Reformatie en volkscultuur in het achterland van Deventer 1597 ...

Eerst verliep het volk zich 'in den verstorbenen bauseren im fressen und
sauften','" na de braspartij volgde de religieuze ernst van de dood. Hier
waren volksgebruiken en religieuze cultuur onafscheidelijk met elkaar verbonden.
De vertrouwdheid met kerkhoven, die tot diep in de achttiende eeuw
voortduurde, versterkte deze verbondenheid. Het kerkhof was voor de
mensen een vertrouwde plaats, niet zelden het brandpunt van het sociale
leven. Er vonden religieuze gebeurtenissen zoals processies of preken
plaats. Het kerkhof leende zich eveneens voor wereldse activiteiten zoals
markten en feesten.!" De levenden hadden weinig schroom zich onder de
doden te begeven. De dood vormde toentertijd een wezenlijker element in
de dagelijkse belevingswereld dan thans het geval is. De predikanten, die
het kerkhof wilden zuiveren van superstitieuze bijeenkomsten en de kerk
als middelpuntvan godsdienstige activiteiten zagen, klaagden regelmatig
over volksbijeenkomsten op de kerkhoven. Ds. Johannes Redemans verzocht
of de classis wilde optreden tegen de huisluiden van Holten, 'dat sy
nit so wild op den kerckhof gahn onder die predig wie dan leider geschiet'i'"
Deze situatie is typerend: een deel van de Holtenaren zat waarschijnlijk
in de kerk maar een ander, vermoedelijk groter deel bevond zich
uit traditie en gezelligheid op het kerkhof en verkoos zodoende liever de
vertrouwdheid van de hof der doden dan de eenzame nieuwe weg ter zaligheid.!"
Ook in Hellendoorn was sprake van 'onordentlickheden in den
kerckgangen, op den kerckhoven ende andere plaetsen op sondagen'i'"
Het papegaaischieten - hierbij werd op een houten vogel geschoten -
was een geliefd spelap de pinkster- en de zondagen. Na het schieten en
trommelen - eveneens vaak onder de predikatie - werd er stevig gedronken.
Een repeterende klacht betreft de 'schuttbyren' of schuttenbieren,
waarvan gezegd wordt dat deze een 'groot misbruick opden Sonnendach'
vormden. Vermoedelijk werden de schuttenbieren bij de zondagse bruiloften
gedronken. Is deze veronderstelling juist, dan betrof het de afpersing
van drank wanneer de wagen met de bruid door middel van slagbomen
werd tegengehouden (met 'schutten' werd 'tegenhouden' bedoeld).'? Het
huwelijkritueel verloor temidden van dergelijk feestgedruis in de ogen van
de classis zijn betekenis, 'dieweil des gute gelegentheit gibt in der trunckenheit,
ehebruch, und allerlei hurerey zu uben'i'"
De secretaris van de Staten nam in de resolutieboeken de klagerige formuleringen
van de kerkelijke gezagsdragers uit de acta van synoden en
classes en de kerkelijke rekesten soms letterlijk over.!" De taak van de ridderschap
en steden leek zich te beperken tot het apostilleren van de synodale
verzoeken; de ene keer volmondig, de andere keer halfslachtig. De
kerk nam het voortouw, de politiek liet zich aanporren. Was de politiek
van de Staten ten aanzien van volksgebruiken harder geweest, dan is het
nog maar de vraag hoever de 'beschavende' invloed van kerk en politiek
eigenlijk reikte. Volkscultuur uitte zich plaatsgebonden, was afhankelijk
van de lokale situatie. Een klacht over 'de slappicheyt der richteren' op de
dorpen.!" die niet zelden zelf het bier tapten, is in dit verband veelzeggend.
Uit de bronnen kunnen we in het geheel genomen afleiden dat de ge-
72