Reformatie en volkscultuur in het achterland van Deventer 1597 ...

Reformatie en volkscultuur in het
achterland van Deventer 1597-1633
door drs. H.E. Niemeijer
Inleiding
De reformatie was niet alleen een protest van geestelijken tegen de pauselijke
hiërarchie en een reeks van aantrekkelijke evangelische ideeën en
theologieën. Ze was ook een maatschappelijke realiteit. Binnen de verschillende
vormen waarin de mensen samenleefden, zowel in de steden als
op het platteland, vond ze haar receptie. Het onderzoeken van de vraag
waarom de reformatie in de ene plaats of streek wel ingang vond en in de
andere niet, hangt deels samen met de vraag hoe de mensen in een bepaalde
tijd leefden, hoe ze hun leven hadden georganiseerd en door wie en
hoe ze werden geregeerd.' Leren we een stads- of plattelandssamenleving
van binnen uit kennen dan begrijpen we beter waarom religieuze vernieuwingen
al of niet door een bevolkingsgroep wenselijk werden geacht - zo
luidt de veronderstelling vanuit de sociale geschiedenis.' Ofschoon we het
godsdienstige leven nooit mogen reduceren tot sociaal-maatschappelijke
realiteiten alleen, is deze benadering interessant aangezien onze aandacht
wordt gericht op de dagelijkse leefwereld van het gewone kerkvolk.
De bemoeienis van de geestelijke leiders van de zogenoemde calvinistisehe
'tweede reformatie' met het kerkvolk in de classis Deventer in de periode
1597-1633 is hier ons onderwerp. Ook de Overijsselse hanzesteden
met hun achterland maakten deel uit van de grote religieuze beweging die
we de Europese reformatie noemen. Gelukkig zijn er historici die hier de
aandacht reeds op gevestigd hebben.' Maar van bet zestiende- en vroeg-zeventiende-eeuwse
godsdienstige leven op het platteland in de grensstreken
is nog heel weinig bekend. Bij bestudering van het aan Overijssel grenzende
gebied van Westfalen staat ons het monumentale werk van de katholieke
historicus Alais Schroër ter beschikking.' Helaas missen we in de
Duitse historiografie een adequate beschrijving van de calvinisering in een
plattelandsgebied grenzend aan Overijssel, bijvoorbeeld in het graafschap
Bentheim.'
Bij die calvinisering ging het in de eerste plaats om de strijd tussen de
oude en de nieuwe kerk. Bij de bevolking die gehecht was aan het 16eeuwse
katholicisme riep de invoering van de reformatie weerstanden op,
niet alleen op individueel maar ook - of juist - op gemeenschapsniveau. In
dit artikel wordt de botsing tussen twee culturen onderzocht, de vijandige
ontmoeting tussen twee geloofssferen. Het gaat om twee werelden, ieder
met hun eigen set van waarden en normen. Hypothetisch geformuleerd:
OHB l0geslUk 1994 51

indien blijkt dat de oude kerk nauw vervlochten was met allerlei toentertijd
al of niet met religie vervlochten gangbare gewoonten en gebruiken
waarvan sommige misschien kenmerkend waren voor de oostelijke plattelandscultuur,
dan kan vanuit dat gegeven (mede) de weerstand verklaard
worden die de reformatie onder het volk opriep.
Natuurlijk werd de volksweerstand ook gevoed door de oppositie die we
eontra-reformatie noemen. Maar de religieuze strijd die door deze tegenbeweging
werd ontketend, onderscheiden we hier van de weerstand vanuit
de oude, traditionele plattelandscultuur. Zo hebben de tijdgenoten het
trouwens ook gezien. De nieuwe priestergeneratie die de contra-reformatie
voortbracht verzette zich ook dikwijls tegen lokale, als onzuiver veroordeelde
(religieuze) gebruiken.
Zowel de religieuze als 'wereldse' uitingen in de volkscultuur van ons
gebied waren het voorwerp van aandacht van de gereformeerde classis.
We leren de plattelanders - in de bronnen aangeduid met 'volk', 'buren',
'huisluiden' of 'kerspellieden' - vooral kennen vanuit een normatieve bron
(de classicale acta en correspondentie), en niet vanuit documenten die
door henzelf zijn geschreven. Dit brengt de complicatie met zich mee, dat
we veel noties over godsdienst en godsdienstigheid aantreffen die door
confessionaliteit bepaald zijn. Nauwkeurige analyse leert ons echter via
deze indirecte weg wel degelijk veeIover de toenmalige volkscultuur.
Wat moeten wij onder volkscultuur in Overijssel verstaan? Het lijkt
vooralsnog het veiligst dit begrip niet te koppelen aan een groepsspecifieke
betekenis. Het gaat niet per definitie om 'lage', als primitief te kwalificeren
cultuurvormen - dit kan leiden tot folklorisme - maar om de cultuur
van een bevolking als geheel (om populus in plaats van vulgus)" In
het algemeen gaat het in deze studie niettemin vooralom de cultuur van
het platteland en de kleine Twentse stadjes, niet om de adellijke cultuur
van grootgrondbezitters.
In het eerste deel van dit artikel geven we een beschrijving van de bemoeienis
van de classis Deventer met de traditionele kerken en pastoors
ten platten lande. Onderzocht wordt het chronologische verband tussen de
Opstand en de institutionele reformatie. Voorts gaan we in op de bemoeienis
van de classis met enkele toen onder het volk gangbare religieuze gewoonten
en gebruiken. Tot slot leren we de classicale aandacht voor enkele
(ogenschijnlijk niet-religieuze) facetten van het volksleven kennen.
J. Bemoeienis met de institutionele reformatie
De invoering van de reformatie
Op 17 mei 1583 verklaarden ridderschap en steden van Overijssel dat zij in
hun gewest voortaan uitsluitend de gereformeerde religie toelieten.' Voorafgaand
aan dit besluit, in de periode 1580-april 1583, hadden er in het gewest
Overijssel minstens zes synoden plaatsgevonden." In het achterland
van Deventer zou, ondanks de steun van overheid en synoden, het grillige
verloop van de Opstand tegen Spanje een volledige invoering van de refor-
52

matie nog tot 1633 verhinderen. Deventer zelf nam, nadat Rennenberg het
in 1578 had ingenomen, tot 1587 deel aan de Religievrede. De volledige
machtsovername van Deventer vond pas plaats in mei 1591, toen Maurits
van Nassau de stad heroverde.
De veldtocht van Maurits en graaf Lodewijk van Nassau in 1597 gaf de
kerkeraad van Deventer de mogelijkheid een predikant in Oldenzaal te
beroepen: Luderus Vogelsanck. In het nog steeds door Spaanse troepen
onveilig gemaakte Twente - Vogelsanck kreeg onder deze omstandigheden
een gevarentoeslag -, kon daarmee de eerste fase van de calvinisering
van Twente en Zuid-Salland feitelijk haar intrede doen."
In het gewest Overijssel werden in 1596 twee classes gevormd. Deze
classes bestreken echter zulke grote gebieden dat aan de doelmatigheid
van het kerkelijk bestuur van het platteland getwijfeld kan worden." Op
de provinciale Overijsselse synode van Deventer in 1598 werd Twente
dientengevolge ondergebracht in een zelfstandige classis Oldenzaal."
Maar zowel de precaire militaire situatie als mogelijk ook de al te recente
predikantsbenoemingen verhinderden een goed bestuurlijk functioneren
van ook deze classis; reeds drie jaar later werd zij daarom opnieuw provisioneel
bij Deventer ondergebracht." De verantwoordelijkheid voor de reformatie
in dit plattelandsgebied berustte voortaan in eerste instantie bij
de predikanten van Deventer.
De historicus Alistair Duke heeft er op gewezen, dat bij de invoering
van de reformatie op lokaal en regionaal niveau in feite sprake was van
verschillende reformaties of hervormingen: de reformatie van katholieke
pastoors, van liturgie, van lokale kerkelijke instituties, van kerkorde, van
volkszeden." Hieraan kunnen nog diverse facetten worden toegevoegd,
zoals de reformatie van het onderwijs en allerlei religieuze volksgebruiken.
Het reformatiebeleid van de classis Deventer stond allerminst op zichzelf,
maar was een afgeleide van wat elders reeds vorm had gekregen. Zo was
de 'reformatie der papen' bij de reformatie van het platteland van Holland
in 1572 het eerste agendapunt geweest." In de classis Neder-Veluwe werd
twintig jaar later een vergelijkbaar patroon gevolgd: de eerste classicale
zitting daar behandelde het 'examen met den pastoren'."
Een jaar later behandelde ook de Overijsselse synode de 'reformatie der
papen'. Waren er op het platteland pastoors die zich aan de reformatie wilden
onderwerpen, dan was dat formeel mogelijk. Niettemin wilde de synode
de omgezwaaide pastoors overplaatsen, ongetwijfeld om ze ten aanzien
van hun parochianen uit de verlegenheid te helpen, maar ook - wellicht
vooral- om voor hen een drempel op te werpen. De nieuwe leer kon
nu eenmaal het zuiverst door anderen worden verkondigd." In oktober
1597 remonstreerde de Overijsselse synode daarom bij ridderschap en steden
'dat die tweetongingen, an beyden zyden hinckende ende lauwe papen
ten plattenlande, principalyck van den plaetzen deweIcke immediate der
Jurisdiction deser Landtschap ondergeworpen ende naest onder den gereduceerden
Stede gelegen zyn, affgeschaft mogen worden', indien het geen
zuivere leraars der waarheid bleken te zijn." Deze pastoors, vanwege hun
opportunisme niet alleen door de synode maar naderhand ook door Phi-
53

lippus Rovenius gelaakt," moesten zich wenden tot de classes waaronder
ze voortaan zouden ressorteren." De oude pastoors werden alleen nog geduld
met toestemming van zowel de drosten als de classes, 'midts dat sy alleene
predigen ende geen pauslycke excercitie doen sullen'." In augustus
1601 werd opnieuw besloten de plattelandspastoors daadwerkelijk voor de
classicale vergaderingen te bescheiden, in tegenwoordigheid van een drost
en een lid van een van de Overijsselse stadsmagistraten."
Conform het hierboven geschetste gewestelijke beleid zette ook de classis
Deventer zich in om de pastoors van Twente en Zuid-Salland te 'refermeren'.
Reeds in oktober 1601 werd ten overstaan van de Twentse drost
Ernst van Ittersum en enkele magistraatsleden van Deventer het classicale
standpunt in negen artikelen verwoord, een en ander 'dienende tot eenen
Inganek der reformatie der pastoren en kercken ten platten lande'." Op
deze classicale vergadering te Oldenzaal, die bedoeld was als het definitieve
einde van het aldaar gevestigde Aartsdiakonaat,compareerden de
meeste pastoors na een citatie door de drost, doch die van Wierden, Diepenheim
en Markelo waren absent. Een aantal pastoors was overigens
voorheen al ten overstaan van de kerkeraad van Deventer tot het calvinisme
overgegaan. Deze Oldenzaalse vergadering betekende voor een
aantal pastoors dat zij voortaan waren gehouden aan hoofdzakelijk de volgende
regels: 1.) een verplichting tot trouwen indien ze in concubinaat
leefden; 2.) alleen op zondag prediken; 3.) de toehoorders in de kerk vermanen
tot een godzalig leven; 4.) de gereformeerde geschriften in de liturgie
gebruiken; 5.) de gereformeerde orde van dienst volgen; 6.) de roomse
doop- en huwelijksrituelen nalaten; en 9.) de katholieke schoolmeesters
helpen mee-reformeren."
Over het algemeen leek het resultaat van de reformatie van het Deventer
platteland in de eerste jaren na 1600 voor de classis Deventer gunstig:
bijna alle kerspelkerken hadden formeel een aan het classicaal gezag onderworpen
predikant." Blijkens de lijst van P.H.A.M. Abels zijn hooguit
een handvol van hen nog traditionele pastoors geweest, namelijk die in Almelo
en Vriezenveen, Rijssen, Enschede en Markelo. De twee eerste plaatsen
vielen onder de jurisdictie van de hoge heerlijkheid Almelo; de pastoor
van Rijssen was de classis niet ongezind; de pastoor van Markelo werd een
jaar na zijn onderwerping overgeplaatst, terwijl de voormalige pastoor van
Enschede nog veel moeilijkheden gaf zoals hieronder nog zal blijken.
Het gebied van Twente gaf voor de classis nog de meeste problemen.
Uit de analyse van de Twentse reformatie, waarop we ons in het onderstaande
zullen richten, zal blijken dat de reformatie fasegewijs ingevoerd
is. De inval van Spinola, de Bestandsjaren, de gebeurtenissen rondom Oldenzaal
en andere politieke en militaire ontwikkelingen waren verantwoordelijk
voor deze fasegewijze invoering.
De Bestandsjaren
De inname van Oldenzaal door Spinola in augustus 1605 betekende een
keerpunt in de reformatie binnen het gebied onder de classis Deventer. De
54

eerste fase van de reformatie werd op dramatische wijze afgebroken. De
predikanten van Twente vluchtten uit hun wedemen weg, veelal naar
Deventer. Op 15 september werd op last van Spinola de Oldenzaalse magistraat
opnieuw besteld, ditmaal uitsluitend met katholieke burgers. Hoofd
voor hoofd verklaarden de Oldenzaalse burgers aan de spaansgezinde
drost - sommigen onder dwang - dat zij zich aan het Spaanse bewind onderwierpen,
'vuytgesundert sethien soe sich beswaerden het punct van die
Catholicque Roemsche Religie toe behden'." Uit de rekeningen van deze
drost blijkt, dat het Spaanse drostambt in 1605 zich de zeggenschap over
de gerichten Enschede, Delden, Borne, Almelo, Kedingen en Ootmarsum
weer toeëigende. Alleen katholieke richters werden verkiesbaar geacht,
evenals dat onder het Landsheerlijke bewind vóór 1597 het geval was geweest."
Het ingaan van de Treves in 1609 schiep voor de kerspels in Twente
grote onzekerheid. Zowel de Staten-Generaal als de aartshertogen rekenden
het gebied tot het hunne, beide partijen zochten het volk hun wil op te
leggen. Reeds enkele weken na de afkondiging van het Bestand (9 april
1609) deden ridderschap en steden 'op alle kerckdeure anslaen und kundigen
dat men vanden 29 aprilis int jaer 1609 gheen missen oder kerckendienst
ten platten lande van Twenthe soil doen'. De Spaanse drost en de
officiaal te Oldenzaal publiceerden op dezelfde deuren een contra-mandaat."
De status van Twente zou echter op hoger niveau vastgesteld worden.
Twente als geheel kwam onder het gezag van de Staten-Generaal.
Maar in de hoofdstad Oldenzaal, alsmede in de buiten de Twentse jurisdictie
gelegen steden Groenlo, Lingen en Lage (met volgens stadsrecht bijbehorende
gehuchten), bleef het Spaanse gezag gehandhaafd." De definitieve
regeling, na onderhandelingen met de Spanjaarden tot stand gekomen,
behelsde de expliciete conditie 'dat roerende het stuck ende exercitie
van de Religie, alle saecken aldaer sullen blyven inden selven staet soo die
gheweest zyn ten dage van het besluyt des voorsz. Bestants, sonder dat
daer inne yet sal worden gheinnoveert'." Wat het plakkaat impliciet vooral
op het oog leek te hebben, was een stopzetting van de katholieke activiteiten
buiten de jurisdictie van genoemde steden.
De onduidelijkheid van dit plakkaat - want welk dorp was gedurende de
jaren 1605-1609 protestants? - zorgde ervoor dat de godsdienstige invloedssferen
van Deventer en Oldenzaal verder met elkaar in collisie kwamen.
Zo verklaarde de advocaat-fiscaal van de Raad van Brabant Jean
Baptiste Maes aan de Staten-Generaal dat vlak voor de afkondiging van
het Bestand in Twente enkel de roomse religie werd uitgeoefend." Enkele
dagen na de Bestandsafkondiging stuurde Philippus Rovenius, die in de jaren
1607-1614 deken was van het kapittel te Oldenzaal, zijn vicarissen naar
het Twentse land om in de kerken de mis te lezen. Ondanks de door de
Staten-Generaal uitgevaardigde plakkaten zochten de katholieken hun
erediensten voort te zetten, in het bijzonder op feestdagen. De Oldenzaalse
presbyter Johannes Eising wilde op zondag na Pasen 1610 de mis
binnen Enschede doen. Hij werd door staatse soldaten opgepakt, maar op
belofte dit voortaan te zullen nalaten weer vrijgelaten. Op Pinksterzondag
55

