schijn
Gheleerd ende fijn in dees const princepalic,
Die een balade heeten op desen termijn,
Allerande dichten hoedanich zij zijn,
Ende hauwent ouer name generalic:
Vveder zij dit wel sustineren of qualic,
Vveder strictelick of te weder rumelic,
Ick hauwe balade name specialic
Van zeuen, achte, neghene, zoomen audt costumelic.
159.
Een referein heedt anders te deser spacie
Naer mijn limitatie gheimagineerd:
Vvant wy hauwen in de vlaemsche natie
Dat vanden clausulen de gheheele aggregatie
Met prinche, treferein es ghedenommeerd,
Vut causen om dat den stock werd gherefereerd,
Ende altoos verhaeld ter laetster linie:
Hoe ghijt ghy lien anders calculeerd
Ick haudt zoo, en dit es mijn opinie.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

160.
54
Van refererene, heetet een Referein
Niet een Refrein, dwelck es te verhachtene,
De etymologie haudt dat in certein:
Oft, om dat de vuerclausen ende tgheheel plein
Totten stock verhaeld werdt, met den zin te wachtene.
Nu comd, tRondeel, ons te ouerdachtene,
Om datt ghedriëpickeld es als een potisere,
Ende tdicht rond gaet, staett dien zin te pachtene
De etymologie, maeckt den zot wisere.
161.
Tketen dicht in de oore zoete en bequame
Sorteerd sinen name vander ketene,
Het ketent hem zeluen tot zijnder vrame:
Hoord nu ghy ionghers beminde eersame,
(Die op dees const werdt de vervletene)
Vvat ic u lieden sal doen te wetene
Van dies voorseid es, ende sneden diueers:
Aude autheurs en staen ons niet te verghetene,
Vvant al dit halen wy vter poëten eers.
162.
Martialis ende Horatius in zijne oden
Gheuen ons gheboden van diuerschen sneden
Daer wy tsecreet deser const uut roden
Van diuerschen veersen, commen tot ons ghevloden
Diuersche rethoriken op den dagh van heden,
De rondeelen brijnghen haere vulle leden
Vut poëten, commenderende tghetal van dryen voord
Dies comd een reghele drie weerf, naer daude seden
Alsmen trondeel scrijfd of alsment belijen hoord.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

163.
55
De halue reghels oft steerten, naer menighs vermonden,
Heeft Adonis vonden onder de métren verstijfuen:
De gheheele by ons gheuseerd tallen stonden
Can ons Heroicum carmen oerconden,
Daer de poëten, geesten met bescrijfuen:
De middelbaer reghels onder wien beclijfuen,
Liedekins ende sulck weerck van curten paden,
Leeren wy uut Boëtius ende ander missijfuen
Hoe can dan iemend de poëten versmaden.
164.
De refereinen dats tsreghels repetitie
Rijst ons ter monitie van Maro zo ic meene,
In zijn achste eglogue blijckt dees conditie
Vut twee veersen (daer) nemen wy suspicie,
Die daer verhaeld staen onder groot ende cleene,
Incipe Menalios, es beseven de eene:
Ducite ab vrbe domum, moet dander betalen,
Den gheleerden gheue ic tverstand hier af ghemeene,
Die gheen latijn en can sal hier af falen.
165.
Vuer stock reghels staen zij ende vuer maiuer
Ghelijck int labuer des refereins ghewueghen,
Ende om dat hy (vanden poëten den fluer)
Ind veranderen der regulen ons biedt fauuer,
Blijcket dat wy stock reghels veranderen mueghen:
Tveranderen vindt ghy daer ter vlueghen,
Besiedt, zo segghic dat ghy mijn ionste swolghd:
Niet min int veranderen wild niet verhueghen
Hoe ghy stock bet haudt hoe ghy bet de conste volghd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

166.
56
Tketen dicht daer ic subtylick naer poghe
Comd byden vertoghe van Maro zeer wijs
In zine achste voorghenoemde egloghe,
Daer hy vander liefden spreeckt zeer hoghe,
Ind veers Crudelis mater ghenoopt propijs:
Ende vut Ausonius discreet aduijs,
Sijn monosyllaben van ons ouer dweers ghemind,
Die in dat cas wat strangher steeckt naer prijs
Daer hy Res hominum fragiles, tveers beghind.
167.
Rethorike diemen van achtere keerd
Zeere gheheerd, ghelijck dees reghel vul listen:
Alchimisten zijn wijs, niet ongheleerd.
Seghd de reden dus, ende haer schande vermeerd:
Ongheleerd, niet wijs zijn alchimisten.
Alzulcke ambagen, dobbel vul twisten,
Den zin verdraeid hebbende meest deel ind quade,
Leerde ons eerst Sotades een vanden sophisten
Ende heedt rethorike Retrograde.
168.
Dmaken van den spelen om ons behoedsele
Vuer een verzoedsele op ons ghedaut,
Hebben wy oock vanden poëetschen broedsele,
Vergilius ende andere gheuen ons tvoedsele,
Seneca, Terentius, met gaders Plaut:
Vvie dese ouerleest, tsy iongh oft aut,
Vindt altoos bliden vut gangh in de comedien:
Ongheluck ende bloedsturtijnghe menigh vaut
Zullen altoos blijcken in de Tragedien.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

169.
57
Thespis vand der Tragedien poëtrie,
Te sinen tye, ouer zijn partage:
Ende alsmen doen speelde tsy drouue of blye,
Met ghist streken zij d'aenschijn an elcke sye,
Ende maeckten alzoo haer personage.
Hier naer vand Eschylus tfau visage
Dwelck de camerspeelders an dlijf zeer fijn duwen,
Maer als deden zij dees const, doen zulcke oultrage
Den oprechten aerd moet dit als venijn schuwen.
170.
De baladen, welck clausen zijn net ende eerbaer,
Vvijst ons al claer Martiael onzen cock:
Vanden epigrammen hebben wij dat vuerwaer,
Ghelijck een balade den zin sluudt in haer
Es d'epigramme ghecleed metten zeluen frock:
Dus gheuen ons poëten in de hand den stock
Om sprijnghen, ouer onverwinnelicke grachten,
Onghecesseerd moeten zij slepen den block
Die ons meesters de poëten zo zeere verhachten.
171.
Vut hemlien ende vut haerlieder inuentie
Spruut een sententie tonswaert niet blent,
Dat meesters, duer haer praeëminentie
Ghebruucken mueghen poëtijcke licentie,
Corrumperende tvocabel in een element:
In relligio en relliquiae, es dit bekent,
Met andere die zij stellen om ons bescheermen:
Duer vri ende lichni, ind zelue incident
Blijckt dat zy stellen mueghen vutlandsche teermen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

172.
58
Hier naer en mueghdy ghy ionghers niet haken,
Schuud sulcke zaken dedel const ancleuende:
In allerande dicht mueghd ghy spélen maken,
Of wat dicht datt zij maer wild neerstich waken
Tot dlast daer ghy u zijd tot gheuende.
Blocquierd zeer stranghe weest aerbeid besnéuende,
Peinst langhe ende vele om dijn conclusie,
Beschickt wel u personagen, tsy dood oft leuende,
Die ditte wel doet crijghd zelden confusie.
173.
Vvanneer ghy tafel spel maeckt tuwen wille
Tsy met eenen brille, oft van iaren ionc,
Siet toe ende suerghd bee lude en stille
Dat ghy u niet en vindt in gheschille
Om u personagen, en vald dies niet blonc:
Een costume eist onder Mercurius tronc
Dat den laetsten persoon es deerste ordineersele,
Vut die schept ghy dandere zonder langhen pronc.
Van de laetste neemd tgheheel spel syn fundeersele.
174.
Nu zijnder liedekins vuer u ionghe wichten,
Vvild ghy die beslichten, packt de worden stranghe:
Een clause zonder meer moet ghy eerst waerf dichten,
Ende als ghy die hebt om dijns zins verlichten,
Maeckt den vooys daer op ter stond metten ganghe,
Dan maeckt dander clausen met dien sanghe,
En vulcomd dit zoo ghy my ordineren siet
Leest mijn liedekin boucskin vele ende langhe
Of musike en woerden, en zullen accorderen niet?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

175.
59
Dan eist een cuenste hem cuenen benooghen
Om tdichts vertooghen zonder infractie,
Veel behendicheits, moet den lichame dooghen
Met tranen, met suchten, met vooyse, met ooghen,
Diueersche personagen maken diueersche actie:
In al dit hadde de vulle satisfactie
Gracchus, wien geen speelders nooit verbeiden coesten,
Zoo intentelick dede hy hem tot tspels redactie
Dat de vianden diett hoorden screien moesten.
176.
Een reden moet ghehuutt zijn tharer intentien,
Met excellentien slap oft coraiues:
Deene tale roerd haer met diligentien,
Dander ouerschietende, met frayer inuentien,
Zomtijd moet een sprake vallen amorues,
Dan beleedt mense weder orguilues
Fel buterthiere, tot tspels ghevouchten,
Zomtijd, saudainelick met woorden prues
Met vreese, cracht, gramscap, of met ghenouchten.
177.
Dit al moet ghedaen zijn te menigher spacien,
Niet met demonstratien oft zulcke mesprizijnghe,
Maer met hoefscher significatien,
Met vertoogh des vooys vul declaratien:
Dan comtere des arems ophef en risijnghe,
Principalick op eenighs persoons verpisijnghe:
Stampijnghe van voeten, zoo Tullius blye screef
En van als moet de ooghe doen de wisijnghe
Daer Roscius meester af tsijnen tye bleef.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

178.
60
Een leere anneemd vuer dijn vercnapijnghe,
Ind spel schuud slapijnghe, ende veel ghetruers,
Dat u niet en taste looreits betrapijnghe:
Metter mond en maeckt gheen te wide gapijnghe,
Dats een leelick dijngh vuer de spectatuers:
Veel differentien essere ende veel willekuers
Vveder heere of cnape spreeckt leelick of schoone,
Aud of iongh, of gendaerme vul furuers,
Coopman, of rustier, ionghe maeghd of matroone.
179.
Zulc als tspel in heeft zulck maeckt u bereed
Volghende dbescheed van mijnder fabele:
Hector moet hem tooghen fier ende wreed,
Ixion wantrauwigh in zijn beleed,
Achilles imburstich: inexorabele:
Leerd dit by exemple ionghers notable,
Naer tspels vutwijsen moedt ghy menighen vond leeren
Naer de gheleghentheyd maeckt u habele,
Naer u personage moedtty uwen mond keeren.
180.
Vuer al, onthaudt wel ghy ionghe scholieren
Als ghy zuld agieren, wild ga tuwer baten slaen
Dat ghy de n, wel kuend pronunchieren,
By exemple wil ickt hu qualifieren
Ghelijck in heden commen, en achter straten gaen,
Die dit verzwijmen weedt dat zij verwaten staen
In dese const, ende moeten vul qualen dwalen
Van anderen in sghelijcks moedtty dees mandaten vaen
Vvild ooc perfectelick alle u vocalen talen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

181.
61
Vvies vueren gheseid es als ionghers vul trauwen
Moedt ghy onderhauwen hier in dees landen,
By conclusien, welcke wy in Flacco schauwen
Die te gheenen daghe en magh verflauwen,
Segghende aldus met rijpen verstanden:
In allerande saken zijn zeker banden
En manniere van doene als vaste tribuut,
Daer niemend buten en magh ten ware met schanden,
Vvant mate en manniere es tschoonste virtuut.
182.
Dit al leerick u lien, ghy coraiuese gheesten,
Vvant alle fumuese leesten wijsick vuer by:
Ghy zuld hier vinden vele amoruese geesten,
Doet deser const veel pompuese feesten
Zu eist wel werdich ick zeghd u vry.
Tot tpropoost van vueren keerick nu my ;
Van eene tot twintich reghels werdt ghy gheriefd,
Exemple van allen sneden leuerick dy
Beghind ghy te lesene alst u beliefd.
[2. Voorbeeldgedichten + de daarbij
aansluitende theoriestrofen 183-217]
[Gedichten van 1, 2, 3, 4, 5, 6 regels; rondelen; theoriestrofen 183-184]
Van eenen Reghele. Incarnatië.
CaroLVs aL stILLe, naM doornIICke In tsInen VVILLe.
Van ij. regulen. Incarnatië.
BII PaVIën daer dIVersChen prIIs LaCh,
FLaVde de LeLIë, op Sente MatthIIs daCh.
Van drie regulen.
Naer dat ick beseffe, ende claer anschauwe,
Zo en essere in des weerelds landauwe
Niet importuundere, dan een pruessche vrauwe.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Van drien, in zes halue regulen.
Den god Mars doet snéuen,
Veel suchten en béuen,
Als diet al niedt en weerd:
Maer den Paeys doet léuen,
Ende cant al gheuen
Dat d'Oorloghe verteerd.
Van vieren.
62
Die op een vraue moet bemudst ghenoost blaken
Ende haer nooit en sprac, die hem vul nooden eerft:
Die zonder confort altijd moet naer troost haken
Peinst of hy Maertelare dusent dooden steerft?
Van vijfuen.
Schoon Venus hertekin, als es de ghifte cleene,
Dijnckt, Ionst gaf van deser saken dbeuel goed,
Dat mach u blijcken, by mijnen gheschrifte reene:
Dies als ghy hebd tot eenighrande spel spoed
Peinst om my, en siet dat ghy altoos wel doed.
Van sessen.
Hoord wat onslieden Higinius leerd
VVien ic fabuliste en poëte hauwe:
Als Iuppiter hem hadde in een zwane verkeerd
Veranderde haer vrau venus in eenen arend appeerd
Ende iaeghde dus Iuppiter, als hem ghetrauwe
Inden schoot van Nemesis de schoone vrauwe.
Hier naer volghen Rondeelen, van allen soorten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Van een.
Drijnct
Iet,
Schijnct.
Drijnct.
Mijnct
Niet,
Drijnct.
Iet.
Rondeel, zesse in een.
Van twee.
Brijnct my
Nu iet.
Sprijngd by.
Brijngd my.
Sijngd ghy,
Hu liedt.
Brijngd my
Nu iet.
63
Vreest den heere in tyen: Loefd God altoos.
Schuud tvermaledide vier, Op elck saeysoen.
VVild niemend bestryen, Ghy meinschen broos.
Vreest den heere in tyen: Loefd God altoos,
Laedt achterclap lyen: En vald niet loos.
VVeest groots noch fier, In dijn sermoen.
Vreest den heere in tyen: Loefd God altoos.
Schuud tvermaledide vier, Op elck saeysoen.
Ander simpele, uut mijn invinden.
Zuud-west brijnghd alle dijngh in Vlaendere,
Noerd-Oost drijft alle zaken van hier:
Niemend en zy van dien meswaendere,
Zuud-west brijnghd alle dijngh in Vlaendere.
Tes quaed vander maerct commen met idelen paendere
Tes goed ghestoffeerd sijn van brood en bier.
Zuud-west brijnghd alle dijngh in Vlaendere:
Noerd-Oost drijft alle zaken van hier.
Van drie syllaben
Vvacht my dat.
Ick zald doen.
Hacht vry dnat.
Vvacht my dat.
Lacht dy zat.
Tstick valt coen.
Vvacht my dat.
Ick zalt doen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Andere, vut een mijn Tafelspélen.
64
Aey my vrau Venus wat doet ghy my plaghen!
Ick en can verdraghen mijn lyden groot,
Och Anteros wild dees liefde veriaghen!
Aey my vrau Venus wat doet ghy my plaghen!
Dies hende ick helaes mijn ionghe daghen
In droufuen in claghen tot in de doot.
Aey my vrau Venus wat doet ghy my plaghen!
Ick en can verdraghen mijn lyden groot.
Andere, Banck-Rondeel.
Mijn vriend u moet ick eenen dronck brijnghen,
Om dat ghy zeere wel in mijn gratie staet.
VVild inden pot eenen fraeyen spronck sprijnghen:
Mijn vriend ick moet u eenen dronck brijnghen,
Tot tselue sal ick my als aerdich ionck dwijnghen,
Als de ghene die ter blijder collatie gaet.
Mijn vriend u moet ick eenen dronck brijnghen,
Om dat ghy zeere wel in mijn gratie staet.
Andere half, Simpele.
Den dronck wachtick gheerne,
Met herte met zinne:
Zonder iet tontbeerne,
Den dronck wachtick gheerne.
Voughen wy ons te teerne,
Met paeys ende minne:
Den dronck wachtick gheerne,
Met herte met zinne.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

65
Ander dobbel, uut mijn Pieters legende: ouerhandt te zegghen, d'een de
a , d'ander de b.
a. Oorlof alle tzamen,
b. Bee mans ende vrauwen,
a. Die hoordet ons spel
b. Te deser spatie.
a. Twas thuwer vramen,
b. Zoo elck moght schauwen.
a. Oorlof alle tzamen,
b. Bee mans ende vrauwen.
a. Dat wy hier quamen
b. Es ons niet berauwen:
a. Ionst gaf tbeuel,
b. Van dees collatie.
a. Oorlof alle tzamen,
b. Bee mans ende vrauwen,
a. Die hoordet ons spel
b. Te deser spatie.
Ander dobbel, uut mijn Bloedsturtijnghe: ooc te zegghen ouerhand.
a. VVildier niet uut ghuut?
b. Ic hauwe noch den nest best.
a. Dijnckt u dat goed bloed?
b. En trauwen iaet maet.
a. Valt u Plutoots tribuut ruut?
b. An my Traechaerts conquest vest.
a. VVildier niet uut ghuut?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

. Ic hauwe noch den nest best,
a. Tschijnt ghy tspels deduut schuut,
b. Myn herte puer verclest pest.
a. Neemd in dijn behoed moed.
b. Ic ligghe int fel verwaet quaet.
a. Vvildier niet uut ghuut?
b. Ic hauwe noch den nest best.
a. Dijnct u dat goed bloed?
b. En trauwen iaet maet.
183.
66
Met dese rondeelen diueersch van sneden
Zuld ghy zyn te vreden ghelijck wijt lieten:
Alzoo vseerdment op den dagh van heden.
Vvacht derde en seste reghel zoo dauders deden,
Ende en wild van gheenen aerbeid verschieten:
Andere tsghelijcks suld ghy van tselfs ghieten:
De const sal in hulien naer de behoerten risen.
Totten baladen keerick my zonder verdrieten
Van seuenen, ende sal u van allen soerten wisen.
184.
Onder sulc als volghen sal om tsconsts becliuen
Vindt ghy in mijn schriuen, net ende eerbaer,
Charten, Louen, uutroupen venus missiuen,
Incarnatien en mochten niet achter bliuen,
Vvant zy zijn vueren ghepasseerd al claer:
Als ghy al tselue wild volghen naer
Obserueerd strictelic ende volghd dmyne,
Gheen dijngh en mach u ghevallen te zwaer
Ghy zuld obtineren vanden uwen zonder pyne.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

67
[Balladen van 7-en; theoriestrofen 185-187]
Baladen van zeuenen. Banckdicht.
Vut ionsten moet ic u een vulle glas schijncken
Ende dan willet ute, naer uwen pas drijncken
Haer ter eeren, dien ghy moedt u beuel hélen.
Laetse met u neder ind groene gras zijncken,
Of wildse bouen, by u, op den tas wijncken:
Doet venus harnas clijnken, tmocht iement el stelen
Ende wild met haer der minnen spel spelen.
Ander snede van zeuenen. Charte.
j.
Zouct nu nieu concepten verscerpt u verstanden
Ghy die ons keysers landen met herten bemind:
Slaet opwaert u ooghen, leghd te gare u handen,
Ghebenedijt ende loefd Marien kind:
Twee machtichste der vveereld zyn zoo ghesind
Dat tusschen hemlien God paeis te deser spacie sloot,
Ende al by tshelichs gheests inspiratie groot.
ij.
Ons edel Keyser Carolus noit iemends ghelijcke,
Quintus ind Imperie, elck weet dat naeckt,
Ende den edelen Cuenijngh vanden vrancsche rijcke
Hebben wy vvillecuere nu paeis ghemaeckt:
Dits den dagh daer elck naer heeft ghehaect
Dies moet hem elc pooghen tot vrueghd te spoene:
Goede vrueghd es altoos in seisoene.
iij.
Hoord vvies heere ende vvet sijn ordonerende:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

68
Vvie in woensdaghe de schoonste dyalogue sal lezen
Tusschen tween en drien, den paeys recommanderende,
Dien extollerende vuer al best ghepresen,
Sesse cannen wijns werden hem toe ghewesen
Daer naer viere, dan twee, op die zelue huere,
Maer furnierd rethorike met schriftuere.
iiij.
Noch breeder moet elc tverstand ghehijnghen al
Tsnauonts ten seuenen werdt druck ghebannen:
Vvie dalder beste nieuwe lied sijnghen sal
Angaende desen paeys tsy vrauwen of mannen,
Vuer hoofd prijs werden hem gheschoncken zes cannen,
Vuer tweesten prijs 4.2. salmer, en drie schijncken
Dichtt vroyelic en laedt de harmonie clijncken.
v.
Ten derden moeten wy ooc publieren
Zulck als mijn heeren Schepenen doen verstaen:
Vvie woensdaghe tsnauonts alder schoonst sal vieren,
Cierlickst, minst ghesien, naer daud vermaen
Sal xij. cannen wijns vuer hoofd prijs ontfaen,
Thiene, achte, sesse, viere, en twee ten lesten:
Gode ter eeren keerd alle dijnghen ten besten.
vj.
Vanden vieraers, wie tsanderdaeghs ten drien
Sinen prijs zal halen coraiues mignoot,
Schoonst boerdelickst ende minst ghesien
En sal ooc van prijs niet vallen bloot:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

69
Neemd mans, vrauwen, maeghden in u conroot,
Vvild u triumphantelick van goeden belee maken,
Hu sullen sesse cannen wijns, viere, en twee naken.
vij.
Den xj. deser maend, laedt u niet veruelen,
Naer noene sal elck ter maerck commen moghen:
Men salder een spel van zinne spelen
Sortérende op den Goddelicken paeys vuer oghen,
Vvie tsnauonts esbatement sal vertoghen
Boerdelicst, minst ghehoord, om elcks veriolisen,
Sesse, viere, en twee cannen werden de prisen.
viij.
Hoort wien men roupt duer den paeys vul minnen,
Eerst de Paxvobianen ende Kerssauwieren,
De bloeiende iueghd, voord van buten en binnen
Straten en wijcken, mueghen hem haerwaerd stieren,
Gheselscappen en zullen hier niet failgieren,
Maer blidelick by commen in eeren in dueghden,
Vvant paeys es den oorsprongh van allen vrueghden.
ix.
In woensdaghe ten viij. om tsvruechds vervullen
Comt loten, brijnghd blasoen, naer weerc laedt copie
Ter plaetsen die wy u ordoneren sullen:
Trommeld stijf om breken elcks fantasie.
Volghd tcours der consten schuud schimp vilonie
Ende niemend en behelpe hem met adpeele
Vvant wy reseruérent ten tenneele.
1544.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

185.
70
Hier behoord ghy ionghers wel te wakene,
Zonder te tsakene, in dijn prolatie,
Pooghd u dees charten alzoo te makene,
Artikelen en poincten zo wel te gherakene,
Datter faute nieuërs en crighe statie:
Huere, plaetse, prisen, naer de imaginatie
Van den voordstelder noept met blyder kele:
Van als doet alzulcke specificatie
Datter en ghebreke noch en zy te vele.
186.
Ten anderen ouerdijnckt in mijn labueren,
Ghy en zijd doctueren noch meesters ghenaemd,
Dies brijnghic u simpel dichten vueren
Om dat ghy dy zeluen niet en zoudt becueren,
Vvant iongh ingien es vullick beschaemd:
Ick doe zoo mijn concept van vueren betaemd,
Eerst willick u lien simpelic onderwysen:
Ghelijck een meessenierken simpelic craemd
Moeten leerlinghen pap hebben teender spisen.
187.
Gheen meesters en leeric, maer hulien uut minnen
Die simpelick moedt beghinnen an zom of deen hilt,
Zo en zuld ghy niet trauilgieren u zinnen,
Den aerbeid en sal u niet haest verwinnen,
Daer ghy niet toe en cuent bliues ghestilt:
Hy es zot die bouen zijn macht iet wilt,
Ghy moedt eest simpel om tsins versachten leeren,
Te wilen ghy dus doet of dadt lettel schilt
Vvillick my totten baladen van achten keeren.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Balladen van 8-en (gewoon, ghecruust, en metten steerte);
theoriestrofen 188-201]
71
Baladen van achten. Op den Paeis. 44.
.j.
Verheughd u Vlaenderland edel grauinne,
Gods vveerde vriendinne alsoot blijckt by bescee:
Als hebd ghy ghestroeyd gheweest van zinne,
Nu beddy verwoerfuen paeis ende minne,
En zijt quijcte van een abuselick vvee.
Van al de vveereld de machtichste tvvee
Ons edel Keyser Carolus die als leeu triumpheerd
End den vranschen Cuenijngh zyn veraccordeerd.
ij.
Paeis eist tusschen beede de vroemste lijfuen
Daermen af mocht schrijfuen ofte ghevvaghen.
Paeis eist ende paeis salt hopick blijfuen,
Dies moeten vervroyen mannen en vvijfuen,
Vvant zy nooit vrueghdelicker tijd en saghen.
Nooit en ghebeden vvy blyder daghen
Den gheest tooghd ons sine inspiratie bloot.
Ende al dit duer Gods helighe gratie groot.
iij.
Dit es dedel Keyser ende Prince vercoren
Also vvy claer horen uut Dauid vroed,
In vviens daghen zonder eenigh verstoren
Rechte iustitie vvy sullen oerboren,
Mids paeis regnerende al vulle vloed.
Iohels prophetie vald hier ooc ind ghemoed
Hutende, om dat ons niet en zo vernoeien,
Vut beerghen sullen melck ende huenich vloeien.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iiij.
72
Als hebben wy ghesneefd duer onze zonden
Den paeis es vonden, midts prouisie des heeren
Die onser ontfaermd te deser stonden,
Zo wy den prophete Amos hooren vermonden,
Segghende tot hemlien die zyn weghen leeren:
Mijn vanghenesse willic van hemlien keeren
Laetse metsen, wuenen, planten en van gheenversuchten wet en,
Haerlieder wijn drijncken ende haerlie. vruchten eten.
v.
Den heere weerd nu des slapers vedere
Van op van nedere, ende ontweckt tvolck al:
De gauden eeuwe keerd nu wedere,
Elck zy in god sijns tijds bestedere,
Hy eist die de zyne niet laten en zal.
Eerd God, deeld den aermen van groot en smal,
Van dies hy verleend zonder eenigh slueren
Zo crijghdy vulle wijnperssen en vulle schueren.
vj.
Doerloghe es wegh twist es ghesust,
Die waren ontrust sullen nu verblyden:
Iustitie ende paeys hebben ondercust.
Die om maligneren stelden haren lust
Zullen hem lien voord an moeten vermyden:
Brand stichten, foertche, tgheweldigh stryden
Cesseren nu ten tyden, dwelck elc ter trauwen hacht:
Niet meer en sal gebueren roof noch vrauwen cracht.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vij.
73
By dat ons Ezechiël wild verbreeden,
Magher beesten salmen leeden ende disponeren
In vruchtbaer landen, op vette weeden,
Langhs den groenen meersschen sulzy hem spreeden
Dat verloren was sal den heere reduceren:
Dat sieck was sal hy consolideren,
Dat abiect was zal hy weder verclaren snel,
Dat vet ende steerck was sal hy bewaren wel.
viij.
God sal anhooren zijnder hemelen schijn
Naer Ozeas latijn ende zyn bedieden
Den hemel sal deerde hooren op dien termijn
Ende de erde, de taerwe, olie ende wijn,
Ende die sullen voord anhooren de lieden:
Vvie sal den volcke dan couure verbieden,
Hebzi melc boter huenich met die voirnoemt staen
Zy zullen vul vrueghden ende wel ghevroemd gaen.
ix.
Tcomd al metten paeise naer ons begheerijnghe
Leeftocht ende teerijnghe, zoo de wyse sprack:
Goentijd, solaes, vruechd, droufheits weeringhe
Coopmanscap, wellust, eere ende neeringhe,
Zoete ende sachte, onderhauwen tghemack.
Elc weere van hem nu dmestroostich pack:
Verblijdt metten paeys, edel metten ghemeenen man
Ende danckt den Heere diedt aldus verleenen can.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

x.
74
Vreest gheen dangier, druck, anxt, noch schande,
Zulck menigherande es hier al veruremd:
De duue heeft den oliuetack brocht te lande,
Tes al ontsloten dat vvas binnen bande,
Tperikel van brande es nu ghetemd.
Hieremias gheschreyssel es ooc ghestremd
Als coestent beletten, die mochten en vvilden
Zo sal Dauids tour staen metten dusent schilden.
xj.
Den Arend sal metten Sallamandre stallen,
Dbloed vuertijds vervvallen es nu gheseten:
De verraders sietmen hem seluen vergallen,
De Aerche des testaments en sal niet vallen:
Moyses roede sal haer rechte vermeten.
Gedeons trompette, vul vromer secreten,
Zal perfecten soon gheuen mids tspaeis hantieren:
Melchisedechs sacreficie en sal niet faelgieren.
xij.
Vvat vvild, of vvaend ghy dan meer vruegts betrapen,
Ofte vuerdeels rapen te lande oft in stede,
Vindt u gherust tsy meesters of cnapen,
Tappetite mueghdy opstaen en gaen slapen.
Niet en gaed ter vveereld vuer paeis en vrede:
Dus laedt God anroupen met neerstigher bede,
Dancken en louen met vvyser beradicheyd,
Van dies hy ons toe sendt duer zyn ghenadicheid.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

xiij.
75
O Alpha ende O, op vviene al ons verlaet staet!
O vvijsheid ghi vvild ons tvvists een slaken maken!
O vvortel van Iesse vveerende Mars vervvaet quaet!
O sluetel van Dauid ghi gaeft tot deser daet raet!
O coninc der heydenen ghy vvildet in ons sakenwaken!
O Emanuel die thuvvaert doet duer thaken snaken
O God vviens hulpe vvy propijs naturich scauvven!
Vvy bidden vvild ons desen paeis gedurich hauvven.
188.
Dit zijn baladen diemen nu vseerd
Langhe ghecalculeerd en van grooter hauen,
Daer men geste wijs mede componeerd
Al dat groote meesters competeerd,
Ghelijck Pausen, Keysers, Cuenijnghen en Grauen,
Met gaders amoruesheyd van Venus slauen:
Veel cronijcken ooc maectmer mooy en fris mé.
Met die zelue snede, om des ionghers lauen,
Dichte ic minen bouck van Piraem en Thisbé.
189.
Vvy willen ons keeren te desen termine
Tot ander discipline ghelijck de auders deden,
Het en es niet goed versteld te syne,
Of te langhe blijfuen op een doctrine,
Vvant van achten zijnder noch ander sneden:
Al schoonkins willen wy den tijd besteden,
Zij en zijn de wijste niet die eenpaer rommen,
Als gaedt hier wat licht af weest te vreden,
Tswaerste zal tijds ghenough achter naer commen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

190.
76
Een facteur moet weercken ter minster schade
By wijsen rade, daer ic toe wille poghen,
En stellen eerst de snede van daudste balade,
Die eerst was vonden ind sweerelds trade,
Daermen noch boucken af vindt en prologhen:
Dan willick eene ander snede toghen,
Vvaer af tverstand van u werdt vercreghen licht,
Ic hebze uut aude facteurs ghesoghen,
Ende heedt ghecruust oft ouersleghen dicht.
Audste snede van achten.
By dat de poëten ons lieden verhalen,
Als Saturnus besat sine hooghste palen
Leefde den meinsche zoete ende sachte
Men sagh Iustitien vten hemel dalen,
Trauwe en mochte doen nieuers falen.
Deerde drouch goedertierlic tsmenschen gheslachte
Men en wist van oerloghen noch van pachte,
Twas al euen rijcke en ghelijck van machte.
Ander ghelijcke.
In de natuerlicheit beuinden wy meest,
By dat Bonauentura tuughd inden gheest,
Dat den arend de zwalewe zeere ontsiet,
Dat den Oliphant tcleen musekin vreest,
Dat den Leeu, veruaerd vuer gheen tempeest,
Vuer den hane metten witten pennen vliet,
Dat den wulf vreest des steens verdriet,
Nochtans en mueghen zijt weghen niet.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

