Troost in Wanhoop - Provincie West-Vlaanderen
Troost in Wanhoop - Provincie West-Vlaanderen
Troost in Wanhoop - Provincie West-Vlaanderen
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
troost<br />
<strong>in</strong><br />
wanhoop<br />
Educatief pakket mbt de leefwereld van jongeren
Inleid<strong>in</strong>g<br />
De laatste jaren is er groeiende aandacht voor rouw, waarbij ook k<strong>in</strong>deren <strong>in</strong> verlies en rouw meer worden<br />
gezien. De leeftijdsgroep die dreigt uit de boot te vallen is deze van de jongeren. Jongeren zijn geen k<strong>in</strong>deren<br />
meer maar blijven toch wel kwetsbaar precies omdat ze groter moeten of willen zijn. Daarnaast maken jongeren<br />
sowieso een turbulente periode door waarbij <strong>in</strong>grijpend verlies vaak een extra belast<strong>in</strong>g vormt. Hoe groot of<br />
volwassen ze er uitzien, jongeren zijn nog niet volwassen en verdienen de nodige aandacht en gepaste zorg bij<br />
verlieservar<strong>in</strong>gen.<br />
Dit educatief pakket <strong>Troost</strong> <strong>in</strong> <strong>Wanhoop</strong> omvat drie delen. In deel één v<strong>in</strong>dt men naast algemene <strong>in</strong>formatie over<br />
rouw, specifieke duid<strong>in</strong>g over rouw bij jongeren. Deel twee bevat enkele draaiboeken die een houvast kunnen<br />
bieden <strong>in</strong> crisismomenten. Tenslotte kan men voor suggesties en doe-ideeën terecht <strong>in</strong> deel drie.<br />
Dit educatief pakket biedt begeleiders handvatten om thema’s als afscheid nemen en rouw bespreekbaar te<br />
maken. Het kan een <strong>in</strong>spiratiebron zijn om met jongeren <strong>in</strong> verlies en rouw op weg te gaan.<br />
Bij de opmaak van het educatieve pakket <strong>Troost</strong> <strong>in</strong> <strong>Wanhoop</strong> werd expliciet gekozen voor een <strong>in</strong>tegrale<br />
benader<strong>in</strong>g. Aandacht besteden aan een rouwende jongere kan evengoed <strong>in</strong> de jeugdbeweg<strong>in</strong>g, de leefgroep,<br />
de sportclub … als <strong>in</strong> de klas. Op school kan dit thema best vakoverschrijdend en niet enkel op vaste momenten<br />
<strong>in</strong> het jaar aan bod komen.<br />
Begeleiders, leerkrachten, opvoeders zijn voor jongeren belangrijke sleutelfiguren. Met dit educatief pakket<br />
hopen wij hen de nodige ruggensteun te bieden zodat jongeren hun veerkracht herw<strong>in</strong>nen en groeien tot<br />
volwassenen met vertrouwen <strong>in</strong> zichzelf, de ander en de toekomst, ondanks <strong>in</strong>grijpende verlieservar<strong>in</strong>gen …<br />
“Men kan niet verh<strong>in</strong>deren dat de vogels van het verdriet komen overvliegen. Men kan wel proberen te voorkomen dat<br />
ze nesten maken <strong>in</strong> je haar.”<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
1
Inhoudstafel<br />
Inleid<strong>in</strong>g 1<br />
Deel 1: Informatie: Jongeren <strong>in</strong> verlies en rouw 3<br />
1 Rouw 3<br />
2 Rouw bij jongeren 4<br />
3 Zelfdod<strong>in</strong>g 8<br />
4 Rouw op school/<strong>in</strong> de jeugdbeweg<strong>in</strong>g/<strong>in</strong> de leefgroep 9<br />
5 Helpen bij afscheid nemen en rouw: nu en later 10<br />