kon in Enschede aldus geen mis worden gevierd, maar de dag erna zond de
Spaanse stadhouder Verdugo een troep soldaten en een priester vanuit
Lage. Zij bezetten kerk en kerkhof, om na een misviering de aftocht te blazen."
Het katholieke kerkvolk van Ootmarsum, dat op Pinksterzondag wel
in de kerk vergaderd was, werd verrast door vier staatse ruiters die de kerk
kwamen binnengereden. De pastoor, Frederick van Delden, bevond zich
juist voor het altaar toen hem onder bedreiging van scherpstaande snaphanen
kelk en kazuifel werden afgenomen. Hij werd door de buren en burgers
beschermd; onder groot tumult moesten de ruiters de kerk verlaten."
Het is niet ondenkbaar dat het kerkvolk van Ootmarsum begin 17e eeuw
sterker onder katholieke invloed stond dan het kerkvolk in andere
Twentse plaatsen. Dankzij de nabijheid van de katholieke heerlijkheid
Lage kon het kerkvolk gemakkelijk uitwijken. De 16e-eeuwse Bentheimse
reformatie (1544) was Lage, dat vanaf 1528 in bezit van de Habsburgers
was, gepasseerd. Pas in 1626, na de veiligstelling van Twente door het
staatse leger, kreeg Ootmarsum een predikant.
Het is uitermate moeilijk om bij de intimidaties over en weer de exacte
godsdienstige positie van het kerkvolk te bepalen. Dat door de traditionele
katholieken de al dan niet geslaagde acties vanuit Oldenzaalook met
gemengde gevoelens kunnen zijn gadegeslagen, lijkt een logische gevolgtrekking.
Vanuit Oldenzaal werd niet alleen de eontra-reformatie georganiseerd
maar ook plundertochten door Spaanse soldaten. Er was sprake
van maandelijkse brandschatting, afpersing van veevoeder, gedwongen
dienstverlening, inlegering van soldaten.
Een rapport van de Deventer predikant Thomas Roothuys, dat een kort
overzicht geeft van de pastoren en schoolmeesters in Twente die de evangelische
leer (d.w.z. het lutheranisme) waren toegedaan, informeert ons
over de voortgang van de reformatie." Uit zijn verslag leren we dat tijdens
de Bestandsjaren de reformatie enigszins groeide. Vanaf 1609 lazen de
schoolmeesters van Delden, Goor, Markelo en Diepenheim Evangelische
postillen (prekenbundels) VOOr.34In 1612 kregen Delden, Goor, Markelo
en misschien ook Diepenheim weer predikanten, maar de gereformeerde
godsdienst kon daar nog niet volledig ingevoerd worden. Dat in deze
plaatsen toch predikanten werden benoemd vond zijn grond in de omstandigheid
dat 'die luiden alomme claechden dat haere kinderen ongedoept
bleven, die jonghe eheluiden niet wettelicken conden geconfirmeert worden'.
Voor kerkelijke handelingen hadden de schoolmeesters immers geen
bevoegdheden." De gedeputeerde Staten van Overijssel verklaarden aan
de Staten-Generaal dat in die plaatsen waar op het moment van de bestandsafkondiging
geen pastoors stonden, een 'vroom geleert man' aangesteld
was, aangezien de luiden anders zonder religie en kennis van God
moesten leven en sterven." Hieruit kunnen we afleiden, dat deze dorpen
nauwelijks of niet bediend zijn vanuit het katholieke Oldenzaal."
De kerkdiensten in genoemde plaatsen hadden gedurende de bestandsjaren
noodzakelijkerwijs een eenvoudig karakter. Provocaties moesten
voorkomen worden. De in 1612 aangestelde predikanten kregen nadrukkelijk
de opdracht 'dat sij in haere predicatie die eentvoldige waerheit des
56

Evangelii sullen predighen, en gantzelicken niet opt pawszdom of pawselicke
Leere schelden maer dieselve onberoert laten'. Indien zij het Avondmaal
uitdeelden, geschiedde dat uit vrijwilligheid en niet op bevel van de
overheid, zoals eerder was geschied." De gedeputeerde Staten formuleerden
het precies ZO.39 Phillipus Rovenius, de deken van Oldenzaal, heeft de
aanstellingen van 1612 niet kunnen verhinderen, want de Staten zagen
deze niet als strijdig met de plakkaten. Dat er soms wat minder rustig uit
de postillen gelezen werd, moet ook Rovenius geweten hebben. Zijn eigen
broer, de schoolmeester van Diepenheim, las niet alleen het volk een
evangelisch pastil voor, maar had ook 'wal heftigh opt pawszdom gescholden,
als van den inwoonders noch wel sal connen getuiget worden'. Om
zijn goddeloos leven werd hij echter door de classis afgezet.'? De aanstellingen
van 1612 geschiedden met enige voorzichtigheid ten opzichte van de
bestaande regelingen, mogen we concluderen. Ook werd er bewust aansluiting
gezocht bij een eenvoudige, luthers georinteerde prediking, kennelijk
het volk niet onbekend en daarom acceptabel.
In 1619 poogde de classis opnieuw vier predikanten in Twente te benoemen,
hetgeen in Enschede, Almelo en Borne lukte, doch Rijssen behield
zijn pastoor tot 1629. De kerk van Almelo had zeker tot 1619 een voornamelijk
luthers karakter. Dat de vrouwe van Almelo in 1598 pastoor Joannes
Holtman ter reformatie naar Deventer stuurde, en dat Holtman zich in
1601 daadwerkelijk reformeerde, lijkt een uiterlijke zaak te zijn geweest.
Samen met de lutherse pastoor van Borne Johannes Niehoff vond hij zich
bezwaard om enerzijds vanwege zijn hoge leeftijd nog openlijk van confessie
te veranderen, anderzijds omdat hij 'oock bevreest [was] dat den tijt anders
lopen machte ende [hij] alsdan verdreven mocht worden'." Zijn opvolger,
Christophorus Ledebur, die door Rovenius in 1611 luthers werd
genoemd, reformeerde zich in 1619. 42
In Enschede had al in 1598/99 een predikant gestaan: de bekende Pibo
Ovitius van Abbema, wiens zwervend bestaan, afwisselend onder zowel
calvinistische als katholieke gezagsorganen - hij bediende tussen 1586 en
1606 maar liefst 15 plaatsen - hem thans de kwalificatie van geestelijke kameleon
oplevert." Enschede moest het na de verdrijving van ds. Spiserius
in 1605 doen met Joannes van der Eeck alias 'Pannekoeck', die evenals
een aantal kerspellieden van Enschede luthersgezind was." Rovenius
wilde hem in 1609 afzetten, maar werd daartoe verhinderd door de Bestandsbepalingen.
'Pannekoeck', zo genoemd door de katholieken, verklaarde
later aan de classis dat hij 'voer gheen papistische man wilde gereeckent
wesen'." Hij werd in 1615 afgezet ten gunste van Johannes ter
Barch, over wie hieronder meer. Het is niet bekend in hoeverre Van der
Eeck, die in 1619 nog vicariegoederen van Van der Barch huurde, na 1615
nog formele invloed had op kerkelijk Enschede.
Borne daarentegen was vrijwel geheelluthers. De reden daarvoor is dat
het adellijke geslacht Schele tot Weleveld in Borne zijn invloed uitoefende.
De Scheles, in 1543 tot het lutheranisme overgegaan, waren directe
volgelingen van Luther en Melanchton; vanaf 1558, toen zij zich in Overijssel
vestigden, was men op Weleveld de Augsburgse Confessie toegedaan.
57

In 1601 werd op de classicale vergadering te Oldenzaal de pastoor van
Borne aangemaand tot de 'tweede reformatie' over te gaan, maar deze Johannes
Niehoff weigerde. Zijn beschermheer Christoffer Schele verzette
zich in een rondschrijven aan classes en Staten heftig tegen een gedwongen
overgang. Het lutheranisme te Borne kon zich gedurende de bestandsjaren
handhaven. Sweder Schele moest zich echter in 1621 na de overwinning
van de eontra-remonstranten op de Dordtse synode terugtrekken uit de
ridderschap." Op aandrang van de Deventer classis moest hij in 1619 niet
alleen een gereformeerd predikant binnen Borne dulden - Niehoff weigerde
opnieuw de gereformeerde leer aan te nemen -, maar werd hij ook
gedwongen zijn eigen huispredikant uit Weleveld te verwijderen." Sweder
Schele toonde zich over de 'tweede reformatie' van Borne heftig verontwaardigd.
Had de drost van Twente - zijn neef Unico Ripperda - hem niet
gedurende het Bestand vermaand 'den Pastor to willen helpen in solche
sine possissie to bliven?'. Immers, die van Oldenzaal waren niet alleen gewapenderhand
tot Borne ingedrongen, 'sonder quamen ock des sondages
om misse to doen, dartegen ick Juncker Schele und dese Pastoer oock mit
geen kleine gefaer [heb] geopponiert'."
Wanneer we de predikantsaanstellingen van 1619 overzien, dan kunnen
we coneluderen dat deze ten dele waren gericht op die plaatsen die nog tijdens
het Bestand lutherse pastoors hadden. Dankzij deze omstandigheid
kon de reformatie op voorzichtige wijze voortgezet worden en verdwenen
geleidelijkaan de overgangstypen tussen luthers pastoor en gereformeerd
dominee. Dat de situatie zich voor de gereformeerden langzaam consolideerde,
valt ook af te leiden uit de jaarlijkse visitaties die de classicale gedeputeerden
op het platteland aflegden. Een verslag van 1620, dat vrij uitvoerig
is opgenomen in de acta, geeft op fraaie wijze weer hoe in diverse
plaatsen schoolmeesters, lokale autoriteiten en ingezetenen door de predikanten
werden aangesproken en vermaand." Na afloop van het Bestand
zou het zeer moeilijk worden deze classicale visitaties voort te zetten.
De traditionele pastoors
De traditionele pastoors behielden maar in een beperkt aantal plaatsen
enige invloed. Dat hing in eerste instantie samen met de door de synode
ingevoerde regel dat de pastoors die zich tot de reformatie bekeerden,
moesten worden overgeplaatst. Toch oefende in Tubbergen pastoor Fredrik
Schilthuis tot zijn overlijden in 1610 zijn ambt uit." Rijssen zou pas in
1629 een gereformeerd predikant krijgen. De pastoor aldaar, Rutgerus
Braemcamp, komt reeds voor in de Acta Visitatienis Daeventriensis van
bisschop Aegidius de Monte (1572). Hij verklaarde in 1601 tegenover de
classis de nieuwe leer niet te kunnen aannemen. Pogingen van de classis om
in Rijssen toch een predikant te benoemen, strandden." Ofschoon Braemcamp
reeds in 1601 uit zijn ambt werd gezet, citeerde de classis hem in
1626 opnieuw. Braeamcamp verklaarde dat hij al 62 jaar pastoor van Rijssen
was, en 'niet anders heeft geleert, noch oock gesint voortaen te leeren,
dan Godes Woort sonder eenige pauslycke traditie'." Als Braemcamp in-
58

derdaad evangelisch (dat wil zeggen luthersgezind) is geweest, dan is dat
waarschijnlijk de reden waarom Braemcamp voor de classis lange tijd acceptabel
was.
Zijn we over de hierboven genoemde plaatsen maar summier ingelicht,
over Enschede zeggen de bronnen meer. Daar stond een deel van het parochievolk
in de jaren 1615-1620 onder de invloed van pastoor Johannes
ter Borch. Eind 1614 was hij door drost Unico Ripperda uit het nabijgelegen
Eibergen naar Enschede beroepen, doch de classis beschouwde deze
beroeping als onwettig. Op provisionele basis werd hij aanvankelijk toegelaten
als predikant, maar na het examen door de classis afgewezen."
Toen in 1619 Enschede in de persoon van Joannes ab Alckemade een
rechtzinnig predikant kreeg, werd deze door Ter Borch op alle mogelijke
manieren tegengewerkt. De gereformeerde predikaties maakte de pastoor
belachelijk. 'Soe lanck hy hier bliven sal', schreef Alckemade, 'is alle mynen
arbeyt by nae verlooren, dewyle de boeren hem toe gedaen syn'."
Toch had Ter Borch in 1619 nog de pastoriegoederen in gebruik, op conditie
dat hij zich liet onderwijzen in de gereformeerde religie en zijn 'gulsich
leven' beterde. Tegenover de predikant verklaarde hij echter 'dat hy sich
nimmermeer wilde reformeeren laten'. Voortdurend hitste hij het kerspelvolk
op. 'Soe heeft hy veel luyden sittende op de bierbanc gepersuadeert
dat hy noch wettelycke Pastoor des kerspels Enschede weere'. Verscheen
Ter Borch toch een keer in de catechisatie, dan vernamen de toehoorders
'dat hy synen naegebueren neffens welck hy geseten was, med den elleboogen
snuisterlyck lachende aengestooten heeft, somwyle den eynighen
die verre van hem geseeten waren toegelacht, twelck niet anders en is dan
een openbare verachtinghe des Relligioons'." Ter Borch liet zich gewoonlijk
vaker in de herberg dan in de kerk vinden. De inkomsten van de pastorie
verkwistte hij zodanig met zuipen, dat 'hy hem alle dage in der herbergen
vinden laedt. 's Morgens in den brandewyn, smiddaechs int bier, ter
tydt hy dol en vol is'. Bijna elke dag was hij dronken, en 'droncken synde
begeeft hy sich van den eenen herberge in de andere, al soe op eenen nae
middage geschiet het dickmael dat hy in drie ofte vier herbergen sich vinden
laete'. Zolang Ter Borch zich in Enschede ophield, stond het te vrezen
'dat seer weenich vrucht sal mogen geschaft werden, de wyle de meeste
huysluyden een vurcht voor hem hebben, dat sy van hem soude mogen bespottet
werden'."
Uit Alekemades brieven blijkt dus, dat de strijd om het kerkvolk van
Enschede zich deels afspeelde op het niveau van de bierbank, van achterklap
en intimidatie. Vooral Ter Borchs laster en spot beïnvloedden het gewone
volk. Hij noemde Alckemade 'den Biscop van Enschede' en strooide
het gerucht rond dat de drost hem als pastoor wilde handhaven. Dit verzinsel
diende 'alleen uit die meyninghe op dat hy de luyden soude verhinderen
vant tgehoor des godtIycken woorts'." Het volk werd wijsgemaakt,
dat Alckemade Ter Borch voor een lijkpredikatie had gevraagd, hetgeen
laatstgenoemde natuurlijk had geweigerd. De predikant Thomas Roothuys
werd ervan beschuldigd Ter Borchs dochter een valse belofte te hebben
gegeven. Hij zou gezegd hebben voor de pastoorsdochter een betrek-
59