77
Baladen ghecruuste, oft ouersléghen.
.j.
Onlanghs wandelende naer wandelaers manniere
Om nieumare ghesonden van onsen bisschop mignoot
Menich wild waut lidende, menighe riuiere,
Menighe duwiere, menigh heyland groot,
Vonden ons indhende ind Italiaensche conroot:
Van daer in Colchos, dies ons rees verlies an,
Daer Iason hier vuertijds dede schoon exploot
Als hy met Hercules tguldin vlies wan.
ij.
Van daer vertreckende eens deels beschaemd
Vonden ons gheblaemd, met cleenen ghewinne
An een groot heyland AEaea ghenaemd,
Daer Circe in wuend noit schoonder goddinne:
VVel wetende dat zu met toouergher minne
Vlixes ghesellen verkeerde in swynen,
VVy daer arriuerende worden van dien sinne
Of zu ons ooc brijnghen zo tot zulcker pynen.
iij.
Vuer haer pallays commende met fier ordineersele
Hoordense zijnghen nooit dier ghelijcke,
Zoo zoete dat duende thofs paueersele,
En trocken binnen daert costelick was en rijcke,
Beduchtende ons vuer haer loose practijcke
Ende vaer hebbende vuer Vlixes loon
Dat zu ons alzoo mochte brijnghen te versijcke
Daer zu sat in haren vergulden throon.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iiij.
78
De costelicheit van gaude ende dierbaer steenen
En zo niemend ghehuten, vroed noch dwaes.
Zu dede ons spyse ende dranck verleenen,
Vvijn, huenich, meel, ende daer toe caes:
Eer wijt half ghenudt hadden by naes
Vvorden wy verkeerd zo ghy mueght anschauwen
Als veranderdese ons allen om haer solaes
Veel meer dijnghs es in de macht van den vrauwen.
v.
Zu heeft ons allen dus willen bestieren
Met een selueren peertse die zu hadde in dhand,
In allerande beesten diueersche dieren,
Hoe wel wy behauwen hebben zin en verstand:
Haer pusoen bracht ons in desen brand.
Dus zyn wy tonsen bisschop weder ghekeerd
Duer menighe stede ende menich land,
Maer emmers zyn wy ontschepen onteerd.
vj.
Hoord naer tverstand van onzer fabele:
De poëten notabele sijnghen in haer liet,
Dat om mans te verkeerene de vrauwen zyn habele,
Haren touf of schoon sprake tuughd dit bediet:
Naer dat zy den mans ionst tooghen of doen verdriet,
Daer naer zyn de mans meest deel goet of quaet:
Aldus eist met onslieden ooc gheschiet,
Vvy zyn verkeert en bedwellemd duer haer gelaet.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vij.
79
De liefde van vrauwen bedriechter meer dan zom,
En verkeerd de mans in steenen duer venus treken,
Vvant duer liefde (ghelijc den stene) staen zy stom,
En en cuenen een ijnckel woord niet spreken:
Quade vrauwen dwijnghen den man om wreken
Dies heeten zy tvolck keerende in wolfuen fel:
Een omberedende vrauwe sal tsmans courage breken,
Dus maecksere eenen ezel af oft iet el.
viij.
Zo verkeeren de vrauwen de mans ind beraden
Ter baten of ter schaden zonder tontbeerne:
Tfy hemlien dan die de poëten versmaden,
Onder harte schale schuuldt de zoete keerne:
Tverstand des bloots texts staet u te weerne,
Soucket onder tscursse zo hebt ghijt ghecreghen.
Neemt dit van ons danckelic want wy doent gheerne
Ende gaen onzen bisschop bet voort gheweghen.
Item, Memorie, der zomighen.
.j.
Helpe wat horribelder misterien
Beuindt men daghelicks in de eerdsche banen,
Den meinsche toecommen zoo veel miserien,
Nemmermeer en saudt een ancommer wanen:
Te rechte heedt de weereld een dal vul tranen
In wiens ketiuicheyt elck verheend,
Men tighet Planeten der Zonnen of Manen
Maer elck moet hebben dat God verleend.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ij.
80
Aldus ouerpeinsdick in minen zin
Ter weereld, der meinschen groote allende,
Hoe dat zu heeft alle droufheid in
En nemmermeer en es des droufheits hende:
Mijn vrienden die ic vuertijds kende
Ligghen my daghelicks in mijn memorie,
Hier vuertijds was ic van haerlieder bende,
Maer nu hopic zyn zy in Gods glorie.
iij.
Niet el en vinde ic in tsweerelds statie
Duer tghulsigh inbijt van deerdsche fruut,
Dan daghelicks een nieuwe tribulatie
Als men waend nemen best zyn deduut:
Die meersschen zyn groene, maer laes int cruut
Schuuld een serpent, seid de poete:
Adams lecker imbijt met zynder bruut
VVas vuer ons meinschen een aerme béte.
iiij.
Heden zyn wy gauere dan eenigh blieck,
VVy en weten wat maken van weelden groot,
Tverandert, laes! moerghen zyn wy sieck,
Therte es ons zwaerder dan eenich loot:
Heden zyn wy vroyelick in elck conroot,
VVy bancketeren, wy dichten, wy zijnghen,
Subijt het verkeerd wy zyn moerghen doot,
De doot es dleste van allen dijnghen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

v.
81
Te rechte mach ic de wareid spellen:
Alzo iongh als ic ben van dertigh iaren
Ic hebt beuonden an myn ghesellen,
Die mine alder liefste vrienden waren:
VVy leefden tsamen als singuliere charen,
Die daghelics met elc anderen eten end drijncken,
En zyn my, deen vueren dander naer ontvaren:
God wille haerer alder zielen ghedijncken.
vj.
Zy lien, van wiene ic roere myn tale,
Zal ic nomen, als ligghen zy in de kiste.
De eerste was Heinderick in de cale,
In zynen tijd een aerdich mercuriste:
Ind zotte, ind vroe, met simpelheit, met liste,
En ontspeelde hem niemend zyn personage:
Daer toe was hy goed orthographiste.
Nooit man en sagh hem doen oultrage.
vij.
De dood bespranc hem iongh ouer dweers,
In den sluer zijns ioncheits, het docht my scade,
Ic zelue las hem zyn endende veers,
Dies willic hem laten in Gods ghenade.
Pieter de pape al vry van quade,
Die lieuer wat vroedts speelde dan wat sots
VVas begrauen metter zeluer spade:
Dies latic hem ooc in de handen Gods.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

viij.
82
Gaue God dat ic dat upperste leen creghe
Met hemlien wiens namen ic ben bescriuere,
Metten ghenouchlicken heer Ian steen weghe,
Ende den wel dichtende heer Ian vanden viuere.
Den langhen Moenin des vrueghds bedriuere,
VVas naer Gods hemelen ooc een reysere.
Meesteer VVillem del meere en was gheen bliuere:
Noch onzen buezelaere den blauwen Keysere.
ix.
Vele mocht icker stellen in myn papier
Quamen zy my te vueren metter spoet:
Meester Gillis lammins track ooc van hier,
Metten componiste Loeycken voet.
Heer Arend caen, den goedwillighen bloet
Moest ooc, hellaes! naer den seluen leghere:
Hem en hilpen instrumenten noch musike zoet,
Ende curts daer naer volghde heer Zeghere.
x.
Meester Ioos de pape myn goede vriend,
(In den sangh expeert ende ind latijn)
VVas ooc van de wreede dood ghediend:
Gheen beter drijnckebroere en mochte sijn.
Heer Ian marroten, zonder galle of venijn,
Volghde, en liet dleuen, daer hijt best vant.
Meester Ioos dede ouer dzee zinen fijn:
Ende heer Ian, by blanckenberghe in den westcant.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

xj.
83
Zomighe andere, en hilp uutstel noch adpeel,
De doot ouervielse met scherpen plaghen:
Minen specialen vriend Adriaen masseel,
Ghetrauweren en antierde ic myn daghen.
Ian Remes, die de lieden conste behaghen
Met cluten, bleef ind selue ongheual:
Den hooghsten Messyas leid zulcke laghen,
Hy en sal niet op hauwen hy en heuet al.
xij.
Om noch eenen, hellaes! moet ic versuchten,
Vviene ic beminde vuer dlicht mijnder ooghen:
In brabant moeste zyn ziele vluchten,
Ende zyn iongh lichame verdrooghen.
O God der hemelen! hoe wildet ghy benooghen
Minen vriend in zyn ionghde met so scheerpe straelkins?
Vvild doch dyne ontfaermighe gratie toogen
Ghedijnckende de ziele van heer Ian waelkins.
xiij.
Hellaes! waer es den tijd ontspronghen,
Ende de const daer hy hem in gheneerde?
Dat hi, (die gelijc een Iinghel heeft ghesonghen)
Duer Gods wille leid vort onder deerde.
Dus zyn myn vrienden alle harer veerde,
Daer ic in ontrust ben, end therte smertigh leid:
O God, niet naer verdiente oft weerde,
Maer gheeft elcken naer dijn baermherticheid!
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

xiiij.
84
Met alle dees voornoemde gheseid al naeckt,
Hebbic van Ionghs minen tijd versleten:
Den wijn ghedroncken en goet chiere ghemaect
Alzo myn mede ghesellen wel weten:
Nu zyn zy, laes! van der doot verbeten,
Onder deerde ligghende groot metten cleenen:
Haer vleesch es vanden wormen gheten,
Ende tkeerchof tooght lijcteecken metten beenen.
xv.
Hadt Atropos nu zoo verre ghecasselt
Dat zu my onthaeld hadde zomighe lien,
Te wetene meester Ian van asselt,
En meester Ian van den viuere den chyrurgien,
Iacob robins die de croone in my spien:
En men mi metten wisen en niet metten dwasen telde
Naer troost en darf ic niet meer ute sien
Verliesick Ian pillins, en Ian van den hazen velde.
xvj.
O dood weedt dat ic u tot ghena roere,
VVant om al te crighene zidy ghemoedt:
Ic bidde God spaerd noch M. Hermes qua moere
Die zoo menigh mans passie heeft verzoedt,
Eerlick ghecureerd, haer pynen gheboedt,
Vveder geld of gheen an hem en was gheen falijnghe
Vvat inwendigh lyden zy hebben ghebroedt
Van priesters en wilde hy nooit betalijnghe.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

xvij.
85
Daer zynder noch ij. die wy goed rond meenen.
VViens gheselschap ic gheerne antiere:
Vvant zy ter taflen vijnghere ende mond leenen,
En maken zonder zwaereid gheerne goe chiere:
Niet met Ceres dranck oft metten biere,
Vvant Bacchus wijngaert noit tharer scha ghijng
Vraeghdy wie zy zyn, die ic aldus viere?
Het is Iaques heindrics ende Denijs vlamijngh.
xviij.
Dese leuen dander zyn leden tpassage,
Die God alle brijnghe ten eeuwighen leuene:
Als claghic al omme tgroote dommage,
Alder meest deerd my van dees voorschreuene.
In bedijnghen en staen zy my niet te begheuene
Maer zyn in myn memento als ware elc myn broedere,
Op datse god vryde van den helschen sneuene
Stellickse altijd naest vader en moedere.
xix.
By dien betrauwick dat zy te samen
Ooc vuer my bidden in mijn verdriet:
Nooit en dedick messe twas thaerlieder vramen,
Charitate dwijnghd my alzoo men siet:
Tsghelijcks en ontsegghic vuer my zeluen niet,
Vvilt mi dat iement int weerelts vaste plein schijncken
Als den camp tusschen mi en de doot wert gesciet
Vvild (doch) vp den ouerleden Castelein dijncken.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

xx.
86
Spiegheld u an tselue, neemd hier an meerck,
Die met elck anderen te samen gauderen,
Het moet al steerfuen tsy leeck oft cleerck:
Ieghen de dood en es gheen adpelleren.
Alzo langhe als wy tsamen bancketeren,
Eeren wy elc anderen alle vriendschap ancléuende,
Alst ghestoruen es laedt vriendschap niet cesseren:
Vriend behoort vriend te eerene dood en léuende.
Item Baladen ouersleghen, Op zulcke Medicijns.
.j.
Ghy ostentateurs, oppiaensche lieden,
Dat zidy ghilien die de const pallijeerd:
Vvijs wanende zyn mueghdy bleeck bedieden,
Vroed maeckt den volcke dat ghy u bleec studeerd
Martiael desen Oppiaen induceerd,
Die wijs waende zyn mids zyn bleeck beschot,
Ghelijc ghy lien, die de lieden vermuseleerd:
Maer alzulcke wijsheit maeckt eenen zot.
ij.
Als roerickt, en draeghd my gheene inuidie,
Vvie u dit antreckt zijt zonder verstooricheit:
Valt diligent, schuud sulcke desidie,
Al tvolck werd moede van uwer looricheit.
Neemd u exemple naer de behooricheit
An beesten onredelick als peerden en swijnen,
Die den meinsche leeren zonder wederspooricheit,
Princepalick in chyrurgien ende medicijnen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
87
Plinius ende Pius scrijfuen ons dbediet
Van Hippodotamus dwilde peerd,
Hoe dadt hem zeluen hurdt in een riet
Daert tsbloeds superfluiteit begheerd:
Daer naer het weder de vvonde smeerd
Met slijcke gheneselick tzynder baten,
By vvelcken het hem vveder fraey gheneerd,
Vvaer uut de churgiennen eerst leerden dlaten.
iiij.
Ibis den vueghele, te vul van drecke
(Zoo dat, de natuerlicke claer betoghen)
Purgierd hem van achtere met zinen becke,
Vvaer wy de clysterien uut nemen moghen.
Swalewen als haer ionghen blentheid doghen
Nemen chelidonie, profitigh den lichte,
En strijcken daer met harer ionghen oghen:
Ons vvijsende dat zu goed es den ghesichte.
v.
Den Hert duerschoten met eenen pyle
(Daer allerande dieren af zyn versaeghd)
Met tcruut Dictamus lost hy de vyle:
Vry vander schuete ende ongheplaeghd.
Den Muushond als hy serpenten iaeghd,
Voorsiet hem van Ruten als waerschu der tormenten:
Ons tooghende zo vvie dat cruud met hem draechd
Dadt goed es ieghen veninighe serpenten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vj.
88
De beeren by dat ic bescreuen vinde,
Onlustich zynde ind zwaer ghequel,
Ghenesen haer sieckte met wiede-winde:
Ende de cranen met biesen zonder iet el.
Als tserpent wild quijcte zyn, syn aude vel,
Nemet tsop van vijnckel naer sijns selfs goom:
Ende es tvel verrot ofte scholet niet wel,
Schrobbet metten doornen van den geneuerboom.
vij.
De drake vul zoods, walghende om spuwen
(Dwelck om haer es een quellende vernoeientheit)
Medicineerd haer met wilder lactuwen,
Ghelijc de Panthére, met tsmenschen ouergroeientheit
Vvanneer zu besefd eenighe vermoeientheit
Des verghefs ind lijf, of datter iet af wesen sal,
Eedt zu der lieden ouervloeientheit
Die zu zeer begheerd ende es ghenesen al.
viij.
Den Oliphant wanneer hy gulsigh verslindt
TCameleon, welc dier in de lucht regneerd,
Ghemeerckt datmen gheen aergher venijn en vind
Metten wilde olijfboom hy hem salueerd.
VVanneer tvernoey der riuieren opprimeerd
Rijnghelduuen, coolins, pertricen, en meerlen,
Met bladers des Lauriers werdzy ghecureerd:
Dus passeerd der beesten wijsheit gaud ende peerlen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ix.
89
Neemt dan exemple ghy loore gheesten,
Meerckende diligentelick op elck saeisoen
Hoe medecijns en chyrurgienen an beesten
Veel consten gheleerd hebben, ende noch doen:
Om dat wy van desen maken ons sermoen,
En zomighe const rijst uut wilde serpenten,
Hoord toe ic sal u lien doen ghevroen
Vvie eerstwaerfuen vonden de medicamenten.
x.
Diodorus schrijft ons in zyn labeur
Angaende der medecinen edel cas,
Dat Mercurius was deerste inuenteur,
Ander segghen dadt Apis van egipten was:
Macrobins nochtan op een ander pas,
Seghd, dat Apollo was deerste vindere:
Ende Esculapius zyn suene by dat ic las
Vvas ind vermeeren deerste onderwindere.
xj.
Polydorus bescrijfd ons vry zonder ducht,
Dat Hippocrates, leuende te sinen tyen,
Eerst de doode conste bracht ter lucht,
Vviene volghden Auicenna ende Galyen.
Angaende de inuentie der chyrurgien,
Chiron den centaure was daer eerst in vroet,
En ghenas met Centaurea om zyn bevryen
Herculem, vanden schicht die hem viel in den voet.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

xij.
90
Iacob de Patriarche naer egipten land,
Ioseph zinen suene tot zinen deele
Alder eerst dunguent van balseme sand.
Moyses van tcalaem en tcanneele,
Dwelck hy pulueriseerde ind gheheele,
Met olie van oliue tot tsmenschen vromen,
Vut vvelcker contusien, als van goede iuweele,
De aude hebreeusche, eerst de conste nomen.
xiij.
Doen vvas de cuenste net en suuere,
De meesters expert, het bleeck al bloot,
Zy gauens vele, om eenen dobbele stuuere,
Maer nu eist al roode pennijnghen noot.
Hermocrates diere vele bracht ter dood,
In Martiaels eeuvve duer sine imperitie,
Doet noch ter vveereld menigh exploot,
Vvel hem die vvel doet zine officie.
xiiij.
Tongilius siec zynde, lagh eens ghelijc een stomme,
Nauvve cuenende spreken duer de pine:
Alle de meesters stonder rond omme
Ghelijc veerckins en puften van den vvine,
Slutende (naer duutgheuen van zyn orrine)
Datmen hem vvel vvasschen zo, ieghen de bulsicheit:
Meenende datt curts vvas, O slichte medicine!
Vvel eten deedt hem, ten vvas niet dan gulsicheit.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

xv.
91
Men en vindt nu gheene die zoo iugieren,
Vut cauzen zy studeren vrough ende late:
Maer ghy lien die de papierkins antieren,
En gaed al lesende vuer tvolck opt strate.
Studeerd in u camere dat vverd u bate:
Maeckt den hipocrite niet, noch contenantie,
Spiegheld u an den beesten, haud reghel ende mate,
Zy en begheerens rom noch iactantie.
Baladen ouersleghen, Op den Paeis.
.j.
De Romeinen hier vuertijds lieten ons exemple
In diueersche saken, vvel gheexperimenteerd,
En by zulcken, stichte Numa Ianus tempele,
Daer Titus Liuius af mentioneerd:
Van dier tijd vvas strictelick gheobserueerd,
Vvanneer zyn venijn Mars hadde gheschoten,
Ende de oerloghe vvas gheproclameerd,
Stond desen tempel opene ende niet ghesloten.
ij.
Langhe stond hy opene duer Mars bedrijfuen,
Nu es hy ghesloten als paysiuel pand:
Ende sal (hopick) langhe ghesloten blijfuen,
Vvant hier es goede nieumare int land.
Als den Vranckschen Cuenijngh verstond dbestand,
Van thien Iaren vvel tot sinen vveinsche
Verhueghde zoo inwendich mids vierighen brand
Dat hy (ghelijck Saul) vvart een ander meinsche.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
92
Tonsen Keyser hadde hy groote affectie
Dat hy hem met ooghen wilde ansien,
Dies vouchde hy hem gheheel onder zyn protectie,
En stelde hem ter voyagen curt naer dien:
Ons edel Keysere met sinen lien
Lagh een mile van daer ter vulder armeie.
Alzoodt gheproponeerd was moest gheschien
Den Cuenijngh vand hem in sKeysers galeie.
iiij.
Hier was minne, vriendschap ende accoerd,
Zy embrachierden elck anderen dicwild vaste:
Onder hem beeden sproken zy menich woerd
Tot dat de huere van scheedene paste.
Tsanderdachs vand hem den Keyser te gaste
Teyghersmorte by Cuenijngh ende Cuenighinne,
Daer tooghden zy elc anderen by naturen laste
Dusentigh vaud vriendschap ende minne.
v.
Summa: verblijd u ghy vlaenders pallays,
Den xv. Iulij der maend voorleden
Naer noene, was ghesloten den paeys,
Daer alle dese landen by commen in vreden.
Hoord wat dese machtichste princhen deden,
Elck daer van anderen een iuweel ontfijngh
In teecken van broederscap inder eewicheden
Staken zy an de handen elck anders rijngh.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vj.
93
Dus schieden zy met minnen eerlic en tamelic:
Peinst hoe hier Gods gratie in heeft ghewrocht.
Desen paeis es gheslote onderlijnghe minsamelic,
Nooit vremd man en wasser toe versocht,
Ghelijc Symeön inden gheest wardt ghebrocht
Ten tempel, om Christum in zyn aermen te hauwene
Tsghelijcs wart den Coninc in den gheest bedocht
Om Caerlen onzen edelen Keyser te schauwene.
vij.
Desen paeis passeerd alle paeisen ind beleen,
Groote affectie, was cause vander diligentie:
Laban ende Iacob sloughen paeis op eenen steen,
Maer daer was van woerden groote contentie:
De Gabaöniten met looser inuentie
Verdulden Iosue, die veel steden wan,
Van Lisias, makick ooc cleen mentie
Hy maeckte paeis met Iudas als verwonnen man.
viij.
Ionathas minde Dauid, ghelijck zynen vadere
Met vierigher herten, them waerd beuaen,
Dies sloughen zy paeis ooc, beede te gadere
Maer twas ter subtijlder causen ghedaen.
Desen paeis rijst uut een ionstich vermaen,
Vvant hier heift gewrocht tsgeests inspiratie bloot:
Alsmen den grond, hier af, wel wild verstaen,
Cause efficiente, spruut uut Gods gratie groot.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ix.
94
By zulcken, laedt ons employhieren ons zinnen
Ende doen, ghelijck dat ons Salamon raedt:
Al vueren den heere, vreezen en minnen,
En deelen den aermen die zyn beschaedt.
Dinen euen kersten meinsche niet en versmaedt
Bemindt uwen viand, tallen termijne,
Zo werd u schuere vulhandigh en versaedt:
En u perssen, ouervloedigh vanden wijne.
x.
‘ Den edelen paeys, daerwy af spreken,
Zal elcken zynen wille laten ghebueren,
Niet in de weereld en zal ons ghebreken:
In dien wy naer Gods liefde spueren.
Alle dijngh sal commen tonzer kueren
Zeer habundantelick, zoot goed es te wetene.
God heeft ons ontsloten des hemels dueren:
Het sal hemels brood reinen om elcken te étene.’
xj.
Elc werd nu weeldigh en van qualen ghenesen:
Vvant Gods Paeis, dats desen, dit al vermagh.
Saturnus gauden eeuwe werdt nu verresen,
Niemend en zy veruaerd vuer hand gheslagh.
Lof, zegghen wy u heere, zeuen waerf elcken dach
Lof moeten wy toe schrijuen u alder meest.
Lof paeys en paeysmaker diedt aldus versagh.
Lof Vadere, Lof Zuene, Lof Heligh Gheest.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

95
Item Baladen, Referein, de neghen OO.
.j.
O wijsheid, uten hooghsten mond ghesproten!
Veruanghende alle zaken van hende thende:
Sterckelick disponerende, wiesser es besloten
Onder den hemel, en bluscht elcks allende.
Vvy aerme zondaers als ziende blende
Bidden om dyn hulpe ter laetster noot:
Verleend ons wijsheid, tonser sonden emende,
Ende wild ons bystaen in de heure der doot.
ij.
O Adonay heere blusscher des thorens!
Ende leedsman vanden huze van Israël,
Die u Moysi vertoochde in de vlamme des dorens,
Ende vp den bergh van Syna, gaefd dwettich beuel:
Comt met openen aermen, verlost ons snel
Van den viand, die op ons doed menigh exploot:
Leed ons talder dueghd, blusschende ons ghequel,
Ende wilt ons bystaen in de heure der doot.
iij.
O wurtel van Iesse, trauwe alder trauwen!
Die staet in een teecken van allen persoonen,
Op wiene alle menschen haren mond zullen hauwen
Vvien de heidenen bidden zullen zonder ieghencroonen.
Ghy zijt die goed ende quaed zuld loonen:
Vvorteld ons in dueghden, ons zonden zyn groot.
Pooghd om ons mesdadighs cas verschoonen,
Ende wilt ons bystaen in de heure der doot.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iiij.
96
O sluetel van Dauid, onzer alder behoet!
Sceptre des huus van Israel ende ontganghenesse,
Die ontdoet dat niement sluut, en sluutt dat niement ontdoet
Vvy hebben naer u so groote verlangenesse:
Comt lost de ghebondene, vter vanghenesse,
VViens zondich herte es veel zwaerdere dan lood
Ontsluutt ons die zitten in tscaerkers verstrangenesse
Ende wild ons bystaen in de huere der doot.
v.
O Oost ende schijnsele der eeuwigher lucht!
Zonne van Iustitien, die nemmermeer zuld vergaen
Comt beneemd ons der hellen anxt ende ducht,
Verlicht ons die in deemstrenessen sitten belaen:
De schauwe des doots haudt ons ghevaen.
Al ons hope es thuwaerd wy kennend bloot:
Dies bidden wy dat ghy ons helpt beraen,
Ende wild ons by staen in de huere der doot.
vj.
O Cuenijngh der heidenen ende haerl. begeerde!
Ghy zijt den houcsteen die de twee maeckt een:
Comt lost die ghy gheschepen hebd van eerde,
Den Scepper mach qualic van zyn scepsel scheen:
VVy zyn dine ondersaten, wild ons zoo beleen
Dat wy niet en breken dat Moyses gheboot:
Vergheeft onse zonden als des houcks rechten steen,
Ende wild ons by staen in de huere der doot.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vij.
97
O Emanuël! die ons wet gaefd en ghebod,
Verbeidijnghe der heydenen ende haer Saluatuer,
Comt ons behauwen ghy zijt ons heere, ons God
Noode laedt den vader zyn kinders ind ghetruer.
Vvy zoucken dijn barmherticheit en gheen rigeur,
Ghy zijt die noit gratie buter deure en sloot.
Vvy bidden u slaeckt ons delictuhues erreur,
Ende wild ons bystaen in de huere der doot.
viij.
O twiiffelighe Thoma! Gods vriend vercoren
Vvien wy alle eeren eeuwelick als heden,
Duer Christum die ghi handelen, sien mocht en horen
Vvies wy vermueghen met innigher beden,
Supplieren dat ghy onsen God ter hoogster steden,
Vuer ons bidt, dat wy schuwen den helschen cloot
Om elck anderen hier bouen te vindene met vreden,
Ende wild ons bystaen in de huere der doot.
ix.
O Maeghd princesse bouen alle maeghden rijcke
Ghy gaet Christu baersen, hoe es dit gheschiet?
In zuuerheit en vandmen nooit dijns ghelijcke.
O Dochters van Hierusalem en verwondert u niet,
Dmisterie es Goddelick dat ghy siet,
Mijns kinds diepe gratie hier tusschen schoot.
Vvy bidden u Maria, die nooit zondare en liet,
Vvilt ons vane draghen inde huere der doot.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

98
Item van achten ouersleghen, Op d' Astrologie.
.j.
Alst eerstwaerf sciep al, God goddelic bedacht
Onder andere den meinsche ende tfirmament,
Gaf hy elcken proprieteit ende macht,
En den meinsche maeckte hy bouen al potent:
Onder zyn subiectie zoo elcken es bekent
Syn schapen ende orssen, voort alle dieren,
Hy schiep en maecktet al, dlam met tserpent,
Dus doet God alle dijnghen by mannieren.
ij.
Den meinsche diedt ter weereld al mach regieren
Es onderdanigh van dies de planete riet:
De planeten moeten haer huusen aeyhieren
Influentien en cirkelen, en die God, hogher niet
Den calculant by experientien, siet
Vten astren vele diueersche alteratien,
Tripliciteiten en reuolutien maken dbediet,
Mids aspecten, conionctien ende exaltatien.
iij.
Dat hoogheit ende macht hebben de constellatien
Ouer Gods creaturen naer tsconijnghs vraghe
Blijckt verre ende naer te menigher spacien,
Zonder heet en caud naeckte ons alle plage,
Dies schijnd de mane tsnachts, de zonne by daghe
Zy temperen elck anderen zoodt claer es beseuen,
Vvinter ende zomer commen bider astren behaghe,
Anders worden alle vruchten verdreuen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iiij.
99
Zonder heet en caut en magh niemend leuen,
Ghetempertheit alleene moet dlichame voen:
Ende dit al cuenen de planeten gheuen,
Naer dwerck der astren veranderd tsaeysoen.
Diueerscheit der elementen naer Dorothius sermoen
Maeckt diueersch wedere, zoomen vindt eenpaer:
Den landman ende schippers dit wel gheuroen,
Iugierende toecommende weder doncker of claer.
v.
Dit tuughd Ptholomeus segghende vuer waer
Dat de zonne metter lucht weerckt op elck lijf.
Haly seid volghende die sententie naer,
Dat de sphere des viers mids tsluchts bedrijf
Veranderd wies op deerde es zonder stant of blijf:
Voord segghen zy beede saulue haer errueren
Dat tvolck, ia stomme beesten duer der sterren motijf,
Veel zaken voerweten langhe eer zy ghebueren.
vj.
De zonne in Aquario (ic en wils niet controlueren)
Maeckt reghen ende vuchticheit bouen maten:
In cancro, can zu de wateren schueren:
De mane in een wonde zynde en sal u niet baten:
Mercurius maeckt raedslien: Sol groote prelaten:
Saturnus waghenaers en Venus amoruesheit:
De mane maect wit volc: Saturnus zwart verwaten:
Mars roo lien, naer Fermicus studiuesheit.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vij.
100
Princelick Conijngh vul der coraiuesheit
Naer het teecken daer elck in werdt gheboren,
Daer naer crijgt hy simpelheit oft orguilleusheit
Ende es schoone, leelick, versteken, oft vercoren,
By dat zy lien segghen zoo wy hier horen:
Maer niement en wille op mijn dicht te zeer rommen,
Vvies wy gheseid hebben van achter tot voren
Sonder twijfel tmoet al vanden vppersten heer commen.
190.
Ghy ionghers die in dees nieuwe const vermuudt,
Hier werdt u ghehuudt by exemple euidentelick
Dat ghy wel ga slaet hoe dees snéde luudt,
Hoe elck dicht beghind, ende hoe dat sluudt,
Al deen uut dandere experimentelick:
Als fraeyaerds wild dit volghen gentelick,
Hebdy goed herte u zal goede ionst leeren:
Ghy hebt uwen formulier vuer u presentelick,
Doet naer ende wild u naerstigh ter const keeren.
191.
Nu zuldy den goeden kinders gheslachten
Ghy ionghe drachten ende weten my danck,
Dat ic baladewijs om dijns lasts versachten
Vertooghd hebbe diuaersche sneden van achten,
Ende daer af verclaerst cours ende ganck:
Dees baladen dichtmen op de banck
Alzo wel als elders zonder vele te rouckene,
Als word ghy beuanghen met Bacchus dranck
Hu termen en zijn niet verre te souckene.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

192.
101
Vele deser Baladen stellick wijds en sijds,
Niet min vul profijts, profitigher dan tgheld:
Om dat ghy lien hebben saudt veel berijds,
Vele occupatien ende vele iolijts,
Om volghen de exempelen vueren ghesteld:
Om dat ghy hebben zaudt een spacieus veld,
En vinden hier een simpel, en daer een stranghe lesse:
Met elders te zouckene en werdt ghy niet ghequeld
Hier mueghdy blusschen al u verlanghenesse.
193.
Meesters die dees const eens deels veruijnghen,
Bewaren haer dijnghen ghecoferd, ghestopt:
Langh waerd eer de ionghers iet ontfijnghen,
Vvant zij en laten hem lien niet ontsprijnghen,
Ende en gheuen niedt, hoemen rond omme hemlien tropt.
Haren boezem es zoo vaste toe ghecnopt
Dat zij niemend en willen haer doctrinen docéren:
Sy en hooren niet watmer buuscht of clopt,
Daer om willick u lien metten minen stofféren.
194.
Nieuërs met en mueghen de Ionghers bet leeren
Dan dat zij hem keeren tot elcks compositie:
Veel lesen sal hem lien de const vermeeren,
Dies moeten zij alle Facteurs wel eeren,
Ende en draghen niemend sinistre suspicie.
Dus gheuic u lien ionghers thuwer officie,
Oodmoedigh te sine, dwelck elcks aduijs greid:
Vvant den leerare tuughd om schuwen dit vitie,
In hoouerdighe ziele en quam nooit wijsheid.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

