Reformatie en volkscultuur in het achterland van Deventer 1597 ...

ting zocht bij een kennelijk hier en daar geaccepteerde praktijk van eenvoudige
evangelische prediking.
Een tweede probleem voor de doorvoering van de reformatie betrof de
invloed van synode, classis en predikanten op de volksreligie. Ging deze
zover dat ze het bonte mozaïek van lokale tradities, gevangen in de beslotenheid
van de dorpsgemeenschappen, kon doorbreken? De calvinisten
representeerden niet alleen een nieuwe religie maar ook een beschavingspraktijk
die voor de kerspellieden veel cultuurvijandige elementen in zich
meedroeg.
II. Bemoeienis met volksreligie
InvLoed van parochianen
Op het politieke en militaire krachtenspel rondom de reformatie had het
kerspelvolk uit de aard der zaak weinig directe invloed. Dat betekende
echter niet dat de houding van het volk geen aanwijsbare rol speelde. De
pastoor van Bathmen, Gerhardus Merckelensis, kwam in 1602 terug op
zijn overgang tot de reformatie, want hij vond zich bezwaard 'opentlike
professie daer van te doen ende sich tot het gebruick des H. Avontmaels te
begeven; ende dit wt oorsaken, om dat hy vreest den vloeek die over hem
van vele onwetende solde wtgesproken worden, item de ergenisse die daer
door sommige simpelen solden krigen'. Ook had de classis te maken met
de collatierechten van de eedgezworenen, rechten die onafscheidelijk verbonden
waren met de mate van autonomie die de dorpsgemeenschappen
bezaten. Toch zijn het niet deze eedgezworenen maar de ingezetenen van
Holten die in 1603 werden aangeschreven 'oft sy met haeren tegenwoerdighen
paster Joanne Keteler te vreden syn, ende hy derselver kercke met
gesonder leeringhe genoech doe'. De classis hield hier rekening met de
respons van het kerkvolk."
Daartoe had de classis zichzelf ook verplicht. Tijdens de Deventer synode
van 1602 hadden de synodale gedeputeerden aan ridderschap en steden
zowel voor de afzetting van pastoors als volksinspraak geremonstreerd.
In die plaatsen waar nog geen gereformeerde kerkeraden konden
worden opgericht (de plaatsen met nog geen 'geslooten Gereformeerde
gemeinten') moesten 'niet die scholten alleen, maer met haer die gemeine
huisluden' de predikant van hun keus binnen enkele weken aan de classis
bekendmaken." Met een dergelijke inspraakronde heeft de synode de
doorvoering van de reformatie in de dorpen willen bevorderen. De afzetting
van pastoors was er mede voor bedoeld, dat daardoor 'de arme luden
des te meerder moghen verlanghen hebben om eenen gereformeerden dienaer
te begeeren'."
Duidelijk blijkt de inbreng van het kerkvolk van Borne. Het kwam na
de benoemingen van enkele predikanten in 1619 en 1625 in collectief verzet.
Toen Schele na de komst van een gereformeerd predikant in 1619 de
lutherse diensten in de kapel van Weleveld liet voortzetten, was daarvan
het gevolg dat 'de huisluiden daeraen uth die kerck van Borne uth-
66