king in Deventer te zullen regelen. De predikant van Borne werd eveneens
in een kwaad daglicht gesteld. Hij zou gepredikt hebben 'dat van
tweelingen het een ter salicheyt ende het ander ter verdoemenisse soude
gebooren syn'."
Uit deze ordinaire strijd tussen predikant en pastoor om de gunst van
het kerspelvolk blijkt dat een groot deel van het kerkvolk zich in 1620 nog
rekende tot de ongedeelde kerk van Enschede. Ter Borchs leugencampagne
was volgens A1ckemade bedoeld om een katholiek gehoor uit .de
kerk te houden. De predikant bemerkte 'dat doort aenwassen van de toehoorders
de reformeerde relligie anvanckt den kerspelluyden te behaegen',
ook al verspreidde Ter Borch het gerucht dat A1ckemade had gezegd
'dat alle de catholycken niet en doegen'. A1ckemade vermeldt in zijn brieven
expliciet dat het Ter Borch te doen was om de gunst van de traditioneel-katholieke
toehoorders voor wie kennelijk de kerk nog midden in het
dorp stond. Het doel van Ter Borchs acties was 'dat de luyden die de
Roomsche Relligie toegedaen syn hier door soude veroorsaeckt werden
haer soe van myn persoon als oock van myne praedicatien te absenteeren'."
Het is opvallend dat in het kerkelijk Enschede van 1620 de scheidslijnen
nog niet volledig getrokken waren. Mogelijk speelde onder de katholieke
of lutherse toehoorders de invloed van Enschedes voorname burgers een
rol. Voor een deel zijn deze burgers luthers geweest. In 1619 schreef A1ckemade
reeds dat 'de burgeren alleenskens niet alleen tot den gehoor komen,
dan oock mede neerstich syn de gereformeerde psalmen te helpen
singen'." Sommige burgemeesteren hadden reeds begeerd dat A1ckemade
in de liturgie in plaats van de lutherse psalmen de gereformeerde psalmen
liet zingen. In oktober 1619 werden de lutherse psalmen afgeschaft en
reeds een maand later zong het merendeel van het kerkvolk de nieuwe
psalmen. Dat de religiekeuze van enkele voorname burgers inderdaad van
invloed was op het gedrag van het kerkvolk, zal hieronder nog nader geadstrueerd
worden.
Na interventie van de magistraat van Deventer werd Ter Borch uiteindelijk
in juni 1620 uit Enschede verbannen." In oktober liet hij zich nog
eens kort in het stadje zien. Zijn werkzaamheden verschoven zich enkele
jaren naar het begijnenklooster te Almelo waar hij tot ongenoegen van de
classis de kinderen uit de omgeving doopte." Van 1622 tot 1632 was hij
pastoor van Weerselo, en werkte daar de predikant Lindenhovius tegen."
De val van Oldenzaal
De reeds genoemde visitatie van de classisgedeputeerden in 1620 bleek na
het uitgaan van de Treves voorlopig een van de laatste mogelijkheden om
veilig het platteland af te reizen. Het was onduidelijk of de predikanten en
schoolmeesters opnieuw 'sauvegarde' konden verkrijgen. De predikanten
hielden opnieuw rekening met een vertrek uit Twente." Na overleg met de
classis Zutphen besloten zij in april 1621 in een extra-ordinaire vergadering
dat iedereen schuldig was 'in de name des Heeren haer by hare gemeenten
tegen toecomstigen sondach te vervoegen', ofschoon men niet
60

precies wist hoe de inmiddels verkregen sauvegarde uitgelegd zou worden
door het Spaanse bewind." Opnieuw werden van weerszijden plakkaten
uitgevaardigd. Daarbij was zowel de wereldlijke als geestelijke jurisdictie
van de Twentse plaatsen in het geding. Opnieuw had de officiaal het voornemen
om de consciëntiedwang in te voeren, bericht ons A1ckemade. Officiaal
Gerlacus van Beveren had in september van 1623 'een mandatum
poenale laten affkundighe, med den we1cken hy den Beëeden der kerspellen
doordt tghansche Twente op breucke van een seeckere somme geldts
heeft laten citeren omme op den Synod a soe hy naestkumpstigen dynstage
voorgenomen heeft te celebreren, te verschynen ende alles wat in dit loopende
jaer soe kerckelyck als polityckelyck gepasseerdt mochte syn, aentegeven'."
Van de boerenrichters uit de omliggende marken was op deze
aanzegging volgens A1ckemade niemand gecompareerd. In november
daarop deed de officiaalopnieuween afkondiging, ditmaalonder bedreiging
van een dubbele breuk 'ende reale exercitie door krygsvolck'." Ook
de eedgezworenen van Borne werd nogmaals aangezegd dat zij binnen
acht dagen in Oldenzaal moesten verschijnen op een boete van zeven
Reinse goudguldens." De Staten, die dit als terreur zagen, reageerden met
een verbod voor ieder zich aan Oldenzaal te onderwerpen, op straffe van
nog hogere boeten dan de vijand had afgekondigd. Zolang de Spanjaarden
in Oldenzaal zaten, konden incidenten evenwel niet voorkomen worden.
Zo werden op 1 juni 1626 de richters van Borne en Enschede door Spaanse
officieren opgelicht en naar Oldenzaal gebracht." Toen was de maat vol en
een maand later stond Ernst Casimir van Nassau met ruiters en troepen
voor het stadje, waar op dat moment ongeveer 1000 man Spaanse troepen
gelegerd waren. Bij de capitulatie op 1 augustus werd bepaald dat stad en
burgers hun privileges behielden, maar dat de magistraat opnieuw moest
worden besteld."
Reeds een week na de capitulatie behandelde de classis Deventer de
voortgang van de reformatie van kloosters en kerken in Twente. Besloten
werd die zaak te bepleiten bij de Staten en zoveel mogelijk te bespoedigen."
Spoedig bleken er al enkele kerken zonder zielzorger te zijn,
waarop de classis besloot een aantal predikanten te herplaatsen." Door
ridderschap en steden geauthoriseerd om 'die Papen te ontbieden omme
medt die te handelen tot aenneminghe van die ware relligie'," werd vervolgens
getracht de nog op het platteland aanwezige pastoors te reformeren.
De classis hield daartoe in oktober twee extra-ordinaire vergaderingen,
waarin Sibelius en Revius het voortouw namen. De verslagen van deze
vergaderingen zijn te uitvoerig om hier te bespreken. Uit de stukken blijkt
dat de reformatie van de overgebleven pastoors een zeer lastige aangelegenheid
bleef. We geven enkele voorbeelden. Tijdens de eerste zitting
werden de pastoor en kapelaan van Ootmarsum, de pastoors van Tubbergen,
Denekamp, Rijssen, Haaksbergen en Weerselo geciteerd. Pastoor
Christophorus Broechuysen van Haaksbergen verklaarde de classis dat hij
door Sasbout Vosmeer geordineerd was tot de zielzorg. Zijn beroeping
had hij ontvangen van de kerkeraden en ingezetenen van Haaksbergen
met voorweten van onder andere de predikant Roothuys. Voorts ver-
61

klaarde hij katholiek te zijn, bekende in concubinaat te leven en bad niet
worden bezwaard in zijn consciëntie. Ook Johannes ter Borch - op dat
moment pastoor van Weerselo - verscheen. Hem schorste de classis onmiddellijk
wegens zijn 'onwettelyck incomen, apostasye, schandelyck leven,
lasteringe der gereformeerde religie, vereeringe des brootgods etc'.
De pastoor van Tubbergen hield zich ziek terwijl die van Denekamp en
Almelo eveneens schitterden door afwezigheid. Ook de pastoor van Ootmarsum
hield zich ziek, maar zijn kapelaan bekende dat in Ootmarsum de
mis in het huis van de pastoor heimelijk werd opgedragen. Hij werd geschorst;
de positie van de pastoor bleef onzeker. De drost werd gelast erop
toe te zien dat de mis werd nagelaten en het kazuifel op de predikstoel niet
gebruikt."
De reformatie der pastoors leidde ook enkele volgende zittingen niet tot
het beoogde resultaat. De classis besloot uiteindelijk tot de overplaatsing
van enkele predikanten binnen de eigen classis. Aldus kregen Oldenzaal,
Ootmarsum, Weerselo en Wierden in 1626 een predikant, maar het verzet
bleef voortbestaan. In Ootmarsum werden de misvieringen gecontinueerd.
Van Ter Borch werd bericht dat hij op de Weerselose pastoriegoederen
'noch stoutelyck gravet ende plantet, beroemende sulckes vut schriftelycke
last, hem van den Biscop Rouvenio medegedeelt'."
Op 8 augustus beriep de classis de predikant Alckemade van Enschede
naar Oldenzaal om daar de kerk te reformeren. De drost van Twente, Robert
van Ittersum, approbeerde na enkele weken zijn aanstelling. Alckemade
kon zijn werk in de loop van oktober aanvangen, maar zijn komst
naar Oldenzaal versterkte de godsdienstige tegenstellingen. Ondertussen
had de classis bij de Staten gerekestreerd voor een volledig verbod op de
katholieke godsdienst, hetgeen de Staten inwilligden en bij plakkaat lieten
afkondigen." Gesteund door dit plakkaat, nam Alckemade bezit van de
pastorie en ondernam hij in samenwerking met de drost pogingen om zowel
de deken als de scholarch uit hun functie te zetten.
Veel roemenswaardigs verwachtte Alckemade niet van Oldenzaal. Het
afgekondigde plakkaat ten spijt bleek het spoedig 'dat alle die burger kinderen,
die niet weynich int getal zedert den overganek ionck geworden
syn, van den Pastoor ende andere mispriesteren gedoopt zyn'." Enkele ouders,
die hun kind naar de gereformeerde predikdienst ten doop brachten,
werden door de pastoor onder bedreiging uit de kerk gehouden, en de kinderen
katholiek gedoopt." De papen liepen rond Pasen uit tot Ootmarsum
'ende elders om die luyden met assehe te smeren ende haer als mispapen
gebruieken te laten'."
Classis en Staten hadden de tweede fase van reformatie ingezet, maar de
katholieken lieten zich niet onbetuigd. Over en weer namen intimidaties
en bedreigingen gedurig toe. Alckemade verwachtte spoedig door de
spaansgezinden in gijzeling te worden genomen. 'lek achte, dat gelyck ick
van goeden pryse aent viants syde verklaert bin, oock alsoe in gelycke
graet die Papen binnen Oldenzeel gehoren conditionaliter en provisionaliter
oock voor goeden pryse geholden te worden', luidde zijn advies." Enkele
weken later zat Alckemade met enkele andere predikanten inderdaad
62

in het Spaanse Groenlo gevangen, zich beklagend over de manier waarop
hij werd behandeld,"
Zoals bekend leidden dergelijke voorvallen opnieuw tot een retorsiestrijd.
Op last van de Staten-Generaal werden er vijf katholieke geestelijken
uit Brabant in gijzeling gehouden. De aldus ontstane patstelling leidde
in 1628 tot onderhandelingen. Deze resulteerden in het interim-akkoord
van Roosendaal, waarbij een overeenkomst werd gesloten over de wereldlijke
en geestelijke status van Twente en zijn hoofdstad. Het Interim-Akkoord
bepaalde dat de katholieke geestelijken van Oldenzaal en Twente in
hun oude possessies werden hersteld. In het publiek mochten zij hun godsdienst
weer uitoefenen, nochthans in alleen die plaatsen en kerken 'gelyck
het is geweest te voorens ende geduerende de Treves." Met dit akkoord
werden de resultaten die de classis Deventer had geboekt feitelijk goeddeels
teniet gedaan. Opnieuw konden de predikanten uit Ootmarsum en
Weerselo vertrekken. Het gebruik van de St. Plechelmuskerk vormde in de
onderhandelingen een belangrijke prestigekwestie die bijna tot een breekpunt
leidde. De gedeputeerden van de Staten van Overijssel besloten echter,
na inwinning van de adviezen van de Deventer predikanten, op dit punt
toe te geven; de gereformeerde predikant mocht volgens de overeenkomst
in Oldenzaal blijven, maar moest zich tevreden stellen met de Gasthuiskerk.
De Deventer predikanten leden aldus een gevoelig gezichtsverlies. Ds.
Jodocus Eckelius, 'niet gedreven door den Geest des Vredes, maer getransporteert
door syn gewoonlicke hevicheyt ende ongematichde passien',
haalde in een felle preek op een der Deventer kansels uit naar de
overheden en riep 'dat de gene, die haer consent gegeven hebben, tot het
verlaten van de g'occupeerde kercken, Hypocriten, Mamelucken, jae Duivelskinderen
syn'." Toen hem dat door enkele gedeputeerden van de Staten
kwalijk werd genomen - Eckelius had immers het positieve kerkelijke
advies over het interim-akkoord eigenhandig ondertekend - repliceerden
de predikanten Revius, Sibelius, Alstorphius en Eckelius dat de overheid,
ter plaatse waar ze souverein is, de 'afgodendienst' diende te weren." Niettemin
moest Alckemade op 1 juli de wedeme ruimen en zijn intrek in een
ander huis nemen binnen het reeds door Spaanse troepen verlaten Oldenzaal.
De Plechelmus-basiliek, de school, de pastoriegoederen, alles kwam
opnieuw in handen van de katholieken.
De magistraat diende volgens het interim-akkoord neutraal te zijn. De
gezworenen van Oldenzaal, allen katholiek, zetten echter de gereformeerde
burgemeesters af en vulden de magistraat aan met katholieken.
Waren de burgers bij de capitulatie niet bij hun oude vrijheden gelaten?
Op de dag van de Petrikeur (22 februari) dreigde het volk de gereformeerde
burgemeesters zelfs dood te slaan en riep 'dat sy oock wel machtich
waeren sulcks twee geusen te betalen'." In een schrijven van de kerkeraad
van Oldenzaal van 27 april 1628 beklaagden de gereformeerden zich
bij de classis dat zij slechter dan de katholieken over de toen gaande zijnde
onderhandelingen op de hoogte werden gehouden."
Hoewel de magistraatsbenoemingen door de Staten scherp werden veroordeeld,
hadden de katholieken op godsdienstig terrein een overwinning
63

te vieren. Op 20 februari 1628, vlak voor de genoemde Petrikeur, wijdden
enkele geestelijken de altaren in de basiliek opnieuw in. De viering van de
eerstvolgende St. Plechelmusdag, gewoonlijk op de 1Se juli, stond geheel
in het teken van de overwinning op de calvinisten. Niet alleen werd die
viering negen dagen vervroegd, ook werd de processie, waarin het zilveren
borstbeeld van Pleehelmus triomfantelijk werd meegedragen, langs de
Gasthuiskerk gehouden, iets wat geheelongebruikelijk was.
'Wandt als gisteren als wy onder die Predicatie waren hefft die Clerisi medt hae-
ren Patroon Plechelrn haer processie neffens onse kerck henen gedaen, soe
vreesselyck brullende ende bukkende, dat ick in langen tydt van anse gemeynte
niet kunde gehaart worden, al soe dat onsen Goodts dienst var een lange tyt
moste cesseren. [...] Die schellen die clongen, ende die Papen vingen eerst vast
voor onse kercke an te singen, ende riepen soe vresselyck dat die kercke da-
verde. Die Burgemeesteren droegen het gehemelte. Veel van die Papen, ende
het gemene popel gaepten al lachende ende spottende in onsen auditorio. Den
schimp die wy Iyden mosten, soude te lanck vallen te verhalen'.
Niet alleen de deken en het kapittel, maar ook de overheden en het volk
hebben ons 'eenparichlyck ras in onsen Goodts dienst geturbeert', alsdus
de veelgeplaagde Alckernade."
Met het interim-akkoord van Roosendaal in 1628 bleken niet alleen de
predikanten ontevreden, ook de Staten stoorden zich de daaropvolgende
jaren in toenemende mate aan de katholieke magistraatskeuzes die binnen
Oldenzaal werden gemaakt. Toen in 1632 bovendien de diensten van de
pater in het klooster van Almelo meer en meer een toeloop van katholieken
veroorzaakten, was de maat vol en drongen ridderschap en steden bij
de Staten-Generaal aan op de opzegging van het interim-akkoord. Een militaire
bezetting van kerk en raadhuis binnen Oldenzaal werd daarbij wenselijk
geacht. In december werd het interim-akkoord door de Staatse partij
uiteindelijk opgezegd."
Hiermee kon de finale afrekening met de openbare katholieke erediensten
haar intrede doen. Op verzoek van de classis werd de roomse religie
in alle plaatsen onder de drostambten Twente en Haaksbergen bij plakkaat
verboden; in plaats van pastoors en kapelanen zouden in Ootmarsum,
Weerselo en Haaksbergen predikanten benoemd worden. De kerken in
Denekamp en Losser werden vooreerst gesloten, terwijl een predikant
voor Tubbergen in bedenking werd gehouden. Op Haaksbergen na, waar
de katholieke goedsheren een classicale benoeming tot 1646 konden traineren,"
werden al deze plaatsen onder classicaal gezag gevoegd. De geestelijkheid
van de kloosters in Oldenzaal en Almelo werd op non-actief gesteld.
Voor de administratie van de geestelijke goederen binnen Oldenzaal
werd de staatsgezinde Berent Roeck tot rentmeester aangesteld."
Wij hebben in het bovenstaande onderzocht welke het chronologische
verband tussen de Opstand en de institutionele reformatie is. Daarbij zijn
veel plaatsen en jaartallen genoemd. In de onderstaande tabel wordt een
overzicht gegeven van predikantsbenoemingen in Twente.
64