195.
102
Alzoo dan ghy leerlinghen, opsprutende wichten,
Vvild ghy u hier in stichten, ind vroe niet lackelic,
Ghy en hebd gheenderande ghereeder dichten,
Noch die uwen aerbeid meer verlichten,
Dan dese want zij hem voughen packelic.
Een wel ghewrocht deegh es altoos backelic,
Vuer tqualic ghewrochte, om tswijfs vervrooyen:
By dien, om dat ickt vand zoo ghemackelic,
Dichte ic dus tvonnesse, van Paris, van trooyen.
196.
Op dees snede mueghd ghy ten wille maken
Allerande zaken (maer neemd in dijn beghin raed)
Dyaloguen, uutroupen, charten, spraken,
Voord al daer tvolcks herte naer magh haken:
Twerd goed als dijn voordstel, aldus in gaed.
Om dat min concept ende minen zin staed
Te volghene zomighe goe mannen begheerte,
En fortune altoos naer der ionghers ghewin slaed,
Vvillic tooghen de Baladen mette steerte.
Baladen mette steerte, Charte.
.j.
Alle loore gheesten weest nu verhueghd:
Antierd goede vrueghd, als vriend met vriendinnen,
Hoord wat u den Conijng vander bloyender iueghd
Ontbiedt, ende bidt uut ionstigher minnen.
Zuld ghy ghewinnen vvild hem niet swikelic falen
Eerbaerlick mueghdy exerceren dyn zinnen,
Ende om dat ghy niet en saudt baerblikelic dwalen
Vvild rethorikelick talen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ij.
103
Twintighsten in Sporkel mueghdy tstic vry sommen
Vuer ons tenneel ende iueghdelic conuent:
Vvild onzen cueningh dan vrooeilick by commen,
Ende leghd om wel doen subtijl talent.
Vvie ten drien naer noene spelen sal esbatement,
Audst vertoogt, boerdelicst, zotst naer daude zeen,
Sal ij. stoop potten hebben, gewrocht fraey en gent
Daer naer ij. vierendeelen, twee pinten, dan zijt te vreen,
Ende al sijn ijnghels teen.
iij.
Vvie in vastenauond uut goe vruegd werd ghesien,
Om elcs verblien vroylic bouen screuen,
Om zinen prijs commen achter noene ten drien,
Een verdichst, vremdst, zotst, zulc als daer mach ancleuen
Een half vat vleghel most sal hy beleuen,
Mids potten en dranc mach hi dan mannierlic drijnken
Tsaterdaegs loot, ten viij. wilt blasoen ouergeuen
Vuer noene, om copie laten wilt ooc fierlic dijnken,
Ende u ionst ons chierlick schijnken.
iiij.
Besouckt ons al vueren ghy Paxvobianen,
Vvild swareid spanen, tsvruegds vanen ontpluuct
Kerssauwieren comt ooc vrueghd vermanen:
Camers van buten goe ionst in u beluuct:
Gheselscappen, en wijcken ooc, die sidt en duuct
Vul melancolien met die des droufheits zinvoen,
Comt met trommelen en volck zeer wel ghestruuct,
Vvanneer ghy lien zuld naer al zulck ghewin spoen
Vvy en sullen u niet min doen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

v.
104
Niemend en wille buten sine officie gaen,
Noch sinistre suspicie laen, naer dwel betamen:
Alle dijnghen laedt in ons dispositie staen,
Haud de huere ghesedt die wy vueren namen:
Dees conste schuud tot harer vramen
Schimp en vilonye, als al omme gheblammeert fel,
Vvachtes u het ware deser const ter blamen:
Alle faueuren hebben wy ghepostponeerd snel,
Ende adpeel ghereserueerd wel.
Andere gelike Baladen. Vanden Chyrurgiens.
.j.
Spiegheld an myn dicht ghy Chyrurgienen
Die elcken dienen om God oft om gheld:
Een zake moet ic u lien vercombienen
Daer menigh meester met es ghequeld.
Een meester Chyrurgien zo hier werd ghespeld
Heeft viere aensichten, ghedaenten oft figueren,
Elck aensichte diueersch zoo hier werd verteld:
Dus steeckt hy hem zeluen als doet hy schoon cueren
In vele auentueren.
ij.
Zyn eerste aensichte es Gods ghelijcke:
Een churgien zonder zwijcke es als God bekent,
Vvanneer de ghequedste waend commen te versijcke
Duer smerte zynder wonden ende zwaer torment,
Alzo saen als den meester hem comt ontrent
Dijnckt hem God commende uter hooghster zalen,
Mids dat van hem ghesonde wachtt den patient:
Zo en mochte hem God niet bequamer ghedalen
Vten hemelschen palen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
105
Zyn tweeste aenschijn es Iinghels ghesichte
Alzoo ghy in dichte hier hoord ghewaghen,
De ghegriefde beseft zyn ghesontheit lichte
Als ghepasseerd zyn het hoe vele daghen.
Gods vidimus es duere als stremmen zyn plaghen,
Vuer een Iinghel siet hy dan tchurgiens presentie,
Hy beseft dat zyn wonden zoetelick draghen,
En vindt hem vry mids tmeesters diligentie,
Van des doods sententie.
iiij.
Tderde gesichte es daenschijn van den meinsche
Ontrent zyn wonden en beseft hy niet stuers:
Hy vindt hem ghenesen wel tzynen weinsche,
Thuus nauwe ghesittende een derde huers:
Hy eedt ende drijnckt wat zoets wat suers,
Niet es hem verboden van dan voord an:
Hy gaed op en nedere met zyn ghebuers,
Niet meer op hem passende, daer hy ghesontheit by wan.
Dan op eenen anderen man.
v.
Tvierde aensichte es troeigne vanden duuele:
Den patient es ghenesen van al sinen toren.
Hem en rouckt hoe eerst bedorfuen was tsuuele,
Tstaet tzynent al claer ghelijck te voren,
Zynen meester en magh hy sien noch horen,
Vvaer hy comd hy schuud hem den wech eenpaerlic:
Vreese van gheld gheuen weerpt dancbareit verloren
Vuer hem saghe hy liefuer commen veruaerlick,
Den viand baerlick.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vj.
106
Dus constighe chirurgienen edel van daden,
Tooght alle ghenaden laedt dueghd u ancleuen,
De siecke gequetste wild wel beraden,
Baerd, tooghd, ontdeckt de cuenste verheuen,
Vwe excellentie doet de zulcke leuen:
Maer ledt op dwoord van vueren wijds ende zijds
Vald eenigh zulck pacient u beneuen
Draeghd in tijds suerghe schuud veel verwijds
En neemd arras in tijds.
Andere ghelike, Op de Penne.
.j.
Studiuese gheesten principael ionghe kinders.
Der letteren beminders en quist gheenen tijd:
Hoord van scriftueren dalder eerste vinders,
Den huerbuer vander penne ende ooc tprofijd.
Te wylen ghy iongh ende lustigh zijd,
Vvild dinen aerbeid alzoo verstijfuen
Dat ghijs in dyn audde en crijght gheen verwijd,
Vvild ghy onder heeren met eeren blyfuen
Leerd lesen en scrijfuen.
ij.
Vvie lesen en scrijfuen can bee te samen,
Vverdt man van famen tzynder grooter glorien
Vuer niemend ter weereld en darf hy hem schamen,
Maer werd man van namen teeuwigher memorien.
Bible, alle vvetten, diueersche historien,
Mach hy verhalen als de gheprésene,
Tes al vast binnen zynder herten ciborien:
Ende dit vercreegh hy als de gherésene
Met schrijfuene met lésene.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
107
Die dit niet en can moet stupen en nighen,
Duucken en zwighen daer andere spreken,
De vuersprake en magh hy niet ghecrighen,
Elckerlijck zal hem metten voeten steken:
Dus ionghers lost u uut dees ghebreken,
Leerd de const van scriuene met diese eerst begonsten:
Alle consten hebben ooit dees const besweken.
Dees conste die vvy prisen met reinder ionsten
Passeerd alle consten.
iiij.
Zonder dees conste van ons hier verheuen
Vvare gheen ghedijncken bleuen des auds tijds tempeestich:
Hadden onslien ons vuerders niet bescreuen
Sobre ware ons leuen ende ooc niet gheestich.
Als zyn vvy meinschen ons leuen vvare beestich
Bot onbesneden ruud en zonder raet:
Aud ghescrifte maeckt ons goeds raeds vulleestich
Met lesene schoon materien delicaet,
Leert elck goed en quaet.
v.
Ons auwers hebben dees cuenste vonden
Ouer langhe stonden en menigh honderd iaer:
Mercurius quintus naer Diodorus vermonden
Vand eerst de letteren in Egipten dats vvaer.
Cadmus drouchere sesthiene daer naer
In Griecken, die hy zelue fantaseerde.
Melicus vanter viere toe alzoodt bleec al claer:
Ende daer toe Palamedes als men Trooyen destrueerde
Noch viere ordineerde.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vj.
108
Hermippus vand eerst de grammarie:
Dedel Poëtrie en slough Orpheus gheen swijcke:
Tubal vand eerstwaerfuen de harmonie:
Philosophie hief Socrates uten slijcke:
Mercurius vand eerst de Rethorike:
Musike vand Amphion niet om verhabelen:
Apollo vand der medicinen practike:
Hesiodus vand de intricate parabelen:
En homerus de fabelen.
vij.
Chyron vand eerst de chyrurgie van verren:
Lycurgus zonder merren de politie vand:
Abraham vand tkijcken in de sterren:
Moyses sangh eerst der métren verstand:
Alle dese schreuen ditte metter hand,
Met letteren ghefingierd om ons behoedsele
By diueerschen quam diueerschelic dees const int land:
Vvies nu gheleerd es, al Adams broedsele,
De penne gaf tvoedsele.
viij.
Anaxagoras zoo Polidorus doet besouck,
Schreef den eersten bouck metter hand diligent:
Ind duutsch land eenen Pieter coraiues en clouc,
Vand eerst de Prente ende datrament:
Duer al dit zyn ons veel zaken bekent
Principael de seuen consten die men leerd in scholen:
Had tghescrifte nooit gheweest ons verstand waer blent
Ende dusentigh dijnghen zyn ons nu beuolen.
Die waren verholen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ix.
109
Dus Ionghers en quist uwen tijd niet te zeere
Doet de penne eere zonder eenigh traghen:
Leerd lesen en schryuen volghd dese leere,
Ghy zulter groote eere met beiaghen.
Men seid de conste es goed om draghen,
Vind u met alder neersticheit bestouen,
Diligenteerd, zo zuldy op curte daghen
Zoo leren mids hulpen van God hier bouen,
Ghy zulles u belouen.
Ander ghelijcke, Van smeinschen val.
.j.
Hoort ghi Gods scepsele tot uwen weinsche
Al myn enarratie werdt vul van dueghden:
Adam onse vadere ende eerste meinsche,
Vvuende ind Paradijs tpriëel van vrueghden,
Daer hem dusent rande zaken verhueghden,
Van ghebreck of druck en wasser gheen questie:
Sine hoghe personage vul bloeyender iueghden
En mochte belet doen gheenrande molestie
Dan tviands suggestie.
ij.
Edelick gheschepen subtijl ghenatureerd,
Rijckelick was hy met Gods gauen verschoond,
Excellent bouen alle mannen ghecreëerd,
Met alle wel rieckende blomkins gheloond:
Met glorien ende alder eeren ghecroond,
Verchiert met vruchten int lustich veld,
Vulmaeckt noit scoonder man nieuërs in ghehoond,
Ende bouen zyns sceppers wercken met gheweld
Vveerdighlic ghesteld.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
110
Dus was hi verchierd duer Gods zeer rijcke lesse
Ouervloedighlick van allen ter zeluer spacie,
Te meer duer zijns edels scheppers ghelijckenesse,
Metten Iinghelen was zyn conuersatie:
Met tshemels eercracht hadde hy recreatie:
Hem dochte dat nemmermeer en zo verkeeren tcas:
Maer hoouerde veriough dees contemplatie,
Den bloed en verstond niet om zyn verseeren ras,
Dat hy in eeren was.
iiij.
Tserpent benam hem zin en memorie,
Duer de broosscheit van Eua zoo elc mach weten:
Hy verkeerde dese onsprekelicke Gods glorie
In ghelijcke van een calf datmen hooy siet eten.
Gods ghenoot te werdene was zyn vermeten
Duer de inspiratie van dnidigh serpent,
Op zyn schoon huusvrauwe was hy zo vervleten
Dat hy duer daccord van zijns selfs consent
Vvas siende blent.
v.
By dien ic in Bernhardo ghelesen hebbe,
Dat dbrood der Iinghelen vuer alle spijse goed
Gheworden es hooy gheleid in de crebbe,
Ons vueren ghesteld ghelijc men calueren doed
Vvant dword es vleesch worden duer tsgheests oodmoet
Ende alle vleesch es hoy zo de prophete toogd.
Och Adam eerste vader verstandich wijs noch vroet
Ghy die vuer allen mannen waerd verhooghd,
Hebd ons allen zeer benooghd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vj.
111
By dese transgressie ons te wel ghebleken,
Daert al om moet sterfuen dat weet elck plat,
Zydy ghy te rechte by den meinsche gheleken
Die in de roouers viel ghewondt moe en mat:
Dees meinsche reisde van Hierusalem de stat,
Daer tvisioen van paeyse by es te verstane,
Dats uten paradise ende tshemels ghewat
In hiericho, welc woord wy in tsweerelds bane,
Interpreteren de mane.
vij.
De mane gebreckigh, beteekent ghebrec en dangier,
Alzoo by haer eclypsen claer es beseuen:
Alzoo zidy ghy ghecommen hier
In miserien en tghebreck van dit aerme leuen:
Gods contemplatien hebt ghy begheuen,
En ruste die u toe gheleid was int paradijs,
De hemelsche zalicheit was u toe ghescreuen,
Ende koerd de eerdsche weelde vuer dijn aduijs,
Ghy en waerd doen niet wijs.
viij.
By uwen sculden bedoerfd ghy ons allen,
Simpelick verleedt ende qualick bedacht:
Ende zijd rampsaligh in de roouers gheuallen,
Dats tseggene in der helscher gheesten macht:
Vuer deeuwigh light koerdy den donckeren nacht,
Hu stekende onder der tentatien tempeesten,
Vuer eeuvvigh begheerdet ghy lijdende pacht:
Vuer blijsscap vvildit ghy droufheit vulleesten
Onder de boose gheesten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ix.
112
Dese hebben u berooft by dijns selfs inuentien,
Mids hoouerdie in u vast beclijfuende:
Tcleed van onsteerfuelicheit en van innocentien.
By fraudulentien dat van u verdrijfuende,
Vvelck cleed, oft eerste stoole wegh blijfuende
Bekent dat ghy naect waert als u bedeerfelicheit,
Tserpent hild u zinnekens onderkijfuende:
Ende vuer de glorie van eeuwigher eerfelicheit,
Koerd deeuwighe steerfelicheit.
x.
In teecken van dien om onzer alder bequellen,
Vuer donsteerfelick cleed deur tviands pieren
Staeckt ghy an u lichaem een habijt van vellen
Dwelck men als noch vlaedt van doode dieren:
Ghy die dit hoord wild u hier by scholieren,
Ghy moedt met Adam steruen als diet van hem heeft:
In alle dine zaken wilt God obedieren,
Hadde hy tghebod niet verbroken en daer afgesneeft
Hy hadde eeuwigh gheleeft.
xj.
Zidy ontrust ofte maeckt ghy onvrede,
Oft mach u twyffelighen anxt gheraken
Om dat ghy begruten moet dat Adam mesdede,
Men sal u den rechten keest doen smaken:
Adam vvas figuere van toecommende zaken,
Duer hem de dood op ons alle zonder ghena quam:
Ghelijck men in den vvinter alle fruut siet waken
In zyn vvortele dwelck zyn bloeissel spa nam
Alzoo vvaren vvy in Adam.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

xij.
113
Dus wilt in duegden op van in tsweerelts spruut groien
Hoe edel, hoe rijcke, hoe lustig, hoe scoone,
Al eens, ghelijck een blomme, zuld ghy uut bloien
Verdelewen en steruen hoe ghy u maect te noone
Den tijd die u gaf, God vanden throone
Zonder meer en nauwelic mueghdj vul cheinsen:
Hoe machtigh, hoe weeldig, hoe gent van persoone
Vander dood en mueghdy adpelleren noch deinsen
Vvild hier omme alle peinsen.
197.
Dit zijn u patroonen om u wel beraden
Van ghesteerdte baladen, niet zeere gheuseerd:
Doet naer, ende volghd dees zelue paden,
Trein der rechter const sal ic hulien raden,
En neemd in ghenaden hem die u instrueerd:
Dees snede hebbic eerst gheexalteerd
Als hier af vermeerder, ic mijn deuoor strijcke.
In dees snede myn herte veriubileerd,
Hier in dichte ic myn baladen van Doornijcke.
198.
Dees snede vul vruegden heeft zeer menichvaud
Mijn herte bedaud, duer haer fraey bedrijf:
Ic prisze vuer peerlen of vuer Cipers gaud,
Ia by comparatien hebbe icse ghetraud
Inder cuensten ghelijck een man zijn wijf.
Dees snede verhueghd my ziele ende lijf,
Ende maeckt te minent haer reine wuenste binnen:
Ic prisze vuer dalder beste confortatijf,
Vvie eist hy en zo sulcke edel cuenste minnen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

199.
114
Baladen ouersleghen zoo wy vueren saghen
Mueghen steert vcrdraghen, dander zelden of niet.
Hier op moetic u lien een last ghewaghen,
Vvild ghy dees snede dichten om u behaghen:
Packt wel dijn slaghen, gheenen aerbeid en vliet.
Maeckt dat den steert tvoorgaende bediet
Furniere, of ic sal u dicht veer een caf slaen:
Vvant als een hende zijn premissen nasiet,
Dan zal een rethorike altoos wel af gaen.
200.
Tot deser snede niet om vergenten,
Leghd blyde talenten, met grooter affectien:
Hier in dicht vry edel croonementen,
Auentueren, fabelen, incidenten,
Triumphen, tornoyen, louen, electien,
Sublimatien commen ooc onder dees protectien,
Met gaders intreyen ende zulck sorteersele:
Hooghe weercken voughen hem hier in subiectien,
Maer wies ghy dicht hebt goed fundeersele.
201.
In den steert van dees baladen voorscreuen
Mueghd ghy anders leuen, in dient u zoo smaeckt,
Den vullen zwier mueghdy hemlien gheuen,
Laedt den steert vulle reghel ancleuen,
Zo hebt ghy van neghenen Ballade vulmaeckt.
Dees snede van neghenen daer ick om hebbe ghewaect,
Alzo wel als van achten mueghdy mids practike leeren
Referein wijs oft anders, mids dat ghyer naer haeckt
Vvillick my tot alzulcke rethorike keeren.
[Balladen van 9-en; theoriestrofen 202-203]
Balladen van ix. Minnebrief.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

.j.
115
Blomme bouen alle blommen mignoot.
Vveerdrste, excellentste, int herte binnen,
Mijn liefde es thuwaert zoo uutnemende groot
Dadt niet en es tusschen my en de doot,
Zoo vast haudt ghy bedwellemd mijn zinnen:
Ic en weet wat laten ofte beghinnen
Duer tzwaer pac van minnen, in tswerelds eruen
Dies wildic wel mijn liefste, om tvruegts ghewinnen
Eeuwelick wegh met hu leuen en steruen.
ij.
Ic hebbe hu gheuolghd zeer langhe stonde
In duegt in eeren, om dijn schoonheyt uut ghelesen:
Menigh woord ghesproken metten monde,
Zo dat my Cupido gaf zulcke wonde
Dat icks binnen langhen niet en sal ghenesen:
Zoo inwendigh es my tvier gheresen
Duer dyn liefde onvulpresen, om myn bederuen
Dat ic wel wilde scoon herte by desen
Eeuwelick wegh met hu leuen en steeruen.
iij.
Schoonder ende rijcker en begheerick gheene
Als mocht ic behuwen gheheel Cresus scat,
De weereld te wille hebben, groot ende cleene,
Mijn herte staet op uwen persoon alleene:
Dijn wesen reene prisick vuer al dat.
Desen brief heescht andworde, wederscrijft ons wat,
Rein maeghdelick vat, laedt troost verweeruen:
Vvant duer liefde wildic wel, gheseid al plat,
Eeuwelick wegh met u leuen en steruen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iiij.
116
Princesse passerende alle rieckende gommen
Daer myn weluaert aen hangt duer den troost zeer cranc,
Na dat ghi mi behaegd bouen allen blommen
Ghy weedt wel tmoet eens teenen hende commen,
Eens seins oft anderseins, ende dat eer lanc:
Dies biddic om curtijnghe schoon aenschijn blanc,
Vvild minen druck minderen en verkeerfuen:
Vvant vuer al wildic wel waerd uwen danc,
Eeuwelick wech met u leuen en steerfuen.
202.
In lettel reghels besluudtmen cleen verstand
Het blijckt an den band van dien als heden,
Nochtans heetent hier Refereinen ind land
Van seuen, achte, neghene, ghemaeckt vuer dhand,
Daer men stock refereerd naer refereins zeden.
Van neghenen vinddy hier ander sneden,
Vvildy volghen mijnder baladen treinen:
Allerande baladen zijn nu ouerleden,
Nu volghen van thienen clausen en Refereinen.
203.
Lettel refereinen ooc maecktmen van thienen
Zoo ghy hoord vercombienen, waer en certeinigh,
Vvant zy ter materien niet wel en dienen
Om te exercerene subtyle ingienen,
Ghelijc vueren veruanghen zij den zin zeer weinigh:
Als crighdy materie delicaet en reinigh,
Sy en mueghen redenen, verstand, noch causen dooghen
Zeidicker nochtans niet af dat ware vileinigh,
Dies willick u sneden, refereinen, en clausen tooghen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

117
[Refereinen van 10-en; theoriestrofen 204-205]
Hier naer volghen diueersche soorten ende sneden van Refereinen, ende
eerst van thien regulen.
j. God spreeckt.
Vvijngaerd, dy plant hier Gods helighe hand,
Vvaer af Ezayas seghd breeder verstandt
Ind vijfste capitel zijnder prophetien,
Duer mynen mond scriuende:
Hier stellick hu ind vetste der Oliuen land
Opden vruchtbaersten cant dien ick ieuërs vand,
Mijn herte zuldy vrueghdelick verblien
Zidy wel becliuende.
Tverstand der weereld al, makick hier blijuende,
Ghi werelt zijt den wijngaert dien ic plante recht nu saen
Draegd goe druuen wildy ic laedt in u staen.
ij.
Vvijngaerd, ick plante dy begherlick en schone
Om myn liefste kindt talder dueghd ghewone,
Metgaders inspiratie des helighs gheest
Die met ons haudt ghebod.
Vvy zijn drie, al een ten hooghsten throne,
Alle drie nochtans diueersch van persone,
Ende alle drie te eerene in een vulleest:
Vvant een warachtich God.
Dus plantick u hier als weereld vuer een slot:
Siet dat ghy niet en moet ind helsch ghespu baen,
Draeghd goe druuen wildy ick laedt in hu staen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
118
Vvijngaerd ghy zijt de Israelsche natie,
Ende van Iuda de hoghe generatie,
Iongh ende aud naer Esayas screue
Syn de spruten lude en stille,
Dus sprutende bloesseme, in midden deser statie
Stichtic eenen torre, dats vaste gratie
Tquaed te wederstane, hoe wel ic hulien gheue
Vwen vryen wille.
Eenen tuun vlichtic, vry van gheschille,
Dies hu te min magh den helschen gru slaen:
Draeghd goe druuen wildy ic laedt in hu staen.
iiij.
Vvijngaerd dy ouffenic metten verhueghden,
Vut dy kiesick steenen, dat zyn alle dueghden:
Hu plantick werdighlic als sweerelds huus,
Vvant hu exalterick.
Hier makick een persse vul hemelscher iueghden
Daer wy in perssen sullen veruuld met vruegden,
Contemplatiuelic dat zoete veriuus:
Hier omme laborerick.
Hu minnick ter dood toe, hu accollerick,
Mindt ghy my niet zo sal dy thelsche schu vaen:
Draeghd goe druuen wildy ic laedt in hu staen.
Hier na volghen Refereinen van thienen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

119
Referein van thienen, Ander snede.
j. Christus spreeckt.
Myn volck wat hebbick teghen u mesdaen?
Hoe haddick dyns mueghen meer gade slaen,
Dan ick ghedaen hebbe (zoo tughen de transcripten)
Totten dagh van heden?
Ind huus van seruitude waerd ghy gheuaen,
Daer hu Pharao deerlick hild belaen:
Ende ick u God leedde u uut Egipten
Ind land vul vreden.
Daer moestick dy naer myn goddelicke zeden,
Mids zeer nauwen keer voen:
Ick hebbe u bescheermd lijf, led, ende leden
Vvat mochtick u meer doen?
ij.
Veertigh iaer leedde ick u duer de wostine,
Dyn cleeders en versleten niet mids hulpe diuine:
Ick hild ulien vry vuer elck beweenen,
Ende en deets niet node.
Hu murmureren dede my groote pine
Hoe wel Moyses hu verbidder poeghde tsine:
Fonteinen dede hy u lien spruten uut steenen
By mynen ghebode.
Ick hebbe u ghespijst metten hemelschen brode,
Thuwaerd wildick zeer spoen.
Noeit en was u ontseit de hulpe van Gode,
Vvat mochtick n meer doen?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
120
Vvat mochtick u doen dwelck ick heb ghelaten,
O wijngaerd! ic plandtte dy uut charitaten,
Hopende dat ghy draghen saut exellente vruchten
Dies wachte ic goen ontfanck:
Bitterder dan galle vindick dy verwaten,
Dijn druuen (als aloë niet als muscaten)
Stijncken zo datse niemand en can gheluchten:
Es ditte mynen danck?
Ghy hebt my ghelaeft met aeisine wranck,
Ende en wildet nooit eer vroen.
Myn herte lietick duersteken met een glauie lanck
Vvat mochtick u meer doen?
iiij.
Vvat hebbick al leden om dyne zonden?
Ghepinicht gheweest zo menighe stonden,
Hoe trocken die Ioden myn haer met clauwen!
Dwelck hemlien cleen verschoont.
Duer u outfijnghick duust en meer wonden,
Zo dat myn liden niet en es om gronden:
Myn aenschijn hebben zy vileinelick bespauwen,
En my met triet ghehoond.
Duer u hebben zy my ghegheesseld, ghecroond,
Dat alle myn leden teer bloen:
Met dueghden heb ick al dyn quaed gheloond,
Vvat mag ick u meer doen?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

v.
121
Vvies ick duer u hebbe ghedoleerd,
Hoe my de Ioden hebben ghetormenteerd,
Vvies my gheschied es hoe zwaer verstranghen,
Ten es my niet leet.
Myns wils ende gheerne hebbickt ghesustineerd
In recompensen ghy doch van zonden cesseerd:
Niet el dan dancbaereid en wil ick ontfanghen
Vuer myns loons beheet.
Niet langher voord an en wild in dyn bescheet
Den sondighen weer broen:
Om dy tontfane hanghic met openen aermen bereet
Vvat magh ick u meer doen?
Ander snede van thienen. Een clause.
Ghelijck de Tortele druckigh lamenteerd
Onder des Populiers coel beschauwen,
Als den landman vrueghdelick ghemoueerd
Haer ionghskins ontrooft ende waendse vp hauwen,
Zu pijpt, zu claeght, den sangh es vul rauwen,
Gheenrande vrueghd en maghse vermaken:
Zulck es damorues in tverlies zynder vrauwen
Als hyse niet ghelauwen en can ter spraken,
Met hem duer zyn waken ende lieuelic haken:
Verlies van lieue passeerd alle zaken.
Hier volghd een Referein ende Vutroup, Van ander snede.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

j.
122
Vvaer zidy ghy Nimphen, Melpomene, Cliö
Phoemonoe, Micale de gheexalteerde,
Terpsichore, Canens, ende daer toe Spio,
Die ooit verhueghdet ind vroeylick woord Io,
Vuer wiene Tubal musike institueerde:
Ghy Circe ooc de gherecommandeerde,
Die metter kelen lustighe practiken baerd,
Die songhd dat tpaueersele resoneerde,
En ledt gheen van al, als die hem doleerde
Comt sijngt, sprijngt, vulbrijnght nu der musiken aerd.
ij.
Vvaer blijft Chorebus, en linus nu ten tye,
Phoemius, Pithagoras ende Hiagius stranghe,
Licaön, Prophrastus, ende Estracus blye,
En Terpander met zijn nieuwe harmoie,
Die eerst de choorden onderhielt met sanghe:
Terdt an, Apollo es ouer langh te ganghe,
Als die hem in Parnaso metter rethoriken paerd.
Ghilien wien ic zeer ionstigh beuanghe,
Spoedt hu alle haerwaerd en beidt niet langhe
Comt sijngt, sprijngt, vulbrijnght nu der musiken aerd.
iij.
Amphion, tes nood dat ghy ooc int verhael zijd,
Met gaders Iopas ghebaerdt int grise:
Den welcken (doende den nijders principael spijd)
Op de haerpe sangh in Didoets maeltijd,
Ghelijck Demodocus dé, op Alcinous spise.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

123
Ghy Orpheu die de vueghels locktet vanden rise,
Ende int wel zijnghen by niemend te gheliken waerd:
Ia ghy alle musicienen groot van prise,
Vvild ghy minen raed doen doet als de wise,
Comt sijngt, sprijngt, vulbrijnght nu der musike aerd.
iiij.
Thalassius, en Silenus mannen van namen
De boerdelickste twee die nooit moeder drough,
Mids Amyras, ende Ariön mochtens hem wel schamen
Op dat zy hier ten tenneele niet en quamen,
Zy keerdent ter blamen spade ende vrough.
Alle andere sanghers helpt hier trecken den plouch
Siet dat ghy dijn eere zonder verkiken claerd:
Ghy vindt hier van allen liedekins ghenough
Op noten ghesteld, naer hulier ghevough,
Comt sijngt, sprijngt, vulbrijnght nu der musiken aerd.
v.
Maect u alle haerwaerd zonder langh gheschal
Aud, iongh, groot, smal, ghy zult commen ic waens:
En princepalick dien ic weinsche goed gheual
Robbius, den cuenstenare bouen al,
Daer de Nimphen af hebben veel ghedaens.
Ghy en durft niet vraghen wat esser gaens?
Die lieuer onder sanghers dan langhe piken vaerd
Vvant ghy van allen sijngd, vlaenders, duutsch, spaens
Inghels, françoys, ende italiaens,
Comt sijngt, sprijngt. vulbrijgnht & ç.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

204.
124
Hier moet ghy weten Ionghers ghemeene
Groot ende cleene om des aerbeidts verslinden,
Dat twee alfue reghels vulmaken eene,
Zoo ghy zien mueghd niet hier vueren alleene,
Maer achter naer noch dicwild zult vinden.
Voord an willen wy ons onderwinden
Tot een andere, ende met diligentie spoen:
Refereinen van elleuen wil ick ontbinden,
Vvild ghylien de const eere en reuerentie doen.
205.
Voord die op dees conste zijd becuerd,
Als ghy labuerd, tsij slicht weerck oft zwaer,
En ghy naer nieu snede van thienen spuerd,
Vveedt datt, onder half reghels wel ghebuerd
Datter steert vald en sluudt wel eenpaer:
Exemple vind ghy ind Referein hier naer:
Vseerd dit ick raedt vuer een goe solutie,
Ghy zultder smaeck in vinden weetick vuer waer,
Dan leest van elleuen ons prosecutie.
Van thienen metten steerte. Een Lof.
j.
Onlanghs my vindende inder curtsen allende,
Ten tyde als ick dichtte dijns vaders legende
Petronelle schoon kerssauwe.
Ghebuerdet dat ick eerst dijn virtuten kende,
Hoe ghy vanden curts gheeft boete ende emende
Als maerschalc en vrauwe,
Het stond my zeer nauwe,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

125
Dies ic in rauwe
Riep op u, mijn trauwe,
Metten curts belaeghd:
Ghy hebt my ghenesen mids den goddelicken dauwe,
Dies segghic dy lof te menigher vauwe,
Pieters dochtere Petronelle schoon maeghd
Die den curts veriaeghd.
ij.
Pieter dapostel schoon maeghdelicke adere
Vvas hier op dese weereld u vadere,
Ghelijckmen claer ansiet.
Ooeit quelde dy den curts, dijns lijfs versmadere,
Dies vraeghde Titus vuer d'Apostels al gadere
Dynen vadere dbediet.
Van diesser gheschiet,
En hachte Pieter niet,
Maer staecte dijn verdriet
Elck discipel saeghd:
Daer naer hy dy weder den curts te hebben riet
Ghy bleefd pacient dies louick u in myn liet,
Pieters dochter Petronelle schoon maeghd
Die den curts veriaeghd.’
iij.
Een schoon maechd zidy hier bouen verheuen
Dus es u de gaudin croone ghegheuen
Duer dijn fier exploot:
Metten vijf vroede maeghden zidy gheschreuen
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

126
Ghelijc meer andere die reinelick leuen,
Zullen naer haer doot.
O blomme mignoot,
Schoon roose root,
Huwe zebareid groot,
Dijn reinicheit ghewaeghd.
Byder witter Lelien die haer ontsloot,
Onbevlect metter zonnen compareerd men u bloot:
Pieters dochter, Petronelle schoon maeghd
Die den curts veriaeghd.
iiij.
De maegden zyn Gods bruwen en Christus deduut,
Altoos zyn zy bruwen ende altoos onghehuut,
Duer haerlieder zuuer daet.
Bouen tsmeinschen natuere wast haren spruut:
Ciprianus seid zy zyn der keercken virtuut,
Simpel zonder quaet.
Ogh maeghdelicken staet!
Dijn reinelick ghelaet,
Alle staten bouen gaet,
Alsment Gilberto vraeghd:
Ia selue Gods Iinghels naer Ambrosius raet.
En ghy zijt van dien schoon vrauwelick zaet:
Pieters dochtere Petronelle schoon maeghd
Die den curts veriaeghd.
v.
Het es veel vrugtbaerder int vleesch triumpheren,
Ende dleuen der Iinghelen imiteren
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

