Reformatie en volkscultuur in het achterland van Deventer 1597 ...

matie nog tot 1633 verhinderen. Deventer zelf nam, nadat Rennenberg het
in 1578 had ingenomen, tot 1587 deel aan de Religievrede. De volledige
machtsovername van Deventer vond pas plaats in mei 1591, toen Maurits
van Nassau de stad heroverde.
De veldtocht van Maurits en graaf Lodewijk van Nassau in 1597 gaf de
kerkeraad van Deventer de mogelijkheid een predikant in Oldenzaal te
beroepen: Luderus Vogelsanck. In het nog steeds door Spaanse troepen
onveilig gemaakte Twente - Vogelsanck kreeg onder deze omstandigheden
een gevarentoeslag -, kon daarmee de eerste fase van de calvinisering
van Twente en Zuid-Salland feitelijk haar intrede doen."
In het gewest Overijssel werden in 1596 twee classes gevormd. Deze
classes bestreken echter zulke grote gebieden dat aan de doelmatigheid
van het kerkelijk bestuur van het platteland getwijfeld kan worden." Op
de provinciale Overijsselse synode van Deventer in 1598 werd Twente
dientengevolge ondergebracht in een zelfstandige classis Oldenzaal."
Maar zowel de precaire militaire situatie als mogelijk ook de al te recente
predikantsbenoemingen verhinderden een goed bestuurlijk functioneren
van ook deze classis; reeds drie jaar later werd zij daarom opnieuw provisioneel
bij Deventer ondergebracht." De verantwoordelijkheid voor de reformatie
in dit plattelandsgebied berustte voortaan in eerste instantie bij
de predikanten van Deventer.
De historicus Alistair Duke heeft er op gewezen, dat bij de invoering
van de reformatie op lokaal en regionaal niveau in feite sprake was van
verschillende reformaties of hervormingen: de reformatie van katholieke
pastoors, van liturgie, van lokale kerkelijke instituties, van kerkorde, van
volkszeden." Hieraan kunnen nog diverse facetten worden toegevoegd,
zoals de reformatie van het onderwijs en allerlei religieuze volksgebruiken.
Het reformatiebeleid van de classis Deventer stond allerminst op zichzelf,
maar was een afgeleide van wat elders reeds vorm had gekregen. Zo was
de 'reformatie der papen' bij de reformatie van het platteland van Holland
in 1572 het eerste agendapunt geweest." In de classis Neder-Veluwe werd
twintig jaar later een vergelijkbaar patroon gevolgd: de eerste classicale
zitting daar behandelde het 'examen met den pastoren'."
Een jaar later behandelde ook de Overijsselse synode de 'reformatie der
papen'. Waren er op het platteland pastoors die zich aan de reformatie wilden
onderwerpen, dan was dat formeel mogelijk. Niettemin wilde de synode
de omgezwaaide pastoors overplaatsen, ongetwijfeld om ze ten aanzien
van hun parochianen uit de verlegenheid te helpen, maar ook - wellicht
vooral- om voor hen een drempel op te werpen. De nieuwe leer kon
nu eenmaal het zuiverst door anderen worden verkondigd." In oktober
1597 remonstreerde de Overijsselse synode daarom bij ridderschap en steden
'dat die tweetongingen, an beyden zyden hinckende ende lauwe papen
ten plattenlande, principalyck van den plaetzen deweIcke immediate der
Jurisdiction deser Landtschap ondergeworpen ende naest onder den gereduceerden
Stede gelegen zyn, affgeschaft mogen worden', indien het geen
zuivere leraars der waarheid bleken te zijn." Deze pastoors, vanwege hun
opportunisme niet alleen door de synode maar naderhand ook door Phi-
53