Tabel: De fasering van de reformatie van Twente aan de hand van predikantsbenoemingen
vanaf 1597
Plaats": lefase: 2efase: 3efase: 4efase:
(tot 1605) (1605-1626) (1626-1633) (vanaf1633)
Almelo 1601-1611 1619
Borne 1603-1605 1619
Delden 1602-1605 1612
Denekamp 1602-1605 1635--
Diepenheim 1602-1605 1614
Enschede 1598-1605 1619
Goor 1598-1605 1612
Haaksbergen 1602-1605 1646--
Hengelo" 1643-_
Losser 1598-1605 1637--
Markelo 1598-1600? /1602/3 1612
Oldenzaal 1597-1605 1626
Ootmarsum 1598/1602-1605 1626/28 1633--
Rijssen 1629
Tubbergen 1602?-1604 1634--
Vriezenveen 1601
Weerselo 1626/28 1633--
Wierden 1626
Het voorjaar van 1633 vergde van de Twentse bevolking een laatste
krachtsinspanning. Nog eenmaal moesten de buren de trieste balans van
religietwist en krijgsgeweld opmaken. Ditmaal waren het de staatsgezinde
militaire doortochten die overlast veroorzaakten. De buren van Losser
verzochten van de dagelijkse overvallen en inlegeringen van Duitse,
Zweedse en Nederlandse troepen verlost te worden. Die van Oldenzaal en
Rijssen rekestreerden in gelijke termen, evenals de huisluiden van Goor,
die behalve van doortochten en inlegeringen last hadden van 'eene groote
sterffte' die 'veele tott arme weduwen ende weesen' maakte. Men kon de
schoorsteengelden dat jaar dan ook niet opbrengen. De gezamenlijke buren
van Haaksbergen klaagden dat zij in vergelijking met andere dorpen
extra bezwaard werden 'by de dagelycxe doortochten van deser tijts
Crijghsvolck'. Zij werden gedwongen de bagage van de troepen tot ver
buiten het dorp te vervoeren. De Haaksbergerweg werd daarbij geheel
vernield. De paarden van de buren geraakten door deze excercities geheel
wild. Al met al bedroeg de schade voor de dorpelingen naar schatting 850
guldens. Ook in Holten, waar de schade 978 guldens bedroeg, waren de
huisluiden sedert 1628 'met ondraechlicke inlegeringen ende doortochten
overvallen geweest' .93
We hebben nu gezien dat de afhankelijkheid van de reformatie van het
militaire en politieke verloop van de Opstand tot gevolg had dat de classis
Deventer decennia lang werk had met de reformatie van de traditionele
kerken op het platteland. Tijdens de bestandsjaren werd er met nieuwe benoemingen
voorzichtig te werk gegaan. Het bleek dat men daarbij aanslui-
65

ting zocht bij een kennelijk hier en daar geaccepteerde praktijk van eenvoudige
evangelische prediking.
Een tweede probleem voor de doorvoering van de reformatie betrof de
invloed van synode, classis en predikanten op de volksreligie. Ging deze
zover dat ze het bonte mozaïek van lokale tradities, gevangen in de beslotenheid
van de dorpsgemeenschappen, kon doorbreken? De calvinisten
representeerden niet alleen een nieuwe religie maar ook een beschavingspraktijk
die voor de kerspellieden veel cultuurvijandige elementen in zich
meedroeg.
II. Bemoeienis met volksreligie
InvLoed van parochianen
Op het politieke en militaire krachtenspel rondom de reformatie had het
kerspelvolk uit de aard der zaak weinig directe invloed. Dat betekende
echter niet dat de houding van het volk geen aanwijsbare rol speelde. De
pastoor van Bathmen, Gerhardus Merckelensis, kwam in 1602 terug op
zijn overgang tot de reformatie, want hij vond zich bezwaard 'opentlike
professie daer van te doen ende sich tot het gebruick des H. Avontmaels te
begeven; ende dit wt oorsaken, om dat hy vreest den vloeek die over hem
van vele onwetende solde wtgesproken worden, item de ergenisse die daer
door sommige simpelen solden krigen'. Ook had de classis te maken met
de collatierechten van de eedgezworenen, rechten die onafscheidelijk verbonden
waren met de mate van autonomie die de dorpsgemeenschappen
bezaten. Toch zijn het niet deze eedgezworenen maar de ingezetenen van
Holten die in 1603 werden aangeschreven 'oft sy met haeren tegenwoerdighen
paster Joanne Keteler te vreden syn, ende hy derselver kercke met
gesonder leeringhe genoech doe'. De classis hield hier rekening met de
respons van het kerkvolk."
Daartoe had de classis zichzelf ook verplicht. Tijdens de Deventer synode
van 1602 hadden de synodale gedeputeerden aan ridderschap en steden
zowel voor de afzetting van pastoors als volksinspraak geremonstreerd.
In die plaatsen waar nog geen gereformeerde kerkeraden konden
worden opgericht (de plaatsen met nog geen 'geslooten Gereformeerde
gemeinten') moesten 'niet die scholten alleen, maer met haer die gemeine
huisluden' de predikant van hun keus binnen enkele weken aan de classis
bekendmaken." Met een dergelijke inspraakronde heeft de synode de
doorvoering van de reformatie in de dorpen willen bevorderen. De afzetting
van pastoors was er mede voor bedoeld, dat daardoor 'de arme luden
des te meerder moghen verlanghen hebben om eenen gereformeerden dienaer
te begeeren'."
Duidelijk blijkt de inbreng van het kerkvolk van Borne. Het kwam na
de benoemingen van enkele predikanten in 1619 en 1625 in collectief verzet.
Toen Schele na de komst van een gereformeerd predikant in 1619 de
lutherse diensten in de kapel van Weleveld liet voortzetten, was daarvan
het gevolg dat 'de huisluiden daeraen uth die kerck van Borne uth-
66

leven'." Ba-mes eerste predikant Welle meyer kon zich dan ook niet lang
in Borne handhaven en vertrok reeds in 1621. Toen zijn opvolger in 1624
overleed, wenste het kerspelvolk echter de terugkomst van Wellemeyer
omdat de andere kandidaat, de jonge proponent Rudolphus Rycken, als
onbekwaam werd geoordeeld. De dorpsgemeenschap accepteerde hem
ook niet omdat hij van een met kinderen belaste weduwe ten onrechte een
stuk pachtgrond zou hebben afgenomen. Het tumult omtrent de impopulaire
Rycken, wiens benoeming na een jaar uiteindelijk toch door de classis
werd opgelegd, bracht de lokale kerk veel schade toe. Langer dan een jaar
werd in Borne het avondmaal niet bediend en 'behindert dat die verkundigunge
des hiligen Evangely und die Predicatie des Cathechismi op die Sundagen
des voer und achtermiddages und in der weeeken niet angeschuet
als in den benaberden kerspels kercken. Sa en worden gene krancken getrostet
in ihr kranckheiden, die vele ungetrostet versterven'. Het verzet bij
de kerspellieden was zó heftig, 'dat sich de lude met hopen van't gehoer
van Godes Wort separeren, en sich nu by hopen na Oldenzael und Wersele
begeven'." Het is opvallend dat de luthersgezinde kerspellieden van
Borne waren gericht op het behoud van een zekere mate van religieuze eigenwaarde.
Die gerichtheid wijst niet in eerste instantie op een principiële
maar op een pragmatische keus voor katholicisme of protestantisme. Werden
de wensen van een dorpsgemeenschap gedurende langere tijd gepasseerd,
dan liep het volk massaalover naar het andere, in dit geval het katholieke
kamp.
We weten nog weinig over de reacties van het kerkvolk op zowel reformatie
als contra-reformatie. Op hoogtijdagen stroomden volgens een verslag
uit 1622 duizenden katholieken naar de Pleehelmus-basiliek," In hoeverre
deze kerkgang geschiedde uit vasthoudendheid aan traditionele, zestiende-eeuwse
varianten van het katholicisme en in hoeverre we van een
katholieke herleving kunnen spreken, zullen we hier niet proberen vast te
stellen. Dit thema valt onder de behandeling van zowel de doorwerking
van het 16e-eeuwse katholicisme als de contra-reformatie. Deze thema's
vallen derhalve buiten ons bestek. In hoeverre de adel katholiek bleef en
welke gevolgen de godsdienstige houding van de grootgrondbezitters had
voor de boerenbevolking, zou eveneens een interessant punt van nader
onderzoek zijn.'?' We onderzoeken hier, welke gangbare, tot traditie verheven
uitingen van volksvroomheid en volkscultuur door de reformatie
werden bestreden. De bestrijding zélf kiezen we als het verdere hoofdthema,
niet de historische achtergronden, de omvang, de verbreiding of de
intensiteit van de diverse aspecten van volksreligie en volkscultuur. De
laatstgenoemde aspecten zijn zó omvangrijk dat ze een afzonderlijke studie
vergen.
Volksdevotie
Voor de classis was de verwijdering van alle 'superstitieuse' voorwerpen
uit de kerspelkerken aanstonds een aandachtspunt. In 1602 kreeg de drost
de opdracht 'te laeten remoiveren het sacramenthuysken, met sekere twe
67

altaren die te Lossart in de kerke gevonden worden'.'?' Natuurlijk dient beseft
te worden, dat in vele kerken in 1605 (de komst van Spinola) het oorspronkelijke
interieur nog aanwezig kan zijn geweest en dat bij een aantal
katholieke, maar soms ook reeds protestantse kerken in deze situatie gedurende
de eerste decennia weinig verandering optrad. Ruim twee decennia
na zijn aanstelling zette de classis de Markelose predikant Theodorus
Schrunder onder druk om in zijn kerk 'de versierde groete Christophel'
weg te witten, doch het bleek Schrunder niet wel mogelijk iets aan de
wandschildering te doen.!" In de kerk van Almelo waren in 1634 nog 'affgodische
schilderyen' op de wand van het koor.!" De schildering van het
Laatste Oordeel in de kerk van Weerselo werd in 1648 witgekalkt en de
beelden die in het kapittelhuis stonden, werden op een zolder gelegd 'waer
niemant comt', schrijft men, 'ende syn byna verrot'.'?'
Het klokluiden op patroonsdagen was nog zeker tot rond 1621 in
zwang.?' Op de kerkhoven van Vriezenveen en Wierden stonden jaren later
nog vele kruisen.'? Van velerlei aard waren de klachten over de lijkpredikaties,
een gebruik waar de gereformeerde predikanten vaak niet onder
uit kwamen zonder schade te berokkenen aan hun kerk. Zowelonder luthersen
als katholieken waren lijkpredikaties een gebruikelijk ritueel. In
1620 besloot de classis, volgende het besluit van de synode, aan de drost te
verzoeken 'met alle gevoechlicheit die lyckpredighen af [te] schaffen"!" Of
een dergelijke maatregel het best door de drost kon worden uitgevoerd,
valt te betwijfelen. Vlak na dit besluit vroeg drost Unica Ripperda om een
lijkpredikatie over zijn gestorven moeder, maar de welwillende ds. Putmannus
van Goor werd dit door de classis verboden.!" In de classis Deventer
werden de lijkpredikaties uiteindelijk door de predikanten wel nagelaten,
maar de vraag onder het volk bleef bestaan. Predikanten van Borkulo
uit de naburige classis Zutphen kwamen zelfs hun diensten aanbieden.l" In
het katholieke Ootmarsum probeerde de daar pas benoemde predikant
Havenberg in 1627 de lijkpredikaties af te schaffen ondanks grote bezwaren
onder de burgerij."? Ook in andere plaatsen die onder het interim-akkoord
katholiek bleven, zal de praktijk waarschijnlijk nog hebben voortbestaan.
Zowel synode, classis als predikant hadden de grootste moeite een volledige
zuivering van de volksdevotie te bereiken. De kerk in Markelo bezorgde
de calvinisten decennia lang problemen ondanks de aanstelling in
1612 van een predikant. Nog voordat pastoor Johannes Hardenack in 1602
zijn examen voor de classis moest afleggen, kreeg de drost last om orde te
stellen op 'de brandende keersen en het heilige bloedts huisken' in de
kerk.'" Uit de acta van 25 april 1604 blijkt er sprake te zijn van een 'grouwelick
afgoderye des Beurt-ganckx binnen Marckei nae het heyligh bluyt
(sa ment noempt) op aenstaende meydagh'. Regelmatig was Markelo het
toneel van processies. Tweemaal per jaar, begin mei en begin september,
hield het volk van Overijssel een bedevaart naar 'den afgodischen steen
waer voor de bedevaert vant genaemde heylich bloet gedaan wort'. De
classis verzocht de Markelose kerkmeester Splinter de kaarsen en een
voor het altaar geofferd wassen beeld van een kind weg te nemen, de af-
68

eeldingen op de muren door te halen 'ende t'sacramentshuys daer d'afgoderye
voor geschiet' dicht te rnetselen.!" Op de aanhoudende klachten van
de classis besloot de synode in 1621 de kwestie van de bedevaarten naar
het wonder van het Heilig Bloed te Markelo voor te leggen aan ridderschap
en steden. Zij besloten evenwel dat 'het niet dienstich bevonden
wort, by desen tyts gelegentheyt, hier inne toe versien.!" Het einde van
het Bestand verhinderde de classis effectief iets tegen de volksrituelen te
ondernemen. De frustratie van de rechtzinnige classis was zó groot dat de
drost in 1625 werd verzocht de bedevaart met behulp van soldaten te verhinderen.!"
De drost trad uiteindelijk enkele malen op, maar de schoolmeester
en koster werden nog diverse malen vermaand de kerkdeuren op
slot te houden. Al leken de bedevaarten rond 1627 te zijn gestuit, 'de afgodische
misbruycken' gingen doorgaans het gehele jaar nog elandestien
door.!"
Omtrent bedevaarten in Twente is in de literatuur overigens weinig bekend.
116 Het blijkt uit de classicale acta niet dat de bedevaarten op enigerlei
wijze door de overheden werden opgelegd bij wijze van boetedoening of
verzoening na een begaan delict."? De bekende katholieke vroegachttiende-eeuwse
geschiedschrijver Hugo Franciscus van Heussen zegt over
Markelo: 'Tot deze kerk plagten veele menschen in beevaart te koomen,
en'er hunne geloften te doen: maar wat daar toe gelegendheit gegeeven
hebbe, is mij onbekend'i'" De herinnering kan mogelijk rond 1700 reeds
zijn vervaagd. Behalve te Markelo waren op het platteland nog meer
kleine, bijzondere plaatsen waarop de godsdienstige beleving van het volk
zich richtte. De kleine kapelletjes nabij Holten, Enter en in de buurschap
Fleringen schenen bij het kerkvolk eveneens geliefd te zijn. Ook al werden
in beide plaatsen de kapelletjes ('hilligen huesken') afgebroken, 'die bedevaert
nae Enter ging noch in swange'i'" Het is niet ondenkbaar dat deze
kapelletjes in het teken van de Mariaverering stonden en bestemd waren
voor devotionalia die vergelijkbaar zijn met de beelden die thans nog in de
Plechelmusbasiliek berusten. t20
Een bijzondere belangstelling viel de heilige boom op het landgoed van
de Wezenberg (een uur gaans van Wijhe) ten deel. Pas na 1635, toen Wijhe
tijdelijk tot de classis Deventer behoorde, vernemen wij een en ander omtrent
deze heilige eik.!" Zodra Wijhe onder kerkelijk toezicht van de
Deventer predikanten kwam, werd de drost van Salland verzocht 'den
boom op Joncker Vriezen goet, met dewelcke groote afgoderye gedreven
wort', om te hakken.!" Niet alleen was er sprake van een heilige boom, ook
van een 'hilligen huysken' (kapelletje). Het probleem omtrent deze devotieplaats
kwam zelfs op de Landdag ter sprake. De Sallandse drost Hendrick
Bentinck werd in 1637 gelast 'seeckeren boom, staende in den kerspel
van Wyhe, als oock een anderen pael, staende in den kerspel van Holten'
te laten omkappen 'dewijle men verstaet, dat omtrent deselve eenige
superstitieuse bedevaerde gepleeght worden'i'" Toen Wijhe weer onder de
classis Zwolle kwam, bleven de Deventer predikanten zich bij synode en
Staten beklagen. De heilige boom is nog lange tijd blijven staan. In het begin
van de jaren vijftig namen de bedevaarten vanuit de omliggende ker-
69