127
Segt sent Augustijn,
Dan uut tvleesch ter weereld genereren,
Ende helpen tsteeruelicke ghetal augeren,
Int huwelick diuijn.
O maeghdelick schijn!
Gheenrande ghepijn,
En mach thuwaerd zyn,
Daer alle vrueghd op daeghd:
Dijn kinders zyn vul blyscap op elcken termijn,
Vvel hu dan die zuuer waerd tot inden fijn!
Pieter dochter, Petronelle schoon maeghd
Die den curts veriaeghd.
vj.
Den maeghdelicken staet heeft God uutuercoren
Vuer alle ander staten, zoo elc magh horen,
Met vulmaecten crye:
Vvant van eender maeghd wilde hy zyn gheboren,
Vvaer by ghebluscht es al tsmeinschen toren,
Dats de maeghd Marye.
Dus maeghdelicke partie,
Vveest alle zeer blye,
Dat vander maeghden sye,
De weereld wart ontplaeghd:
Dlam Gods gaet vueren volghet alle ghye,
Ende ghy ooc mede reyne Gods amye.
Pieters dochter Petronelle schoon maeghd
Die den curts veriaeghd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vij.
128
Princesse bidt dogh den hemelschen Castelein,
Dats Pieter dijn vader, in duechden het raste grein
Dwelck Andriesen bestoet,
Dat hy ons duer Iesum late int vaste plein,
Daer de maeghden regneren van bevlecten laste rein,
Zoo ghy ende ander doet.
Ogh maeghdekin zoet.
Ghy waerd in mijn behoet.
Vuer der curtsen gloet,
Dien menigh lettel claeghd.
Vvie God te passe diend verliest sijn ieghen spoet
Ick hebt gheprouft dies lacht my zin en moet,
Pieters dochter Petronelle schoon maeghd
Die den curts veriaeghd.
[Refreinen van 11-en; theoriestrofe 206]
Referein van xj. Int Amourues.
.j.
Vraegt iement wat venus es of wat zu bedrijft
Als die verteeren doet tgroene metten rijpen?
Venus, by dat deen end dander bescrijft,
Es een furie in des menschens pijpen,
Die elcs zin zoo vertsuffen can, perssen en nijpen,
Verduueld, verhoedt, en verzott can maken,
Gheen zo groot Poëte die ooit coest begrijpen
Den grond des wonders van alle haer zaken:
Vvie nooit van deser materien spraken
Vielen te curt, want in weercken oft ghedachten
Vrau Venus heeft vele diueersche crachten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ij.
129
Haer crachten zyn ghebleken in daude croniken
An dusent duust auwers, diueersche minders:
Harer crachten diueerscheit sietmen ooc blijcken
An de schoon Medea die verberrende haer kinders
Hercules span: Danae sat vul inders:
Pasiphae dede haer sluten in eenen stier:
Venus en Cupido sijn zulcke verslinders
Dat syere ontellicke vele brijnghen int dangier.
Piraem en Thisbe storuen duer dit vier:
Biblis sachmen by haren broeder vernachten:
Vrau Venus heeft vele diueersche crachten.
iij.
Hippolitus duer Phedram starf te peerd steerte:
Eurealus drough sacken ghelijck eenen knecht:
Aminthas verdwijnde duer Dianem begheerte:
Semiramis verliefde op haer kind ieghen trecht:
Phyllis verhijng haer: Troylus starf int gevecht:
Vergilius hijngh by daghe confuus in de mande:
Orpheus sochte zyn wijf in dhelle zoomen secht:
Vvie soude vulspreken Bellerophons schande?
Isiphile verdranck haer: Dido starf te brande:
Leander duerswam alle swaters drachten:
Vrau Venus heeft vele diueersche crachten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iiij.
130
Prince.
Vvaer om allegierick aldus thuwer kuere
Exemplen die vuertijds de chronike ontfijngh?
Noch vindmer die duust waruen sdaeghs de duere
Haer liefs versoucken, ende cussen den rijngh.
Saudict al verhalen dat quam ende ghijngh
Alder wereld pennen worden eer versleten:
Vvant nooit en ghebuerder wonderlicker dijngh
Dant nu doet, ghy mueghet by u seluen weten.
Bet bliuen verholen alzulcke secreten
Vvantse niemand verhalen zo van vueren tot bachten:
Vrau Venus heeft te vele diueersche crachten.
Ander snede van elleuen. Kinderdagh. Lecture.
.j.
Nooit gheest zo zwaer te gheenen tiden
Hy en weerd de droufheid wel bi ziden,
Vvanneer datt die edel nature begheerd
Vul coraiuesheden.
Nooit herte en saghmen zo veel drucks liden
Met eender nieuwicheit salt verbliden,
Dblijct an onsen bisscop die hem vruechdigh gheneerd
Vul alder ioeiuesheden.
Langhe heeft hy gheseten vul fumuesheden
Thuus in zyn pelsse veel droufheits handelende:
Nu rijst hem den gheest van orgueiluesheden
Ende maect hem zeluen te velde wandelende.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ij.
131
Volcs heeft hy vergaderd een vulle dousine
Die alle leuen met grooter pine,
Zy maken hem zeluen te vele te doene
Ind ruters ancleuen:
Als hadden zy dusent pond groote int scrine,
Zy en hilden een mite niet ten fine:
Dies soucken zy behendicheit te desen saeisoene
Om mueghen leuen.
Den pilote van sente Reinuut heeft ghescreuen
An onsen Bisscop, dat zyn groote galeye
Vter hauen van Bijstierueld werd ghedreuen,
Ten alder langsten, nu commende alf Meye.
iij.
Dies es hy ghepurrend van Broodshende
Om schuwen des aermoeds groote allende:
Dees nieumare en stond hem niet langher te swighene
By gheenen keere.
Niet vele en sagh iemand beroeider bende,
Dies waren zy gheerne inder piloten spende,
Vaer hebbende van qualick plaetse te crighene:
Elck suerghd om zine eere.
Vvy sullen u, der personagen, vroed maken breere
Ende gheuen tplat verstand van deser zaken:
Hemlien en rouct hoe vul zy sijn van zeere
Mueghen zy int schip van sente Reinuut gheraken.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iiij.
132
Eerst esser den prelaet die God niet en ontsiet:
Ende den procchiepape die zyn keercke vliet:
Den landheere die vreck es ende onghenadigh
Zelden zouckt hy vrede.
Den rudder die zyn land vercoopt en faeld hier niet
Noch den auden kindschen man, cleen hachtmenzyn bediet:
Dan essere de schoon vrauwe onghestadigh,
Van onprofitigher zede.
Den rechtere die lieghd es hier ooc mede:
Ende den iuge die trecht met loosen sinnen keerd
Den muenic die gheerne uut rijd, haud hier ooc stede,
Ende daerme cleerc die tylicke minnen leerd.
v.
Voort esser daerme man die den wijn gerne coopt
Ende diongh wijf die te mattenen loopt,
Al vind zu ghemoet van haren zoeten smul
Zu es cleene gheturbeerd.
Dese vinden hem alle versaemd ghehoopt
Ghelijc ghecoppelde schapen tsamen ghecnoopt:
Dus heefter ons bisschop een dossine al vul,
Die zelden profiteerd.
Mueghen zy int schip zo eist wel ghecalculeerd,
Zy vindere van allen twijnders, weuers, blauwers,
Van diueersche neerijnghen eister ghestoffeerd
Procuruers, tapitchiers, barbiers, en brauwers.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vj.
133
Nieuërs af en vindtmen daer ghebreck,
Aldus die met ons willen maeckt u bespreck,
Vvy zyn eenen boot die tgroot scip gaen pachten
In tijds dat vvy niet en falen.
Al zyn vvy berooid, elck stoppe sinen beck,
Diement minst betraut nemen eerst vertreck,
Daer zuller vele volghen die wy lettel vvachten:
Dus lijdt met onsen qualen.
Ten iare vvild God, zonder langher dralen,
Zal tgrote schip vloten, dus vvild na uwen sin vvaghen:
De baerke sal zonder faulte dan verpalen
Elck make hem ghereed vvy sullent al in daghen.
Ander snede, Ooc kinder lectuere.
j.
Rascht hu alle haerwaerd met bliden talente
Die met diueersche quellinghe ziit beswaerd,
Ghy mueghd hier vinden ten parlamente,
Tcappittel vanden spinrocke gheheel vergaerd:
Ionghe dochters, oft in huvvelicke ghepaerd,
Comt vry alle te houe zonder cesseren:
Tvvifeldy ieuers in, tverstand vverd u verclaerd,
Men sal u spinrocks scrupel gheheel resolueren:
Tcapittel vvaerd staet salmen u narreren,
Hier criighd ghiis rechte inninghe.
Ons tenneel staet opene dus sonder langhe fleren
Comt alle ter spinninghe.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

ij.
134
Vueren ende al vueren zonder langh morael,
Sidt daer als boerghmeester vrauwe Isigrine:
Die es hier President ende Officiael,
Het plach zo hebbelick een vrauwe tsine:
Nu doen haer daude daghen groote pine,
Haer ooghen zyn al hol den mond wijd en groot,
Vijf mans heeft zu ghehad, en brocht te ruine
Zonder die zu ondertusschen besighde ter noot.
In Nigromantien doet zu menigh exploot,
Duer haer const crijghd elck groote winninghe,
Dits ooc cause dat zu elcken hier ontboot:
Comt alle ter spinninghe.
iij.
Nu als zu aud es vry van zulcken inderen
Haud zu ionghe wichten op om haer verblyen:
Als zu iongh was hilt zu op, groote kinderen,
Ende noch wel zo mocht haer gheschyen.
Te bet zal zu elcken zyn cas bedyen,
Mids haer doctoressen, weerende doluerscap:
Vrau Marrooie es seghelersse nu ten tyen,
Ende vrau Beerte, bediend het promotuerscap:
Abonde en Pernette bedienen tprocuruerscap,
Dus slaeckt vry dyn ontsinninghe:
Vrau Xandrine es hier ooc int gouuernuerscap,
Comt alle ter spinninghe.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iiij.
135
Ghy ghehude vraukins en weest niet confuus,
Smyten u hu mans, of doen zy u onghevough,
Oft commen zy te dicwild droncke thuus,
Of dobbelen zy tsnachts tot smorghensvrough,
Ofte gheuen zy u lien niet ghelds ghenough,
Vveder ghijt qualic emploihierd of wilt verlecken
Hier salmen u lien segghen wat zwaerder plough
Huwe mans daer omme sullen moeten trecken:
Vvillen zy haer liefde ooc buten huus ontdecken,
Of tooghen zy u gheen minninghe,
Vrauwe Isigrine zalse wel verghecken,
Comt alle ter spinninghe.
v.
Ghy ionghe meiskins ooc, vreest anxt noch druc,
Hebdy huwelick vueren, neemt curten raed:
Hier weetmen u gheluck, oft ooc ongheluck,
Vveder u man goed sal zyn oft quaed:
Vveder ghy een knechtkin oft meiskin ontfaed,
Sullen wy u vuersegghen de rechte inuentie:
Vrauwe Isigrine hier sittende in haren staed,
Sal u van alzulcken tooghen de experientie.
Haer propositie ende der glosen sententie
Gaet blijken der beghinninghe:
Vvild ghy tverstand hebben doet diligentie.
Comt alle ter spinninghe.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

136
Een clausule van elleuen, Ander snede.
Vvonderlick wonder heeft God ghewrocht,
Als hy om tsweerelds scheppen was bedocht,
Om al te vuldoene wel ende eersamelick:
Eer hiit ter effectien al heeft ghebrocht
Heeft zeere subtilick de nature besocht,
Van al dat sienlick es en lichamelick.
In delementale lichamen heeft hy bequamelick
Secrete sadekins goddelick ghestrooeid,
Daert al af groeien sal, redelick en tamelick,
Totten hende: dies wy hu dancken nu als ooeit,
God heere, want ghy en begaeft ons nooeit.
De Const,
206.
Alle dijngh es verwinnelick tot elcks kuere
Met grooten labuere, ind zotte oft ind vroe.
Metter snede van twaleuen van zoeten ghuere
Vvillen wy voord an al effen duere,
Zonder tusschen scriuen tot twintighen toe.
Ghy Ionghers neemd danckelick dat ick doe
Ende laedt doch int goe altoos mijn reden binden:
Aerbeit ghelijck ick en ghelaett hu niet moe,
Ghy zult van twaleuen diueersche snede vinden.
Hier naer volghen Refereinen van twaleuen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Refreinen van 12-en]
Referein van twaleuen, Simpele.
j.
137
Myn liefste, myn schoonste, myn triumphantste.
Dien ick nooit sagh ter weereld binnen:
Dalder zedebaerste, reinste, elegantste,
Vvien ick uut ionsten moet eeuwigh minnen:
Och hoe bedwelmd haudt ghy myn sinnen!
Dat ick niet can verwinnen dit zwaer verdriet.
Vvaer mocht dese liefde eerst rizen oft beghinnen?
Ick verwonders my! Cupido en weet selue niet.
O valsch toebrijngher! die u ditte riet
En was myn vriend niet, dies ben ick expeert:
Niet min lief wat pinen my gheschiet,
Ick wild duer u liden ghy zides my weerdt.
ij.
Ghy zides my weerd, mids dijnder trauwen.
Die ick u sie hauwen in menigh exploot:
Dies beminnick u bouen allen vrauwen
Dyn zwarte windbrauwen doen my den noot.
De viericheit thuwaert es zo groot,
Ic nome remedie waert tijd ende stonde,
Als saudick besteeruen de bitter doot
My en rochts, vreesdic God niet en de sonde.
Ic claghe vrau Venus myn diepe wonde,
Ende dat my haren strael zoo mordadigh deerd:
Nochtans wat pinen men ter vveerelt vonde,
Ic vvild duer hu lijden ghy zides my vveerd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
138
Ick wild duer u liden, ende en doets niet noo:
Vvant willick, oft en willic, het moet dus wesen.
Den valschen God van minnen bemudst my zoo,
Dat icks myn daghen en zal ghenesen.
O vlammighen brand! twy zidy gheresen
Zoo diepe an myn herte, dwelck curts besief:
Als zijt ghy vul dueghden, ende uut ghelesen,
Ick en mach dy niet ghebruucken vuer myn lief.
Cupido bemind my, maer Iocus den dief
Moet ick vervloucken als die myn dood begheerd
Ic claghe u minen rauwe nochtans hoe bitter grief,
Ick wild duer u liden ghy zides my weerdt.
iiij.
Myn schoon princesse, die my haudt in weene,
Beweerd dogh myn anxtelick drouuich beuen:
Hebbick u iet mesveerghd alleene?
Vveedtty wat ick meene? willet my vergheuen.
Goede eerbaer liefde dat es dijn leuen,
Dies hebt ghy bouen screuen een wijs bestier:
Zulcke ruudheit en vverdt niet meer bedreuen,
Van my thuwaerd, vvant daer in leid dangier.
Verdoelde zotte ionckheit bracht my hier,
Ghelijck dat hem menigh schieloos gheneerd:
Als verbrandick heymelic in vrauwe Venus vier
Ic vvild duer hu lijden ghy zides my vveerd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Referein van xij. Amourues.
j.
139
Vvat eist van vrau Venus diet al perturbeerd,
Ende onder haren standaerd niet en laedt verloren?
Zu eist die elcken op zyn lief inflammeerd,
Al oft gheheechent vvare duust iaer te voren.
Ick hebbe een schoon herte inden zin vercoren,
Ghelijck myn ziele binnen minen lichame:
Schoonder en was nooit van moeder gheboren,
(Alzoo my liefde tuugd) God gheue haer vrame.
Alle haer conditien zyn my bequame,
An haer en ledt my niet dan dabsentich haken:
Dat pynd my, dies als es zu zonder blame,
Haer by zyn prisick vuer alle zaken.
ij.
Al en vindic gheen lachter an haer schoonvvanghen,
Al ghenoughd zu my bet dan zeluer oft gaud,
Al hebbick naer haer thien dusent verlanghen,
Al scriue ic haer briefuen menigh vaud,
Al minnick met boden op haer wel staud,
Al es my haren troost by zulcken verschenen,
Vvat hebbick, laes! keerd zu my gheenen caud:
Zulcke solasen dijncken my al crancke lenen.
Den leuenden vooys draeghd vrientscap henen,
Ieghenwordighen troost doet therte snaken:
Dabsentie verdriedt my en by zulcke renen,
Haer by zyn prisick vuer alle zaken.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
140
Ick prise haer manieren zonder aelwaricheit:
Ick prise dat zu hooghelick es ghemoedt:
Ick prise menichvuldich haer zedebaricheit:
Ick prise dat zu absent myn liden versoedt:
Ick prise dat zu rijcke es ende ghegoedt:
Ick prise haer vvesen coraiues ende eerbaer:
Ick prise dat zu my somtijd met iemend groedt:
Ick prise haer roode lieren ende haer ghelu haer:
Ick prise dat zu my draeghd goe ionst eenpaer:
Ick prise dat zu zomtijd om my vvild vvaken:
Ick prise al tgheent dat haer ancleeft: maer,
Haer by zyn prisick vuer alle zaken.
iiij. Prince.
Prince al sprekick haer van op van nedere,
Naer myn appetijt twee of drie hueren,
Vvech zynde, verghete ick tghesichte vvedere:
Dat doet tvierigh haken der naturen.
In keercken noch opt strate en can ick ghedueren,
Altoos rijst tghedijncken myns amyen:
Ick moet my vinden bider schoonder figueren,
Oft therte es ontrust tot allen tien.
Absent haer en can ic nieuërs verblien:
Alleene haer presentie mach myn droufheit slaken:
Als diedt proufd vveet ickt, duer zulcke fantasien
Prisick haer by zyn vuer alle ander zaken.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

141
Referein van xij. In versmadenesse der weereld.
j.
Al had ghy Cresus rijcdom, of Mathusalems pacht,
Salamons wijsheit, ende Neroets wreed leuen,
Al had ghy Octauianus excessiue macht,
Al hadde u God Azahels snelheid ghegheuen,
Al haddy de const van Vergilius verheuen,
De schoonheit van Absalon fier van opstelle,
Vvat helpet als dijn vleesch den woermen werd bleuen,
Ende dyn ziele metten duuels in dhelle.
Twy mind ghy de weereld dan, vul van ghequelle!
Daer zu dus verleedt den verdoolden zondare.
Vvildse lieuer haten, want zoo ic vertelle,
Vvie datse bemind, mind zinen verrare.
ij.
Als waerd ghy ghelijck Mercurius elegant,
Mordadigh als Iezabel spitigh van sinne,
Al hadt ghy vanden seuen vroeden tverstant,
De vreckheit van Midas thuwen ghewinne,
Al droughen u alle vraukins minne,
Al hadt ghy Mythridates memorie groot,
Al haddy de subtijlheit van Pallas de Goddinne,
Vvat salt u profiteren ter laetster noot?
God wil zyn ziele ghedijncken, hy es doot,
Dats dlaetste woord zoo elc weet int clare:
Dus bedrieghd u de weereld, dies segghic bloot,
Vvie datse bemind, mind zinen verrare.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
142
Als ware ghelijck Alexander magnus u weerde
En ghelijc Mars hu victorie tallen stryde,
Al hadt ghy Nicanors groote hoouerde,
Al waerdy ghelijc Venus altoos blyde,
Al waerdy ghelijc Sathan vul van nyde,
Al hadt ghy zoo menighe proprieteit,
Nochtans moedty steeruen ten laetsten tyde,
Dyn fier ghesmyde werdt dan al pleit.
De weereld dy altijd voor ooghen leit
Een valsch wanen leuen, al vul van vare:
Ende zu bedrieghd u, dies eist vulseit,
Vvie datse bemind, mind zinen verrare.
iiij.
Prince.
Curt es tswerels vrueght tmoet al zynn ghestoruen,
Aud, Iongh, steerc, cranc, naer Atropos rate:
Subijt, hoe liuigh, tmoet al zyn bedoruen,
Ter dood en heeft niemend adpeel noch bate.
Eist aerme, oft rijcke, zom vrouch, zom late,
Lustich, ofte sieck, ten heeft niemend gratie.
Eist wel ghemeten, verwacht goe mate,
Int hende, ghecrighdy Gods iubilatie.
Niemend en beloefd hem van tswerels recreatie,
Haer fausamblant bedrieghet al te gare:
Dies slutick als vueren ter eester spacie,
Vvie de weereld mind, mind zinen verrare,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Ander snede, van twaleuen.
.j.
143
Onsteeckt met charitaten inwendigh binnen,
Ende en weest niet verwondert ghy notabel zinnen
Die dueghd beminnen, hoept op Gods gratie:
Staet af van zonden.
Al siet ghy thoofd vanden Seraphinnen
Ghelijck druuen perssen en daer wyn af winnen,
En maeckt int herte dies gheen turbatie:
Als nu ter stonden.
Christus met zyn vijf bloedighe wonden,
Eenigh kind vanden vader Omnipotent,
Es den wijngaerd: hy den landman beuonden,
Alzoo wy Ioannem claer hooren vermonden,
Dus es hy den warachtighen wijngaerd bekent.
ij.
Christum willick biden wijngaerd compareren,
Ende de nature des wijngaerds doceren,
Daer elcks meinschen herte by werdt ghespijst:
Zalighst bouen maten.
Int opgroeien sal den wijngaerd best profiteren
Daer hem den schoonen dach mach illustreren,
Ende daer het wederschijn der zonnen rijst:
Hier by legghick charitaten.
Zuuer goede lucht comt hem ooc ter baten:
Daer ic Zuuer conscientie legghe ontrent.
Vvelcke dijnghen, Christum, niet en mueghen laten,
Zoo elck magh, uut dees comparatien vaten:
Dus es hy den warachtighen wijngaerd bekent.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
144
Materiael wijngaerden, zyn hier by, zonder weerde
Alzoot blijckt: ende in dalder zoetste eerde
Brijnghd den wijngaerd dalder schoonste vrucht:
Ontsiende gheen verseeren.
Gheene obstinaetheit, zonder hoouerde,
Compareric by dese oedmoedighe gheerde.
Voord groeit den wijngaerd hooghe inde lucht:
Dats de gratie ons Heeren.
Den wijngaerd vought hem ooc om bughen om keeren:
Dits Gods goederthiereit verstekende torment.
Alle dees dueghden om Gods lofs vermeeren,
Maghmen an Christum dueghdelick leeren,
Dus es hy den warachtighen wijngaerd bekent.
iiij.
Meer proprieteiten des wijngaerts crachtich,
Zyn applicable an Christum God almachtich:
Vvant ghelijc zyn bladers alle wonden mundifieren,
Zoo zuuerde hy tsweerelds dal.
Gelijc ook tswijngaerds blommen, virtuhues indachtich
Tpusoen vercrancken, en tvenijn manslachtich,
Alzo wilde God ons ant cruce purgieren:
Ende in gratien nemen sal.
Vvijn ende watere beede naer tgheual
Sietmen dat by tyden uten wijngaerd rent:
Dats remis van zonden, en de sacramenten al,
Dwelc al van Christo comt groot en smal:
Dus es hy den warachtighen wijngaerd bekent.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

v.
145
In Genesy staet hier af figuere:
Vuer my sagh ic staen op zomighe huere
Een vvijngaerd met brancken, botten, en blommen,
Ripende achter naer.
De drie brancken, zyn des drivuldicheits natuere.
Voord vvarer drie zaken van grooter cuere,
Botten, blommen, en druuen schoon bouen sommen:
Zoo den vvijngaerd draeghd eenpaer.
Dees drie beteeckenden drie substantien claer,
De Godheit de, ziele, ende tvleesch zonder ent,
Die in Christo zyn, en zyn zullen eenpaer.
Eeuwelic zonder nemmermeer faeilgieren daer:
Dus es hy den warachtighen wijngaert bekent.
vj.
Biden botten daer dees druuen uut spruten
Es de Godheit beteeckend, naer der leeraers uten:
Vvant hy es dbeghinsele die hier telcks vrame
Tooght zeer drouue aenschijn.
Biden blommen salmen Christus Ziele ontsluten
Den ruecke van haer passeerd alle fruten.
Biden druuen, comparerick Christus Lighame,
Zoetende ons venijn.
Dese druue dede compasselicken fijn
In de persse des Crucen vuer de Ioden blent.
Zyn stoole heeft Christus ghewasschen inden wijn
En int blood des druuen den mantel zijn.
Dus es hy den warachtighen wijngaerd bekent.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vij.
146
Dapostels dees druuen te snijden begonnen:
Pieter wildese ons te terdeneionnen,
Met zijnder leerijnghe te Roome ende eldere,
Als Gods weerde post.
De vier pilaren hebben desen wijn willen tonnen:
Deuangelisten blinkende als dlighd der zonnen
Hebbene virtuhueselic gheuoerd ten keldere,
Voer den alder besten most.
Thooghe vveerlicke, dwelck tgheestelick verlost
Heeftene binnen besteedt vuer dranck excellent.
Comd drijnckt met tranen, desen wijn uut Cristus bost
Hy gheeftene u allen zonder gheld of cost:
Dus es hy den warachtighen vvijngaerd bekeut.
viij.
Prince.
Als God ghelijc een crappe an tcruce hync
Ende vuer alle meinschen de doot ontfijnck
Purgierde hy ons allen in des druuen bloed,
Tuughd Lyra vul trauwen.
Dwater uut zyn goedwillighe zyde ghijnc
In ablutien, om zuueren tsweerelds rijnck,
Ende dbloed uut zyn herte, duer zyn oodmoet,
Om tfiands verflauwen.
Hier magh elck den wijn van compunctien scauwen
Ende Iohels oueruloedighe persse preseut.
Vvild hu an Hierimias dronckenscap hauwen:
Christus schijnct desen dranc bee mans en vrauwen,
Dus es hy den warachtighen wijngaerd bekent.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Refreinen van 13-en]
Referein van xiij. Int Amoureus.
.j.
147
O goddinne, vander minne, die Venus heedt,
Hoe queldy, ende veldy, al myn ghemack?
Dyn ontrauwe, duer rauwe, my therte verleedt:
Vvant druckigh, ongheluckigh, ben ic ghebeedt,
Vul anxt in my ghespreedt, op der minnen tack:
Dies vverdick puer lack, noit svvaerder pack.
Vvee my datse ontstack myn sinnen viue:
Vvant tsvveet my uutbrack, als ickse lest sprack,
Vvee dat icks my an track: ic ducht icker bliue:
Drijnckic, ofte, schijnckick, oft vvies ic bedriue,
Vveder ic slape, of scriue, ic sta ter lueren.
Ind ouerlegghen, magh ic segghen, met ghekiue,
Vvie hertelick mind moet dicvvilt trueren.
ij.
Veel truerins, te suerins, lidick alleene,
Groote smerte an therte, doet my den stoot.
Ic bedeerue, ende steerue, in druck, in vveene:
Ind raden, vul onghenaden, slacht zu den steene,
Haren troost es cleene, als hebbicks noot.
Ic kend al bloot, haer vvanghskins root,
Brynghen my ter dood ende niemend el:
Zichtent dat su ghoot, haer liefde zoo groot,
In myns herten scoot, zo en voer ic vvel.
Druck, rauvve, ghequel, duer Cupidoets beuel,
Vallen my te fel, vvel tharerkueren:
Dies segghick snel, duer liefde zeer rebel,
Vvie hertelick mind moet dicvvilt trueren.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
148
Ic vuerweet expres, dat Hercules, die duer liefde span
Noit en leed, griefzo wreed, noch zulc verdriet
Als icke, zoo ickt schicke: Noit drouuer man:
Vvant groot grief, ongherief, tcomd my al an
Sichtent dat ic began, te minnene iet.
Ic claghe dbediet, dwelck my gheschiet,
Als su my siet, zu gaet tander plecken,
Van my zu vliet, zu en acht mijns niet:
Tfy Venus diedt riet, vul looser kecken.
Duer pine, ic verwinne, als winters slecken,
Als ickse sie ghecken, ende my versueren:
Dies moet ic ontdecken, myn eerste vertrecken,
Vvie hertelick mind moet dicwilt trueren.
iiij.
Prince.
Princesse myn hertelicheit doet my genoost leuen
Mids dat ic u minne, vul gratiuese ghueren zoet:
Vvild my dogh eens ghenadighen troost gheuen
Naer dat my dijn strafheit dus sceerp ghebueren moet,
Vuer al dat ghy my dus dicwilt trueren doet.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

149
Ander dicht van xiij. Int Amoureus.
.j.
Eene alleene, gheene, zo fier leefd,
Maeckt my, onury, van minen zinnen viue:
De Goddinne, vander minne, my tvlammigh vier geeft
Dat myn herte, duer smerte, in znlc dangier sneeft
Alzoo dat, ic mat, van buten en binnen kiue,
Nochtan, voord an, ic my tharer minnen scriue,
Gheen pine, ten fine, zu my te naer iant,
Dits stick, dat ic, by mijnder vriendinnen bliue,
Duer de vrueghd, der iueghd, die ic in haer vant.
Myn goed, ende bloed, es om daenschijn claer: want,
Haer liefde, wient griefde, moet ic besueren.
Op deerde, es haer weerde, my een eerbaer pant:
Vvient spijdt of benijdt dit sal eeuwigh dueren.
ij.
Zu dien ic dus hebbe vercoren, voren,
Eist, duer wien ic den hettighen gloet, loet.
Als moestic duer haer alder weereld toren, horen
Ofte my metter goddinnen Auroren, storen,
Ic voughe my zeluen in haer behoet, zoet.
Als eist dat zu my menigh hart ghemoet, doet,
Ghelijc Eurealus die gheheel venus torment, kent,
Ic en hachteswatt zy, hebbick den spoet, goet:
Maer sal waghen duer myn lief excellent, gent.
Als wordick ghelijck Anchises inden ent, blent
Duerscoten als Nessus, oft ander sijn ghebueren,
Goe ionst altijd tot haer duer daccident, rent,
Vvient spijt of benijt dit sal eeuwigh dueren.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
150
Als moestick vervveruen Medeats schande,
Vten lande, ghelijck Bellerophon vlien,
Ghesien, ghelijck Virgilius zyn in de mande.
Te brande, met Dido dlyf stellen te pande,
Allerande, druck ghelijck Nictimene lien,
Ontvrien, myn leuen met Laodomien
Tharen tyen: als moest my dit al ancleuen:
Bekennen, als Agamemnon syn, mids inuien,
Oft in strien, als Troylus laten dleuen,
Vergheuen, gheliic Claudius duer dvviif verheuen,
Besneuen, de dood, ghelijck Actheon te dier hueren
Niet slueren, en sal ic lof vverd haer toe ghscreuen:
Vvient spiidt of beniidt dit sal eeuvvigh dueren.
iiij.
Prince.
Ghelooft my vryelick edel princesse,
Myn zinnen ic messe, duer dyn fier bedriif:
Dies bliifd ghy eeuwelick myn cleergesse:
myn duwagiere myn dominatresse:
Vviens vroylicke lesse, steerckt my al myn liif.
Ter vveereld en vand ic nooit lieuer vviif,
Nogh van vvien ic my lieuer zou laten leeren:
Ondanck alder niders fel corrosiif,
Sal ic hu lief hebben in dueghden in eeren.
Nemmermeer en sal ic den zin van u keeren,
Liif en goed vvillick om hu auentueren:
Ende ic beloue hu ontsiende gheen verseeren
Vviendt spiit of beniidt dit sal eeuvvigh dueren.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Ander snede van xiij. In tvroede.
.j.
151
Vvaer es nu Saturnus guldin weereld?
Vvie essere met dueghden nu bespeereld?
Vvaer es Iuppiters seluerin Landauwe?
Vvie es met charitaten nu bepeereld?
Minne ende vriendscap zyn al verkeereld.
Vvaer es nu bekentheid? waer es trauwe?
Tsmeinschen quaed verwind de werelt van gauwe
Tkind werdt vanden vader nu ghetrompeerd:
Deen broeder en eerd den anderen nauwe,
Alzoodt blijckt: want diserin eeuwe regneerd.
Allerande valscheid werd dobbele gheuseerd.
Maer wies men erreerd op desen termijn,
Alst Gode beliefd dan salt anders zyn.
ij.
Ter weereld regneerd nu alle quadye:
Asionsticheit rijst an elcke zye:
Schaemte es verdreuen, ende ooc de wareid:
Elck souckt deertsch rijcdom nu ten tye:
Vuer liefde beclijfd haet ende inuye:
Elck prijst de deemstreit vuer de clareid:
Niet meer en loopt den teerlingh quareid:
Elck souckt bedrogh vul valscher laghen:
Vuer eendracht maeckt elck twistighe swareid:
De minste menichte kend vrienden en maghen:
De leden en willen thoofd niet verdraghen:
Maer wies wy claghen des vverelds ghepyn,
Alst Gode belieft dan salt anders zyn.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
152
Den cnape es nu meester int werelts ghespan:
De minste wild vueren sitten nu voord an:
Elck es tot zinen vullen wille gheneghen:
Den man sweerd tswijfs doot, ende dwijf vanden man:
Elck queld sinen naesten daer hy can:
Ghebuers sietmen om ghebuers schade pleghen:
Goederthiereit es dood: Accoerd es versleghen:
Men en acht rechueerdicheit noch ghenade:
Van niemend en werdt een woord verdreghen:
Vvant der compassien en slaet niemend gade.
Niet min al es elck vul van quade,
Als iond elc valsch van rade sinen vriend venijn,
Alst Gode beliefd dan salt anders zyn.
iiij.
Prince,
Prince die dus leuen, zyn qualick bedocht,
Het ware veel beter Gods liefde besocht:
Vvant het al verganghelick es in dit leuen.
De Trooysche Heleene, excellent ghewrocht,
Heeft ons van dien exemple ontcnocht,
Als zu drie ontschaken hadde beseuen:
Ende dautheit haer heeft den cheins ghegheuen,
Inden spieghel veranderd siende haer schoon voerme,
Begonste te weenene, zeer bouen screuen,
Verwonderende haer zulc een verrunseld woerme.
Dus eist met onslien zondaers enoerme:
Vviens quaetheit roupt stoerme, vuer thoogste anschijn:
Maer alst Gode belieft dan salt anders zyn.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

D'aude snede van xiij. In tzotte.
.j.
153
Idelheid der idelheid, ende idelheit al
Dat es de weereld, als nu ten tye:
Men heeft ooit sotten vonden ende eeuwelic sal,
Vele zotheit, tooghen zotten, zonder ghetal,
Vuer God, es alle wijsheit zotternye.
Den eenen zot es gram, den anderen blye:
Den derden hoouerdigh, den vierden innocent,
Den vijfsten ontrust, mids zyn melancolie:
Deen swijghd, dander es een bollaerd bekent:
Maer die tgelt potten onder tshemels firmament,
Rau waermoes etende, als tswijn dat int cot leid,
Ende dlichaem frauderen ghierigh zonder ent,
Zulc volc toogd inde weereld de meeste zotheit.
ij.
Die zyn goed ofte gheld ind ongheree draegd
Die de sterren tellen an tshemels paradijs,
Die zyn fortune zonder cause of wee claeghd,
Die vergheefs ende om niet zyn lijf ter zee waeghd
Die proces intenteren zonder rijp aduijs,
Die metsen ende temmeren zonder gheld propijs,
Die ongheroupen hem met anderen paren,
Dese zyn pulker zot, ende een niet wijs:
Vvant zy groote zotheid tooghen en baren.
Maer zy die tgheld in de cofer bewaren,
Goe chiere estimerende vuer een bot pleid,
Niet ghebrukende tselue, maer den liue ontsparen,
Zulc volc toogd inde weereld de meeste zotheit.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
154
Als laedt zomigh zot zotheid op hem weluen
Ghelijck veel zotten doen int weerelds beuanc,
Niemend en doen zy eenigh quaed dan hem zeluen:
Maer die haerlieder gheld in deerde deluen,
Ende niet en prisen dan tafel gheclanck,
Doen naer haer dood haken, haer lijf es te lanck:
De hoirs peinsen zy zullen veel goeds uut brijngen
Zeer schelden ind sterfhuys werdt haren danck,
Anders en salmer niet lesen nogh sijnghen
Lucas wildse alle ter hellen doen sprijnghen,
Om dat hemlien zoo vast des ghiericheits lot greid,
Vvaer by ic segghe dat by sulcke dijnghen,
Zulc volc toogd inde weereld de meeste zotheit.
iiij.
Prince.
Prince, zoen wy elcks zots zin doceren,
Den dagh ende tijd sloughen ons eerst swike:
Maer zy die hem zeluen vercarkereren,
Tgheld op legghen ende den buuck frauderen,
Zulcke zotheit en es gheen zotheits gheliicke:
Alleenlick om haer kinders te maken rijcke,
Gaed haerlieder ghiericheit bouen schreuen:
Om hoopen soucken zy alderweereld practijcke:
Noit quam druepel wijns haer kele beneuen.
Zy zullen wel ontfanghen maer niet veel gheuen
Niet hachtende dat hemlien elc blame en spot seit.
Veel zotten laetmen liden maer duer dit leuen,
Zulc volc toogd inde weereld de meeste zotheit.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

