Reformatie en volkscultuur in het achterland van Deventer 1597 ...

More documents

Recommendations

Info

Evangelii sullen predighen, en gantzelicken niet opt pawszdom of pawselicke Leere schelden maer dieselve onberoert laten'. Indien zij het Avondmaal uitdeelden, geschiedde dat uit vrijwilligheid en niet op bevel van de overheid, zoals eerder was geschied." De gedeputeerde Staten formuleerden het precies ZO.39 Phillipus Rovenius, de deken van Oldenzaal, heeft de aanstellingen van 1612 niet kunnen verhinderen, want de Staten zagen deze niet als strijdig met de plakkaten. Dat er soms wat minder rustig uit de postillen gelezen werd, moet ook Rovenius geweten hebben. Zijn eigen broer, de schoolmeester van Diepenheim, las niet alleen het volk een evangelisch pastil voor, maar had ook 'wal heftigh opt pawszdom gescholden, als van den inwoonders noch wel sal connen getuiget worden'. Om zijn goddeloos leven werd hij echter door de classis afgezet.'? De aanstellingen van 1612 geschiedden met enige voorzichtigheid ten opzichte van de bestaande regelingen, mogen we concluderen. Ook werd er bewust aansluiting gezocht bij een eenvoudige, luthers georinteerde prediking, kennelijk het volk niet onbekend en daarom acceptabel. In 1619 poogde de classis opnieuw vier predikanten in Twente te benoemen, hetgeen in Enschede, Almelo en Borne lukte, doch Rijssen behield zijn pastoor tot 1629. De kerk van Almelo had zeker tot 1619 een voornamelijk luthers karakter. Dat de vrouwe van Almelo in 1598 pastoor Joannes Holtman ter reformatie naar Deventer stuurde, en dat Holtman zich in 1601 daadwerkelijk reformeerde, lijkt een uiterlijke zaak te zijn geweest. Samen met de lutherse pastoor van Borne Johannes Niehoff vond hij zich bezwaard om enerzijds vanwege zijn hoge leeftijd nog openlijk van confessie te veranderen, anderzijds omdat hij 'oock bevreest [was] dat den tijt anders lopen machte ende [hij] alsdan verdreven mocht worden'." Zijn opvolger, Christophorus Ledebur, die door Rovenius in 1611 luthers werd genoemd, reformeerde zich in 1619. 42 In Enschede had al in 1598/99 een predikant gestaan: de bekende Pibo Ovitius van Abbema, wiens zwervend bestaan, afwisselend onder zowel calvinistische als katholieke gezagsorganen - hij bediende tussen 1586 en 1606 maar liefst 15 plaatsen - hem thans de kwalificatie van geestelijke kameleon oplevert." Enschede moest het na de verdrijving van ds. Spiserius in 1605 doen met Joannes van der Eeck alias 'Pannekoeck', die evenals een aantal kerspellieden van Enschede luthersgezind was." Rovenius wilde hem in 1609 afzetten, maar werd daartoe verhinderd door de Bestandsbepalingen. 'Pannekoeck', zo genoemd door de katholieken, verklaarde later aan de classis dat hij 'voer gheen papistische man wilde gereeckent wesen'." Hij werd in 1615 afgezet ten gunste van Johannes ter Barch, over wie hieronder meer. Het is niet bekend in hoeverre Van der Eeck, die in 1619 nog vicariegoederen van Van der Barch huurde, na 1615 nog formele invloed had op kerkelijk Enschede. Borne daarentegen was vrijwel geheelluthers. De reden daarvoor is dat het adellijke geslacht Schele tot Weleveld in Borne zijn invloed uitoefende. De Scheles, in 1543 tot het lutheranisme overgegaan, waren directe volgelingen van Luther en Melanchton; vanaf 1558, toen zij zich in Overijssel vestigden, was men op Weleveld de Augsburgse Confessie toegedaan. 57