speIs naar de boom juist toe. De classis drong er opnieuw bij de Statengedeputeerden
op aan dat 'dese hoogte Baäls tot op den gront moge wtgeroeyt
werden'. 124
Omtrent de oorsprong van de heilige eik is slechts een legende overgeleverd.
H.F. Van Heussen geeft slechts het 'gemeene gerucht' daarover
weer. In het kasteel de Wezenburg zou eens een dienstmaagd door een
huisbode zijn geschoffeerd en gedood. De dader, op zekere tijd op het land
bezig, verzocht de hemel door een sport uit een wagenrad te nemen en
deze te steken in de aarde, zwerende bij God 'dat hy zoo zekerlyck onschuldig
was, als hy verzekert was dat die nimmermeer tot eenen boom opwassen
zouw'. Aanstonds groeide uit de sport een boom, vol in het eikenloof.
Het was vermoedelijk dit aan de boom verbonden martelaarschap
waardoor de plaats geliefd was bij bedevaartgangers. Dicht bij de boom
stond een kapel, zegt Van Heussen, maar die werd in de tweede helft van
de 17e eeuw samen met de boom vernield.:"
Al deze hierboven gesignaleerde verschijningsvormen van volksreligie
representeren volgens sommige historici de 'sacralisering' van de samenleving,
waarmee bedoeld wordt dat de gelovigen de christelijke godsdienst
naar hun eigen begrip en behoeften transforrneerden.!" Vroomheid impliceerde
een aantal rituelen en symbolen die een bemiddelende functie vervulden
tussen het alledaagse en het heilige. De mensen eigenden zich de
sacramenten van de officiële kerk toe om ze voor hun eigen creatieve gebruik
aan te wenden, bijvoorbeeld ter bestrijding van angst voor de duivel.
De kracht en het wonder van de bloedende hostie was in het vroegmoderne
Europa een veel vereerd verschijnsel dat de mensen hielp te geloven
in de genezing van ziekte. Zo kwam er een symbiose tot stand tussen de officiële
leer en de volkspraktijken, die niet zelden werden geïnitieerd door
de kerk zelf en daardoor tot een krachtige traditie werden.
Bijgeloof
De grens tussen religie, magie en bijgeloof is in een dergelijke 'gesacraliseerde'
gemeenschap niet altijd even duidelijk te trekken.!" Zo noemde de
Synode de heidense waarzeggerij in één adem met de paapse misbruiken
ten aanzien van almanakken." In het proces tegen de toverij en heksensabbatten
van de behekste Eeffze Werners en enkele andere vrouwen in
1618 bleek, dat deze vrouwen onder andere 'op den dans' waren geweest
bij een 'hilligen huisken' in de buurt van Vriezenveen. Het kapelletje nabij
Vriezenveen bleek dus te worden gebruikt voor magische doeleinden. Het
viertal werd uitvoerig over deze en andere praktijken ondervraagd doch
bleef bij de waterproef, waarbij honderden toeschouwers uit Almelo en
omstreken kwamen kijken, dramatisch genoeg drijven.:" De Staten wilden
niet tot de verbranding van de vrouwen overgaan, maar kozen voor een
boete naar draagkracht.
Het is vermeldenswaardig dat dit geval niet voorkomt in de classicale
acta. Immers, de predikant van Vriezenveen, Grevinckhoff, gaf tesamen
met andere ingezetenen van het dorp een positieve getuigenverklaring aan
70

de Staten af om de schuld van de vrouwen te verminderen. De classicale
bemoeienis met toverij en bijgeloof is minder gericht geweest op de individuele
gevallen dan die van de lokale gerechtelijke instanties, waar per slot
van rekening de eerste verantwoordelijkheid voor de maatschappelijke
orde lag. Haar beleid was algemeen gericht, evenals dat van de Overijsselse
synoden. De klachten over wichelarij, waarzeggerij, bezweringen,
duivelbanners en tovenaars worden dan ook vaak in één adem genoemd
met de door de calvinisten als uitwassen ervaren volksgebruiken, waarover
hieronder rneer."?
Algemene maatregelen tegen zulke algemene verschijnselen hadden
misschien niet de beste uitwerkingskracht. In 1615 riep de classis de hulp
in van de overheid, 'dat int general den Luiden verboden werde tot de Tovenaers
ende Duivelbanners uut te 100pen'.131Maar in het toch al problematische
Markelo liep in 1622 een waarzegger rond.!" Enkele jaren later
bleek 'dat die verbannen wiekersehe van Marckel, ende nu binnen Ryszen
residerende in hare duyvelsche toverie voortgaet'.'" De classis verzocht bij
de drost enkele malen haar 'bannissement'. Over zekere Rydt Dircks uit
Bathmen werd eveneens gesproken, 'dewyle hy veelluyden met syn wickerie
ende toverie is bedriegende'.'> Enkele maanden later was er een gecordineerde
actie tegen hem nodig, want hij ging 'in syn toverye noch
daageliks voort'. \35 De classis besloot naar aanleiding van deze actie dat
elke predikant in zijn kerspel 'den geenigen, soa reedts by Rydt Dircks
hebben gepleget, met goede certificatie van synen richter an Dominum
Wedaeam [moet] angeven', een besluit dat een jaar later nog eens zou
worden herhaald.:" Hieruit blijkt dus, waarom de oogst van tovenaars en
waarzeggers uit de classicale acta niet groot kan zijn: de eerste verantwoordelijkheid
ten opzichte van hen lag bij de lokale richters en dan pas eventueel
bij de kerkelijke autoriteiten.
ill. Bemoeienis met volksvermaak
Wereldse ijdelheden
Behalve volksdevotie en religieuze volkspraktijken bestreed de classis ook
allerlei wereldse ijdelheden. Daartoe behoorden niet alleen de viering van
heiligendagen en de 'mommerijen' van de vastenavondspelen, maar ook
het 'sweertdanzen', het papegaaischieten (met name op pinksterdagen) en
het ganstrekken (vooral op vastenavonden). De plattelander kon daarnaast
- vooral op zondagen - met volle teugen genieten van de tapperijen,
de doden- of groevenbieren, de kinderbieren en -malen (gehouden na de
doop van een kind), de meibieren ofwel de meifeesten in het voorjaar, en
de schuttenbieren. Een strikte scheiding tussen volksreligie en volkscultuur
is ook hier niet altijd te maken. De mensen observeren nog op een ongedwongen
wijze de 16e-eeuwse, misschien laat-middeleeuwse gebruiken.
Nog is het leven niet opgedeeld in sferen, het wereldbeeld niet gefragmentariseerd.
Zo vernemen we van 'die dooden bieren ten platten lande ende
het superstitieuse gebetspreecken na het drincken derselven bieten"!"
71

Eerst verliep het volk zich 'in den verstorbenen bauseren im fressen und
sauften','" na de braspartij volgde de religieuze ernst van de dood. Hier
waren volksgebruiken en religieuze cultuur onafscheidelijk met elkaar verbonden.
De vertrouwdheid met kerkhoven, die tot diep in de achttiende eeuw
voortduurde, versterkte deze verbondenheid. Het kerkhof was voor de
mensen een vertrouwde plaats, niet zelden het brandpunt van het sociale
leven. Er vonden religieuze gebeurtenissen zoals processies of preken
plaats. Het kerkhof leende zich eveneens voor wereldse activiteiten zoals
markten en feesten.!" De levenden hadden weinig schroom zich onder de
doden te begeven. De dood vormde toentertijd een wezenlijker element in
de dagelijkse belevingswereld dan thans het geval is. De predikanten, die
het kerkhof wilden zuiveren van superstitieuze bijeenkomsten en de kerk
als middelpuntvan godsdienstige activiteiten zagen, klaagden regelmatig
over volksbijeenkomsten op de kerkhoven. Ds. Johannes Redemans verzocht
of de classis wilde optreden tegen de huisluiden van Holten, 'dat sy
nit so wild op den kerckhof gahn onder die predig wie dan leider geschiet'i'"
Deze situatie is typerend: een deel van de Holtenaren zat waarschijnlijk
in de kerk maar een ander, vermoedelijk groter deel bevond zich
uit traditie en gezelligheid op het kerkhof en verkoos zodoende liever de
vertrouwdheid van de hof der doden dan de eenzame nieuwe weg ter zaligheid.!"
Ook in Hellendoorn was sprake van 'onordentlickheden in den
kerckgangen, op den kerckhoven ende andere plaetsen op sondagen'i'"
Het papegaaischieten - hierbij werd op een houten vogel geschoten -
was een geliefd spelap de pinkster- en de zondagen. Na het schieten en
trommelen - eveneens vaak onder de predikatie - werd er stevig gedronken.
Een repeterende klacht betreft de 'schuttbyren' of schuttenbieren,
waarvan gezegd wordt dat deze een 'groot misbruick opden Sonnendach'
vormden. Vermoedelijk werden de schuttenbieren bij de zondagse bruiloften
gedronken. Is deze veronderstelling juist, dan betrof het de afpersing
van drank wanneer de wagen met de bruid door middel van slagbomen
werd tegengehouden (met 'schutten' werd 'tegenhouden' bedoeld).'? Het
huwelijkritueel verloor temidden van dergelijk feestgedruis in de ogen van
de classis zijn betekenis, 'dieweil des gute gelegentheit gibt in der trunckenheit,
ehebruch, und allerlei hurerey zu uben'i'"
De secretaris van de Staten nam in de resolutieboeken de klagerige formuleringen
van de kerkelijke gezagsdragers uit de acta van synoden en
classes en de kerkelijke rekesten soms letterlijk over.!" De taak van de ridderschap
en steden leek zich te beperken tot het apostilleren van de synodale
verzoeken; de ene keer volmondig, de andere keer halfslachtig. De
kerk nam het voortouw, de politiek liet zich aanporren. Was de politiek
van de Staten ten aanzien van volksgebruiken harder geweest, dan is het
nog maar de vraag hoever de 'beschavende' invloed van kerk en politiek
eigenlijk reikte. Volkscultuur uitte zich plaatsgebonden, was afhankelijk
van de lokale situatie. Een klacht over 'de slappicheyt der richteren' op de
dorpen.!" die niet zelden zelf het bier tapten, is in dit verband veelzeggend.
Uit de bronnen kunnen we in het geheel genomen afleiden dat de ge-
72

dachte van de zondag als rustdag de 17e-eeuwse mens vreemd was. De gereformeerde
kerk rekende de strijd tegen de 'onordentelijkheden' op de
door de haar vastgestelde zon, en vast- en bededagen tot een van haar
voornaamste taken. De reformatie legde het accent op de Woordverkondiging.
De sabbatsantheiligingen werden door de predikanten ervaren als de
aantasting van deze kern van de reformatorische boodschap. Door de talloze
volksgebruiken, de bijeenkomsten, de reguliere arbeid, de winkelneringen
en pondschattingen werd het volk uit het gehoor gehouden. Voor
de bestudering van de invoering van de sabbatsordening lijken de classicale
acta evenwel niet de rijkste bron te vormen; een betere ingang bieden
misschien de lokale kerkeraadsnotulen, aangezien de kerkeraden gericht
waren op de lokale omstandigheden.!"
Het achterland van Deventer had geenszins de exclusieve rechten op de
hierboven opgesomde soorten van volksvermaak. De Overijsselse volkscultuur
maakte onmiskenbaar deel uit van de algemene Europese cultuur.!"
Ook in naburige plattelandsgebieden, bijvoorbeeld in Drenthe,
kwamen de jongerengezelschappen op de Pinkster-, Paas-, Mei-, en Vastendagen
bijeen om zich te verlopen in zuippartijen; ganstrekken en papegaaischieten
was ook daar gebruikelijk.!"
Huwelijksorde en.voLksfeesten.
Een boeiende vraag is hoe de gereformeerde kerk haar regels omtrent
doop en huwelijk trachtte in te voeren. Men vraagt zich daarbij af op
welke schaal het kerspelvolk zich tegen deze nieuwe regels heeft verzet.
Met welk tempo liet de 'beschavende' invloed van de nieuwe kerk zich in
de 17e eeuw gelden? De vragen omtrent de invoering van de gereformeerde
doop laten we hier rusten; ze kunnen vanwege de uitvoerigheid
binnen ons bestek niet op verantwoorde wijze behandeld worden. We
merken slechts op dat de classis er in het algemeen een voorstander van
was dat alle kerspellieden hun kinderen lieten dopen in de plaatselijke
dorpskerk, 'voornamlick overmits men befindt, dat die papen van Oldenzaal
het plattelandt doorlopen, ende up verschiedene platsen predigen,
doopen, haardoopen (herdopen) ende copuleeren (huwelijken bevestigen)'."?
De confessionalisering van de doop was een strijd die niet op individueel
maar op dorpsniveau werd geleverd.
We beperken ons hier tot de hoofdzaken van de invoering van de gereformeerde
huwelijksorde.
De Overijsselse gereformeerde kerken bepleitten reeds in 1587 een huwelijkssluiting
in facie ecclesia, een huwelijkssluiting in het midden van de
kerkelijke gemeente, na het prediken en dopen en voor het laatste gebed.!"
'ten eynde alle oploop, tumult ende onordeninge moge vermydet
worden'i'" Vanaf 1594 bepleitten de Overijsselse synoden bij ridderschap
en steden voor een 'algemeyne eehordeninghe' die voor zowel de steden
als het platteland van kracht moest worden."
Vermoedelijk rekenden de Staten de huwelijksbevestiging tot een taak
waarvoor de kerk als eerste verantwoordelijk was. In het 'Landtrecht' van
73

de 16e eeuw waren geen bepalingen opgenomen over de huwelijksbevestiging.!"
Het voorstel van de synode in 1596 om kwesties betreffende huwelijkse
zaken door de politieke en kerkelijke gezagsorganen gezamenlijk te
laten oplossen, werd door de Staten verworpen.!" Maar de Staten stelden
in dat jaar toch een commissie in die een nieuwe huwelijksordening op papier
moest gaan zetten. In 1600 was deze kennelijk gereed, want de synode
drong op de publikatie ervan aan.!" Drie jaar later is deze ordening per
plakkaat gepubliceerd in de dorpen en steden."? Voor de kerk, die tot dan
toe gebukt ging onder de vele moeilijkheden die waren verbonden aan de
administratie van de nieuwe 'ehelieden', zal deze nieuwe huwelijksordening
als een verlichting bedoeld zijn. In de ordening was nadrukkelijk bepaald
dat de ondertrouwde personen zich moesten vervoegen 'by den
kercken-dienaren, ofte Magistraet vande Steden, doch ten platten Lande
by den Officier van de plaetse haerder residentie, ende van die selve versoecken,
omme op drie volgende Sondaghen inder Kercken ofte daermen
gewoentlyck is gherichtlycke Proclamatie te laten geschieden, afgheroepen
te worden'. Hiermee deed de gereformeerde kerk op het punt van het huwelijk
afbreuk aan haar publieke karakter. In 1609 besloot de synode zelfs
om de ondertrouwden die toch niet in de gereformeerde kerk bevestigd
wilden worden, niet meer van de kansel te laten afkondigen.!"
De bestandsbepalingen zullen de uitvoering van het plakkaat zeer lastig
gemaakt hebben. Na de bestandsjaren kwam de synode merkwaardigerwijs
op haar standpunt terug. In 1622 remonstreerden haar gedeputeerden
voor een verspreiding in druk van de huwelijksordening, de confessie, de
catechismus en de kerkorde. Men wilde daarbij een revisie van de bepaling
betreffende de huwelijksordening omdat men als standpunt nu huldigde
dat de proclamatie en bevestiging - 'copulatie' genoemd - voortaan alleen
behoorden gedaan te worden 'by de dienaren des godtlycken woorts gelyckerwys
de heyligheit end eerbarheit des houwlicx vereyscht'i'"
In 1624 werd de ordonnantie in Deventer gedrukt omdat in de praktijk
bleek dat 'die hillicheyt, weerdicheyt, ende onoploselycke verknuppinghe
ende bant des houwelieken staets, vergeten ende met voeten ghetreden
wort'." In het Landtrecht van 1630, gedrukt omdat door de langdurige
oorlog grote misbruiken in de justitiële praktijk gangbaar waren geraakt,
werd ook de huwelijksordonnantie opgenomen. De huwelijksbepaIing in
het zesde artikel van deze druk is gelijk ais die in de druk van 1603. 161 Vlak
voor het document ter perse ging oefende de synode pressie uit om 'het
ontstichtlycke trouwen voorde Scholten' te weren 'ende daerbeneffens dat
het trouwen var de Scholten in de renovatie haerer Landtrechten meede
moge affgeschaffet werden'. Men ziet dus dat de kerk ten aanzien van het
huwelijk pas later een publieke verantwoordelijkheid nastreefde en dat
overheid en kerk in onze periode in omgekeerde richting van standpunt
veranderden. Of voor kerk en overheid hier praktische dan wel principiële
motieven een doorslaggevende rol speelden is nog een punt van nader onderzoek.
De behandeling van de vele klachten over de casus matrimoniales op de
synoden na de invoering van de huwelijksorde in 1603 laten er in ieder ge-
74