155
Ander snede, te segghen ouerhand, Vutroup.
.j.
A.
Vvel an met vrueghden neemd ripen raet
Ghy daer de horloge niet effene en staet:
Alle die meshuud ziit in Venus verstranghen.
Gommaerd met zyn wyf van felder daet,
Haud nu zyn feeste mids ons bisschops aflaet:
De gulde es opene om elcks verlanghen.
Zo wie verwyfd ziit men sal u ontfanghen,
Vander gulden te vullen informerende:
Veel schoone artikelen met weenenden wanghen,
Zullen wy u wesen declarerende.
Terdt an maeckt u haerwaerd arriuerende,
Hier werd ghy gheschust,
B.
Puer als de verdulde.
A.
Hebdy qualick varens lust,
B.
Comt vry in de gulde.
ij.
A.
Vueren ende al vueren zonder veel fammaeis,
Vvie in dees gulde comt zonder meer delaeis,
Moet lydzaem vallen, ten helpt smeecsel noch bede.
Qua worden moet hy hooren, ende veel ghecraeis,
Nemmermeer verwachtende ruste noch paeis,
Dit es Gommaerds patientighe zede:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

156
Duucken ende swighen moet hy ooc mede.
Ghy alle die u sulck kend diend ons zeer wel:
Dwijf moetty laten in haren vrede,
Als duertaud zu hu zomwilen hu vel,
Neemd de pacientie keeret vuer spel,
Als valt zu zeer ontrust:
B.
Ghelijck die u vermulde,
A.
Hebt ghy qualick varens lust,
B.
Comt vry in de gulde.
iij.
A.
An u moet ghi trecken des huus geheel bestier
Vvascht ghy de schotelen, blaest zelue tvier:
Laedt de ionfere haer zoete ghemack verweruen.
Vaegt den vloer: deckt de tafele: schijnct ghy dbier:
Steld ditte daer, ende brijnghd datte hier:
Ghy en mueght den pap niet laten bederuen.
Den pot moetti heeten, en dwaerm moes scheruen
Vvillecomd hu huusvrauwe vanden sermoene:
Breeckt ghy een canne, ghy zullet besteruen:
Ende crijgt clijnckanten, in dien ghy eedt vuer noene.
In dien u dit niet en verleedt te doene,
Terdt an en blijft ghetsust:
B.
Hoe zu met u drulde.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

A.
Hebt ghy qualick varens lust,
B.
Comt vry inde gulde.
iiij.
157
A.
Prince.
Tsondaegs en messedaegs, om een ghestillekin,
Gheeft haer haren dreuele, tsi Claeis of Gillekin,
Laetse al haer begheerte doen zoo ickt gheuoele.
Vvies zu u vueren leght vulcomt haer willekin:
Laet haer douerhand zyn, oft u naeckt gheschillekin,
Ende sal hu thoofd kemmen met eenen stoele.
Eett ghy caud waerm moes, met cauden matroele:
Gommaerd deedt: neemdt van als de pacientie.
Vvuend bachten, daermen thaut tast met bot uut roele:
Gommaerds wijf wyset hu met een sententie.
Men vindter vele van dies wy maken mentie:
In dien u quaeds biers dust,
B.
Vvy zyn alle in u hulde.
A.
Hebt ghy qualick varens lust.
B.
Comt vry in de gulde.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

158
Ander van xiij. snede alvoren. Lof.
.j.
Ter eeren Maria der zuuer kerssauwen.
Vviens gratieus bedauwen al te bouen gaed:
Zu es ghebenedijt onder ander vrauwen,
Dies moet ick myn plomb verstand benauwen,
Om haer te louene trein maeghdelick zaed.
Lof helighe Maria, ons troost, ons raed:
Die om ons lijf ontfaet, ende werd gheboren,
Blusschende al Adams ende Euaets mesdaed,
Tot tsmeinschen salicheit die was verloren.
Lof, hu die uut Abrahams zaet zijt ghecoren:
Vut tgheslachte van Iuda, vry onuersaeghd:
Vut Dauids linage ghelijc elck mach horen:
Lof, hemels conighinne Gods moeder en maegd.
ij.
Lof, Bruud die niet om vullouen en zijt,
Al haddick Iinghels tonghen oft dusent monden:
Ghy blyfd onvulpresen tot eeuwigher tijt,
Vvant al ons weluaerd vrueght en iolijt,
Heeft ons dyn conceptie toe ghesonden.
Lof u, die dwoord Eua quaed beuonden,
In Aue, verkeerd hebd, mids Gabriels huten:
Vvie so dan vulspreken ofte ghegronden,
Dyn helicheit, dyn crachten, ende dyn virtuten?
Ghy hebt ons den hemele willen ontsluten,
Dien Eua toe sloot, van tserpent belaeghd:
Dies seid u therte inwendich, en den mont van buten,
Lof, hemels conighinne Gods moeder en maegd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
159
Lof, moeder ende maeghd, ghefigureerd,
By Moyses doren, vierigh zonder smette.
Lof, vruchtbaren wijngaerd ghedenomineerd:
Vvant de hoogste druue Christus uut u descendeerd.
Lof, Gods tabernakel oodmoedighe violette.
Lof, zuuerlicke Lelie rein van opsette.
Lof, charitatiue Roose vul Iubilatien.
Lof, Iudith die ons lost uut tviands nette.
Lof, Aarons rijs, bloeiende telcker spacien.
Lof, riekende Oliue, vul zoeter natien.
Lof, waghene die Heliam ten hemel draeght.
Lof, bernende lampte, vul alder gratien.
Lof, hemels conighinne Gods moeder en maegd.
iiij.
Lof, hoogste vercorenste excellenste intwesen.
Helighste uutghelesen, wise eerbare.
Ghy zijt ghelijc den nuchterstond op gheresen:
Schoone als de mane: ghelijc dzonne ghepresen:
Afgriselick, ghelijc eene oerloeghsche schare:
Dyn gheboerte verlost ons allen te gare,
Vut de helsche bare, daer wy hilden stede.
Lof, goedwillighe Abigail. Lof, neerstighe Sare.
Lof, Hester, Micol, Ruth, Bersabede,
Lof, wise Delbora duer dy hebwy vrede,
Ende bliuen vniuersalick ongheplaeghd.
Lof, Noëets aerche, en zyn torter mede,
Lof, hemels conighinne Gods moeder en maegd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

v.
160
Lof Conighinne, wiens lof ick vermeere,
Dat zidy Octauianus beelde mignoot.
Lof, Moyses aerche. Lof, Iacobs leere.
Lof, vlies van Gedeon den grooten heere.
Lof, coucke van Helias, hongherigh bicans doot.
Lof, cedre, palme, myrrhe, van machte groot.
Lof, preciues aultaer, van tgoddelick Lam.
Lof, Dauids haerpe. Lof, helig Hemelsch broot.
Lof, Salamons temple. Lof, Abrahams ram.
Lof, hu, die al zuuere ter weereld quam:
Zonder eerfzonde, daer elc meinsche an knaeghd.
Ghy alleene zijt daer God exceptie in nam:
Lof, hemels conighinne Gods moeder en maegd.
vj.
Cuenijnglicke Princesse uter hoogster celle,
Anhoord ons meinschen, die vul sonden crielen.
Salueerd (duer dijn kind) ons vuer de helle.
Treckt my (uwen dienare) uten ghequelle,
Eer my de ouerfelle gheesten vernielen.
Lichtt op, die wylien in zonden vernielen.
Lof, hu, wiens mids God die macht es bleuen.
Aenueerd het aerme last mijnder zielen.
Regeerd voort an myn ketiuigh leuen.
Ick roupe ghenade op dijn kind verheuen:
V hulpe wild gheuen, ende niet en traeghd,
So sal ick u segghen zoo staet vuerscreuen:
Lof, hemels conighinne Gods moeder en maeghd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Ander snede van xiij. In tvroede.
j.
161
O verdoolde meinsche wat hebt ghy voren,
By dijns selfs schulden gaet ghy verloren:
Ic claghe u vvant ghy zijd myn creatuere,
Alzoodt blijckt al naeckt.
Ghelijck den vader tkind hebbick hu vercoren,
Ende ghy laes! en mueght my sien nogh horen:
Gheschepen en gheboren naer myn figuere,
Zeer vvel gheraeckt.
Ick ben dyn zalicheit die thuvvaert vvaeckt,
Als die hu nooit en liet.
Het es al mine wies ick hebbe ghemaeckt,
Dwelck ooghe iewers siet.
Nochtans en heescht ghy my gheentijd niet,
Als ben ick bouen al omnipotent.
O meinsche my wonderd dat ghy my niet en kent!
ij.
Van als wiesmen met monde ghewaeghd,
Eerde, lucht, watere, ende vier, onuersaeghd,
Hebbic gheschepen om dmeinschelic ghemeente,
Met myn cracht diuine.
Vvies den hemel beuangd, wies deerde draeghd,
Voord al tgheent daer den dagh op daeghd:
Peerels, gaud, zeluere, hoe dierbaer ghesteente,
Het es al mine.
Alleenelic om deertsch goed te crighen int schrine
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

162
Zidy vreckigh bedocht.
Ende ic die ben de eeuwighe medicine,
En ben niet versocht.
Zonder ghelt haddick gheerne al uut vercocht:
Maer ghy en heescht my niet als siende blent.
O meinsche, mi wonderd dat ghi mi niet en kent!
iij.
Ic ben dalder schoonste ende beste man,
Nochtans myn schoonheit en staet niemend an:
Van myn edelheid en zijd ghy ooc niet bekuerd.
Dwelck my gheeft zeer vry?
Van dalder meeste gheslachte ben ic nochtan:
Vvant mijn vader es God ind hemelsch ghespan,
En mijn moeder maeght, welc niet en ghebuerd,
Tcomd mysterelick by.
Zaudt ghy mi dienen ghijlien schames dy,
Ick hebt langhe beseuen.
Ic ben rijcke van goede: waeromme en beet ghi my?
Ick macht al gheuen.
Ick ben den wegh, de wareid en dleuen:
Ghi en ghelooft nogh en volghd mi niet ontrent.
O meinsche, mi wonderd dat ghi mi niet en kent!
iiij.
Ick ben dlicht mijns vaders ind tshemels graet,
Hoe wel ghi dijn ooghen op mi niet en slaet:
Ick ben Gods zuene die elcken propijs greid,
Bluschende elcks benauwen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

163
Ick ben goed raedsman: niement vraecht mi raet.
Goed leedsman: niemend minen wegh en gaet.
Ic ben mijns goddelicks vaders wijsheit:
Ghy en hebt gheen betrauwen.
Ic ben de regule die elck moet hauwen:
Maer tdijnckt hu al zwareit.
Ic verlichte op deerde, bee mans en vrauwen:
En ghy schuud mijn clareit.
Ic ben ghemanierd: ghi schuud mijn zedebareit.
Ic magh roeren end doen stille staen tfirmament.
O meinsche, mi wondert dat ghi mi niet en kent!
v.
Zonder mi en es gheen vrueghd vvarachtigh:
Vvaer om zidi mi te versmadene indachtigh?
Ic ben den paeis, elcks moeds: rust dan van zoerghen,
In mi, dijn vijf zinnen.
Van als, bem ic alleene ter weerels machtigh:
Nochtans maecktick de ioden mijns manslachtigh.
Als mocht mijn hemelsch vader verboerghen
Ick leedt uut minnen.
Vvilde dieren, vriendscap met vrienschap innen,
Het blijckt zoo gheschienst:
Doet den leeu dueghd ghi zult dueght an hem winnen
Den hond draeghd goen dienst.
Deet ghy van gheliken, het ware hu sienst:
Maer neen ghy: als ben ic der hemelen regent.
O meinsche my wonderd dat ghy my niet en kent!
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

vj.
164
O wagh! het blijckt wel an hu manieren,
Ghy zijd veel wreeder dan wilde dieren,
Niet om verbuterthieren en es dyn spel quaed,
Ick beseft langh zo breere.
Duer u quam ick in dit eerdsch dal logieren,
Latende myn edel lijf totter doot schoffieren:
Ende ghy ondancbaer en ghedijnct niet der weldaed,
Laes! dit claghick zeere.
Den orsse bekend dogh sinen huesschen heere,
Die hem op qweeckt en voedt.
Al ben ic Gods suene ghy versmaedt myn leere,
Hoouerdigh ghemoedt.
Niement van u lien my en beedt noch en groedt:
Ende bem dyn makere inder Iinghelen conuent.
O meinsche, my wonderd dat ghy my niet en kent!
vij.
Hoe cuend ende mueght ghy my dus versteken?
Ick bem baermhertigh coest ghy schoon spreken:
Bekeerd u in tijds wild op dees zaken waken,
Twerd alleene u bate.
Vvant ick ben strafiuge niet om verbreken:
Ende salt ten laetsten daghe al wreken.
Zoo mach ickt vinden u sal thelsch blaken naken
Als vergrammick my late.
Ick bem de gherechtighe charitate,
Tot dijnder hulden.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

165
Vvat magh icks comt ghy ter helscher sate
By dinen schulden
Ick bemd, wiens woord de propheten vervulden,
Dat ickt al iugieren sal ind tsweerelds ent.
O meinsche, my wonderd dat ghy my niet en kent!
viij.
Prince, hooghste God, goederthiere beuonden,
Nu, ende ooit, van doen ghy my hebt ghesonden,
Om beteren Adams schuld als dyn eenigh kind
Ind schoone eerdsche dal:
Daer ick bespauwen vvas, ghegheesseld, ghebonden,
Ghecroond, ghecruust, met dlijf vul wonden,
Vanden iuedschen honden, van my nochtans bemind:
Dit leed ick groot en smal.
Hellaes! ghy ende icke duer dit gheual,
Niet el en begheeren,
Dan danckbareid alleene, die mocht loonen al:
Maer zy willens hem vveren.
O meinsche! beterd dyn sondighe affeeren:
Ick mach u beuriden vuer thelsch serpent.
My vvonderd zeere dat ghy my niet en kent!
Hier naer volghen de Refereinen van veerthienen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Refreinen van 14-en]
Snede van xiiij. Int Amoureus.
j.
166
Helpe cracht van liefde vul felheits duerknocht!
Hoe zidy mi dus wreed te tracteren bedocht?
Ic claeghs u Cupido als God van minnen,
Dat ic dus moet ontsinnen.
Tsolaes by u vuertijds mi toeghebrocht,
Hebbic met dusentigh tranen becocht:
Zichtent ic de troost der reinder goddinnen
Niet meer en mocht ghewinnen.
O lief! ic beminde u ghelijc de Seraphinnen,
Als mijns herten bloet.
Maer nu als qua tonghen haer vveerc beghinnen,
Zo eist al ieghen spoet.
Vuertijds vvaerdi goet, en keerdet daenschcijn zoet
Tot mi: laes! dat huenigh es vvorden brine!
Nijd heeft ons ghescheeden dies ic an u nemen moet,
Oorlof, schoon lief ghy vvaerd eens mine.
ij.
Ghy waerd eens mine rein vrauwelic adere,
Mids dat vvy vvaren elc anders beradere:
Als vvy ondersproken bee tonzer vramen
Zeer vriendelick tsamen.
Dlast mijnder liefden vvas ic dy een ontladere,
Spade ende vrouch vvaren vvy te gadere.
Dijn hertelicke woorden, naer dijns persoons betamen
My zeer vvel bequamen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

167
Ogh uutuercorenste! al vry van blamen,
Van liue bleeft ghy ghy:
Als heetick u mine, tes behauwen uwer famen,
Dat word comd anders by.
Zonder der niders cry, ons cas stond al vry:
Maer die worpent omme met haren venine.
Hoedt was, laes! tes dus, dies nemick an dy,
Oerlof, schoon lief ghy waerd eens mine.
iij.
Eens, magh ic wel segghen duer tzwaer benogen:
Vvant vuertijds haddick dopsien dijnder oghen,
De sprake dijnder tonghe, naer mijn beheet,
Vvas mi oock ghereet.
Als ic peinse om dijn solaselick vertoghen,
Om dijn zedebareid die ghy hebt gheploghen,
Ende om dijnder woordekins amorues beleet,
Roerd mi bloed en zweet.
Als ic in mi zeluen ouerdijncke dbescheet,
Van onzer beeden staet:
Hoe ghy mi vertroostet verre ende breet
Ende nu valt obstinaet.
Naer dat ooc bi niders daet, en quader tonghen saet
Tusschen onslien al verkeerd es dat plagh te sine
Moet ic an hu nemen half desperaet,
Oerlof, schoon lief, ghy waerd eens mine.
iiij.
Princelickste princesse blomme vol eeren,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

168
Hoe magh een zake dus saen verkeeren?
Ick en cans verwonderen als nu ter tijt,
Hoedt comt dus subijt!
Als ick met hu vvaende best vrueghd vermeeren,
Vindick my in een onbewist verzeeren:
Ende niemend en doet ons desen fellen spijt,
Dan haet ende nijt.
Onderlijnghe hilden vvy vroeyelick berijt,
Zonder molestatie.
Nu es verleend vuer alzulck iolijt,
Druck en tribulatie.
Tfy valsche natie, die onse recreatie
Niedt, ende uut vrueghden steeckt in de pine:
By vvelcken ick nemen moet te deser spacie,
Oorlof, schoon lief ghy vvaerd eens mine.
Ander snede van xiiij. Int Amoureus.
.j.
O blakende liefde! hoe queld ghy myn zinnen,
Inwendigh van binnen, met gloeiender minnen?
Help Venus goddinnen, slaeckt druck gheresen,
Laedt troost verweeruen.
O schoone ghelijck tshemels Seraphinnen!
Ick sie vvel magh ick gheen succours ghewinnen,
Nemmermeer en can ick des brands ghenesen,
Ick moedt besteeruen.
O bloeiende blomme wilt ghy my bedeeruen,
Ende laten ontwueghd?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

169
Ghy mueghd my met dusent ghenouchten eruen
Vut druck in vrueghd.
Valt dogh niet troosteloos, toogt my dyn duegt,
Of ic sal verdwinen duer tsaudeinnelick grief.
Duust dooden sal ic steruen laetty my onthuegt,
Vvat zuldy daer an vvinnen myn hertelick lief?
ij.
O myn edel lief! ghelijck ic ooit plagh,
Biddick, maeckt mijns lidens een verdragh:
Bluscht minen o wagh! ghy vermuegd veel meer:
Vulcomt my dees zake.
Ghy zijd dalderliefste dien ick nooit sagh:
Duer u en hebbick ruste nacht nogh dagh:
Tes tonsent al gheclagh, ende onsprekelic zeer,
Vveder ick slape of vvake.
Dat vvy dus ghestolen moeten commen ter sprake
Es my zwaer vergruwen.
O God Cupido! hoe vvel vvarick te ghemake,
Moest ghy my niet schuwen.
Dyn vader en vvild dy noch niet huwen,
Dies sterue ic meer dooden dan noit iemend besief.
Moetick dlijf laten duer dijns vaders qua vuwen
Vvat zuldy daer an winnen myn hertelick lief?
iij.
O lief! vvat vvind ghy an myn ghequel?
Vvaeromme en troost ghy my niet alzo vvel,
Als ghi mi duer u, laedt steruen bi naes,
Te desen termine?
Dijnder natueren vald ghy al vvillens rebel,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

170
Verliesende dyn ghenouchte, tijd, vruegt en spel:
Vvant ter bloeiender ionckheit diend best solaes,
En Venus discipline.
Hoedt comt emmers bliuick in de pine:
Zonder vrueghd oft glorie.
Maer, naer dat u beliefd aldus te sine,
Haudt my in hu memorie.
Vuer druck verleend my, int hende victorie,
Of therte versmachtt ghelijck tuugd desen brief:
Laetty my dus steeruen, myn weerdste ciborie,
Vvat zuldy daer an winnen myn hertelick lief?
iiij.
Ptincesse, wien ic minne bouen alle vrauwen
Ick biddu bluscht dogh myn benauwen,
Tot dyn vader van zinne werdt anders bedocht:
My langhd naer dien tijt.
Laet ons, ons minne bedeckt onderhauwen:
Hebt my lief ick sal u dienen ter trauwen.
Mochtick solaes van u crighen my en rocht
Vviets haet hadde oft nijt.
O clara! weedt dat ghy claerder zijt
Dan zonne of planeten.
Vvel hebdy uwen name claer wit als crijt,
Ick en can uus niet vergheten:
Herte zin en moed zyn op hu vervleten,
Doet my tselue, biddick, of ic steerf duer dongerief.
Beswijct ghi mi, vander doot werdic haest verbeten
Vvat zuldy daer an winnen myn hertelick lief?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Ander snede van xiiij.
j.
171
Tfy valsch wantrauwich der auentueren rat:
Hoe spitelick ontdraeidy mi als donbekende?
Dat ick die vrueghdigh bi myn ghebueren sat,
Mi dus versteken vinde in de allende.
Als ick eerst purremde met mynder bende,
Vut myn vrancksche rijcke
Gheloefdet ghi mi vuerspoed zonder hende,
En nu slaet ghy mijns swiicke.
Die wylien ouerwilligh was zonder gheliicke
Vveerpt ghi saen tondere.
Gheheel myn opset brijngt ghi zoo te versijcke,
En myn volck by zondere,
Als ofic gheniedt ware van Iuppiters dondere:
Vvanende minen viand veel drucks beraen:
Maer hoe wel ick meende te brauwen wondere
Clouckelick vindick mij nu gheuaen.
ij.
O wantrauwigh rat! vul quader pitsen,
Eergher dan een stijfmoeder op eens anders kind:
Myn auangaerde was ses dusent Switsen,
Vuer Pauien, om oorloghen wel ghesind:
Die vuerhoede met dyn behendigh bewind
Brocht ghy in vare.
Dit dede ons (als die ons lettel bemind)
Le marcquis de Piscare.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

172
Gheweldich duerbrack hy die vaste schare
Zoo elck daer daduijs sagh:
Dees refereins stock seghd de date int clare,
Op d'Apostel Matthijs dagh.
Minen roup die te wesen op sente Denijs plagh,
Es verflaud dwelc dyn stranghicheit heeft ghedaen:
Vvant hoe ic doen hoepte dat daer minen prijs lagh,
Clouckelick vindick mij nu gheuaen.
iij.
Myn lelien vvorden daer onghehacht snoot,
Dies vvart ick ontsinnigh ende zeere ontsteld.
Zoo rudelic ouerviel my tsKeysers macht groot
Dat zy in myn heer broken met grooter gheweld
Straffelick heeft fortune haer op my verfeld,
Dat icks my moet schamen.
By fortchen vvart daer minen standaerd gheueld
Tot eeuwigher blamen.
Een en veertigh princen groot van namen
Daer gheuanghen bleuen.
Nemmermeer en commick tot mijnder eerster famen:
Acht princen lieter dleuen.
O! là Trimoelge, edel vassael verheuen!
Daer moestic van u scheeden duer sdoods vermaen:
Ende als vacht ick doen vroem bouen screuen,
Clouckelick vindick mij nu gheuaen.
iiij.
Prince vvien vvitick dit, dan fortunen principael,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

173
Die daer al myn armeye bracht ter doot:
Ende my dede slaen ieghen eenen vassael:
Gheseid la mote tot mijnder schanden groot.
Haddic dogh strijd ghehad ieghen mijns ghenoot
Naer eens vrancks Cuenijnghs zeden:
En versleghen bleuen in Mars fel exploot,
Ick waers bet te vreden.
Zoo ouer langhe vochten wy ende streden
Sonder eenigh bestand,
Dat ic duer de moetheit van minen leden
Ghijngh in gheuangher hand.
Dies spreectmen my schande an den borbonsche cand
Hoe wel ick als een leeu doen vroem was bestaen
Nochtans en eist my gheen schande: want,
Clouckelick vindick mij nu gheuaen.
Van xiiij. Met eenen steerte.
j.
Ogh herte bedruckt, beclaeghd den dagh,
Dat ghy gheboren waerd, o wy! o wagh!
Maeckt hand gheslagh leefd nu onrustelick,
Nooit drouuer gheene!
Vvaer es den tijd die my verbliden plagh?
Lacen! hy es duere, dies ick wel magh
Voord an gaen laten, myn leuen lustelick,
En steeruen in weene.
Ogh lief waer zidy? hebdy therte van steene,
Hart als den Dyamant?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

174
Hoe plagh my te vermakene dyn wesen reene.
En dyn woorden plaisant?
Vvaer sal ic hem soucken an welcken cant,
Die mi myn blyscap al af heeft ghemeten?
Vvie sal mi wijs maken en gheuen tverstant.
Of hy die aldus myn vrueghd heeft versleten,
My al heeft vergheten?
ij.
In dusent manieren wy twee verhueghden,
Gheen tonghe en vulsproke al onse vrueghden.
Vuertijds voerleden ter vulder perfectie,
Cleene tot mijnder baten.
Ick meende dat zyn liefde was vul van dueghden.
Ende als hi uutgesogen hadde dmaerg mijnder iuegden
Fausamblantich mi brijngende onder syn subiectie,
Zo gaet hi mi laten.
Vvaer sal ick hem soucken, of ter wat straten,
Stede, doerp, of guchten?
Tscheen hi en mochte, duer liefde groot boue maten,
Gheene ander gheluchten.
Nu moet ick mestroostigh caermen en suchten,
Duer hem die hem qualic te mi waert heeft gequeten.
Ogh! wie sal mi segghen om stremmen myn duchten,
Of hy, die aldus myn vrueghd heeft versleten,
My al heeft vergheten?
iij.
O lacen! hoe es nu verkeerd de canche?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

175
Als ick met hem vuertijds hadde alianche,
Ende hi mi toe boot zo menighen smeeck,
Loos en valsch inden grond,
Al omme was ick een, ten auendspele, ten danche,
Vulliuich en vet, naer der maeghden usanche:
Nu ben ick maghere onghedaen en bleeck,
Also elcken es cond.
Myn schoon borstkins stonden al appelrond,
Naer Venus manieren.
Myn wangheskins bluesden, vermeil was den mond
Bloed rood haddick de lieren.
Ick was eene van Dianen camenieren.
Maer dits wegh, welc men mi dicwilt heeft verwéten.
Ogh! vvie leefd nu die mi sal certifieren,
Of hy die aldus myn vrueghd heeft versleten,
My al heeft vergheten?
iiij.
O vrueghd! hoe hebdy mi aldus begheuen?
Vvaer zidy mi met minen boele ontbleuen?
Vvaer sal ick hem soucken teenigher prouince,
Die mi ditte doet?
Nu aldereerst hebbick vvel beseuen,
Dat verlies van lieue doet druckich leuen,
Tes onuerdiend dies claghickt den hooghsten Prince
Met tranen vulle vloed.
Ogh! hoe gheerne vand ick my in zyn ghemoet
Om te solacerene!
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

176
Doen ter tijd haddick tcoragie goet
Te danchene, te ouerene:
Nu laes! hebbick cause van dolerene,
Zo hy hier af int herte weet de secreten.
Iemend dogh, poghe my te declarerene,
Of hy, die aldus myn vrueghd heeft versleten,
My al heeft vergheten?
Clause van xiiij. Daghbedijnghe.
Och! helich heere almachtich Vadere,
Eeuwigh God wien ick myn ziele op draghe,
Die onslien uwe creatueren al gadere
Ghebrocht hebt als vaderlicke adere
Totten beghinsele van desen daghe,
Niet duer ons verdiente zoo ick ghewaghe
Maer by gratien die ghy tonswaerd wild verclaren,
Vvy bidden hu als ons beschud vuer plaghe,
Dat ghy ons desen dagh wild bewaren,
Zoo dat ons gheen doodsonden en bezwaren:
Laedt wederstoot en perikel ons niet ancleuen,
Dat wy u vul rechtueerdicheid mueghen naren.
Vvilt onsen wercken duegdighen vuerspoed gheuen
Vvant ghy zijd den wegh, de wareid, en dleuen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Refreinen van 15-en]
Refereinen van xv.
j.
177
Als wy de wareid wel ondersoucken staerlick,
Hoe wel wy tselue sien by experientien
Vinden wy in diueersche boucken claerlick,
Dat den tijd costelick es vul excellentien.
Vvy lesen naer Augustins sententien
Dat den tijd met de weereld vvas gheordineerd.
Historie maeckt van dien veel mentien:
Vvant Cicero, haer, tstijds ghetughe describeerd.
Den tijd allerande dijnghen produceerd:
Ende niedt alle zaken zoo elck heeft de wete:
Hy en staet niet stille ongherepareerd,
Zoo ons demonstreerd menigh fraey poëte.
Van als ghebuertere publicq, int secrete:
Hy ghedooght ende cant al ghehijnghen.
Den tijd es priselick vuer alle dijnghen.
ij.
Den meinsche gheboren van ziinder moedere
Lettel tiids leuende ghebreckigh en quaet
Al vul miserien zoo elck es vroedere
Spruudt gheliic een blomme op lustigh en delicaet:
Hy versliidt, verwelckerd, ende vergaet,
Ende vliet als een schauwe, hooric Iob vermonden:
Op eenen dagh seid Dauid hendt hy sinen staet:
Dus elc betere in den tiid ziin stiinckende zonden.
Den aermen deeld diin substantie by ponden:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

178
Mind uwen naesten eer ghy ind verwijt sneeft:
In gheenrande dootvlecken en zijd beuonden:
Besighd tijd te wilen dat pas end tijd gheeft:
Twild ghedaen zijn te wilen ghy ind iolijt leeft,
Vvaer by ic my moet te segghen bedwijnghen,
Den tiid es priselick vuer alle diinghen.
iij.
Lucas vermaende ons in alle ziin zaken vroet,
Zoo ons ooc zijn, ander euangelisten radelick,
Dat den meinsche tot allen tiden waken moet:
Vvant hy periculues es vol twisten smadelick:
Perueers ende vul zondigher misten schadelick,
Onslien verleedende, als wiene tsmenschen doot griet
Eer vvy ons onder de helsche tourbisten bradelick
Vinden, laedt ons beteren onze snootheit.
Te vvilen vvy leuen, de verdiente zeer grootleit
Seid Ecclesiasticus: beidt huere nogh dagh,
By datmen ons, Ioannis nono, bloot seit.
Hier mueghen vvy boeten onzer zielen gheclagh.
Om dat elc inden tiid, dit, ter vveereld vermagh
Moet ic zulc als vueren tselue lied sijnghen
Den tiid es priselick vuer alle diinghen.
iiij.
Prince, den tiid es uutvercoren fiin.
Lustigh ende schoone vul edeler fundatien:
Vvant in den tiid, vvilde God gheboren ziin,
Het bleeck ten tide ziinder incarnatien.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

179
Dat was tijd, van vervultheit der gratien,
Dien wy alle ontfaen hebben met lettel ghepijns.
Paulus seid, dat in Christo telcker spacien,
Vvuend de vervultheit des goddelicks schijns:
Den tijd was commen hy ghedochte zijns,
Ende ontfaermede Sions, zoo wy in Dauid horen
Tstijst vervultheit werde ons veel helschs venijns
Als God sinen zone sant in de maeghd vercoren.
Den heere des tijds was in den tiid gheboren:
Daer om moet my dwoord nogh eens ontsprijnghen,
Den tiid es priiselick vuer alle diinghen.
Referein van xv. Ander snede. Amoureus.
j.
O schoonste! daer den dagh op magh daghen,
Moest ghy my helpen miin zwaer liden draghen,
Zo ware miin mes haghen mi vvat ontslopen:
Dan saudt ghy claer weten dlast miinder plaghen
Vvies ic om uwen wille moet vvaghen:
Ghy saudt my claghen saudick emmers hopen.
Nu ziin u onbekend, miin bitter nopen
Vul grieuelicker treken.
Met Senct Iooris vischzop vindic my bedropen,
Nauvve can ic ghespreken.
Ogh lief! vvat magh u an my ghebreken?
Vrueghd heeft mi bezweken, miin ooghen leken,
Vloedigh als beken, om dat ghy miins ziid versmadigh
Diin liefde heeft mi miin herte duersteken:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Ouerpeinst dogh ditte, ende wel beradigh,
Die u bemind, lief, weest hem ghenadigh.
ij.
180
Ick beminne u ende sal hu eeuwelick minnen:
Duer u deerue ick bicans alle myn zinnen,
Van buten van binnen, cleene ende groot.
Ick exaltere u totten hemelschen tinnen,
Bouen alle vrauwen, ia Venus goddinnen,
Gheen Keyserinnen, en hauwick dijns ghenoot.
O lief! ghi weedt dog dit al bloot,
Ende hebt de experientie.
Hoe zidy dus ondancbaer dan? Ic bliuer doot,
Of doet my assistentie.
Alle eere biedick u ende reuerentie,
Al en es eloquentie, des rijcdoms inuentie,
Noch preëminentie, my niet ouerladigh:
Niemend en heuet al in zyn residentie,
Dus loond dueght met duegden, en valt ghestadigh,
Die u bemind, lief, weest hem ghenadigh.
iij.
Ghenadicheid dient wel den schoonen vrauwen:
O lief! op u staet al myn betrauwen,
Bluscht myn benauwen, ende myn verdriet.
Vuer myn solaes, sal ick u eeuwelick hauwen,
Also langhe als ick u mach anschauwen
Vveder ghy laedt dauwen dijn gratie of niet.
Vvel vare den God die my dees liefde riet,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

