Reformatie en volkscultuur in het achterland van Deventer 1597 ...

indien blijkt dat de oude kerk nauw vervlochten was met allerlei toentertijd
al of niet met religie vervlochten gangbare gewoonten en gebruiken
waarvan sommige misschien kenmerkend waren voor de oostelijke plattelandscultuur,
dan kan vanuit dat gegeven (mede) de weerstand verklaard
worden die de reformatie onder het volk opriep.
Natuurlijk werd de volksweerstand ook gevoed door de oppositie die we
eontra-reformatie noemen. Maar de religieuze strijd die door deze tegenbeweging
werd ontketend, onderscheiden we hier van de weerstand vanuit
de oude, traditionele plattelandscultuur. Zo hebben de tijdgenoten het
trouwens ook gezien. De nieuwe priestergeneratie die de contra-reformatie
voortbracht verzette zich ook dikwijls tegen lokale, als onzuiver veroordeelde
(religieuze) gebruiken.
Zowel de religieuze als 'wereldse' uitingen in de volkscultuur van ons
gebied waren het voorwerp van aandacht van de gereformeerde classis.
We leren de plattelanders - in de bronnen aangeduid met 'volk', 'buren',
'huisluiden' of 'kerspellieden' - vooral kennen vanuit een normatieve bron
(de classicale acta en correspondentie), en niet vanuit documenten die
door henzelf zijn geschreven. Dit brengt de complicatie met zich mee, dat
we veel noties over godsdienst en godsdienstigheid aantreffen die door
confessionaliteit bepaald zijn. Nauwkeurige analyse leert ons echter via
deze indirecte weg wel degelijk veeIover de toenmalige volkscultuur.
Wat moeten wij onder volkscultuur in Overijssel verstaan? Het lijkt
vooralsnog het veiligst dit begrip niet te koppelen aan een groepsspecifieke
betekenis. Het gaat niet per definitie om 'lage', als primitief te kwalificeren
cultuurvormen - dit kan leiden tot folklorisme - maar om de cultuur
van een bevolking als geheel (om populus in plaats van vulgus)" In
het algemeen gaat het in deze studie niettemin vooralom de cultuur van
het platteland en de kleine Twentse stadjes, niet om de adellijke cultuur
van grootgrondbezitters.
In het eerste deel van dit artikel geven we een beschrijving van de bemoeienis
van de classis Deventer met de traditionele kerken en pastoors
ten platten lande. Onderzocht wordt het chronologische verband tussen de
Opstand en de institutionele reformatie. Voorts gaan we in op de bemoeienis
van de classis met enkele toen onder het volk gangbare religieuze gewoonten
en gebruiken. Tot slot leren we de classicale aandacht voor enkele
(ogenschijnlijk niet-religieuze) facetten van het volksleven kennen.
J. Bemoeienis met de institutionele reformatie
De invoering van de reformatie
Op 17 mei 1583 verklaarden ridderschap en steden van Overijssel dat zij in
hun gewest voortaan uitsluitend de gereformeerde religie toelieten.' Voorafgaand
aan dit besluit, in de periode 1580-april 1583, hadden er in het gewest
Overijssel minstens zes synoden plaatsgevonden." In het achterland
van Deventer zou, ondanks de steun van overheid en synoden, het grillige
verloop van de Opstand tegen Spanje een volledige invoering van de refor-
52