val weinig twijfelover bestaan dat de waarden en normen op volksniveau
anders lagen dan de predikanten wenselijk achtten. Het is evident dat de
invoering van de gereformeerde huwelijkspraktijk de predikanten en kerspellieden
in de Twentse dorpen met elkaar in conflict bracht. De dorpelingen
verdedigden een vorm van eigen autonomie waar veel 16e-eeuwse
pastoors zich naar hadden gemodelleerd; zij hadden geleerd dat het op de
dorpen niet zo nauw genomen werd met de officiële kerkelijke regels omtrent
het huwelijk. De bestaande volkscultuur zou op dit punt ook door de
eontra-reformatoren aangevallen worden, want zij verzetten zich evenals
de reformatoren tegen sommige traditionele gebruiken.
De regeling van 1603 was in kerkelijke kringen controversieel. Maar
maakte het kerkvolk ook onmiddellijk massaal gebruik van de geboden regeling
om voor de scholten te trouwen? Was dit een weg om de afkerigheid
van de gereformeerde kerk kenbaar te maken? Het lijkt onwaarschijnlijk.
Dat de synode van standpunt veranderde, had niet alleen met
haar theologische standpunt te maken, maar ook met haar kennis van de
pastorale praktijk. Die kennis klinkt in de synodale acta duidelijk door
wanneer de predikanten met elkaar afspreken 'dat de luiden well met
meenichte ter kercken met de gehouwden mogen comen; maer by tydts
ende sonder disoordre'i'? De synode heeft hier de groep van mensen op
het oog, voor wie de drempel naar de predikatie wellicht te hoog was,
maar die de kerk als de geëigende plaats bleef zien om te trouwen. De synode
had er baat bij dat de kerk een publieke kerk bleef. Het huwelijk was
niet alleen een zegen Gods maar ook een instrument om volk in de kerk te
krijgen, de publieke kerk in stand te houden. Sterker nog dan bij de doop
ging het bij het huwelijk om een gemeenschapsgebeuren. De gemeenschap
zag het als haar collectieve taak een huwelijk te legitimeren. Paste de predikant
zich bij deze praktijk niet aan, dan kon er een breuk ontstaan en
ging het volk een partijkeuze maken. Op zo'n moment trad het begin van
de confessionalisering van het huwelijk in. De bronnen laten het ons nauwelijks
toe om het kerkvolk te betrappen in een dergelijke breuksituatie.
Het classicale beleid lag ook wat betreft de huwelijksordening in het
verlengde van de synodale besluiten. In 1602, dus nog vóór de afkondiging
van het plakkaat van de Staten, werd bij de artikelen die dienden tot de
'inganck der reformatie' besloten, dat 'de publicatie der longhen Eheluyden
op drie navolgende sondaghen geschieden sal, ende niet inder weecken.
Endt de copulatie in gheene huyseren, maer in der kercke nae de predicatie
ende bedieninghe der Doope, ende daerinnen oock volghen het
formulaer achter in den Catachismo'i'" In 1602 wilde de classis dus de proclamaties
op zondag verrichten, maar uit de formulering mogen we afleiden
dat men nog niet zo ver ging de huwelijksbevestiging op zondag verplicht
te stellen. Een verklaring hiervoor zullen we hieronder nog geven.
Gedurende de eerste decennia ondernam de classis ogenschijnlijk weinig
om op het platteland het huwelijk te onderwerpen aan de normen van
de door haar geformuleerde zedenwetten. In 1619 riep ze echter de hulp in
van de Overijsselse synode: 'ob die christlich obrigkeit nicht soude die
liechtfertige und unnutze liederen verbieten, so sie auffs land singen, wenn
75

sie die newe ehelauten zur kirchen geleiten'. De predikanten in zowel de
steden als op het platteland moesten van de classis erop toezien dat de
jonge paren zich zo spoedig mogelijk na de derde afkondiging lieten inzegenen.!"
Een jaar later, in 1620, verzocht de classis aan de Overijsselse
landschapsvergadering ervoor te zorgen, dat de huwelijksproclamaties in
de kerspelskerken geschiedden. Ook lijkt het een algemeen probleem te
zijn geweest 'dat die Jonghe Eheluiden ten platten lande, onder die predicatie
met een groot gedruis in die kercke kommen'. Voorts bleek dat 'etlicke
voor der copulation haer huisecht en bijwoninghe houden'i'" iets
waartegen de predikanten weinig konden doen, want een vruchtbaar huwelijk
was een economische noodzaak.
Een bijzonder besluit nam de classis in 1624, toen Ds. Ruydemannus
van Holten van zijn medebroeders tijdens de censura morum het verwijt
hoorde 'dat hy een paer opden donderdach gecopuleert hebbe die sondaechs
te voren bruyloft gehouden hadden, ende also de lantluyden, dewelc
des donderdaechs niet beginnen te bruyloften om dat den volgenden vrydacht
(die int paus de vestdach is) ter bruyloft niet bequaem geachtet wort,
door de copulatie inder weecke niet anders in en voeren als datter sondachs
voor de copulatie de bruyloft ende byslaep houden'. 166 Dit ingewikkelde
maar cruciale citaat, merkwaardig genoeg ontsnapt uit de pen van de
grote dichter Jacobus Revius zelf, maakt in ieder geval duidelijk dat de
classis zichzelf gedwongen zag de inzegening voortaan op de zondagen te
verrichten, aangezien dan de bruiloften en de bijslaap van de echtelieden
plaatsvonden. Maar ook hierna kon het nog gemakkelijk misgaàn, zo leert
ons een van die zeldzaam overgeleverde gebeurtenissen waarin een breuk
tussen een predikant (in dit geval ds. Alckemade) en het kerspelvolk zichtbaar
wordt.
Na drie afkondigingen volgens de gereformeerde kerkorde hadden enkele
burgers van Enschede 'ter eeren harer kinderen die in den ehestandt
bevesticht behoorden te werden, een groote bruloft aengericht, ende op
den selven die voornaemste ende meeste des kerspels gelueden'. Niet alleen
was de gehele gemeenschap op deze zondag aanwezig, ook was het in
Enschede niet ongewoon dat de aanstaande echtelieden pas tijdens de
godsdienstoefening de kerk binnenkwamen. Althans, de bruidegom 'wiste
niet beter ofte hy soude medt syn geselschap, weick nu bereydt was, onder
die predicatie nae die kerke sich vervoegen om gecopuleerdt te werden'.
Het gezelschap van de bruidegom'" stond voor de kerkgang gereed, maar
de vader van de bruid, de oud-burgemeester Jan ten Nagelaer, weigerde
ter elfder ure 'dat syn dochter op behoorlycke tyt (ende soe hy seyde) in
die geuse vergaderunghe verschynen soude ofte gecopuleerdt werden'.
Niet alleen werd hierdoor het gezelschap van de bruidegom in zijn feestelijk
voornemen gehinderd, ook geraakte het vergaderde kerkvolk in beroering.>"
De bruiloft werd door de gezelschappen de maandag daarop echter
voortgezet. Toen de schoolmeester enkele dansdeuntjes op het orgel
speelde en bruid en bruidegom met pracht en praal in de kerk kwamen,
stonden er opnieuw twee burgers bij Alckemade op de stoep, 'begerende
76

dat ick haer soude copuleeren'v'" De predikant weigerde, want hij mocht
niet tegen de resolutie van de classis in handelen: alleen op de zondag
mocht hij huwelijken bevestigen. De onbuigzaambeid van de predikant
veroorzaakte echter een tegenreactie: 'Soe hebben sy neffens veelonnutte
redenen ende smaetwoorden, verklaerdt, dat sy geener wyle op behoorlycke
tydt van den Classe gedetermineerdt, dan alleen op den maendacht
wilden gecopuleert werden ten dat sy buy ten my wel elders papen vinden
souden (te wetten te Oldenzael) die sulx geerne doen soude'. Onverrichter
zake en zonder copulatie keerden de huwelijkspartijen naar hun huizen terug.
'Godt weet wat scbelwoorden van dit geselschap die toch halff droneken
waren, op my vuitgooten werden', schreef Alckemade. 'Die schaede
die ick int gehoor daer door bekomen sal, sal klacbelyck wesen, wyle veel
deser vrundtschap binnen, die verlooft hebben niet meer ter kercken te
willen gaen'. Zouden de afgewezen huwelijkskandidaten inderdaad naar
Oldenzaal gaan, 'soe sat dit een exempel wesen, twelck veel sullen naevolgen,
die voortaen anse kercken sullen versmaeden ende haer tot der papen
superstitien vervoegen.!" Het waren immers enkele voorname burgers,
die op het punt stonden het kwade voorbeeld te geven. De Enschedeërs,
die zich beledigd voelden omdat met hun gewoonterecht geen rekening
werd gehouden, verkozen liever naar de papen te lopen dan zich aan te
passen aan een classicale resolutie.
De keus van de classis voor de zondag was ook slechts uit de nood geboren.
De predikanten stonden voor de keus: of men accepteerde de zondagse
bruiloften en een voorechtelijke bijslaap en bijwoning, de vaak
wilde en onordelijke bevestiging van echtparen in de voor de predikanten
onaangename aanwezigheid van een half dronken groep van kerspelvolk,
of men zag af van de publieke functie van de kerk in dezen. Juist die zondagen
bleek buitengewoon problematisch te zijn. Volgens AIckemade was
het in Enschede 'een godtloose gewoonte dat die jongelinge des sondaechs
s'avondts vergaederen ende als dan den Bacho med dansen ende droncken
drincken dienen';" In dit jongerengezelschap, waarmee zoals we hierboven
opmerkten de dranklustige pastoor Johannes ter Borch op goede voet
stond, was ook de schoolmeester Godefrido Matthaei een graaggeziene
persoon. Ook hij nam deel aan de zondagse lokale volksgebruiken en
speelde voor de echtparen de gebruikelijke volksmuziek. AIckemade ergerde
er zich mateloos aan
'dat op seeckere plaetsche, die ionckgesellen ende iongedochteren des sonnedaechs
ende andere vierdagen by den anderen vergaederen ende den gehele nacht
med danschen ende suyppen overbringen medt groote ergernisse. Ende in dese
geselschap is hy [de schoolmeester] speelman ende omnis vanitatis coriphaeus.[
...) lck geswyge, dat hy eenige eonsideratie der feesten drage, wand hy oock
op Stephani dach ende Circumcision is dach tegen den avondt tot dese voorgemelte
vergaderunghe gegaen is, ende den selvig by nae den ganschen nacht by
gewoondt medt suypen ende speelen, twelck altsamen dingen syn die in een
schoolmeester niet behooren getolereerdt te werden"'"
77

Binnen de inofficiële cultuur van de gemeenschap en deze jongerengezelschappen,
dáár zullen we de weerstand tegen de officiële, door de predikanten
nagestreefde normen en zeden moeten zoeken. Deze cultuur leren
we kennen als één vol vrolijke en spontane uitingen, gevoed door een
overmatige dranklust. Het zingen van de 'lichtveerdige gesangen der bruiloffts
Liedekens, het vedelen, pypen ende trommelen daermede de Bruidegom
ende Bruyt ter kercken geleyt worden, ende de lichtveerdige byeenlopingen
sonder trouwe, sa aen veel plaetsen geschieden' - niet alleen
de deftige classes en synoden buigen zich daarover, maar op hun verzoek
ook de deugdzame edelen en brave burgers van de Landschap zelf.!" Ze
zullen hun pappenheimers wel gekend hebben. De classis verzocht nog in
1630 aan de drost 'dat niemant in't drost ampt machte brulaft houden sander
gecopuleert to syn'i'" Het is moeilijk uit te maken wanneer het volk
terrein prijs moest geven; voorlopig behield het zich het recht voor slechts
de namen bij de scholten op te geven doch niet te trouwen; zich in de kerk
te laten afkondigen doch zich niet te laten bevestigen; te trouwen in andere
plaatsen maar 'wederomme van malcanderen' te lopen.
De klachten waren zoals we zien overvloedig. De gemeenschap, die ondanks
de daarin optredende standsverschillen zich aan ons etaleert als een
eenheidscultuur, liet zich niet gemakkelijk plooien naar de nieuwe beschavingspraktijk.
IV. Slotbeschouwing
Het is duidelijk dat in de door ons onderzochte periode de reformatie
moeizaam werd ingevoerd. Het verloop van de Opstand was bepalend
voor de mogelijkheden die de classis Deventer had om de kerken op het
platteland onder haar gezag te brengen. Langzaamaan echter werden de
oude pastoors verdrongen. Eerst in 1633 konden de calvinisten het platteland
volledig beheersen. In de jarenlange strijd had de classis de grootste
moeite met haar tegenpool: Oldenzaal. De strijd speelde zich echter niet
alleen af op het officiële, politieke en institutionele niveau; ook op volksniveau
botste de reformatie met traditionele (religieuze) gebruiken en zeden
van het plattelandsvolk.
Over de religieuze gevoelens van het gewone volk zijn we helaas slechts
summier ingelicht. De voorbeelden van Borne en Enschede hebben laten
zien, dat de schematische tweedeling katholiek-protestant niet altijd goed
toepasbaar is op de toenmalige werkelijkheid. Meer dan eens treffen we
lutherse invloeden aan. In de strijd tussen protestant en katholiek werd het
evangelisch-gezinde volk soms tot een keus voor het katholicisme gedwongen.
Voorts bleek dat het volk sterk gevoed werd door een religieus traditionalisme,
hier en daar vermengd met bijgeloof. De gehechtheid aan kerk en
kerkhof, de aandacht voor devotionalia, kapelletjes en bedevaarten, de invloed
van waarzeggers, dit alles wijst naar een 'gesacraliseerde' gemeenschap.
Binnen zo'n gemeenschap hechtte het gelovige volk sterk aan de
oude religie of eigende het zich de officiële religie toe. In het laatste geval
78