181
Hoe mi daer therte af zweert.
Droufheid ende vrueghd, es alder minnaers liet,
O lief! ghy zides mi weert.
Vuer alle vrauwen heeft u miin herte begheert.
Hoe ghy miin bloet verteert, ic bent diets niet
ontbeert,
Ten helpt al nogh en deert, troost ghi mi onversadigh.
Van ooit, dbeghinsele, tot in den steert.
Hebbic u in vveerden ghehad, vald niet ouerdadigh,
Die u bemind, lief, vveest hem ghenadigh.
iiij.
Princesse, neemd dit om een ghediincken:
Diin vriendelicke ooghskins laet op mi piinken:
Tot miins droefheits minken en valt niet schadigh
Miins herten bloet, willick u couuer schiincken:
Die hu bemind, lief, vveest hem ghenadigh.
Referein van xv. Ander snede.
j.
Es hier iemend zoo curieus van bestiere,
Die naer miin regiment vraegt, ofte miin maniere
Vvies ic versiere, ind svveerelds plein?
Ic maecks hu expeert.
Vveedt dat ic delicatelic mi zeluen aeihiere,
Alle vrueghd antiere, te vvine te biere,
Niemend en obediere, maer volghe minen trein.
Alzoodt natuere begheert.
Met miinder vveerdinne ben ic lief en vveert,
Duer al miin groot ghevveld.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

182
Al myn patrimonie hebbick verre verteert,
Ia bee cattheil en gheld.
Eenen ieghelicken leuerick dagh en veld,
Om dobbelen, en triumpheren, met venus lacquaeien al.
Vraegt iement naer duutcommen, hoedt met my es gestelt?
Oft oe ic mi geuoele? het wert u gespelt.
Tes noch goed, maer, ic en weet waert draeien sal.
ij.
In sneebal, in appels, in brieuen, in blommen,
Als Pacorus, hebbick myn liefde duerdrommen
En bems al duercommen, groot ende cleene:
Duer tverhael noch beuick.
Eurealus veinstren, hebbick alle beclommen:
Leanders procelluese wateren duerswommen:
Ghelijc Parijs, ghecampt om de troysche Heleene,
En noch niet en sneuick.
Ieghen deuangelie, tsgheests wercken begheuic,
Als de siende blende.
Als Cayn dolende, naer tvleesch zo leuick:
Van God donbekende.
Ooit was ic van Triphons bedrieghlicke bende,
Dies vreesick mi eens vuer Plutoets taeien stal:
Maer ioncheid persuadeerd mi Mattheus emende.
Ooc smeeckt my dwiel van fortunen, ende
Tes noch goet, maer, ic en weet waert draeien sal.
iij.
Den oliue ende fijghboom, en hebbic niet gheslachtt
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

183
Als den rommighen Baal, hebbic elcken verachtt:
Als Pharao bedachtt, ben ick vul exactien:
Mids Helijts quaed bloed.
Met Amon hebbic gheheel stoopen ghewachtt:
Dinen ende Bersabé hebbick vercrachtt:
Metten Phariseeusen ben ick vul detractien,
Ende noch eist al goed.
Hoouerdigh als Nicanor, terdickt al onder voet:
Vul Neroets wreeder seden.
Op Abimilechs tronck legghic zin ende moed:
Als Achab zonder reden.
Metten vijf zotte maegden es myn wijsheit leden,
Dies vallick met Lucifer menighen fraeien val:
En al heb ic met d'au biblisten, die noit duegt en deden
Ditte al duerwaeght totten dagh van heden,
Tes noch goet, maer, ic en weet waert draeien sal.
iiij.
Prince, God heere, diedt al salueerd,
Dusent perikelen hebbick ghesustineerd:
Dyn ghebod ghereiecteerd ende ouertorden,
Met Balacs qua doctrine.
Die met my verkeerden zyn dood ende ghepasseerd,
Ende ick hebbe in zonden gheperseuereerd.
Met Eutichus verslapende dine helighe worden,
En Paulus discipline.
Dies vreesick Abyrons veruaerlicke ruine,
Oft Antiochus wederstoot.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

184
Van Helizeus beeren verslonden te sine,
Of Iezabels quade doot.
Ogh heere! ic kend myn zonden zyn groot:
Ende hebben mi ghehauwen int viandts delaeien mal.
Myn hope es in hu, naer Dauids word bloot:
Ghi zult mi ontfanghen als ben ic inden noot,
Het es nogh goed, ende ic hope datt wel draeien sal.
Banck Referein, van xv.
j.
Tfy u lien vileinen die nieuers en dienen,
Daer goed gheselschap poeghd te veriolisene:
Zuupt ghi u rau warm moesch metten Diogenicienen
Vvy willen ons hauwen metten Epicurienen,
Daer den wijn ind hoofd beghind te risene:
Goed gheselschap es vuer al te prisene,
Binnen tsweerelds traden.
Dees vreckaerds behoordmen met vijnghers te wisene,
Die goet chiere versmaden.
Doet gheliick wy Sardanapalum hooren raden.
Vuer een discipline:
Eedt, drijnckt, speeldt (seid hy) wild in vrueghden baden,
Kiest solaes vuer pine.
Vuld daghelicks u flassche met Bacchus wine:
Drijnckt vryelick, ende laedt den gheest verbliden,
Het vverdt den lichame een medicine:
Vvant, men heeft ghedroncken van auden tiden.
ij.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

185
Tdrijncken heeft gheweest, eer meer dan min
Van de eerste meinschen zoodt claer es beseuen,
Die saghmen zeer drijncken van tsweerelts beghin,
Philosophen en poeten volghden zulken zin,
Mids edel ende onedel die hem hier toe vvilden gheuen
Met drijnckene heeft Karel magnus vvonder bedreuen:
Rhetus dranck veruaerlick.
Marcus Antonius, heefter boucken af ghescreuen
Phryx pooide zeer staerlick.
Alcinous ende Acerra droncken eenpaerlick,
Ende teeuvvigher tijt.
Het drijncken regneerde zoo Plinius tuughd claerlick,
Ooit duer de vveereld vvijt.
Vvaer omme en zoen vvy niet soucken ons acquijt,
Hauvvende possessie zonder vermiden?
Laedt ons goed chiere maken zonder respijt:
Vvant, men heeft ghedroncken van auden tiden.
iij.
Xenophon, Aristotelus, Epicurus, Plato,
Homerus, ende Ennius van drijnckene noit cesseerden.
De Centauren, Sertorius, Alchibiades Catho,
En met meer andere den pluum strijcker Gnatho,
Noit hoe die ghilden den pot tracteerden!
De Parthen, ende perssen, hier in triumpheerden,
Mids de grieken groot en smal:
Die saten nachten ouere en pergriecqueerden:
Cyrus barst hem al.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

186
Bonosus dranck wijnen zonder ghetal:
Vvat baet dat ick hele?
In niements sturte en ha den wijn beteren val
Dan in Bitias kele.
Cratinus drijncken ghiinck al buten spele,
Nooit man en sagh hem den croes ontgliden:
Dus laedt ons hopelick zijn, dicwilt en vele:
Vvant, men heeft ghedroncken van auden tiden.
iiij.
Silenus tvoesterkind vanden Musen,
Ter eeren de ix. Nymphen en de drie gratien,
Dranck xij. croesen in, zonder verslusen:
Maer moester omme van zinen esel verhusen,
Ter eerden vallende te dier spacien.
Nouellius zittende in diueersche recreatien
Daert hem Bacchus riet,
Dranck altoos drie coppen vut: van welcker potatien
Hy Tricongius hiet.
Plutarchus, en meer andere, en faeldens niet:
Maer hilden oock dien aerd.
Ende zeker ten es niet weerd datmen ons besiet
Es dlijf niet bewaerd.
Vvy en hebben gheenen gheest hoe iongh gheiaert,
Of Baccus en doet melancolie liden.
Laedt ons hier toe sien daer op nemende regaerd:
Vvant, men heeft ghedroncken van auden tiden.
v.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

187
Martiael liet syn liefde op vijf vrauwen dalen,
Ende haen xxiiij. letters in, onder hem viuen:
Zoo veel croesen, moesten elcke lettere betalen,
Dies dranck hy viere en twintigh schalen.
Vvie hoorde noit van zulcken drijncker scriuen?
Laedt ons an Oenophylus sententie bliuen,
Drijnckende goed rond:
Den eersten tueghe (seid hy) doet den smaeck becliuen.
Den tweesten spoeld den mond.
Den derden conforteerd tverhemelsels grond.
Den vierden wild vechten.
Den vijfsten tueghe duersmitet al ter stond,
Zonder eenigh berechten.
Den sesten gheeft victorie den knechten.
Den seuenste triumpheerd, hem en rouct wiet beniden
Laet ons ooc vroyelic zyn en schutterlic beslechten:
Vvant, men heeft ghedronken van auden tiden.
vj.
Prince der penseen, God geue u veel vredijnghen:
Paeys, minne, ruste, solaes en deduut,
Int drijnken, goe packijnghen, en goe bestedijnghen:
Niet alleene u, maer alle die van Edijnghen
M. Ian huusman, de pensee, en Pier nuut.
Laedt ons altoos drijncken tsy zom of uut:
Nochtans niet te baut.
Vvant om te behaudene corage en virtuut,
PENSER Y FAVLT.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

188
Dus biddic vald int driincken niet te staut:
Vreest den hooghsten God.
Vvildy u daer af praeserueren menigh vaut?
Siet toe wacht wel tslot.
Niet min als handelen wy zomtijd den pot,
Tcomd al eens, wy en vechten noch en striden.
Dus laedt den gheest vermaken al auot:
Vvant, men heeft ghedroncken van auden tiden.
vij.
Anderen Prince.
Prince laedt den vreckaerd, vreckelic verriicken:
Laet den coopman achter land syn ware coopen:
Laedt den astronomijn in zyn sterren kiicken:
Laedt de sueraers besigh met haer pracktiicken:
Laedt den zeemaet visschen vaen met hoopen:
Laedt den amoureus syn liefkin beloopen,
Zeere delicatelick:
Te wilen, zal opt tafle staen den vvijn met stoopen,
Redelick ende matelick,
Ende vvy sullen drijncken niet te hatelick,
Maer zomtijd met luste:
Alzoo vverdet den lichame batelick,
Tsmaeckt vvel met duste.
Als vindt men lieden, vremd van imbuste,
Diedt lieuer hanghen zauden an haer ghesmiden,
Men vindter ooc diett vertulpen zullen zonder ruste,
Vvant men heeft ghedroncken van auden tiden.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Referein van xv. Ander snede.
j.
189
Mi deerd dat de dronckaerts daer toe vercoren syn
Die hem laten dijncken (zonder God tandijnckene)
Dat zy tot droncke driincken gheboren zyn,
Gheenen cop en hebben om uut te drijnckene.
De eere vanden coppen en staet my niet te mijnckene
Vuer Bacchus scholieren:
Vvant daermen de potten beghind te clijnckene
Gaedt buten mannieren.
Men siet daer groote backen hantieren
Zonder eenigh verblasen.
Gheen vrueghd en salmer communiquieren
Dan dlijf wel fasen.
Naer de exquisiitste coppen zy rasen:
Vveedt dat ick de wareid segghe als aud cantere.
Zy maken vele feesten ende groote solasen
Met verguldin schulpen, schalen, croesen, glasen,
Maer, noch was Nestors cop duustmael triumphantere.
ij.
Men siet de dronckaerds haer aud ghebac backen
Der vruegden smac smacken, in den wiin sitten soppen:
Altoos vul den sac sacken, ende pac op pac packen
Die heden anders dede, men zo met hem schoppen.
Vuertiids nochtans wilden zy hem anders vercroppen
Dan zy doen als heden.
De centauren droncken uut costelicke coppen
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

190
Als zy onderlijnghe streden.
Eens in een gheuecht, Theseus vul onureden,
Slough Euritum ter doot,
Met den nap die vuer hem stond, in tiden voerleden,
Peinst dien cop was groot.
Apollo en Neptunus twee Goden mignoot,
Om dat zy Trooyen stichten soen te plaisantere,
Ontfijnghen van Laomedon vuer haer exploot
Excellente vasseelen, van gaude, zwaer als loot:
Maer, nogh was Nestors cop duustmael triumphantere.
iij.
Als Ayax, ende Vlisses vul labueren, tsamen
Om paeis maken, nooit haer daghen swijckelick,
Met Phoenix tot Achillem als oratueren, quamen,
Hietse wel commen, alzoodt was blijckende:
Patroclum zant hy om den cop zeer rijckelick
Passerende elcks sinnen:
Dien droncken zy te samen vut ghelijckelick,
Eens met goeder minnen.
Vlisses, achter dien, te Pheacien binnen,
By Alcinoum eerbaer,
Dede sacrificie, goden en goddinnen,
Naer costume van al daer,
Met eenen schoonen nap, van zeluere claer,
Gheammilgierd met blommen gheen diingh elegantere
Een carbunckel verlichtet daer al eenpaer,
Den nap stont op menighen preciuesen pilaer,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

191
Maer, nogh was Nestors cop duustmael triumphantere.
iiij.
Menalcas cop, daer den wiingaerd riicke bloeide
Gheammelgierd vul druuen, gheestigh, excellent:
End Dametas nap, daer Orpheus musike vloeide
Vvant, voghels en bosschen volghden hem ontrent,
Elc weet dat dees coppen waren preciues en gent,
Ghelijck den Neroets loiael:
Den welcken hy vertard als van dueghden blent,
Duer der furien strael.
Didoets nap vvas van peerlen orientael,
Dien Bitias dranck vul vviin:
An tgaud en mocht, vvercken pusoen nogh regael,
Nogh gheenrande veniin.
Diinckt u lien dat hier backen thuwen vville ziin?
Ghy driinckers, kiest eenen, en driinckt habundantere.
Om dat ic stremmen zo uwelieder ghepiin,
Hebbicker vele ghenoemd op desen termiin:
Naer, nogh was Nestors cop duustmael triumphantere.
v.
Prince, Nestors cop vvaert wel ondersocht redelic
Passeerd alle coppen, nu en te auden tie:
Pirithous bruloft stonter in ghevvrocht edelick,
Met gheheel ende al Iuppiters bouuernie.
Tvvee buucken, viere handtauen, haddi an elcke sie
Met vier duuen daer beneuen:
Meest Homerus vveercken ende poëtrie
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

192
Stonder op ghescreuen.
Zonne, mane, sterren subtilick verheuen,
Ghenagheld om vast hauwen.
Den hemel van lasuer ghecontrefaict naer dleuen,
Mocht elck daer anschauwen.
De lucht was lijfveerwich, gemijngeld met blauwen,
Noit man en sagh gheen weerck constantere.
Int uutdrijncken moest hem elc man benauwen
Zonder Nestor, die drancken uut sonder flauwen,
Kiest desen, wildy, nooit cop triumphantere.
Refereinen van xv. Ouerhand.
j.
A.
Als ick ondersoucke te mijnder officien,
Der vrauwen conditien, vul quader suspicien,
Duerronnen met vicien, vul van venine,
Zo en eist van my niet.
Meenende dat zy goet waren, vul der iusticien,
Vinde dat zijt al briinghen ter internitien:
Daer ic solaes zochte en schuuld niet dan pine,
Rauwe en verdriet.
O Venus! waeromme es dit groot wee ghesciet,
Meest op alle vrauwen?
Van schoonheid gaf hemlien natuere dogh iet:
Maer elck ontsiet haer clauwen.
Al laten zy dauwen, haer lieffelick anschauwen,
Op iemend, hellaes! wie salser hem an hauwen?
Ic weet al dbenauwen, als eist afgriselick:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

193
Inden steert leid tvenijn zy zyn vul ontrauwen.
An hemlien en hebben zy een poinct niet priselic.
j.
B.
Tfy moet hu lien werden die vrauwen versmaden.
Berampers, hinnetasters, qualick beraden,
Al vul onghenaden, cuendy elcken ontgoeden,
Met dijnder tonghen blat.
Inder vrauwen schande zidy beladen,
Mids dien ghi en saeghd nooit Dianen baden
Ghelijc Actheon dede, vul vlammigher moeden,
In vrau Venus bat.
Hy en hadde nooit hongher die nooit en at,
In Cupidoets foreest.
Die dit doet, zijt ghescepen alzoot blijct al plat
Zonder vrueghd oft gheest:
Dies zyn de vrauwen meest, ghetsoghen, gheteest,
Van hu lien, mids dat ghy niet en vreest
Haren ondanc, of tempeest, van elken refuserelic.
Ghi sijt qualic bedogt: want, smaectet ghi den keest,
Zy en hebben an hemlien niet een poinct blammerelic.
ij.
A.
Solaselick zyn zy als zy willen: wats dan?
Maer al haer ghespan, zoo ick vinden can,
Gheeft ons den ban, ende droufheits quale,
Vul alder ketiuicheit.
Al dat zy hebben (daer met scheede icker van)
Dats, dat zy hem voughen cuenen onder den man,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

194
Van al haerlier abelheit es dat tprincipale:
Noch eist zonder bybliuicheit.
Bemercken zy an eenen anderen meer vulliuicheit,
Dan an haerlieder lief?
Greit hemlien de conditie van eens anders bedriuicheit?
Schuerd ghy uwen brief.
Als ic eerst besief, dit zwaer ongherief,
Verbelghen zy my, hoe icse nooit verhief:
Mids dat dit self grief, in my dus es riselic.
Van haer wankelbareid comd elcken meskief,
An hemlien en hebben zy een poinct niet priselic.
ij.
B.
Die de vrauwen belasten met wankelbareid,
Spreken ghelijc de blende vander clareid,
Of vanden colueren daer af niet wetende:
Ende als viand der minnen.
Vvant zy in liefden besighen zulcke stareid,
Datmen melancolie, druck, anxt en zwareid,
Mids ander hertzweerijnghen es verghetende:
En paeisieren elcks zinnen.
Vvat gaet ter weereld vuer dees schoon goddinnen
Op niemend fel noch wreed?
Elcks verstand zy passeren en verwinnen:
Elc mindse als waerd hem leed.
Men es hemlien bereed, mids haerlier wijs bescheed
Ende dan? tgheent datter schuuld onder tcleed?
Vvelc purrent bloet en sweet, van elken approberelic
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

195
Dies elc moet leuen naer haerlieder beheed:
Zy en hebben an hemlien niet een poinct blammerelic.
iij.
A.
Alle qua conditien hebben zy an haer,
Dies maken zy my wel naer, myn zinnen swaer,
Van dat zy mi zoo staer, te bedrieghen begonsten,
Duer haer valsche pieren.
Screien ofte smeecken zy? zo dreeghen zy eenpaer.
Purpuere en vernisch, maect haer aenschijn claer
Alle haer fausamblanten, risen uut haer consten,
Van thien duust mannieren.
Mids conste cuenen zy daenschijn verchieren,
Alzoodt blijckt nu saen.
Mids const coloreren zy leppen en lieren:
Const gheeft hemlien tvermaen.
Const leerdse haer ooghen slaen: const leerdse staen
Const leerd hem lien looselic haer boel ontfaen:
Const leerdse gaen, zeer verioliselick:
Const leerd hemlien weenen menighen loosen traen:
An hemlien en hebben zy een poinct niet priselic.
iij.
B.
Vvie ooit schimp van vrauwen te segghen begheerde,
Vele beter waerd hem dat hijs ontbeerde:
Vvant zy zyn minzaem, lieffelic, en gracelick,
Alsoo elck es vroedere.
Vuer eenen liefuen pand, schiepse God op deerde,
Dies en so niemend vulspreken haer weerde.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

196
Vvilt iemend lachteren haer wesen solacelick?
Peinst een wijf was u moedere,
Vrauwen zyn tsmans weluaerds behoedere:
Zooment vele siet gheschien.
Vrauwen zyn onser alder op voedere,
Niemend en machs ontvlien.
Zy cuenen tallen tien, elcks hertekin verblien:
Als en saeghmense maer achter straten lien.
Elc moet hem besniën, zo ic tcas ben narrerelic.
Zonder vrauwen eist al niet: dies segghic mids dien
Zy en hebben an hemlien niet een poinct blammerelic.
iiij.
A.
Dobbele, fausamblantigh, syn zy ghemeene,
Verhardt ghelijck den steene, groot ende cleene:
Men en vindt el gheene, mids harer natueren,
Zy en zyn vul smetten.
Orguilleusheit, ende fierheit, hauden si te leene:
Ende al zyn zy vleckich, oncuusch, onreene,
Mids consten cuenen zy dit tallen hueren
Subijt beletten.
Dies zy saluen, strijcken, vernisschen, blancketten,
Meest talder stond.
Zy cuenen haren knip te passe zetten,
Vuer den spieghel rond.
Hier stellen zy hem bond, ende leeren den mond,
Vriendelick lacchen alzoo elcken es cond:
Vvant zy in den grond zo valsch zyn tes iselick.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

197
Vvat willic iemend leeren, haren loosen vond,
An hemlien en hebben zy niet een poinct priselic.
iiij.
B.
Vvat zy zyn oft niet? vald niet meer clachtigh.
Elc weet wel, hadde hier bouen God almachtigh
Vvillen ordineren iet meer behaghelick,
Tot tsmans vrueghd en spoetheit,
Dan de vrauwe, twas in hem zeer crachtigh:
Aldus dan weestse te prisen vuerdachtigh
Naer haerlieder messit niet zynde vraghelick,
Maer tooghd oodmoetheit.
De vrauwen zijns weerd dogh vul alder goetheit,
Om de mans ghemaeckt.
Vvat gaed hier int leuen vuer die zoetste zoetheit
Metten vrauwen naeckt?
Elc daer hittich blaect, gheen vruegt daer en slaect,
Om ghelieuen, deen en dander waeckt
Deen haect, dander snaect, zo es elc triumpherelic.
Gheen ghemac zonder vrauwen hi weet diet smaect
Zy en hebben an hemlien niet een poinct blammerelic.
v.
A.
Om geld, niet duer liefde, laett hem dit gheslachte
Hantieren zeer sachte, by daghe, by nachte,
Dies al haer ghedachte es valsch ende quaed hier
Gheen aergher ghebras leefd.
Het en helpt schoon sprake, bede, nogh clachte,
Sy hauden gheueinsteit binnen haren vachte:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

198
Vvachtende haer ghepeinsen mids ouerdaet fier,
Tot datt eens pas gheefd.
Houerdie an hem lien subtilick en ras cleefd
Sy zyn te abhominable.
Van spite. Van hemlien elc ghelijc eenen das beefd:
Gheen dier zoo execrable.
Sy zyn instable, als den wind mutabele,
Ter omme slaeghs inuentien excellent ende hable:
Puer discordabele, es haer weerck onwiselic:
Vvat onghelijc zy hebben ten es niet reprochable
An hemlien en hebben zy niet een poinct priselic.
v.
B.
Vindtmen vuul lueren, spitigh, rigorues,
Vvankelbaer, fumues, obstinaet, en prues,
Die latick alle varen als verloren dierkins,
Ende leuende ommatelick.
Ick spreke van dese hertekins coraiues,
Vriendelick ind weerck, int woord gratiues,
Vvie saud hemlien weigheren dees camerierkins?
Sy draghen hem zoo statelick.
Hem lien diedt beleuen cuenen vallen zy batelick,
Ende bieden hemlien ghemack.
Haer ooghskins pijnckende delicatelick,
Beweeren elcks pack.
Hoe stijf hem Anteros wrac, noit troost hem en ghebrack.
Die zyn lief helsde, oft secretelic sprack,
Natuere daer ooit track, dwelc es exalterelick.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

199
Tfy u lien dan die studeerd in der vrauwen lack:
Zy en hebben an hemlien niet een poinct blammerelic.
vj.
A.
Prince, waer om willic mi onder hemlien steken,
Duer haer valsche treken, hebsiere veel besweken:
Ic en saudt vulspreken, met thien dusent tonghen
Dat beuindick bloot.
Doet ghy iet tonpasse zy sullent wreken:
Ghelijc dat ter vvereld ooit heeft ghebleken,
An Hercules, en Sampson diett al bedwonghen,
En zyn duer vrauwen doot.
Vuertijds en vvas haer felheit niet zo groot
Int vveerelds habitatie
Als nu, zoo ickt vinde, by menich exploot:
Vvant zy syn sonder gratie.
Ic vindse in tswerelds statie, de bedrieghelicste natie,
Trecken, ende recken, es al haer studatie,
Gheen ander occupatie en es haer hert spiselic:
Dies verhalic minen stoc noch, en dauwe allegatie
An hemlien en hebben zy niet een poinct priselic.
vj.
B.
Prince, eerd vrauwen altijd bouen sommen:
Vvy zyn dogh alle van vrauvven ghecommen,
Dies nood vvare, datmen haerlier prijs uutdroughe,
Dner haerlieder habel zede.
Vvant zy de blommen zyn bouen allen blommen,
Vvel rieckende bouen balseme ende alle gommen,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

200
Vveerdigh datmense in gaude besloughe:
Zy maken paeis en vrede.
Sy hebben verlost menigh land en stede,
Vuer Mars fel bezwaren:
Het bleeck an Iahel, ende an Hester mede,
Ende an duust met Sisaren.
Vvie saude verclaren, Suzannen mesbaren?
Om dat zu haer reinicheit wilde bewaren
Ieghen daude charen, welc vuer al es lauderelic.
Vrauwen zyn vele eeren weert, dies slutic zonder sparen,
Sy en hebben an hemlien niet een poinct blammerelic.
[Refreinen van 16-en]
Referein van xvj. voor d'hand ghemaect.
j.
Vvie sal my bystaen met medicinen?
Vvie sal my verlossen uut wederstoot?
Vvie sal my quijt maken dlast mijnder pinen?
Vvie sal my ghestremmen Venus fel exploot?
Ogh lief! ick roupe ghenade ter noot,
Op hu, als die my mueghd stellen te vreen.
Beswijckt ghi mi, so sterue ic de bitter doot:
Niement en mach my helpen op den dach van heen.
Als sandick u een deuise vander penseen,
Het en was gheen wonder noch vremde sake.
Dyn fierheid, dyn zedebareid, en volcommen leen,
Commen my te vueren weder ic slape of wake.
Als nu peinsic om dyn wanghen, nu om dyn sprake
Nu, om dyn ghestichticheit, die mi doet verbroeien.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

201
Dan peinsic om dyn ooghen, daer ic op roupe wrake.
Zulck ghepeins lief doet de penseen groeien.
ij.
Hoe ick meer peinse, schoon aenschijn zoet,
Hoe ick meer arpeinse, met scheerpen zinne,
Hoe ick rein beelde meer peinsen moet:
Vvant deen ghepeins brijnghd dander inne.
Als my te vueren comd de vierighe minne
Die ic u draghen moet wel tot mijnder kueren,
En ic minen troost vinde van cleenen ghewinne,
Dan wild myn herte van drucke schueren.
Ogh! peinsick dan, mocht zu my ghebueren,
Ende mochtick goede vruegd met haer betrapen
Vvilde zu beweeren myn saudeinigh trueren,
Ende ic met haer mochte, eten, drijncken, en slapen
Oft warick dalder minste van haren knapen,
Ende zu my wilde met trooste besproeien:
Minen gheest can vruegt uut dees ghepeinsen rapen
Zulck ghepeins lief doet de penseen groeien.
iij.
Mochtic met haer zyn heymelick al stille,
Peinsic wedere, en zelue haer myn brieuen lesen
Mochtick haer ontdecken al minen wille.
Mocht icse doen groeten met dien of desen.
Mochtic noch tauent in haer camer wesen,
Ten danche, oft elders daer zu haer vinden sal.
O God vanden hemele! zo waric ghenesen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

202
Maer neen ick, laes! ic bliue int mesval.
Al zuchtende weinschick mi, haer liefste ghetal,
Haer ter eeren die my tghepeins in zand.
Droughe zu my ionste, dat weinschick vuer al,
So en warer gheen blider meinsche ind land.
Hoe dierder ghecocht hoe vveerder pand,
Peinsick dan vveder om mijns zins vernoeien.
Dus troostick my zeluen, en leue hier by: want,
Sulck ghepeins lief doet de penseen groeien.
iiij.
Princesse, dalder liefste, toecommende, ende nu:
Vuer alle andere vrauwen hebbick hu vercoren.
Myn ghepeinsen beghinnen ende henden an u:
Laedt my dogh eenigh succours oerboren.
Myn simpel bede wild dogh anhoren,
Eeuwelick willick hu dienstknecht bliuen:
En laedt (biddick) minen aerbeid niet verloren,
In contreliefden, ghy als fluer van wiuen,
Vvild my dogh een hopelick wordeken scriuen:
Ende ontpluuct dyn barmherticheit tot myn begheren:
Een schoon word magh al minen druc verdriuen:
Myn alder liefste, vvat magh u datte deeren?
Scrijfd my iet vveder om tsvrueghds gheneeren:
Een vvoord magh blusschen al myn vernoeien.
Indien ghy dus myn melancolie vvildet vveeren,
So mochten de groeiende penseen bloeien.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Ander snede van zesthienen.
j.
203
By dat wy poëtelick vinden bescreuen,
Die vuertijds vvat vvonders hebben bedreuen
Vvorden goden verheuen, mids haer virtuhuesheid.
Van Ceres hebben vvy eerst dbrood beseuen.
Pallas heeft de oliuen eerst uut ghegheuen.
Bacchus vand de wijnen, mids zyn coraiuesheid
Venus vand luxurie, en libidinuesheid.
Als die haer vast hild an Priapus pack.
Cupido tooghd al omme zyn orguilluesheid,
Volghende de substantie zijns moeders vvrack.
Zu vvart gheboren ghelijck, Hesiodus sprack,
Van de schume der zee ten eersten beghinne
Saturnus ghemachte, daer niet en ghebrack:
Dies al dat haer an cleeft es luxuriues en lack:
Haer elcken presenterende als een goe zottinne,
Daer omme heedt zu der minnen goddinne.
ij.
Al haer voordstel es luxuriues en lascijf,
Dies heedt zu een flegmatijckigh vvijf:
Broosch es haer lijf, vvat baett dat ickt hele?
Lichueerdigh, manghier, es al haer bedrijf.
Met Ceston, haren gurdel, bindt zu seer stijf
Hem lien die zu spel iond van harer vele.
De duuen zyn onder haer tutele.
Zu vertierd gheerne, ghelijc een duue die beckt.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

204
Vvitte Swanen, voerense tot allen spele:
Vvant zu tot schoon mans meest es verweckt.
Den boom Myrthus onder haer baeilge streckt:
Vvant dien rueck inflammeerd tot Venus ghevvinne.
Al haer opset sorteerd een onrein effect,
Ende om dat zijt al tot luxurien treckt:
Ia ende al bevleckt als veninighe spinne,
Daer omme heedt zu der minnen goddinne.
iij.
Zu en dé nooit anders te gheender spacie,
Dan elcken ghelieuen by haer gratie,
Sulck es haer natie, verre ende wijt.
Venus heedt een voluptuhuese delectatie,
Daer al Adams broedsel neemt zyn statie:
Vuer haer en eist al maer eenen lijt.
Mercurius maecte om haer den Hermophrodijt.
Iuppiter wan Cupido an haer vierigh blaken.
Mars maeckte Hermionen ter zeluer tijt.
Anchises wan Eneam vul hoesscher spraken.
Butes wan Erix, om blusschen haer haken.
Zu verliefde op Adonis met verhoedden zinne.
Dees luxurie en sal zu nemmermeer slaken,
Ende om dat zu cause es van alzulcke zaken,
Elcken toe biedende haer ionstighe minne,
Daer omme heedt zu der minnen goddinne.
iiij.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

205
Prince, in Cypers, vand zu teeuwigher blame,
Dat de ionghe maeghden worden infame,
Ende metten lichame, beslaefden tgheld.
De Agathyrsen, bracht zu in eenen quaen name.
Honden voere, was die van Trachien bequame.
De Schyten, waren met ghemeen wijfs ghequeld.
De Araboisen, bleuen met haer maegscap verseld.
Vvijfs parautsen, was te Babilonien gheen schande
De Indoisen, besoeignierden opt bloote veld,
In Barbarien, hebben zy wijfs menigherande:
Dit doet al vrau Venus met haren brande,
Als een luxurieuse broossche eluinne.
Ende om datset al bindt met haren bande,
Niet daer alleene, maer hier ooc binnen lande,
Ende haer goelics laedt tasten onder den kinne,
Daer omme heedt zu der minnen goddinne.
[Refreinen van 17-en]
Referein van zeuenthienen.
j.
Vvaeromme besiedy my? om minen baerd?
Hebdi scoonderen ghesien, dijnct u? neen ghi nochtans.
Hoe leelic? ic en bite niemend, sijt niet veruaerd:
Maer neemd op de ghestruuctheid wel regaerd,
Ghy en saeghd nooit bet ghestoffeerder wrans,
Alzulcke baerden vulmaken schoon mans,
Daer de vraukins om liden druck met pinen.
Ons vuersaten, droughen alle baerden bycans:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