In 1601 werd op de classicale vergadering te Oldenzaal de pastoor van Borne aangemaand tot de 'tweede reformatie' over te gaan, maar deze Johannes Niehoff weigerde. Zijn beschermheer Christoffer Schele verzette zich in een rondschrijven aan classes en Staten heftig tegen een gedwongen overgang. Het lutheranisme te Borne kon zich gedurende de bestandsjaren handhaven. Sweder Schele moest zich echter in 1621 na de overwinning van de eontra-remonstranten op de Dordtse synode terugtrekken uit de ridderschap." Op aandrang van de Deventer classis moest hij in 1619 niet alleen een gereformeerd predikant binnen Borne dulden - Niehoff weigerde opnieuw de gereformeerde leer aan te nemen -, maar werd hij ook gedwongen zijn eigen huispredikant uit Weleveld te verwijderen." Sweder Schele toonde zich over de 'tweede reformatie' van Borne heftig verontwaardigd. Had de drost van Twente - zijn neef Unico Ripperda - hem niet gedurende het Bestand vermaand 'den Pastor to willen helpen in solche sine possissie to bliven?'. Immers, die van Oldenzaal waren niet alleen gewapenderhand tot Borne ingedrongen, 'sonder quamen ock des sondages om misse to doen, dartegen ick Juncker Schele und dese Pastoer oock mit geen kleine gefaer [heb] geopponiert'." Wanneer we de predikantsaanstellingen van 1619 overzien, dan kunnen we coneluderen dat deze ten dele waren gericht op die plaatsen die nog tijdens het Bestand lutherse pastoors hadden. Dankzij deze omstandigheid kon de reformatie op voorzichtige wijze voortgezet worden en verdwenen geleidelijkaan de overgangstypen tussen luthers pastoor en gereformeerd dominee. Dat de situatie zich voor de gereformeerden langzaam consolideerde, valt ook af te leiden uit de jaarlijkse visitaties die de classicale gedeputeerden op het platteland aflegden. Een verslag van 1620, dat vrij uitvoerig is opgenomen in de acta, geeft op fraaie wijze weer hoe in diverse plaatsen schoolmeesters, lokale autoriteiten en ingezetenen door de predikanten werden aangesproken en vermaand." Na afloop van het Bestand zou het zeer moeilijk worden deze classicale visitaties voort te zetten. De traditionele pastoors De traditionele pastoors behielden maar in een beperkt aantal plaatsen enige invloed. Dat hing in eerste instantie samen met de door de synode ingevoerde regel dat de pastoors die zich tot de reformatie bekeerden, moesten worden overgeplaatst. Toch oefende in Tubbergen pastoor Fredrik Schilthuis tot zijn overlijden in 1610 zijn ambt uit." Rijssen zou pas in 1629 een gereformeerd predikant krijgen. De pastoor aldaar, Rutgerus Braemcamp, komt reeds voor in de Acta Visitatienis Daeventriensis van bisschop Aegidius de Monte (1572). Hij verklaarde in 1601 tegenover de classis de nieuwe leer niet te kunnen aannemen. Pogingen van de classis om in Rijssen toch een predikant te benoemen, strandden." Ofschoon Braemcamp reeds in 1601 uit zijn ambt werd gezet, citeerde de classis hem in 1626 opnieuw. Braeamcamp verklaarde dat hij al 62 jaar pastoor van Rijssen was, en 'niet anders heeft geleert, noch oock gesint voortaen te leeren, dan Godes Woort sonder eenige pauslycke traditie'." Als Braemcamp in- 58
Page 2 and 3: Reformatie en volkscultuur in het a
Page 4 and 5: matie nog tot 1633 verhinderen. Dev
Page 6 and 7: eerste fase van de reformatie werd
Page 10 and 11: derdaad evangelisch (dat wil zeggen
Page 12 and 13: precies wist hoe de inmiddels verkr
Page 14 and 15: in het Spaanse Groenlo gevangen, zi
Page 16 and 17: Tabel: De fasering van de reformati
Page 18 and 19: leven'." Ba-mes eerste predikant We
Page 20 and 21: eeldingen op de muren door te halen
Page 22 and 23: de Staten af om de schuld van de vr
Page 24 and 25: dachte van de zondag als rustdag de
Page 26 and 27: val weinig twijfelover bestaan dat
Page 28 and 29: dat ick haer soude copuleeren'v'" D
Page 30 and 31: kreeg godsdienst een legitimerende
Page 32 and 33: taren af te breken, want het tij ko
Page 34 and 35: 62. De Hullu, o.c., p. 56/57. 63. A
Page 36 and 37: 118. H.F. van Heussen, Oudheden en

Reformatie en volkscultuur in het achterland van Deventer 1597 ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?