kreeg godsdienst een legitimerende functie voor 'seculiere' of'inofficiële'
volksgebruiken. Het calvinisme, gericht op de inhoud van de evangelische
boodschap en het persoonlijke leven en niet zozeer op de kanalisering van
collectieve volksrituelen, bestreed deze legitimiserende functie die de
oude kerk in de praktijk uitoefende.
De door het calvinisme bestreden vormen van 'wereldse ijdelheden' en
volksfeesten blijken een samenhang te vertonen met de toenmalige religieuze
cultuur. Volksvermaak in een 'gesacraliseerde' gemeenschap was vervlochten
met heiligendagen, zon- en feestdagen. Een sterk voorbeeld van
'sacralisatie' betrof de huwelijksviering. Temidden van het feestgedruis
begaf de menigte zich naar de stoep van de pastoor of de dominee, om het
huwelijk op een door het volk zelf bepaalde tijd een godsdienstige legitimiteit
te geven. De inzegening, vaak een rumoerige en onordelijke gebeurtenis,
kan daarbij als onderdeel van een collectief ritueel gezien worden
waarbij de gehele gemeenschap betrokken was. Het is deze wereld van colleetief
religieus of semi-religieus ritueel waarmee de reformatie in botsing
kwam. Hierdoor wordt enerzijds zichtbaar hoe radikaal de 'tweede reformatie'
in religieus en maatschappelijk opzicht was, anderzijds hoezeer de
traditionele, in de (late) Middeleeuwen en in de 16e eeuw vormgegeven
volksuitingen nog een rol speelden.
Het is wenselijk om bij het verdere onderzoek naar de invloeden van de
reformatie in de steden en op het platteland van Overijssel, de verhouding
tussen kerk en samenleving op lokaal niveau grondig te bestuderen en te
analyseren. Ook zal de gehechtheid van volkscultuur aan (oude vormen
van) het katholicisme en het door de eontra-reformatie geïnspireerde verzet
onderzocht moeten worden. De door ons verkregen impressie dat de
Oostnederlandse plattelandssamenleving van 1600 een geringe neiging
had tot godsdienstige verandering en meer gericht was op het behoud van
eigen religieuze gevoelens en de daarmee verbonden gemeenschappelijke
volksgebruiken, verdient een nadere bestudering. Willen we de godsdienst
en godsdienstigheid van de Overijsselnaren goed leren kennen, dan is het
methodologisch niet onjuist wanneer we de waarden, normen en zeden
van de plattelanders zélf als vertrekpunt nemen. Pas dan wordt in de volle
omvang duidelijk hoe fundamenteel de religieuze veranderingsprocessen
van de vroegmoderne tijd ook de bevolking van het Overijsselse platteland
beïnvloedden.
Noten.
1. Voor een evenwichtige benadering van de theologisch-intellectuele, politieke
en sociaal-maatschappelijke aspecten van de reformatie: Euan Cameron, The
European Reformation (Oxford, 1991).
2. Zie bijvoorbeeld het debat omtrent de benadering van P. Bliekle betreffende
de reformatie in de agrarische gebieden van Zuid-Duitsland rond 1525. Blickle
betoogt dat de 'Peasant Reformation' is a subordinate part of the 'communal
Reformation' ofwel 'Gemeindereformation', waarmee het streven van dorpsgemeenschappen
naar ontfeodalisering en meer lokale autonomie bedoeldt
wordt. Dit streven vormde volgens Blickle de maatschappelijke voorwaarde
79

voor de receptie van de reformatie op het platteland. Zie P. Blickle, Gemeindereformation.
Die Menschen des 16. Jahrhunderts auf dem Weg zum Heil
(München, 1985); idem, 'Communal Reformation and Peasant Piety: The Peasant
Reformation and Its Late Medieval Origins', in: Central European History
20 (1987) p. 216-228.
3. F. van der Pol geeft in zijn De Reformatie te Kampen (Kampen, 1991) een betrouwbare
gedetailleerde beschrijving, doch mist de aansluiting bij het probleem
in de Duitse historiografie betreffende 'Stad en Reformatie', waarbij
ook de Hanzesteden reeds voorwerp van onderzoek zijn geweest. Voor een
overzicht tot 1977 van de door Bern Moeller in 1962 aangezwengelde discussie:
Hans-Christoph Rublack, 'Forschungsbericht Stadt und Reformation', in:
Bernd Moeller (ed.), Stad und Kirche im 16. Jahrhundert (Gütersloh, 1978), p.
9-26. Zie voorts Kaspar von Greyerz, 'Stadt und Reformation: Stad und Aufgaben
der Forschung', in: Archiv für Reformationsgeschichte 76 (1985), p. 6-
63; R Po-Chia Hsai, 'The Myth of the Commune: Recent Historiography on
City and Reformation in Germany', in: Central European History 20 (1987), p.
203-215.
4. Alois Schroër, Die Reformation in Westfalen. Der Glaubenskampf einer Landschaft
2 delen (Münster, 1979-1983).
5. Voor de eontra-reformatie in Westfalen opnieuw Alois Schoër, Die Kirch in
Westfalen im Zeichen der Erneuerung (1555-1648) 2 delen (Münster, 1986-
1987). Van protestantse zijde: H. Voort (ed.), Reformiertes Bekenntnis in der
Grafschaft Bentheim 1588-1988. Hierin is de 16e-eeuwse reformatie beschreven
door J.F.G. Goeters, maar blijft merkwaardig genoeg de gehele 17e eeuw
onbehandeld.
6. Deze noties zijn ontleend aan Willem Frijhoff, die recent vanuit historisch-antropologisch
perspectief uitleg gaf aan het begrip 'volkscultuur', Zie zijn inleiding
op Cultuur en maatschappij in Nederland 1500-1850 (Peter te Boekhorst,
Peter Burke en Willem Frijhoff red.) (Meppel, 1992), p. 28-29.
7. RAO Resoluties Ridderschap en Steden (voortaan: Res. R&S) 17 mei 1583.
8. J. Reitsma en S.D. van Veen, Acta der Provinciale en Particuliere Synoden
(voortaan R& V; Groningen, 1896), deel V p. xvii. VgL Acta Synode Overijssel
(voortaan ASO) 1-5 juni 1624.
9. P.H.A.M. Abels, De broederen van Twenthe. Een studie van de eerste Twentse
dominees (1597-1678) (Hengelo, 1984), p.S.
10. Idem, p. 232.
11. Reitsma en Van Veen, o.c. p.243.
12. Idem, p. 253.
13. A.c. Duke, 'The Reformation of the Backwoods: The Struggle for a Calvinist
and Presbyterian Church Order in the Countryside of South Holland and
Utrecht before 1620', in: idem, Reformation and Revolt in the Low Countries
(Londen/Ronceverte, 1990), p. 231.
14. J. Reitsma/S.D. van Veen, Acta der Provinciale en Particuliere Synoden, gehouden
in de noordelijke Nedertanden gedurende de jaren 1572-1620 deel I
(Groningen, 1892), p. 1.
15. G. van der Zee, Acta van de classis Neder- Veluwe (Harderwijk) van 1592-1620
(Goes, s.d.), p. 5-16.
16. R&V V, p. 224 (Syn. Kampen 14-18 mei 1593). Op de synode te Deventer
(28 mei 1594), te Zwolle (21-23 okt. 1595) en die te Kampen (22-25 juni
1596) stelde men opnieuw remonstranties aan de overheid op om de 'reformatie
der papen' op het platteland te bevorderen. Zie R&V V, p. 227, 232 en
235.
17. Res. R&S 23 okt. 1597. De Twentse drost Johan van Voorst schreef op 22 jan.
1598 aan de Deventer magistraat dat hij de plakkaten, diendende tot reformatie
der kerken, acht dagen tevoren had rondgezonden en dat deze overal in de
kerspels waren aangeplakt. Hij ging ervan uit dat de priesters geen dienst
meer zouden doen. De kerspellieden vreesden er echter voor ook hun kerkal-
80

taren af te breken, want het tij kon weer keren. Zie A. Benthem Gz., Geschiedenis
van Enschede en zijne naaste omgeving (Enschede, 1920), p. 329-330.
18. L.J. Rogier, Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e
en de 17e eeuw (Amsterdam, 1957) deel I, p.552.
19. Res. R&S 9 febr. 1598.
20. Res. R&S 18 juni 1600.
21. Res. R&S 29 aug. 1601.
22. Gemeente Archief Deventer, classicaal archief van Deventer (voortaan:
CAD) inv.nr. 1, Acta van de Classis Deventer (voortaan: AC) 13/14 oktober
1601.
23. Ibidem.
24. De pastoor van Wierden was waarschijnlijk gelijk aan die van Borne. Van
Wierden had de Heer of Vrouwe van Almelo het collatierecht. In het oudste
kerkeraadsboek van Borne wordt Abrahamus Nijhoff genoemd als 'pastor
Bornensis et Wierdensis'. Aangezien de minderjarige eigenaar van het Weleveld,
die het collatierecht te Borne uitoefende, onder voogdij stond van de
Heer van Almelo, zijn de gemeenten van Borne en Wierden tot 1626 mogelijk
gecombineerd geweest. Zie hierover J.1. van Doorninck in de Provinciale
Overijsselse en Zwolsche Courant, 19 april 1886. Vermoedelijk was Abraham
Nijhoff de zoon van de Lutherse pastoor van Borne, Joannes Nijhoff of Nihoff.
Zie Abels, o.c. p.178. In Hengelo diende gedurende de jaren 1618-19 de
arminiaan Henricus Meiling, doch onwettig. Zie Idem, p. 128 en AC 2/3 sept.
1623.
25. RAO Spaans Archiefinv. nr. 115 rekeningen van het drostambt Twente, fol. 36
en verso. De drost had echter geen last tegen deze burgers verdere repressailles
te ondernemen.
26. Idem, fo1.42.
27. RAO Spaans archiefinv. nr. 116, fol. 59v.
28. Plakkaat uitgevaardigd door de Staten-Generaal 22 januari 1610. Zie: Groot
Placaet-Boeck Cs-Gravenhage, 1664) deel II,p. 1171. Voor een overzicht: S.J.
Fockema Andreae, Overijsselse Plakkatenlijst 1528-1810 (Utrecht 1961), p. 69-
73.
29. Groot Placaet-Boeck II, p. 583; 24 juni 1610.
30. J. de Hullu, 'Over de kerkelijke toestanden in Twenthe gedurende de eerste
jaren van het Twaalfjarig Bestand' in: Archief voor de geschiedenis van het
Aartsbisdom Utrecht 45 (1920), p.l94-216.
31. Benthem, o.c. p. 386. Enschede kon gemakkelijk ingenomen en verlaten worden
aangezien Maurits, evenals te Ootmarsum, in 1597 de vestingwerken had
laten afbreken.
32. De Hullu, o.c., p.lO.
33. Dit verslag is door R.E. Hattink gepubliceerd. Zie R.E. Hattink, 'De kerkreformatie
in Twenthe' in: VMORG 22 (1901) p. 102-107. Het origineel bevindt
zich in het ROA, Statenarchief, inv. nr. 4830.
34. Idem, verslag Roothuys, p. 105. In Delden las de schoolmeester uit de pre kenbundels
van de Lutherse theoloog Johannes Spangenberg (1484-1550) voor.
Over het 17e-eeuwse onderwijs in Twente is vrijwel niets bekend. Mogelijk
waren er niet alleen in de kerkdorpen, maar ook in de buurschappen reeds
schoolmeesters werkzaam. Voorwaarde was dan wel dat er in een buurschap
voldoende mensen waren om een schoolmeester te kunnen betalen. Nabij het
Mün-sterse vinden we tijdens het Bestand een gereformeerd schoolmeester,
Philippus van Coesfeldt, die in de buurschap 'Broeckhoern' (Broekheurne)
school hield. Hij gebruikte 'de alphabetarius libellos deventrienses' voor de
kleine kinderen, voor de gevorderden de Heidelbergse Catechismus. Ook liet
hij de Psalmen Davids zingen. De predikant van Enschede, ds. Alckemade,
verwachtte 'een goede hoopening van de voortplantinge des gesonde leeres in
de iueget uujt den selven buerschap', dat vlakbij het katholieke Alstätte lag.
Vermoedelijk verdacht de drost Van Coesfeldt van remonstrantse syrnpha-
81

tieën. Door tussenkomst van Alckemade werd het ontslag van de schoolmeester
verhinderd. Van Coesfeldt, belast met een groot gezin, werd omschreven
als 'een eenvoudich man, die de sware relligions questien niet verstaet'. Met
twee buren als getuigen begaf hij zich in febr. 1620 naar Deventer om door Jacobus
Revius nog eens geëxamineerd te worden. CAD inv.nr. 59, Alckemade
aan Revius, 4 febr. 1620.
35. Hattink, o.c. (verslag Roothuys), p. 104.
36. De Hullu, o.c. (1920) p. 21; Ged. Staten v. Ov. aan de St. Gen. 14 dec. 1615.
37. 'Interim dolemus extra Aldensaliam haereticis omnia, etiam contra pacta et
conventa, nobis nihil licere disponere circa religionem, ecclesias et ecclesiasticos',
klaagde Rovenius 5 april1611 aan Sasbout Vosmeer. Zie Idem, p. 3.
38. Hattink, o.c. (verslag Roothuys), p. 106.
39. Zie noot 33.
40. Hattink, o.c. (verslag Roothuys), p. 105 en 106.
41. Idem, p. 104.
42. Abels, D.C., p. 47.
43. Duke, o.c., p. 245.
44. Benthem, D.C., 333-334.
45. Hattink, o.c. (verslag Roothuys), p.l04. De nieuwe predikant, Johannes ab
Alckemade, kreeg in Enschede de beschikking over de pastoriegoederen (wedeme
en gaarde) van pastoor Joannes Van der Speck, in de bronnen meestal
Johannes Pannekoeck genoemd. Zie CAD 59, Alckemade aan Jacobus Revius,4
febr. 1620. Rovenius schreef in 1611 aan Vosmeer dat Pannekoeck Luthers
was en in concubinaat leefde, hetgeen een van de redenen voor zijn afzetting
geweest kan zijn. De signatuur van Pannekoeck biedt misschien een verklaring
voor het feit dat een deel van het Enschedese kerkvolk de Lutherse
Psalmen zong. De Hullu, o.c. (1914) p. 4; Rogier, o.c. I, p. 553.
46. Hierover C. Gietman, 'Het adellijk bewustzijn van Sweder Schele tot We leveld'
in: OHB 107e stuk (1992), p. 87.
47. Res. R&S 2 juni 1620. Dit was Rudolphus Heggerus, die na zijn vertrek uit
Borne in Kampen en Zwolle ging prediken, tot ongenoegen van de Synode.
Van 1622 tot zijn dood in 1665 was hij luthers predikant in Leiden. Zie C. Willemijn
Fock, 'De lutherse predikant Rudolphus Heggerus en zijn schilderijencollectie'
in: Leids jaarboekje (1985) p. 25-35.
48. RAO Statenarchief nr. 4830; Sweder Schele aan de gedeputeerden van de staten
voor kerkelijke zaken 9 febr. 1619.
49. AC 12-18 juni 1620 (acta van de classisgedeputeerden belast met de visitatie).
Behalve de in de tabel aangegeven plaatsen werden Bathmen, Wijhe en Olst
bezocht. Denekamp, Haaksbergen, Losser, Oldenzaal, Ootmarsum, Tubbergen,
Vriezenveen, Weerselo en Wierden konden blijkens het verslag niet worden
gevisiteerd.
50. Abels, D.C. p. 161.
51. R.E. Hattink, 'Rutgerus Bramcampius, pastor te Rijssen, en de predikanten
aldaar' in: BGO 9 (1888) p. 324.
52. AC31 okt. 1626.
53. Abels, D.C. p. 104.
54. CAD inv.nr, 59, AIckemade aan vermoedelijk Caspar Sibelius, november 1619.
55. Idem, Alckemade aan de classisgedeputeerden Revius en Tichierus, 24 december
1619.
56. Ibidem.
57. Idem, Alckemade aan Revius, 4 februari 1620.
58. Ibidem.
59. Ibidem.
60. Zie hierboven noot 50.
61. CAD inv. nr. 59; Copie brief van de magistraat van Deventer aan Unico Ripperda,
11 jan. 1620. De magistraat verzocht de drost om Ter Borch te verwijderen.
82