206
Maer ghi en saegt noit schoonderen dan den minen,
Desen baerd, brijnghd vijf scheersen ter ruinen,
Eer men net af ghevaeghd, en niedt al den bras:
Maer ghy? Trect ten houe vanden beghinen,
Zy zullene u af vijsten met eenen blas.
Al dbaerd dat es, ofte dat nooit was,
En ghelijckt den minen niet, onthaudt dees lesse
Vvant zoo ghy claer meercken muegt op dit pas
Hy es gloedigh als quame hi uut vulcanus smesse.
ij.
Men heeft wel veel frissche baerden vonden:
In Mezentius langhen baerd, mocht elc vervroien
Saturnus prolixicheit, en was niet om gronden.
Pelias ende Acestes ghebaerdde monden,
Gheloect als honden, waren niet om vermoien.
Piraem ende Antenor, mids Calchas van Troien,
Hadden ghestrecte baerden, grijs als aluyn:
Maer die zyn van audheid alle monioien,
Ende ooc grise, en zwarte baerden, syn te commuun.
Iopas baerd was ghevlochten gheliic eenen tuun.
Mopsus wand den sinen drie waerf rond omme d'hand.
Den Entellus was ghespekeld, wit, rood, en bruun:
Maer den minen es een veerdigh an elcken cand.
Tsghelijcs en es hier nieuers int land,
Als brocht ghijer my toe meer dan sesse.
Gheloefdijs niet? besiet, ic en lieghu niet: want,
Hy es gloedigh als quame hi uut vulcanus smesse.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

iij.
207
Cynarus catten boerd was al verrodt,
Men en kender gheen coluer an, dwelc hy begheerde
Busyris vlassin baerd, was altoos becrodt,
Den Cerberus was zoo veruaerlic besnodt,
Datter de duuels af liepen harer veerde.
Euanders spiautrin baerd sleepte op deerde,
Soo den Nestors en Phoenix deen, naer de poëten
Iphitus cruunkelbaert, was van cleender weerde
Den Achemenides, scheen vanden motten gheten
Vcalegons knijffelbaerd stack al vul neten.
Den Phylemons crulde, buter maten diueers.
Charons gheeten baerd, was van audden versleten.
Op Vlixes wrijnaerdschen en quam noit scheers.
Martiaels baerd scheen een schemijnckels eers.
Den Neptunus scheen ghevild met eenen rostighen messe.
Den minen es al anders, besieten langs en dweers,
Hy es gloedigh als quame hi uut vulcanus smesse.
iiij.
Prince God, ieghen u en es gheen cakelen,
Ghy maect de baerden vremde, naer elcks ghewin.
Het en helpt ieghenstunen nogh pernakelen:
De menighe draeghd den baerd van mirakelen,
Alle leghweerckers colueren looper in.
Gheen baerden en stonden in Alexander magnus zin,
Hy en mochtse niet gheluchten tot zinen kies.
Earinus ende Nero, bee meer ende min,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

208
Schoncken den God Esculapio harer baerden vlies.
Tsghelijcs van minen baerd nooit en wies!
Niet ros dat ghijt weett, contrarie willic tooghen.
En heedt my t'ros Heinken niet, vermijd u dies:
Biden sweeten ic en sauds u niet ghedooghen.
Als en was hy nooit ghewasschen met looghen,
Verwerrend, verbursteld, ghelijc een clesse.
Ghy en saeght noit schoonder baert met ooghen.
Hy es gloedigh als quame hi uut vulcanus smesse.
[Refreinen van 18-en]
Referein van achthienen.
j.
O dolorues herte! bedruct vul allenden!
Ick vloucke u Cupido met uwer benden,
Die my dus ontrust vul melancolien.
O lichaem vul mesquamen! waer salick henden?
Vvie magh my dit onghebruuck toe senden?
Eeuwigh moet ick trueren daer ander verblyen.
Fortune es myn stijfmoeder tallen tyen.
Liefs presentie en can ick niet ghewinnen.
Ic en weet wie myn vrueghd dus mach benyen,
Ten zy Anteros die my roofd myn zinnen.
God es hy, altoos contrarie der minnen:
Elcken despoinctierende, zoo ic wel ben vroed.
Daer es vast ghesloten in myn herte binnen,
Eene die my uut drijnct myn roode bloed:
Hoe wel zu my cleen hachtt de blomme zoed,
Nochtans hopic beters: want zu my zeer naer leid.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

209
Ick sal noch verbreken haren fieren moed,
Mids pacientien verwinsterigghe der swaerheid.
ij.
Lijf ende goed al haer te male obedierd:
Vvant ghelijc de druue den wijngaert verchierd,
Ende vele schoon vruchten, de vette landen,
Tsghelijcks by haer sprake wel ghemannierd,
Mids dat zu haer zoo zedebarigh tierd,
Es zu versierd bouen elcks verstanden.
Ghelijc Bacchus heeft zu delicate handen.
Thaer ghelijck Apollo, tcoluer van gauwe.
Zu heeft Venus ooghen, die my doen verbranden
My iammerd dat ic deeruen moet zulc een vrauwe
Ghelijc de roose schoon, gloeid metten dauwe,
In den bliden nuchterstond, es dese Déësse,
Gloeiende int aenschijn, de zuuer kerssauwe:
By welcken, ick duer haer myn sinnen messe.
Ic bliue haer dienstbo, zu myn meestresse:
Vviens hoghe presentie my eenpaer greid,
Ende sal eens obtineren van myn clergesse
Mids pacientien, verwinsterigghe der swaereid.
iij.
Lijf ende weluaerd, an desen brief cleefd:
Vvant minne die mi al dit ongherief gheefd,
Es een begheerte (tuughd Gilbertus claer)
Vuer my principalick die dus ind grief sneefd,
Om te ghebruuckene tgheent datmen lief heefd,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

210
Vvelck my verre es, dies blijfd myn herte zwaer.
Tgheent datmen mind, waend men vinden eenpaer,
Seid Hyeronimus ende ander dier ghelijcke:
Maer, lacen! die redene en vindick niet waer
Vvant haren persoon slaet my al omme swijcke,
Quame icse int ghemoet eens, zo warick rijcke:
Maer neen ick, hellaes! dat beclaghic hier.
Iocus verraedscap brijnghd my te versijcke:
Al swighende verbrandick in Cupidoets vier.
Ick duucke ende lide al dit dangier,
Vvaer by myn herte, bicans eenpaer schreid:
Nochtans sal ick vermuerwen haer herte fier,
Mids pacientien, verwinsterigghe der zwaereid.
iiij.
Prince, alleene thaken spand in my de croone:
Vvant, hoe zeere zu haer maeckt te noone,
Tghepeins blijfd op haer, dat en mach niet falen:
Ick minze bouen al, binnen tshemels throone.
Nooit verlangde Apollo naer Daphnen schoone:
Noch Paris naer Heleenen wel ter talen:
Noch dauders die Suzannen brochten in qualen:
Noch Piraem naer Thisbe zijns herten kies:
Noch Isiphile, als Iason was gaen halen,
Int Heyland van Colchos tschoon guldin vlies,
Als ic doe, sichtent dat dees liefde wies,
Den God van minnen wils my doen restoor.
Al tgoed der weereld extimérick verlies,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

211
Als zu ieghen my niet en doet haer deuoor:
Nochtans als maeckse my ontrust en loor,
By dat my myn herte tuughd ende claer seid
Ick zal van haer int hende crighen ghehoor
Mids pacientien, verwinsterigghe der swaereid.
[Refreinen van 19-en]
Snede ende clause van xix.
Als den hane an de hinne bluscht zyn verlanghen
Ende de natuere vulgaed haer ghanghen,
(Zoo wy sulck spel zelden sien vernoeien)
Beseffen wy dat de hinnen, duer sulck verstranghen
Eyers van haer selfs zaed ontfanghen,
Van welcks natste deel, het witte moet vloeien.
Van deerdsche deel, sietmen den doer vul groeien:
Daer wy by experientien schauwen den keest.
Lettel doeter de hane toe, als moet hijs hem moeien
Anders dan dat hy verleend den zadelicken gheest
De eyers int lijf, en syn maer vel en sachte meest,
Dwelck de lucht en tcaude verharten in schalen.
Tplomptste vanden eye, comt ute alder eest,
Achter naer sietmen tscheerpste ute dalen.
Hinnen zonder hane, die amouruesheid halen
Met beckene, dsonckene, ofte met behagelics iet,
Legghen onvruchtbaer eyers, die van kiekens falen,
En alzulcke eyers, met curter talen,
Heeten windeyers, zoo men daghelicks ziet.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Clausele van xix. Ander snede.
212
O ghecruuste God! wee my fier en quaet,
Dat ic gheen compassie en hebbe op alle u wonden
Ick duer wien ghijdt leedt, bliue obstinaet,
En diedt niet an en gaet syn druckich beuonden,
De Iinghelsche scharen, droufden te dien stonden,
Men sagh de sterren en planéten dwinen,
De doode verresen, de eerde es gheschronden,
De zonne ende mane lieten haer schinen.
Twas al vul deemsternessen ende bruinen,
Den temple spleet, en de dyamantin steenen.
Ende ic! om wien ghy doogdet zo veel pinen,
En can nauwe eens om mijn sonden gheweenen,
O ghebenedide Heere! ghy weedt myn meenen,
Laedt hu myn tranigh ghebed ancleuen:
Duer u bloedighe wonden groot metten cleenen,
Vvild my myn stijnckende zonden vergheuen.
Voordan willic leeden een dueghdelick leuen,
Alle boosheid hachtende vuer een onuerduldig pleit:
Vvild mijns ontfaermen goe helige drievuldicheit.
[Refreinen van 20-en]
Referein van twintighen, vuer d'hand.
j.
Costume ende zede eist van desen lande
Datmen ghenouchte hantierd binnen bestande,
Of alst gheen inlandsche oerloghe en regneerd,
Ghelijckt nu niet en doet.
Dies ghy, myn heeren vander Edijngscher warande,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

213
Roerd nu tsvrueghds vinnen als buten bande:
Edel penseënaers, die sente Annen exalteerd,
Christus groot vrauwe zoet.
Van alder eeren, gheluck, zeghe ende spoet
Vviilen wy u dienen.
Ooit droughd ghilien ionstigh tot ons den moet,
Ionstighe rethoricienen.
Ghi sijt die de croone in onslien spienen
Van eerst, totten lesten.
Ionst thuwaerd wilwy ooc vercombienen,
Ende aude vrueghd veruesten.
Ghy comt ons besoucken binnen onsen nesten,
Ende wild met onslien als vrienden verkeeren:
Dies presenteren wy ons tot uwelier besten,
Ende sullen u den wegh van vrueghden leeren.
Al omme willen wy uwen lof vermeeren,
Zoo ghy mueghd meercken plat.
Vvy heeten hu willecomme, als mannen met eeren,
Van Edinghen der stat.
ij.
D'absentie van hulien magh ons wel varen:
Vvant het gheleden zyn menichte van iaren,
Dat ghi ons visiteerdet als broeders broederlick,
Vut ionstigher minnen.
Vvel weten, goe vruegt en mach men niet sparen:
Vvant wy en ghi commen (om trechte verclaren)
Vten facunden tronck eens moeders moederlick,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

214
Rethoriken der goddinnen.
Gheen Mercuristen ter weereld binnen
En mueghen hier teghen.
Vvant de const verheft ghy met al uwen sinnen,
Zelue daer toe gheneghen.
Dies ionst, deen tot dander werd ghedreghen,
Gheregheld en mannierlgh.
Ghelijck vrienden costumelic onderpleghen,
Ter zeluer const vierigh.
Hier toe zidy den tijd altoos stierigh,
Dies spreeckt hulien lof groot ende cleene:
Ende wylien haeckten naer u comste ghierigh,
Vvant ghi ons ghebuers zijt vol ionsten reene,
Fauorabel tonswaerd zidy ghylien alleene,
Als in vrueghden nooit mat.
Hier by, wy u willecomme heeten int ghemeene,
Van Edinghen der stat.
iij.
Niet en duerfwy el zoucken dan de mannieren,
Hoe wy u lien alder best zullen aeihieren,
Als mede broeders, daer ons ionste op daut,
Naer ionsts discipline.
Hoe wy u lien alder bequaemst zullen feestieren:
Ende gheheel ons ionst tot u multiplieren,
Volghende u diuise, waer op, Penser il faut,
Te desen termine.
Hoe wel, vriend feestierd vriend, met cleender pine,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

215
Dat doet vriendts virtuut.
Vriends besouck, es den vriend een medicine,
Een solaes, en deduut.
Ghelijc den brudegom verlangd naer zyn bruut,
Zulck was ons verlanck:
Zoo ghy sien mueghd, ende horen ouer luut,
An onsen hoesschen ontfanck.
Ghy visiteerd ons, met onsen grooten danck:
Vvant u visitatie es ons zeer bequame.
Ionst, en minne, hebben altoos cours en ganck,
Deen vriend en iond zinen vriend niet dan vrame
Ooit waren wy ghevrienden zoo tuugd de fame
Van Mercurius bat.
Dies wy u willecommen, broeders eersame.
Van Edinghen der stat.
iiij.
Prince van S. Annen, ghelijc den Leeu gheherdt,
Tot vruegden, wiene onpaeis int herte smerdt,
Vvy heeten u welcommen, als broeders van paeise,
Ende Paxvobianen.
Vvy weten dat ghy om vruegd ons palen beterdt:
Ende dat hier, niet dan goede genouchte en werdt,
Zijd welcommen, binnen den Audenaerdschen pallaeise,
Naer ons eerste vermanen.
Ghy met u consoorten, wild droufheit spanen:
Laedt ons tsamen verhueghen.
Ende onderprouuen of wy Bacchus edel tranen
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

216
Noch wel vermueghen.
Allerande vrueghd rijst uut blide tueghen,
Elck weet dat claerlick.
Dies willen wy tot dien den zin ghewueghen,
Ende lauen ons chaerlick.
Goede ghenouchte es gheoerloefd eenpaerlick:
Rethorike en souckt gheen melancolie.
Vvy moeten recreatijf zyn, euen staerlick.
En goe vrueghd hantieren tallen tie.
Droufheid wilwy weerpen an deen sie,
Ende hauwen ons vuer tvat.
Prince, ghi zijt welcommen met uwe compaignie,
Van Edinghen der stat.
Clause, ende ander snede van xx.
VVeett, wat ghi sijt, ghi werde gods broeder vercoren,
Vvild u seluen kennen, hoord Iobs wisen raet:
Een meinsche, wiedt es, van zijnder moeder geboren
Lettel tijds leuende, veel miserien ontfaet:
Hy spruudt ghelijc een blomme, lustigh delicaet,
Hy verdelewet en vergaet, ghelijck een schauwe
Ende nemmermeer en blyfd hy in eenen staet.
Op wiene (dan op God) sal hi stellen zyn trauwe?
In zijns moeder buuck, en gheleefd hi nauwe,
Dan van tsnoodste haers lichaems zo elc es vroedigh.
Melck en schume, ick zyn beghinsel hauwe,
Dan werdent liniamenten, en die werden bloedigh
Daer naer werdet vleesch, ende lichaem moedigh:
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

217
Ende dat lichame, welc men lijf ziet verweeruen,
Es van diueersche leden, die God alle es voedigh.
Te wetene, venen, arterien, neeruen,
Lacerten, ende musculen, en maegd niet deeruen
Chartilagen, vleesch, vel, en beenen, als stomme heinzen
Metten handen op de braden, comt hi uut om steeruen
Vvat wilt ghi zyn dan? wilt dog hier omme peinzen.
Snede oft clause zonder hende, of te wille.
Tes al verganghelick datmen hoort oft siet,
Zonder Gods groote liefde en eist al niet:
Dus moet hem elc meinsche bouen al beminnen.
Het buughd al vuer hem, ghelijck een riet,
Hemel ende eerde, ia het helsche verdriet:
Om hem te louene en cesseren gheen zinnen.
Dominatien, Potestaten, ende Cherubinnen,
Roupen altoos Sanctus drie weerf achter ganck,
Al tshemels heercracht metten Seraphinnen,
Als creatueren segghen hem lof en danck:
Nemmermeer en slaept der Archangelen sanck,
Hem ter eeren die duer ons de dood wilde smaken:
Om hem te louene vald elck te cranck,
Vvee, die hem verswijmd in dese zaken.
Daer zyn zeuen violen vul vvraken,
Ende vul Gods gramschap op elcken termijn:
Om haer leuen te beteren mueghenzy wel waken,
Die ondancbaer van Christus passie zyn.
Op zulcke sal hy stroeien der violen venijn,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

218
Tuughd d'Apocalips te zomigher spacien:
Hy salse sturten tot haerlieder ghepijn,
Op eerde, zee, ende fonteinsche natien,
In de zonne, in de lucht, op eerdsche fundatien,
In de vloed van Euphrates, dwatere vercoren:
Al omme werden zy af ghesneen van gratien.
Elck leue naer dees woorden ende wilze horen,
Ofte doedy anders ghy werdt verloren.
[3. Theoriestrofen 207-217]
De const.
207.
Nu hebbic vulcommen met ripen aduise
Mine entreprise, tot cleender gage.
Vald dancbaer, ghy ionghers, doet als de wise:
Ick hebbe u ghegheuen tot eender spise,
Sneden tot twintigh ende dauantage.
Leest vueren, ende achter, ghy vindter rage.
Duermuusterd, veruerscht, besouckt dees eesters wijd:
En wies ghy doet, kend u leerlijngh en page.
Laedt u hier met ghenoughen, tot dat ghi meesters zijd.
208.
Niet voorder en willick my onderwinden,
Met dit ontbinden, stellic hier af silentie.
Ghy ziet wel dat wy dese const beminden,
Dies zuld ghy meer bescheeds mueghen vinden
In menigh voluum van deser scientie.
Als en vindt ghy hier niet al uwe intentie,
Tgrosse sal van tselfs naer u aduijs naken.
Tgheent dat ghy hier siet in hu presentie
Zal u van gheliken claer ende wijs maken.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

209.
219
Ic rade u lieden vuer dalder eerbaerste,
Ende ooc vuer dnaerste, om gheen vervallen,
Die subtijl gheingiend zijd, anueerdt het zwaerste:
Die plomp zijd, tsimpelste ende tclaerste,
Zo en zullen dijn zinnen niet haest verwallen.
Dits cause dat ic stelle van allen,
Om dat ghy niet en saudt van vulder sommen falen.
Diueersch peerd, moet diueerschelic stallen.
De bie moet haer voedsel an diueersche blommen halen.
210.
Stelt ghy in d'eerste vander clause twee ghelike
Vseerd practike, als de ghemannierde,
Oft in dien ghy cruust uwe rethorike,
Zo hebdy twee sneden zonder swike,
Ghelijc hy die Cyllenis obedierde:
Of stelter twee ghelijc: en tderde, en tvierde
Onghelijc, zo volghd ghy tslot van minen clappe.
Naer de patroonen die ic vueren versierde.
Voughd dan u termen, van trappe te trappe.
211.
Dichtt wel, leerd stranghe, dats myn versouc,
Vald vroem ende clouc, in dijn bedriuen.
Zonder al tdicht dat staet in desen bouc,
Vind ghy mijn rethorike an elcken houc,
By groote menichten om tsconsts verstiuen.
Om dat hem de zomighe anders weerck toe scriuen
Saudick om een cleen zake dmine onder zonderen:
Vvant ick darf segghen ende willer by bliuen,
Saeghdy den hoop ghy zaudes verwonderen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

212.
220
Ick hebbe ghedichtt met bliden talenten,
In Mercurius tenten, van minen beghinne,
Onder vueren en naer, sesse en dertigh esbatementen.
Achte en dertigh tafle spelen, zom in prenten.
Ende twaleue staende spelen van zinne.
Voort hebbic ghemaect (met paeis en minne),
Dertigh waghen spelen, ick moedt vermanen,
Als ick Facteur was te cleenen ghewinne,
Vanden Kerssauwieren, ende Paxvobianen.
213.
Nochtans en mueghd ghy dijns niet vergheten,
Maer moedt wel weten, bee versaeghd en staut,
Dat ick my metten auders wille vermeten:
Ende niet ghemaeckt en hebbe alle dees secreten,
Op eenen dagh: maer maecktet, zom iongh, zom aut.
Dus mueghdy ouerdijncken menigh vaut,
Die scoonen boomgaerd gheerd, moet menigh scuetkin coopen
De const vloeid ghelijck tsoet huenighmael daut:
Het en mach niet altoos al duer een guetkin loopen.
214.
Hier vueren daer wy dees conste verhieuen,
Vvildick u ghelieuen, in myn compositie,
Van Charten, Louen, Vutroupen, Minnebrieuen:
Om dat ghy schuwen saudt des aerbeids grieuen,
Als ghy tdichten anueerdt vuer u officie.
Hier met ghecrijghd ghy goe exercitie,
In dees edel const, waer of ick de keerne voe.
Onbedwonghen (ghebeen nochtans) zonder malicie,
Tgheent dat ick besta, weedt dat ickt gheerne doe.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

215.
221
Nu zullen gaen volghen om tslots vulbrijnghen,
Alle vremde dijnghen, intricaet van verstanden.
Daer met latick deze materie sprijnghen,
Myn zinnen moeten wat anders ghehijnghen:
Naer ditte zo esser wat el op handen,
Rethorike es quaed om hauwen in banden,
Diese mind, het blijckt dat hy an haer ter stond heltt.
Ick en salse niet laten als ghijnght my an myn panden,
Alzo langhe als my botere inden mond smeltt.
216.
Hier zuldy gaen lesen dan vry zonder swichten,
Om aerbeids verlichten, of God maeghd beletten,
Intricate baladen, die menighen ontslichten,
Dobbel steerten, ende Keten dichten,
Vremde Sneden, Scaeckberd, vry van smetten,
Veersen in dichte, Simpletten, Dobbletten,
Ricqueracken, Baguenauden, als qua iuweelen,
Met twee stocken, al dichten hart om setten,
Limen, of Deffianchen, ende Aude Rondeelen.
217.
Dbeghin ende hende van zomighen spelen,
Benedicite, zal ick quelen, metter Gratien,
Superflue dicht, en sal u niet veruelen,
Parabolen, Cocorullen en magh ick niet helen,
Moralen, Regheldicht, noch Comparatien.
Endel-veers, Spraken, ende Interrogatien,
Epitaphien, Prouerbien ick verclare,
Gheraedsels, ende Eed der rethorijcscher natien
Ende dit heete ic Rethorike extraordinare.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

222
[4. Rhetorike extraordinaire + de daarbij
aansluitende theoriestrofen 218-227]
[Sesse baladen, in eene + Nota]
Sesse baladen, in eene.
Nota.
Tfy u wijfs en mannen, Die paeis cuenen hauwen.
Die doerloghe hantieren, Zy zyn alle Gods neuen.
Laedtse alle bannen, Die twist node schauwen.
Die hem qualic regieren, Ick prijsse bouen schreuen.
Die tvolc wil pilieren, Hem weinschic deeuwig leuen
Zy lucifers gheselle, Die hem vougt tsine elcs vriend
Die niet wilt obedieren, Hy werdt vuer God verheuen.
God verleene hem d'helle, Die daerme volckskin diend.
Vvild ghy niet gheslachten den calue,
Vindt dit in gheheel baladen en halue.
[2x Balade intricaet + Nota]
Balade intricaet.
Nota.
Hoouerdigh bloed ghier meest bekend
Vwen Goddelick bouen al
Le die meesters zyn inden end
En in druckigh naer den val
Lende zomtijd in tviands stal
Knechten fijneren zy beneden
Viand zeerlick doeter vele ind dal
En vanderlicker helscher steden.
Den derden, ende laetsten voet, dobbeld met staden,
Oft ghy en zuld dit, niet wel gheraden.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

223
Ander Balade intricaet, sterckere dan de voorgaende.
Nota.
Vvaer zidiuijnkind zeer schoone
Emd dogh mijn lief kinds duer hu
Bestierd mijnlastich te loone
Emmermeerd vruedichtick nochtans nu
Gheeft troostbaerdcrachtigh niet schu
Vd meslaetiueghdichten niet mat
Thijs ionstighter eeren van hu dat.
Als dobbeld ghy den derden, vierden, vijfsten, sesten.
Nogh en gheraeddijs niet, vergheedt ghy den lesten.
Dobbelsteerten.
Eeuwelic moedt ghi int keitiuigh beuen sneuen
Ende in Ethnats fel vier, vul wraken blaken.
Met hem, die der roo zee toe ghescreuen bleuen
Vville u Iuppiter een miserabel leuen gheuen:
Ende nemmermeer dijns verdriets een slaken maken.
Altoos moedt ghy naer bedruckte zaken haken:
En weedt, twy ic u met zulcken excesse pesse,
Om dat ick duer hu myn liefste princesse messe.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Keten-dicht; theoriestrofe 218]
Kéten-dicht.
224
Vvy lesen dat Socrates wijs bouen schreuen,
Verheuen, in zyn leuen ende vul practijcken,
Tkijcken, der sterren hebbende begheuen,
Beneuen, den kinders vrueghd heefd bedreuen,
Den rijcken, Scipio en Lelius van ghelijcken,
Vroem pijcken, latende zeer hooghe dijnghen,
Ghijnghen, steenkins rapen, danchen en sprijnghen.
Verclaers der Const.
218.
Dees clause zo die hier recht vueren loopt,
Es Kétendicht ghedoopt, contrarie molinet.
Ic en weet wat cluchten hy ons vercoopt:
Vvant tusschen Ghekétend, ende Gheknoopt
En weet ick differentie noch belet.
Nochtans heedt hijt zo, in zijn vermet:
En Kétendicht heedt hy, als bicans bedéghen slicht,
Zulck als wy, met allen rechten, en bet,
Heeten ghecruust ofte ouersléghen dicht.
Ander vremde snede.
Hipocriten, die versliten,
Haerlieder viten, zeere obstinaet,
Vviene wilzy witen, haer onprofiten:
Ofte wien macht spiten, dan haer selfs staet.
Naer datt nu in de weereld gaet,
Het es al quaet, sack ende zaet.
Hier volghd het Schaeckberd.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Transcriptie van het schaekberd:]
Honderd achte.
t.o. 224
Beterd bee Vreest huBeschudt
Die pooghtGhy
moedt Dees De dood Peinst ghy
man en wijf voor ziele ende naer zeer curts blyschap besprijnghdzuld
thelsche lijf thelsch van hier moet ghy u schier moeten
vier
dangier
deeruen
steeruen
Die zondigt Vvacht Naer dees Droufheid Ghedijnckt Hu naeckt Vvee, die Daer en
telker hu voor eerdsche zal dy vp tcas van een ander Gods wet wert gheen
spacien deeuwighlammatie
blaken
ghenaken wraken deel verbraken adpeel
Broosch, Ghy Ghi en Beterd hu En weest Coopt hier Hoe quaed Elck moet
snood, ende beydt de hebd hier valsch dogh niet des hemels hoe doordeel
keitijf dood
onghier
gheen blijfbestier
zo fier eeruen butertier verweeruen
Hoopt op Vvat Zouckt Dijn leuen Ghy moedt Ontsiet Tsijn hier alInt
Gods grootedijnge
elders zal dy de dood tgemeen broossche tsweerelds
gracie waent habitatie laken gesmaken morseel staken schoon
ghy
maken
casteel
Ontvlied Laedt Pooght omAnxt
sal opVvild
dees VvanhaeghdMijdt
hu Hier en
dees weldaed Gods hu ghenoughtedit
eerdsch van idel blijft niet
recreatie dy hoogste becraken slaken tenneel zaken gheheel.
gheraken statie
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Laedt dy Hacht op Met duegdVvacht
hu Als zidy Als es dijn De dood Tsy
dees vruegt Gods wild hu voor thelsghooghe
schoonheid zalt al precieus oft
verleeden grooten
toren
vercleedenverstoren
geboren groot versmoren snoot
Ghi en hebdLaedt
u Curt werdtVersaeckt
Ter dueght Schuud Ghy moedt Als schijnd
hier gheen ter dood hier hu dees helscesteld
al dijntsweerelds
tot Gode ghi frisch
statie niet
vaken
fundatie draken haken loos riueel waken iuweel
Ghi moedt Die quaedGhi
muegdMet
die Ghy werdt Ontgaed Ick seghd uDijnckt
om
van hier doet hu wel God hier naer tviands van te vorendie
bitter
verscheedenwerdt
verloren
bereeden toebehorenvercoren
exploot
doot
Zouct, ende vindt hier, met staden,
Acht ende dertigh Baladen.
[links vertikaal, vakje 3-6]
Tendimus huc omnes
[rechts vertikaal, vakje 3-6]
Hec est domus ultima
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[3x Ander vremde snede]
Ander vremde snede.
225
Blomme der schoonheid, ind tshemels fundatien,
Vul alder gratien:
Schoon Gemme van eeren, zeer excellent,
Met Christo bezittende vul iubilatien
De hooghste statien.
Ghebenedijt zidy, bouen alle vrauwen bekent,
Ghextimeerd, vuer ons meinschen praesent,
Aduocate excellent,
Om ons te brijnghene in Gods secreten.
Vinden wy ons ondancbaer, laes! in den ent,
Ofte siende blent,
En wild ons vuer dijn helig kind niet vergheten.
Ander vremde snede.
Als hadt ghewedt iemend, lijf om lijf.
Int bedde daer een wijf, leid fel execrable
Es altoos zonder blijf, gheschil en ghekijf:
Vvant al huer bedrijf, es abhominable.
Als nu, es zu instable, op de kinders ontsteld.
Nu es zu zonder gheld, of ialours ghequeld,
Ofte zu rebeld, quaed van inbuste.
Vvaert dat haer durste, hoe wel hem qualic luste,
En hy haer min custe, dan naer daude zede,
Bekijct vry, hoe zu den nuese op schuste:
Nemmermeer hebdy ruste, duer smeec noch bede,
Vvelvaerd, paeys, noch vrede.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Ander vremde snede.
226
Helpe Gods helighe cracht, alder crachtighst,
Die bouen al, zijd ghehacht, alder ghehachtighst,
Bedacht alder bedachtighst, tsmeinschen profite bloot:
Die ons drucks can een slaken maken.
Tonzer salicheit God, hebdi magt, alder magtigst,
Ende geeft den eeuwighen pacht, alder pachtighst:
Hoe mach ic dus verbliden met tsweerelds iolite groot?
Als die naer idel zaken haken?
Alleene saudic wel int Goddelic blaken naken,
Ten daen verleeders, die mi met haer valsch sermoen voen:
Als icker in ben, moet ic naer tsaeisoen doen.
[6x gedichtjes in latijnse metra]
Veersen in dichte, Phaleucium carmen.
Myn schoon dochter, glorieus met allen,
Vvild dijn gratie my subijt toe schriuen.
Op my vulleke, laedt dijn hulpe vallen:
Vvant ghy, schoon Venus, onder alle wiuen
Dalder liefste zijd, ende zuldse bliuen.
Tetrastichon elegidion.
Gods maegt, en moeder, mijn schoon princesse verheuen
Verbid myn sneuen, valsch, quaet en illecebrues
Myn Vrueght, Troost, Rijcdom, Confoort, Victorie, Leuen,
Vvilc my troost gheuen, Balseme delicieus.
Distichon heroicum.
Vvilt mi troost bieden, seer curts, oidmoedige blomme
Laet dit gescieden, terstont duervloedige gomme.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Iambicum trimetrium.
227
Elc meinsche verwacht Gods benigne gratie,
Anders niet, en naeckt de hooghste iubilatie.
Sapphicum carmen.
Vveerde Gods Stemme, Precieuse Gemme.
Asclepiadeum.
Vvats dees glorie, mooy? zekere, tes al hooy.
[Simpletten en Dobbletten]
Simpletten, al eenderande dicht.
Vraeghd ghy, wat alder best leuen doet?
Ick salt u verclaren metter spoet.
Niet ontspaerd, maer achter bleuen goet,
Vruchtbaer land, inden heert altoos gloet,
Een middelbaer cleed, half zot half vroet,
Vvise simpelheid, onder niemends voet,
Ghesondt lichame, natuerelick bloet,
Tafle zonder cuenste, ende vulle vloet,
Los van zoerghen, eerd die u bestoet,
Vrough opstaen, vry van tsnyders ghebroet,
Vvild dat ghy muegt, hebd paeis in dijn behoet.
Dobbletten.
Och moeder ons Heeren! in tshemels iolijt,
Daer ghy de opperste Conijnghinne zijt.
Vviene, Lucas vele der eeren ghewaeghd.
Ghy zijd Gods liefste nu en talder tijt:
Dies ons duer u commen es deeuwigh profijt,
Daer tvoerboerg zoo langhe naer heeft gevraegt
Bouen allen vrauwen zidy ghebenedijt,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

