Per - De Pers

28
Lezen
Urban Book Shop Lissabon Over de Portugese hoofdstad waakt al decenniala
schrijver: Fernando Pessoa. Zijn leven lang ijverde hij voor het zelfbewustzijn van
Zet ‘m op, Fernando!
Het nieuwe ‘centrum’ van Lissabon op het Expoterrein: het Parque das Nacoes.
Hans van
Willigenburg
Hoe lastig is het een
wereldstad te beschrijven
zonder clichés?
Heel lastig.
Zeker als de stad opgenomen
is in de
marsroute der touringcars of prominent
figureert op een shortlist van
toeristische hoogtepunten. De verleiding
om terug te vallen op veelgenoemde
highlights is, ten eerste, al
bijna onvermijdbaar. En daarbij:
hoe kan een verhaal of artikel bij
benadering recht doen aan alle bijzonderheden
en dynamische ontwikkelingen
van een grote
metropool, zonder af en toe de
kortste weg te nemen ter wille van
de behapbaarheid? Wie ooit op stap
is geweest met een ervaren stadsgids
zonder diens vertrouwde grabbelton
van gemeenplaatsen te hebben
opgemerkt, moet welhaast blind of
doof zijn. Lissabon is in deze kwestie
een speciaal geval. Ja, de stad geniet
een wereldwijde bekendheid.
Maar is het daarmee ook meteen
een wereldstad? Niet echt. Natuurlijk
vergapen jaarlijks honderdduizenden
toeristen zich aan de rivier
de Taag, de trams, de steegjes en de
restaurants waar de melancholieke
fado weerklinkt. Maar behoort Lissabon
daardoor ook tot een toeristi-
sche hoofdroute? Niet bepaald.
Want de meeste Amerikanen, Chinezen
en Japanners nemen genoegen
met trendy Barcelona als het
om het Iberisch schiereiland gaat.
Lissabon, zo lijkt het, zit in de mixed
zone; het is klein onder de groten,
en groot onder de kleinen.
Hyperactuele kunstenaar
Gelukkig beschikt Lissabon over
een onomstreden ambassadeur, die
zich niet in een cliché laat vangen.
Een literaire grootheid die op vele
plekken in de stad geëerd en herinnerd
wordt, die zowel nationalisti-
Soares is niet het type
vrouwenversierder
zoals dat in de Spaanse
literatuur voorkomt
sche als internationalistische snaren
beroerd, en door kenners vandaag
de dag bewierookt wordt als ontdekker
van ‘het moderne gevoel van
anonimiteit en inwisselbaarheid’.
We hebben het over schrijver-dichter
Fernando Pessoa (1888-1935).
Volgens velen een ‘hyperactuele
kunstenaar’, die, godzijdank, de xfactor
mist om massaal op T-shirts,
handtassen en sleutelhangers te verschijnen,
laat staan als kekke tatoeage
aan een zoveelste leven te
beginnen. Al tientallen jaren voor-
dat internet en de eerste chatbox het
licht zouden zien, verschool Pessoa
zich achter vier verschillende namen,
zogeheten ‘heteroniemen’.
Omdat hij zich diepgaand inleefde
in zijn verschillende ‘personages’
uitte hij zich in verschillende genres,
uiteenlopende stijlen en steeds
rustte hij ze uit met een ander palet
van kleuren en gevoelens. Een van
zijn vier levens – dat van saaie boekhoeder
Bernardo Soares – is de inspiratiebron
van een van zijn
meesterwerken, Het boek der rusteloosheid,
een beroemde verzameling
dagboekaantekeningen dat leest als
de intrigerende encyclopedie van de
afstomping waaraan een gemiddelde
kantoorklerk blootstaat: ‘Zelfs de
meest toevallige kennis viel het
nooit gemakkelijk grof of lomp of
zelfs alleen maar koel tegen me te
zijn. Een paar keer heb ik sympathie
ondervonden die ik met mijn hulp
– in ieder geval misschien – had
kunnen doen omslaan in liefde of
genegenheid. Ik heb nooit het geduld
of de geestelijke attentheid gehad
om zelfs maar te wensen een
dergelijke inspanning te doen.’ Met
andere woorden: Soares is niet het
type flierefluiter en vrouwenversierder
zoals je dat bij de buren veel tegenkomt,
in de Spaanse literatuur.
Ook de eminente Nobelprijswinnaar
José Saramago (1922) schetst
in zijn poëtische roman Het jaar van
de dood van Ricardo Reis geen zongebruind
beeld van Lissabon. Wanneer
hoofdpersoon en arts Ricardo
Reis, helemaal aan het begin van
het verhaal, de stad nadert op een
passagiersboot en constateert dat
weinigen aanstalten maken om uit
te stappen, levert hij de reden er in
de vorm van een onthutsend beeld
vanzelf bij: ‘Achter de loodsen op de
kade begint de sombere stad, teruggetrokken
achter façades en muren,
voorlopig nog beschut tegen de regen,
af en toe verschuift ze een treurig
gehaakt gordijn, kijkt met
starende ogen naar buiten en luistert
naar het water dat door de regenpijp
omlaag borrelt naar het
basalt van de goten, de heldere kalksteen
van de trottoirs, de boordevolle
putjes, sommige, als ze zijn
overgelopen, met opgelichte
deksels.’
Dominant
De figuur van Pessoa is intussen zo
dominant, dat bijna alle moderne
literatuur over Lissabon directe of
indirecte verwijzingen bevat naar
zijn leven en werk. (Ook de Ricardo
Reis van Saramago is, schrik niet,
een van de alter ego’s van Pessoa.)
Een prachtig voorbeeld daarvan is
de roman Nachttrein naar Lissabon
van de Zwitserse schrijver/filosoof
Pascal Mercier (1944), die momenteel
met duizenden tegelijk de winkels
uit vliegt.
Het betreft een razend knappe actualisering
van Pessoa’s existentiële
inzichten, want laat u geen zand in
de ogen strooien: de Amadeu de
Prado door wiens indringende geschriften
de Zwitserse leraar Rai-
mund Gregorius plotseling het
gymnasiumlokaal verlaat en de
nachttrein naar Lissabon neemt, is
een slimme vermomming van de
schrijver Pessoa. Sterker nog: het
boek valt te lezen als één lange, zinderende
bijlage die aan het werk
van Pessoa is toegevoegd.
Zelfs als schrijvers hun best doen
zich op het karakter van de stad te
concentreren en weg te blijven bij
literaire traktaten van wie dan ook,
sluipt er een type mystieke bewondering
in hun werk dat je onwillekeurig
tóch weer aan Pessoa kunt
koppelen. Zo noteert Paul van Nevel
in zijn aanstekelijke boek Dertig
Pessoa verschool zich
achter vier verschillende
namen, zogeheten
heteroniemen
jaar verslaafd aan Lissabon dat de stad
een ‘antidotum is tegen Germaans
lawaai, breugeliaanse feestneuzen
en platvloers vermaak. Lissabon is:
de onderliggende zingeving ontdekken.
Lissabon is: met alle zintuigen
het onzichtbare fotograferen.’
Als je genoeg hebt van alle mystiek
en je wilt gewoon weten waar
de bijzondere plekjes van Lissabon
zijn, dan biedt de Portugees-Nederlandse
schrijver J. Rentes de Carvalho
uitkomst. Zijn Lissabon, Een
nieuwe gids voor vrienden is een mengeling
van klassieke reisgids en