62. De Hullu, o.c., p. 56/57.
63. Abels, O.C., p. 105.
64. AC, 27/28 febr.1621.
65. AC 16/17 april 1621. Ridderschap en Steden bepaalden tot nader bericht dat
de predikanten in hun dienst moesten continueren, 'al geschiede daer verbodt
vanden viandt'; AC 3/4 sept. 1622.
66. CAD 59, Alckemade aan Sibelius 29 sept. 1623.
67. CAD 59 Alckemade aan (vermoedelijk) Sibelius, oktober 1623.
68. CAD 67 Mandatum Poennale van Gerlacus de Bever 4 november 1623.
69. c.J. Snuif, 'Twente in de eerste jaren na het Twaalfjarig Bestand' in: VMORG
45 (1928) p. 121. Op 1 juni 1626 besloten de Staten tot retorsie; zie Res. R&S
van die datum.
70. L. van Aitzema, Saken van Staet en Oorlogh Cs-Gravenhage, 1669), I, p. 541.
71. AC 8 aug. 1626.
72. AC 5 sept. 1626.
73. AC 19 sept. 1626.
74. AC 11/11 okt.1626 (extra-ordinaire zitting). Losser had onvoldoende middelen
voor een predikant; de zaak Hengelo zou met ritmeester Ripperda besproken
worden; uit Rijssen verscheen slechts de zoon van de oude pastoor Braamkamp.
75. AC 5 april 1627. In Wierden werd op 6 jan. 1626 al een predikant benoemd,
namelijk Abrahamus Nyhoff. Van hem en de kerk te Wierden is weinig bekend.
AC 5 april 1627.
76. J. Nanninga Uitterdijk, 'De belegering en inneming van Oldenzaal in 1626, en
de gevolgen daarvan' in: BGO XII (1898) p. 22-96; p. 41-44. Hier Res. R&S 9
sept. 1626: 'Dewyle byde capitulatie expresselyck gestatueert is dat bynnen
Oldenseel geene andere oeffeninge van religie sal worden gestaedet, als alleene
vande waere gereformierde, sullen daeromme alle die geseyde geestlicke
van alle excercitien der Pause\icke religie hun moeten ontholden'. In de
door Aitzema meegedeelde capitulatie-artikelen staat echter alleen dat het
gebruik van kerk, toren en klokken bij het oude zou blijven.
77. CAD inv.nr. 67; Alckemade aan Sibelius, 10 november 1626.
78. CAD inv.nr. 67; Alckemade aan (vermoedelijk) Sibelius, 17 mei 1627.
79. Nanninga Uitterdijk, o.c. p. 45.
80. Ibidem.
81. CAD inv.or. 67; Alckemade aan Sibelius, 3 juni 1627.
82. Nanninga Uiterdijk, O.G. p. 62. Hier de minuten van het Iterim-akkoord.
83. Nanninga Uiterdijk, o.c. p. 65. Dit stuk, alsmede de andere door Nanninga
aangehaalde stukken bevinden zich in het gemeente archief Deventer, Stadsarchiefinv.m.702.
84. Nanninga Uiterdijk, o.c. p. 58. Het advies is eigenhandig door Revius geschreven
en bevindt zich eveneens in het Stadsarchief onder inv. or. 702. Nanninga
Uiterdijk heeft enkele stukken in een verkeerde volgorde opgenomen.
85. Nanninga Uiterdijk, o.c. p. 68.
86. Nanninga Uitterdijk, o.c. p. 68; CAD inv.nr. 67, kerkeraad Oldenzaal aan
Wynnandus Alstorphius te Deventer 27 april 1628. In de kerkeraad hadden
zitting: Jan Pott, Jan Tapp, Cooraet of Coert ten Ham, Gerrit Tapp, Johannes
Suderlandt, Marten Rottinck, Gerrit ter Damme. De drie eersten bekleedden
het burgemeestersambt.
87. CAD inv.nr. 67; Alckemade aan Alstorphio 7 juli 1628.
88. Nanninga Uyterdijk, o.c. p. 78-85.
89. Abels, o.c. p.126; AC 22 okt. 1633; 22 april 1634.
90. Res. R&S 7 juni 1633.
91. Gebaseerd op: Abels, o.c.
92. De Overijsselse Synode bepaalde in 1602 dat Hengelo bediend moest worden
vanuit Delden. In de jaren 1618-19 was de arminiaan Heoricus Meilingius
werkzaam te Hengelo, echter zonder toestemming van de classis. De heer van
Hengelo Willem Ripperda, blokkeerde in de jaren 1633-1643 de benoeming
83

van een predikant, voornamelijk vanwege een geschil met de classis rondom
zijn collatierechten. Zie hierover: P.H.A.M. Abels en A.P.F. Wouters, 'Willem
Ripperda, Jacobus Cuchlinus en de reformatie te Hengelo' in: 't Inschrien
13 (1981) p. 23-26.
93. Res. R&S7 juni 1633.
94. AC 15 maart 1603.
95. R& V V, p. 257; Synode te Deventer 15/16 juni 1602.
96. Idem; p. 235; Syndode te Kampen 22/25 juni 1596.
97. AC 14 sept. 1619. Over Borne: R.E. Hattink, 'De Reformatie te Borne' in:
BGO 6 (1880) p. 321-332; Abels, o.c., p. 56 en 59. De reformatie te Borne verdient
nog eens een afzonderlijk artikel aangezien de huiskroniek van Sweder
Schele alsmede andere archivalia nog niet zijn verwerkt in de bestaande literatuur.
98. RAO Statenarchief 4830; rekest van de Bornese richter Rammelman en enkele
andere lidmaten aan de gedeputeerden van R&S 19 maart 1625.
99. A.C.F. Koch, 'De kerk in het geding' in: B.H. Slicher van Bath e.a., Geschiedenis
van Overijssel (Zwolle, 1979), p. 173.
100. In 1615 verzocht de Synode de Landdag 'dattet voorlesen der Paepschen postillen,
waerdoor veele huyslieden uyt de kerke gehouden werde, sowel de eedellieden
als andere werden verboden'; RVV, p.296. In 1618 werd op verzoek
van de classis Deventer een gravamen opgesteld voor de Nationale Synode
betreffende de invloed van de Jezuïeten en het houden van conventikelen,
'daerdoor sooveel van edeluyden als andere die ingesetene der kerspelen vant
gehoor worden afgehouden'. AC 12 sept. 1618; RV V, p. 309. In 1627 klaagde
de classis bij de synode dat 'die meeste meyeren die op der heren goederen
woonen paeps gesint syn'; AC 5 april 1627. S.W. Verstegen concludeerde dat
op de oostelijke Veluwe de aanwezigheid van een katholieke adellijke elite
een stempel drukte op de godsdienstige samenstelling van de bevolking. S.W.
Verstegen, 'Overherigheid en bevindelijkheid in het Veluwse verleden. Over
de vermeende feodale wortels van een verzuilde samenleving' in: Bijdragen en
mededelingen Gelre, LXXXII (1991), p. 28-38.
101. AC 20/21 april 1602.
102. AC 22 okt. 1633; 22 april 1634.
103. AC22 april 1634.
104. AC 4 mei 1647 en 11 april 1648.
105. AC 18 juli en 10/11 okt.1620; 27/28 febr. 1621 (in de kerk van Holten).
106. AC 19 april 1653.
107. AC 25 april 1620; hieruit blijkt overigens dat het lijkprediken niet in alle kerken
gebruikelijk was.
108. AC 8 juni1620.
109. AC 10 en 11 oktober 1620. Jaren later was het gebruik in het graafschap
Zutphen nog in zwang. AC 4 sept. 1621; 3 mei 1625.
110. AC 5 april 1627. De kapelaan, Robert ten Ham, hield in zijn huis de mis en
doopte er de kinderen. In 1628 moest Havenberg in verband met het Interim
van Rozendaal weer het veld ruimen. In 1633 werd op last van Ridderschap en
Steden de kerk van Ootmarsum vooreerst gesloten.
111. AC 20 en 21 april 1602. Op 15 maart 1603 wordt ook 'den growel des bloethuyskens
tot MarckeI' genoemd.
112. AC 1/2 mei 1621; 4 sept. 1621.
113. AC (acta deputatorum) 25/26 maart 1621. Synodale Acta Overijssel (voortaan:
SAO) 15-25 juli 1621.
114. AC7/8 sept. 1624; 3 mei 1625.
115. AC 5 sept. 1626; 5 april 1627; 5 sept. 1627; 29 april 1628.
116. Op de kaart in de Algemene Geschiedenis der Nederlanden (editie 1982) deel
IV p. 406 komt Markelo niet voor, in tegenstelling tot Hasselt.
117. J. van Herwaarden. Opgelegde bedevaarten. Een studie over de praktijk van
opleggen van bedevaarten (ca. 1300-1550) (Assen, 1978).
84

118. H.F. van Heussen, Oudheden en Gestichten van het Bisdom Deventer (1725) I,
p.403.
119. AC 5 sept. 1637.
120. Vgl. Werner Freitag, Volks- und Elitenfrömmigkeit in der Frühen Neuzeit.
Marienwallfahrten im Fürstbistum Münster (Paderborn, 1991).
121. De acta van de classis Zwolle van vóór 1652 zijn helaas verloren gegaan.
122. AC7 april 1635.
123. Res. R&S 16-3-1637. Omtrent een heilige boom te Holten is verder niets bekend.
Wel heeft er een kapelletje gestaan. Vermelding verdient nog dat de
classisgedeputeerden in 1620 te Borne een twist tussen een richter en de pastoor
ter neder legden 'over seker gehouwen eykenboom'. De betekenis daarvan
is mij onduidelijk. Zie AC 12 juni 1620.
124. CAD 8 april 1651; 19 april 1653; 4 april 1654. Het is van belang te eonstateren
dat de heilige boom bij de Wesenborch stond en niet te Frieswijk, zoals Van
Pickartz beweerde. Van Pickartz, op zoek naar de herkomst van het Madonnabeeld
van Schalkhaar, ging uit van de veronderstelling dat er bedevaarten naar
een heilige boom bij de voormalige havezathe Frieswijk werden gehouden. Hij
dacht dat het Madonnabeeld daar aan een boom hing. Er heeft echter nooit
een heilige boom te Frieswijk gestaan. Van Pickartz vermeldt geen bronnen,
maar baseerde zich hoogstwaarschijnlijk op een artikel van Van Doorninck,
waarin transcriptiefouten werden gemaakt. Het Madonnabeeld van Schalkhaar,
dat in 1954 door de Bisschop werd gekroond tot 'Koningin en Moeder
van Overijssel' en evenals de Heilige Stede van Hasselt vanaf de jaren vijftig
aanleiding gaf tot druk bezochte bedevaarten, werd vlak voor de oorlog 1940-
45 in de boerderij 'De Tempel' nabij Frieswijk gevonden. Deze boerderij was
reeds in 1693 een schuilkerk voor de katholieken. Hoelang het beeld zich al op
die boerderij bevond, is echter niet na te gaan. Het Madonnabeeld (eind 15eeeuws)
vertoont gelijkenis met de beelden uit de Plechelmus-basiliek, waarvan
sommige eveneens in boerderijen zijn gevonden. Het beeld kan heel goed tot
de kerkschatten van Deventer behoord hebben, maar dit kan niet bewezen
worden. Literatuur: J. van Pickartz, 'Onze Lieve vrouwe van Frieswijk. De geschiedenis
van een Madonnabeeld in Overijssel' in: De Mars. Maandblad van
en voor Overijssel, 2e jrg. nr. 9; sept. 1954. J.l. van Doorninck, 'Heilige
Boomen' in: BGO IV (1898), p. 364. H.C. Brandt, Den heiligen eik van den Wezenberg
(1900), hebben we niet kunnen vinden. Over de kunsthistorische
waarde van de beelden uit de Plechelmus: M.H. Breitbarth-van der Stok, De
Plechelmusbasiliek te Oldenzaal (Hengelo, 1986), p. 67-71.
125. Van Heussen, o.c. II, p. 291.
126. R. Po-Chia Hsia, 'Die Sakralisierung der Gesellschaft: Blutfrömmigkeit und
Verehrung der Heiligen Familie vor der Reformation' in: P. Blickle en Johannes
Kunisch, Kommunalisierung und Christianisierung. Voraussetzungen und
Folgen der Reformation 1400-1600 (Berlin, 1989) p.58-75.
127. K. Thomas, Religion and the decline of magic. Studies in popular beliefs in sixteenth-
and seventeenth-century England (Harmondsworth, 1984).
128. R& V, V 29 sept.-3 okt. 1618.
129. Over dit proces: D. Schlüter, Betovering en vervolging. Over toverij in Oost-
Nederland tussen de 16de en 20ste eeuw (Hengelo, 1991) p.69-80.
130. R& V, V, 15116juni 1602; 13 juni 1615; 20-23 juni 1620.
131. A C uit. mei 1615.
132. AC21122 mei 1622.
133. AC3 mei 1625.
134. AC 3 mei 1625; 13 sept. 1625; 25/26 dec. 1625.
135. AC 25/26 dec. 1625.
136. AC 5 sept. 1626. Bedoeld is ds. Herrnannus Wedaeus, 1613-1647 predikant te
Bathmen.
137. AC25 april 1620.
138. AC 8 juli 1619.
85

139. P. Spierenburg, De verbroken betovering. Mentaliteitsgeschiedenis van preïndustrieel
Europa (Hilversum, 1990) p. 152-153.
140. AC26 sept. 1610.
141. Niet toevallig wellicht, dat in 1621 de koster (tevens schoolmeester) in Holten
nog steeds de heiligendagen luidde, evenals dit in Wezepe nog de praktijk
was. Zie noot 102.
142. AC 19 aug. 1618.
143. Res. R&S 17 maart 1628. G.J.M. Bartelink, 'Enkele oude gegevens uit Twente
over maatregelen tegen misbruiken bij feestelijkheden' in: Neerlands Volksleven,
22e jrg. nr. 1; 1972) p. 73 noot 6.
144. Zie noot 134.
145. Res. R&S 2 juni 1620; 31 jan. 1622; 16 april 1627; 17 maart 1628.
146. AC3 mei 1631.
147. Voor het platteland van Overijssel zijn er weinig lokale kerkeraadsnotulen
bewaard gebleven. Zie: De archieven van de Nederlandse Hervormde Kerk in
korte overzichten uitgegeven door de commissie voor de archieven van de Nederlandse
Hervormde Kerk deel I (Leiden, 1960), p. 194-213.
148. Men vergelijke het in noot 139 geciteerde werk van P. Spierenburg.
149. J.G.c. JoostingiL. Knappert, Schetsen uit de kerkelijke geschiedenis van
Drente (Leiden, 1916), p. 99.
150. AC 21 april 1629.
151. R& V, V, p. 218/219; particuliere Synode te Kampen 10 juni 1587.
152. Idem, p. 225; Synode te Kampen 14-18 mei 1593.
153. R& V, V, p. 228; Syn. Dev. 28 mei 1594; p. 236; Syn. Kampen 22-25 juni 1596;
p. 239; Syn. Hasselt 19 juni 1597.
154. RAO 272 inv. nr. 7; 'Landtrecht. Dat geheele Landtrecht van Overijssel, alse
Sallandt, Twenthe ende Vollenhove, met allen aide ende copien ende reformatien
tott den Landtrecht behoirende sampt einen Taefell daer achter angevoeget:
Anno Domini 1579.' Handschrift.
155. Res. R&S 23 oktober 1596.
156. R& V, V, p. 248; Synode Steenwijk 29-31 juli 1600.
157. Res. R&S 18 juni 1603.
158. R& V, V, p. 278; Synode Zwolle 11/12 juli 1609.
159. ASO Syn. te Zwartsluis 15-25 juli 1622.
160. RAO 272 nr. 3; 'Ordonnantie op den Houwelycken Staet in den Lande van
Overijssel. Tot Deventer by Sebastiaen Wermbouts. Boeckdrucker woonende
op den Poot inden Vergulden BybeI/1624'. Op de laaste pagina een verwijzing
naar de Statenresolutie van 18 juni 1603.
161. Het Landt-recht van Over- Yssei (Zwolle, 1630), p. 85-91. De ordening van 18 juni
1603 werd ook opgenomen in 'Belydenisse des Gheloofs der Gereformeerde Kercken
in Nederlanï (Zwolle, 1636), gedrukt door Frans en Jan Gerritsen. Hierin
werd ook de Dordtse Kerkorde - in 1625 gedrukt in Deventer - opgenomen.
162. OSA (Zwartsluis) 15-25 juli 1622.
163. AC Oldenzaal13114 oktober 1602, artikel12.
164. AC 8 juli 1619.
165. AC25 april 1620.
166. AC 27/28 april 1624.
167. De namen van de bruidegom en zijn vader zijn ons niet bekend. Wel maken
we uit de brief op dat de vader een burgemeester van Enschede was.
168. CAD inv. nr. 59; Alckemade aan vermoedelijk Caspar Sibelius, oktober 1623.
Vergelijk de AC 29 okt. 1623.
169. Ibidem.
170. Ibidem.
171. Ibidem.
172. CAD inv.nr. 59; AIckemade aan Sibelius 8 jan. 1624.
173. Res. R&S 18 okt. 1619.
174. AC 15 april 1630.
86