228
Vul gratien, ende schild vuer tviands strijt:
Vvant ghy baersdet Iesum als die hem behaeghd
Zalich zyn dijn borsten, die thooghste berijt
Sooghden, waer uut rees den helschen nijt:
Vvant wy van lucifer waren belaeghd.
God schiep u al schoone, wit als een crijt,
Suuer zonder smette, tot tviands spijt.
Lof u, die om ons salicheid niet en traeghd:
By u es behauwen al de weereld wijt.
Ghy maeckt ons passage int hemels bevrijt:
Ghy zijt de schoonste daer den dagh op daeghd:
Vvant vueren en naer dbaersen, bleefd ghi maeghd.
[Theoriestrofe 219; Ricqueracque; theoriestrofe 220]
219.
Vvat Ricqueracque es metter Baguenauwen,
Vvilwy nu anschauwen, ende exponeren:
Vuer een Tsaeckdicht willicse hauwen,
Vvy vlamijnghen zullense laten verflauwen,
Maer, willen haer qualiteit specifieren.
Een ricqueracque om trechte resolueren,
Zoo dwalsche zeit, es een dicht recht tusschen tween goet:
Maer gheenen zin en can zu concluderen,
Zoo hier volghd, waer by elc daer af scheen moet.
Ricqueracque.
Packebier es van veel schulden gheruumd,
Ende heeft hem ghedroncken al buten neste.
Te wilen Roel pattijn den hane heeft ghepluumd,
Heeft het vuul Cockskin den pot gheschuumd:
Ende Claeis vander sticchele liep duer de veste.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Marolle dede om volghen haer beste:
Laboris de crieckere was den pipere,
En te wilen schooyde de bruud naer Ipere.
220.
229
Der Baguenauwen moet ghi ooc doen swichtinghe:
Vvant tes een ontstichtinghe, zonder pac of band.
Zonder dicht of redenen, ende gheen verlichtinghe,
Ghelijcmen veel liedekins, en zulcke dichtijnghe
Op zijn boersche maeckt, int stede ende op dland.
Als useren veel Hautin facteurs zonder verstand
Ditte, en wanen zoo met de ghedeputeerde waken,
Ghy en mueghes niet volghen an eeneghen cand:
Vvant het zijn alle ghereprobeerde zaken.
[Dobblet met twee stocken; Al dicht; Deffianche; 2x Aud Rondeel]
Dobblet, met twee stocken.
O schoon ioncvrauwe! ghedijnckt u niet?
Mijns groots labuers, ende zwaren ganck?
Mijns achter straten reisen, ende myn verdriet?
Hebdy onder u noch dijnder ghiften iet
My daer met voorsiet, biddick eer iet lanck
Troost my: als warick siec ende noch zo cranck
Van liefden, zo werdt my zeer wel gheschiet.
Ick hebbe zoo vele leden, om crighen uwen danck,
Ia ghedroncken diueerschen drouuen dranck,
En ghedichtt zoo menigh propre liet.
O schoon ioncvrauwe! ghedijnckt u niet?
Al dicht, oft van woordt te woorde.
Voord, zijd, niet, moe: wild, my, saen, versinnen:
Hoord, zwijd, siet, toe: stild, wy, gaen, beghinnen,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Deffianche, ofte Lime.
230
Ghylieden. N. hebt my zeere gheblammeerd,
Ende niet en cesseerd, van diesser magh ancleuen:
Als ghylieden willen zuld dan compareerd,
Niet dan uut ghenouchten werd dit gemoueerd,
Om dat al u voordstel lueghen es beseuen.
Gheeft my een regule, ick zal u eene gheuen:
Die laetst, ende qualickst doet, blijfd in den brant.
Vten hoofde werd referein van ons gheschreuen,
Vvel hem die wel packt ende steld plaisant.
Oft wy zullen dialogue maken vuer de hand,
Men sal ons besuerghen ons personage:
Den best doender zal eere hebben habundant,
Mercurio, doen zyn dienaers hommage.
Eer ghy u queld met zulcke oultrage,
Maeckt eerst een taflespel als de cloucke.
Ghy kend my wel, als doet ghy my quellage.
Hier zuldy zien ghy lien daer ic cleene op roucke
Of ick myn dicht van houcke te houcke
Ieuers stele of zoucke.
Aud, vremd Rondeel.
Myn herte staet vast op een zottinne,
Om dat zu zoo vul goede pradden steeckt.
Ick moet al vueren ten beghinne
Haer altoos draghen goede minne:
Het beuald my al tgheent dat zu spreeckt.
Haren troost my gheentijd en ghebreeckt,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Zu dijnckt my zijnde een keiserinne,
Myn herte staet op een zottinne.
Als es zu sobre van ghewinne,
Ick hebze lief met herte met zinne.
Zonder begheuen wies men my preeckt
Myn herte staet vast op een zottinne,
Om dat zu zoo vul goede pradden steeckt.
231
Ander aud Rondeel, dobbele, vten wale.
O meinsche! hoe es dyn zonde stijnckende,
Hier op de weereld, en vuer God almachtigh?
Elck siedt wel, het es claer en warachtigh,
In een druepel waters zidy anderen verdrijnckende.
Pusoen vuer huenigh, zidy schijnckende:
Broeder verraedt zinen broeder vuerdachtigh.
O meinsche! hoe es dyn zonde stijnckende?
Elc siedt wel, het es claer en warachtigh:
Ghy verleedt deen den anderen al grijnckende,
Ende vald mordadigh op elck ander clachtigh:
Tot gheender dueghd en vald ghy eendrachtigh,
Met haet en nijd zidy elcken versijnckende.
O meinsche! hoe es dyn zonde stijnckende?
Hier op dees weereld, en vuer God almachtigh?
Elc siedt wel, het es claer en warachtigh,
In een druepel waters zidy anderen verdrijnckende.
[Begin en einde van spelen]
Beghin van Spelen.
Diedt al van niet wrochte,
Bee hemel ende eerde,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

232
Ons saligheits bediet sochte,
En tonswaerd hem gheneerde.
Die ons allen schiep naer zyn edel weerde,
Ende naer zyn figuere,
Met gaders zyn moeder de zuuer gheerde,
Ende maghet puere,
Beware inder eeuwigheit talder huere,
Onsen Keyser Carolus, vuer elck grieueren:
Dat hy metten zinen alle last verduere.
In sghelijcks die de stede hier gouuerneren,
Ende u allen die ons spel comd visiteren.
Hende, of tsluten van Spelen.
Hoe wel wy naer danck haeckten,
Mids ons goe intentie,
Als eist dat wijt lanck maeckten,
Ghy gaefd ons silentie.
Moerghen zuld ghy hooren een nieuwe inuentie
Vanden viand rebel:
Vvy bidden elc verchiere ons met syn presentie
Vvy en heesschen niet el.
De meeste menichte vul zonden fel
Zal moerghen bekeeren, zonder langher traghen.
Nooit materie en ghenouchde u zoo wel:
Elcke bloedsturtinghe sal een doot zonde uut vagen:
Blijfd heden meer beuolen, Gods zoet behaghen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Tafelgebeden]
Benedicite.
233
A. Elc gheue der tafelen eenen hoerck en tsus Benedicite,
B. Dominus.
A. Dat hier es oft commen sal te desen tyen
Vville de hooghste God ghebenedyen:
Zulck als men hem, den weldoender schuldigh seid:
Inden name der heligher drievuldicheid.
Gratie.
A. Vvy dancken u Heere vul alder iustitien,
Van uwen lichamelicken beneficien,
Die ghy verleend hebt tot tconfort onser zinnen:
Dus spreeckt Pater noster inwendich van binnen.
Pater noster.
O God vul minnen! duer u helighe ghenade,
Vveerd temtatie van ons,
B. Ende lost ons van quade.
A. Amen. Vvilt ons paeis ende vrede gheuen,
Ende naer dees weereld dyn eeuwigh leuen:
Gheeft alle zielen ruste te deser spacie
Vvant niemend en magh iet zonder dyn gratie.
Laedt ons allen daer naer zonder ghelike waken,
So sal ons hier naer dyn eeuwigh rijcke naken.
[Superflue dicht; Parabole; Cocorullen; Morael; theoriestrofe 221]
Superfluë, j: Dicht te vergheefs.
Die wijs es en darf niet zeere verre gaen,
Oft hy en wild hem te wandelene bestaen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Parabole.
234
Trijcke der hemelen (vuer diere naer vraechden)
Es te ghelikene by thien maeghden,
Daer wy Mattheum af hooren scriuen,
Goddelick bouen sommen.
Die den Brudegom ontmoetten metten ghedaeghden
Maer die op de olie in haer lampen traeghden,
Zullen ter bruloft moeten buten bliuen,
Ind helsch verdommen.
Tsghelijcks zonder dueght en sal niement commen
Ten hemel binnen, hoe wijs, hoe habele,
Exemple an de naeilde ende an den cabele.
Cocorullen, op alle Kinderen dagh.
Vvaer blijft ghy schoon lief? kijct ute tcomd al,
Ic zo u eenen vollaerd gheuen: maerick en sal.
Andere.
Datmen u versmaedde, tware emmers bot wat,
Als es dyn ghesichte afgriselick en gruwelick:
Ghi hebt eenen langhen nuese ende een breed snotgat,
Buuck ende den eers, ghelijck eenen pot plat,
Van handelijnghe valdy straf, ende ruwelick:
Ghy werdt om daghen een propre huwelick.
Andere.
Sietse my staen kiken de leelicke clekere,
Zu beghind haer naer den man te rasschene.
Machzu niet wel eenen vollaert wachten? Iazu sekere
Haer schotels staen van Kersdag noch te wasschene.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Morael.
235
Als Terpander zyn haerpe maeckte ghereet,
Met zeuen choerden, naer tghetal der planeten,
Ouer pate, deerste nam Iuppiter bescheet,
Den God Sol, nam ouer Mese dbeleet.
Parhipate, was onder Saturnus gheseten,
Mars Licanos, Trite Luna, magh elck weten,
Venus hadde van Paramese dbestier,
Mercurius nam Nete, in zyn secreten:
En dees harpe magh Maria syn, doidmoedig dier
Haer vij. choerden waren zoo ickt segghe hier,
Vvijsheid, ende Cracht, ieghen tviands malicie,
Hope, Ghelooue, en t'Caritatiuigh vier,
Ghetempertheid, ende Rechtveerdighe Iustitie.
Den soon, dien dese haerpe vuer haer officie
Vuudtte? was Iesus Christus, ten zeluen tye,
Gheboren vander heligher maeghd Marye.
221.
Vveedt dat dees tittelen in allen mannieren
Tdicht zeer verchieren, en den zin duerstralen.
Vveereldlic, moedt ghy de Comparatien hantieren,
Gheestelic de Parabolen allegieren,
Ende meest altoos Goddelick de Moralen.
Hier met illustreerd men alle talen:
Ende en mueghd ne gheen colueren sachter vaten.
Van Tsuperflue dicht, mueghdy wel falen:
Al dat ouerschiedt machmen wel achter laten.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

236
[Regheldicht; Comparatie; Endelveers; Sprake; Interrogatie; Epitaphie]
Reghel dicht.
Van als dat de weereld heeft in haer behaud,
Seluere es zeer goed, noch beter es tgaud:
Den Iaspere moetmen vuer tgaud wel louen,
De dueghd gaet den Iaspere verre te bouen.
Vvat passeerd de dueghd? vulcomd myn ghebod?
Vuer de dueghd en es niet beter dan God:
Dus wy snoode meinschen ter weereld binnen,
Laedt ons God bouen al beminnen.
Comparatie.
Ghelijck de Centauren, vroem bouen screuen,
De Thessaeilsche beerghen commen neder ghedreuen,
Ende zeer vast af gheloopen met vulder cracht
Tvroem ghegroeit haut, moet hem plaetse gheuen,
Alle ionghe spruten moeten wiken en sneuen,
Duer haerlieder onsprekelicke groote macht:
Zoo, wan Eneas Italien met vromer vacht,
Solliciterende, tsiinder baten, dagh ende nacht.
Endelveers.
O bitter morseel, vvreed bouen screuen!
Vvat hebbic bedreuen allendigh bloed?
Ic gheuoel wel ick en mach niet langher leuen,
Myn bloed vercruupt, myn aderen beuen,
Myn ziele ontvlieghd my metter spoed.
O God! die elcken ghenade doed,
Ends vrijdt de ziele vuer thelsch tempeest,
In dine handen beuelick minen gheest.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Sprake, op een Mespele.
237
Den uppersten Heere diedt al doet groeien,
Vville u met zijnder gratien besproeien,
Eerweerdigh Cuenijngh van goederthieren aerd,
Met al dat rond omme u es vergaerd,
Ic brijnghe u uut ionsten, ghewerd elcks duchten,
Eene van tvoernoemds heeren vruchten,
De welcke groeid binnen haren saeisoene,
Inden zomere als alle dijngh staet groene.
Haer figuere (om blusschen elcks smerte)
Es de ghedaente van eender herte.
Vijf steenen heeft zu in, lustich en schoone,
En zoo veel tonghen heeft zu teender croone:
Vvadt es sal ick u lien doen bekent,
Siet daer Gods maecksel ende myn present.
Men zeid een prouerbie zomtijd te passe,
Vander mespele van den nieuwen wasse:
Maer dese en es van dier productie niet,
Haer groeissele es in den auden was gheschiet.
De vijf steenen daer ick eerst af gaepte,
Zyn zy, die Dauid in de Beke raepte:
Te wetene naer myn beste onthauwen.
Hope, Vulstandicheid, Vaste betrauwen,
Gods Vreese, ende Gods Liefde daer an:
Daer Dauid met ghewapend Goliath verwan,
Alzo in primo regum staet al claer.
Ende de viue, haer tonghen daer naer
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

238
Zyn de vijf steden, ende tonghen naer myn verstand
Die den Gods lof swoeren in Egipten land,
Zoo Esaie xix. verclaerd scriftuere.
Ooc heeft zu van een herte de figuere,
Vvelc ghy heer conijngh moet trecken te beene,
Om dat alle meinschen, groot ende cleene,
An nemende de voorseide vijf steenen crachtich,
Bidden zoen den uppersten God almachtich,
Met vierighen tonghen en deuoter herten,
Dat wy ontgaen mueghen tviands perten:
Syn valsch bedrogh ende syn temtatie,
Ende om mueghen hauwen in zyn goede gratie,
Ghelijc Dauid sinen viand verwan, meer noch min
Peinst nu wat mysterien een mespel heeft in,
En wiesser schuuld onder haer officie.
Heer cuenijngh haudt u an dese expositie:
Diend den Heere, eer ghy vergaed als crancke lemen
Ende wild ons simple present in dancke nemen.
Interrogatie oft vraghe.
Of eenigh meinsche claerlick gheloofd,
Zoo Tullius doceerd, ende anderen cleercken,
Dat op den vechtenden Valerius hoofd,
Een raue sat, vul abuselicker weercken.
Die Gallum sinen viand coeste versneercken
Vechtende partiëlic als die haer crachtich pynde:
Hem duerslaende mond ende ooghen metten vleercken:
Seghd my iemend, oft u dijnct warachtich zynde?
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Epithaphie.
239
Niemend de drie zusters verbidden magh,
Zy hauwen haerlieder ghesteckten dagh,
Sonder incrempen, int tsweerelds vaste plein,
Tot eeuwighen tiden.
Ind iaer duust vijfhonderd met hand gheslagh,
Als men daer toe tsestich schriuen sagh,
O wy! o wagh! bleef heer Matthijs de Castelein,
God wille hem verbliden.
Screid Nymphen van Helicon! screid Pieriden!
Screid Oreaden! screid Libethriden!
Screid Pipleyden zonder beswiken!
Screid Mercuristen! screid Castaliden!
Bescreid den bemindere van Rethoriken!
[Theoriestrofe 222: Proverbien]
Prouerbie oft Adagie.
222.
Om dat wy teenen hende zauden gheraken,
Van ons voornoemde zaken, hoord ghy scholieren.
Zomighe redenen heeten Ghemeene spraken,
Die een costelicke rethorike maken,
Ghenaemd Prouerbien inder gheleerden papieren.
Ghelijc Cocodrilsche tranen, Olie in vieren:
Blender dan een Mol: en zulcke suffragien,
Vveedt dat dese zeere een dicht verchieren,
Ende heeten Prouerbien oft Adagien.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[Raadsel van de sfinx]
Gheraedsele.
240
Een gheraedsel, men proponeren hier moet,
Vvild Gordius knoop ten besten resolueren.
Vvelc dier es tweevoet, drievoet, en viervoet,
Alzoomen dmonstre Spinx hoorde causeren?
Peinst wien ghy hier by zuld aequipareren.
[Eed der zotten]
Eed, op Pax Vobis Camere.
Bider zotter tsompen, hier vuer ooghen
Zweere ick, dat ic sal voord an ghedooghen,
Ghelijc myn medebroeders, eer meer dan min:
Ende sal my voughen tot elcks anders zin,
Legghende tot alle zotternie talenten.
Vvise spelen, spelen: faersen, esbatementen:
En draghen presenten, oft iet doen bequamere,
Altoos volghende dberd van der camere.
En vrauwe zotternien helpen voeden expres,
Bet dan dautste zot die op de camer es.
Als zaudick myn panden daer om belasten,
Als zauden myn wijf ende kinders vasten,
Ende als zo ic met basten binden myn schoen,
Als zoen daudste zotten daer inne verhoen,
Ende als zoen zy alle in haer snotte versmueren,
Zal ick dalder zotste zyn macht my ghebueren.
Alzo warachtich als ic de wareid belye,
Zoo helpe my dat Sottinneken daer an deen sye
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

241
Ouer dander zye, dBackerkin elck zijdts gheloouere,
Ende op de derde zyde Salijn de stoouere:
Dats een Triniteit van zotten versaemd in een
Daer ick nemmermeer af en zal scheen,
Als sauden mijn vrienden daer omme verdoten,
Dat belouick alle tsompen, ende alle marroten.
[Theoriestrofen 223-227]
De Const.
223.
De voorgaende baladen moet ic duerwroeten,
Om tsaerbeits verzoeten, nopende dintricaet:
Sylleben, daer in myn propoost, heetick voeten,
Den derden ende lesten zuldy bobbelen moeten,
Met meer andere, eer ghy verstand ontfaet.
Nopende tSchaeckberd dat vueren staet,
Vvild ghy tsghelijcks maken om dijns zins verlichten
Beghind an tcruce eerst dats minen raet:
Vvant daer af dependéren alle dander dichten.
224.
De reste vanden zeluen hulien orborelic,
Es al notorelic, als ghemeenen coop.
Rammel tsammele heetick dicht vercorelic,
Alsmen Rethorike zoo es versmorelic,
Dat zu schijnd rammelende al ouer hoop.
Simpletten, zijn als een dicht maeckt al den cnoop.
Dobbletten als ghijt wild met twee vervullen.
Epitaphien nemen ouer doode haren loop.
Simple Buesel dicht heedt men Cocorullen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

225.
242
Dander es al claer, vuer wiene dat zij
Vvy wisent vuer by, als een simple pleit.
Vele ander zaken mochtick ontdecken dy
Daer dijn rethorike met saudt verchieren ghy.
Ende tware noodsakelick hier gheseit:
Ghelijc van vele dijnghen de proprieteit,
Schoon Termen, Poëtrie, zomighe vocabelen,
By exemplen worde dat hier goed ouerleit
Mids het nopen int curte van eenighe fabelen.
226.
Maer den tijd niet bliuende in eenen viguere
Loopt altoos duere, alzoot blijct by desen.
Minen bouc werd dicke vanden labuere
Dies moet ickt curten, ic en hebbe gheen kuere,
Of zij soen my vloucken die ditte lesen:
Aldus ghy voernoemde ionghers ghepresen,
Mannachtich, robust, niet teer als crancke lemen,
Ick biddu alle tsamen in dient mach wesen,
Vvild desen minen aerbeid in dancke nemen.
227.
Ick hebbe u verclaerst om tsgheests verfieren
Diueersche mannieren, Exemplen, en Sneden,
Vvild ghy uwen zin voorder emploeihieren,
Ende ghy droomen wild blocquieren,
Int beghin mijns boucskins vindt ghy de vulle leden.
Met noch een Sermoen zuldy zijn te vreden,
Zoo hebt ghy vulcommelick al mijn propoost:
Vut tgheent dat hier staet op den dagh van heden
Zuldijt al contrefaicten in dien ghyer op gloost.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Sermoen van Sencte Reinhuut.
243
Ipsis bibsis, tantus ind schutum,
Quot ipsis peruentus ad sanctus Reinhutum,
Audiatus clutum, ende en zijd niet aldus gram,
Verbis haec habetur capitulos nusquam,
In goede lattoene noteerd dees wordekins.
Den Sant die wy bringhen op berien op hordekins
Es groot van virtute, die tverstand zo ghenieten
Hem mocht wel zijn ziele van achter ontschieten.
Gheraet doch hoe hy heet zulc gheeft hem tribuut
Tes myn heere den leghen vader sente Reinhuut.
Nooit wonderlicker ghuut, onder goe ghesellen:
Sijn legende zal ick int curte vertellen.
Ooit heeft hy mildelic ghecloncken gheschoncken,
Zo dat hy hem al bistier heeft ghedroncken,
Dat hy rein hute quam gent als een peerle
Dies heett hy S. Reinhuut: sinen besten keerle
Vvas van dockeblaren, om wien zou ict zwighen?
Nooit en coeste hy eenen lakenen ghecrigheu
Zo bistier dranck hy hem duerende zyn deuotie,
Een vierendeel vaetkin was rechts zijn potie:
Noch keeck hy omme naer eens anders deel.
Van drijnckende haddy dicwild den snuereel:
Zijn ooghen puulden hem, hy scheen an elken houc dul
Hy hoestde ende niesde dicwild zijn brouck vul.
Peinst dan wat legher vader was ditte,
Eens steldhy an zijn snotgat een groote kitte
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

244
Vvel van vier stoopen, om zijns selfs touuen,
En drancse rein uut, gent sonder snouuen.
Van zulcke triakelen mochte elc spreken,
Dies en mach men desen name niet ghebreken,
S. Reinhuut heedt hy: hy maeckte rage,
Menigh eeuwigh meinsche doet hem hommage
Vele ondersaten heeft hy om zyn verhueghen.
Alder eerst heeft hy allerande Niet dueghen,
Die hem nieuers toe en voughen blood van spoede,
Sullen alle rein hute commen van goede,
Meer tachter dan te vueren in haerlieder spende:
Thospitael werdt harer alder hende,
Op datter, tsen, eenigh van hemlien gheraeckt.
Iaet, want ten es om de veerckens niet ghemaeckt
Reinhuuts ghesellen moeter in logieren.
Een ander soorte moet onzen Sant obedieren
Dat zyn dees quabeleeden die ruusschen buusschen
Daghelicks op de banc sitten, dobbelen, tuusschen
Die de potten cuusschen, ende hantieren tspel,
Zy gaen zoo dorre an haerlieder vel,
Men en darfse beölien nogh bepéken,
Eenen sulpherpriem sauder vijftich ontsteken,
En verbranden ten poluere zo ickt wedde:
Dese sullen alle messe hooren van op haer bedde
Ende Reinhuut dienen, van berooider saussen,
Als zy metten hielen loopen duer haer caussen,
Ende moeten thuus potbroon het werd hem sienst.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

245
Nu commen de Sanghers tot Reinhuuts dienst,
Dese Musicienen, Dichters, ende Fluters,
Aerpenaers, Schalmeyers, Trompetters, Luters,
Dees ruters en laten tgheld niet vermossen:
Zy en mueghen niet dan Pertrijskins schossen,
Rendvleesch en Bakevleesch moet uter bane,
Vinden zy Rijnswijn oft goeden Beane,
Paeilette, noch Petau, en comd in haren balgh.
My ghedijnckt wel, dat Reinhuut den spierijngh swalgh
Van een dousine Eendvoghels teenen male:
Maer eer zy gheraeckten ten principale
Vvalghede hem den balgh van al den wine,
En warp een watergalle duer de pine
Hy spauwse eenen anderen bi gans maenschijn,
Gheraedt waer? iuuste in zyn aenschijn:
Nooit en saeghdy man alzoo te ghereke.
Zulc eist vanden Moerknechten daer ic af spreke,
Niet vald hem te costelic mueghzijd vercheinsen:
Maer hoe zulzy varen mueghd ghy peinsen?
Vuer de Keercduere sitten, op ende nere,
En gheuen vijf miten van een sesken were,
Zoo salse Reinhuut hauwen in subiectien
Nu esser een soerte van ander complexien
Dees Venus ianckers dees aerme zotkins,
Int liefs volghen rumen zy menighe potkins,
Zoo elc veel parlotkins sijns seins ghecreegh.
Deen cust den rijngh, dander beclemd den weegh,
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

246
De derde leid vul vaers in coffers ghesloten,
De vierde werd met eenen pispot beghoten,
De vijfste rijdt op der lieden snatere,
De zeste werdt gheiaeghd duer dwatere,
De seuenste waend clemmen hy breect den hals,
Dus steerft dit volxkin vul ongheuals:
Als zauden zy haer schoen met wissen binden,
Zy zullen hem bij haren lieue vinden,
Ee dienen Reinhuut, zijnde onder zijn zwaer roede:
Vveetdy waer hy maerscalc af es? vander aermoede
Van dorre ende berooit te sine an elcken cant.
Nu hoord ghy wel van desen ledighen sant,
Dat hy veel ledighe dienaers heeft,
Ende datter groot religioen ancleeft:
Dus mannen en vrauwen cleene ende groot,
Als sauden thuus hu kinders sitten sonder broot
Vasten, en van hongher sijn verbolghen,
Vvild sente Reinhuuts voetstappen naer volghen,
Zo zuldy thenden iare in tgasthuus stallen,
Dits ute, Gods gratie beware ons allen.
[5. Conclusie: theoriestrofen 228-239]
Hier volghd Casteleins Conclusie, ooc mede zijn Excuse, ende generale
voorhaudijnghe van zinen gheheelen voorgaende waerke.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

228.
247
Tuwelieder eeren, en tot niemends schanden,
Om scheerpen dijn verstanden, hebbic dit bestaen:
Ende als hebbic den ionghers dit willen ghelanden,
In dien minen bouc vald in crusselighe handen,
Vvillen dien blidelick zonder wrempe ontfaen.
Als zij dus vele hebben ghemaeckt en ghedaen
Berespen my dan, in dien zijt cuenen bet scheen:
Snidic niet, ic zal doen sniden, duer mijn vermaen,
Neemd dan, dat ic gheslachte den wetsteen.
229.
Als eist dat wy alle de Autheurs niet en citeren
In ons narreren, nochtans volghicker een deel.
By dat wy Tullium hooren allegieren,
Men vindtere die van hem zeluen doceren,
En niet min obtineren en elck parcheel.
Macrobins furnierd dees redene gheheel,
Segghende hoe snood hy es oft hoe vertorden
Hy zeid wel wat goeds, ende zonder adpeel:
Vvant een waermoesch plucker spreect wel fraey worden.
230.
Exemple an Carneades, zoo ons int lesen,
Cicero heeft bewesen, met schoonder collatien,
Nooit en es hem zijn vaste motijf ontresen,
Nooit en blammeerde hy niet, ten bleef mespresen,
Alzoot bleeck in alle zine altercatien.
Niet dat ick vry ben der confutatien,
Als ben ic een die vander cuenste spreeckt:
Vvant, by dat de zelue leerd, te vele spacien,
Ic ghebiede wel anderen dat my ghebreeckt.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

231.
248
Ontga ic my ieuers, ind dicht principalic,
Ofte ooc verbalic, ende rigorueselic,
Ick bidde elcken zonderlijnghe, en nemes niet qualic,
Vvant niemende en nopic specialic,
Noch en ouercrijssche ic furiueselic.
Te wilen ick de ionghers diene coraiueselic,
Verghetick dat ick aud ben, naer Marcus sententie,
Den middagh lijdt tonzent fraudulueselic:
Het gater op den auend, dus neemd pacientie.
232.
Ic bens Lucilius, in zinen tijd de gheheerdste,
In consten de vermeerdste, vul onzer profiten:
Ic en wille niet (seid hy) dat dalder gheleerdste
Myn weercken lesen, noch dalder appeerdste:
Vvant, zij zoender my te vele tortein in smiten.
Dat ooc veel simpel onnoosel subditen,
Myn weerck angaen zoen, ende dat blammeren snel,
Duer haer blonckheid, zoen zij hem qualick quiten,
Dus latickt de middelbare visiteren wel.
233.
Duer mijn ionst hebbick om elcks veruroeien
Materie willen stroeien, schoone bouen sommen:
Vvaer ute (ghelijc uten peerde van Troeien,
Vvelck de Griecken stichten duer Calchas loeien)
Vele fraeye discipelen zullen commen.
Niet ic en wils my niet berommen:
Maer ick hoeps in God die van al es een wetere.
Alzoo hy ten utersten my sal dommen,
Ick deedt om dueghd, en gheue dmine om een betere.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

234.
249
Nochtans weet ic wel, duer mijn ontbinden,
Datmer sal vinden, zoomen ooeit vonden heeft,
Die minen aerbeid sullen verslinden,
Segghende: wat wild hy hem onderwinden?
Hy en heeft niet al gheseid dat dees const ancleeft.
Ic bent, die hem lien hier ghelijck in gheeft:
Vvant, zijn zij goed, die dit voordstel verkiesen:
Zij zullen segghen, tverzwijmd hem menigh die leeft.
Zijn zij quaed, God salze qualick verliesen.
235.
Hoe danich zij zijn, oft van wat conditie,
Die in die suspicie, dese const verhaten,
Moesten zij ondernemen thaerlieder officie,
Al dit te makene, mids hende, ende initie,
Sy haddens meer vergheten ende achter ghelaten:
Maer tprouerbie gaet achter straten,
Dwelck men hoord segghen groot ende cleene:
Deen vindt meer dan dandere, tzijnder baten,
Maer niemend en vindet al alleene.
236.
Minen Martiael seid van zulcke driuers,
Der consten bekiuers, die tvolck zoo quellen:
Men vind veel begripers, maer lettel schriuers,
Die costumelic visschen in ander viuers,
Ende en cuenen een reghel dichts nauwe stellen.
Dit es een vicie niet om verfellen,
Vuer wien dadt ghebuerd tsi aude of ionghe.
Ic ben deerste die dit bestont vuer de ghesellen,
Nooit en waerd ghedichtt in de vlaemsche tonghe.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

Finis.
237.
250
Ben ic te obscuer, naer iemends ghevough,
Tes my ghenough dat ickt wel verzinne:
Peinst dat my dit pack te zwaerder wough,
Ende dat hem dlast te laboriueser drough:
Den rechten keest der consten heeft dat inne.
Middel ende dhende, metten beghinne,
Tes al mine. Niet stelic, ghelijc den wolue:
Ic en pluustere niemends lochtijngh, te minen ghewinne,
Maer spele ghelijck Hercules met mijns selfs kolue.
238.
Ende als eist dat wy al ditte tracteren,
Den ionghers adscriberen, met blider feesten,
Nochtans en willick niemend praeiudiceren,
Goede auders moet ick obtempereren,
Ende alle artisten, minste metten meesten:
Biddende alle Ingienen, ende fijne gheesten,
Dat zij tot dees scientie staut onuervaerd terden:
Vvant ick begonste dit metten eesten,
Om dat dees edel const zo mueghen verclaerd werden.
239.
Dus, dan ghy Constenaers vul constigher leeren
Die de const vermeeren, ende in hu haudt becleuen,
Tot den ontfangh mijns aerbeids, wild u lien keeren,
Ende peinst, ic hebt ghedaen ter eeren
Van allen constenaers, der const toe ghescreuen.
Zoo Esculapius dede, doet my weder leuen
Ziedy my verbiten van niders die tsamen kiuen:
Oft als Plato, wild minen bouck Vulcano gheuen,
Indien hy niet en mach vul eeren en famen bliuen.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

[III. Nawerk]
251
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

VVaerschvwijnghe tot den Lezer.
252
BEminde Lezer, t'uwen ghemake, ende om u te bet t'onderscheedene tdicht, daermede
onzen Autheur es leerende, ende tghene dat hy es stellende voor een Exemplaer, zo
hebben wy u tzelue ghesteld in verscheeden lettren: Te wetene t'Leerdicht in Cursiue,
ende d'Exemplaers in Romeine. Hoe wel, wy en twijffelen niet, ofte men zalder eenighe
vinden die zegghen zullen, dat zij deze letteren onghewone zijn ende niet en kennen.
Den welken wy voor een andwoorde gheuen, dat daer lettel belangs an es: want
vooorwaer, de ghene die noch zo verde niet ghestudeerd en hebben dat zy deze ofte
andere deerghelijcke letteren connen kennen, die en behouuen, zonder faulte, de
lecture ende studatie van dezen waerke niet tangane: mids dat onzen Autheur
Castelein voor alzulke Blonckaerds, ditte niet gheschreuen en heeft: zoot ooc by
redenen niet betamen en zoude, niet meer dan eenen kinde den Pater noster te doen
spellene, twelke noch zinen A.b. niet gheleerd en hadde.
Ooc zo hebben wy (noch tuwen gherieue) onderscheeden de Baladekins van
tvoorseide Leerdicht met zekeren ghetale daervooren te stellen: op dat ghi daerute
te lichter ende ghereedelicker zoudt vinden (by der tafele die wy ooc daer op ghesteld
hebben) alle zaken, Regulen, ende allegatien danof de zelue Autheur in dezen es
narêrende.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

253
Voorts, als angaende van der Orthographien, ofte Spellijnghen, die wy in tvervolgh
van desen hebben gheobserueerd, weett (Beminde Lezer) dat wy daer inne ghevolghd
hebben de proper Copie gheschreuen by der hand van onzen Autheur Castelein:
emmer, alzo naer, ende ghetrauwelicken alst ons moghelicken es gheweest van doene:
volghende ooc der naernstigher bede vanden persoon die ons de zelue Copie ter
hand ghedaen heeft.
Hoe wel, wy en loeghenen niet of d'Autheur en heeft in deze zijn Copie van zommigh
zijn spellen (tzij onwetens oft anders) baerblijckelicken ghefaeld: ende datte
specialicken in de Diphtonghen, daer in hy hem zeluen dickmael contrariëerd: ooc
in veel andere faulten die ghenough supportabel zijn, ghelijck als in dit vocabel
Rethorica, spellende tzelue in d'eerste syllabe zonder aspiratie, ende in de tweedde
heeft hy die ghesteld: gheheel teghen de rechte Ethimologie van dit griecsche vocabel
Rhetorica. Ooc tusschen, ENDE, Coniunctie ende, HENDE, Nomen, en maeckt hy
ooc gheen diuer sitheid, ende in veel meer andere dier gheliken, die wy achterlaten
om der langheids wille. Niet, dat wy dit alligieren tot vermindertheid ofte
cleenachtijnghe van den ouerleden Autheur, die hem zeluen dogh niet verandwoorden
en magh, nemaer, behaudens zijnder eeren ende goeden name: ende, op datmen daer
ute magh zien eens ieghelicks zin, ende tbeste verkiesen, twelke wy u altijd
recommanderen te doene: hopende u noch met al
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

254
dusdanighen waerke te belemene, in dien wy beseffen dat u deze onze hekelijnghe
anghename ende danckelick es.
Vermaen tot den Leer-Iounghers van Casteleins discipline.
Ingeniëuse gheesten, ghy Iounghers vaillant.
Naer dien de Castelein hadde in tverstand
T'ulieder instructie ditte te gheuene,
Tooghd dankbaerhéde.
Vvilt Echo gheslachten, roupt hem naer plaisant.
Dicht hem een Epithaphium, fraey end' elegant.
Pooghd zijn renommée altijd te doen leuene,
Met Rhetorijcscher zéde.
Ghy en mueghd hem gh'exaltéren noch vulprizen méde
Naer zijn betaemte:
End' indien ghijt verzwijmt (als rust hy in vréde)
T'werd t'uwer blaemte.
Al doende zuld ghy leeren: en vreest gheen schaemte.
Dus, zend ons copie, dan, om hier t'annexérene,
Vvant ghy hem schuldigh zijd, altijd te lauderene.
Naer dit een betere.
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken

256
Matthijs de Castelein, De const van rhetoriken