6 Rouwen <strong>in</strong> andere culturen 14<br />
7 Meer <strong>in</strong>formatie: websites over rouw en verlies 15<br />
8 Doorverwijsadressen 15<br />
Deel 2: Draaiboek: een houvast <strong>in</strong> crisismomenten 17<br />
1 Inleid<strong>in</strong>g 18<br />
2 Voorbeeld draaiboek: overlijden van een jongere 19<br />
3 Voorbeeld draaiboek: overlijden van een gez<strong>in</strong>slid van een jongere 23<br />
4 Samenstellen crisis- en nazorgteam 25<br />
5 Aandachtspunten en valkuilen 26<br />
Deel 3: Werkvormen: suggesties en doe-ideeën 27<br />
1 Inleid<strong>in</strong>g 28<br />
2 Voorbeeld samenstell<strong>in</strong>g koffer 28<br />
3 Werkvormen 29<br />
4 Teksten voor rouwende jongeren 52<br />
5 Websites voor rouwende jongeren 56<br />
6 Modelbrieven en kaartjes 58<br />
Slotwoord en dankbetuig<strong>in</strong>g 61<br />
Bronvermeld<strong>in</strong>g (bibliografie) 63<br />
2 TROOST IN WANHOOP
deel 1<br />
Informatie: Jongeren <strong>in</strong> verlies en rouw<br />
1 Rouw<br />
Wat is rouw?<br />
Rouw is alles wat men meemaakt wanneer er iemand met wie men een band heeft, doodgaat. Rouw heeft heel<br />
veel, zo niet alles te maken met verbondenheid. Of anders gezegd: rouw is de losprijs voor de liefde …<br />
Mensen zijn unieke wezens en bouwen op hun persoonlijke manier een band op met hun naasten. Iemand<br />
moeten loslaten of van iemand afgesneden worden, verloopt voor iedere nabestaande anders. Het betekent<br />
achterblijven met een pijnlijke wonde. Deze wonde kan genezen, maar laat een litteken achter. Dat wil niet<br />
zeggen dat het verdriet niet goed genoeg verwerkt is, het zegt wel hoe belangrijk die ander wel was en nog<br />
steeds is. Iemand verliezen met wie men een betekenisvolle band heeft, beleeft men veelal als een schok, een<br />
emotionele aardbev<strong>in</strong>g, een geraakt worden tot diep vanb<strong>in</strong>nen, hoe oud of jong men ook is.<br />
Mensen ervaren het verlies verschillend. Soms zijn de ervar<strong>in</strong>gen zo uiteenlopend dat men zich afvraagt wat er<br />
normaal is bij een rouwproces. ‘Het’ rouwproces bestaat niet, het is een uniek gebeuren. Het is belangrijk dat<br />
een rouwende de kans en de tijd krijgt om op zijn eigen manier te treuren.<br />
Iemand dierbaars verliezen betekent voor de rouwende vaak een confrontatie met levens- en z<strong>in</strong>gev<strong>in</strong>gvragen.<br />
Men blijft verweesd achter en er komt veel op losse schroeven te staan. Er is een scheur <strong>in</strong> het vanzelfsprekende<br />
en vertrouwde van de verbondenheid en levensverhalen. Er is een breuklijn tussen een betekenisvol verleden en<br />
een hoopvolle toekomst. “Wie ben ik zonder jou?”, “Waarom moet dit net ons overkomen?”, “Waarom leven wij?”,<br />
“Wat voor z<strong>in</strong> heeft dit leven?”, “Is er leven na de dood?”… Sommige rouwenden verliezen hun vanzelfsprekende<br />
houvasten en richt<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het leven. Rouwen vraagt om betekenisgev<strong>in</strong>g, een plek <strong>in</strong> het levensverhaal creëren,<br />
op zoek gaan naar z<strong>in</strong> en betekenis, (her-)bepalen van de levenskoers, v<strong>in</strong>den van ankers en verbondenheid.<br />
Huidige wetenschappelijke visie: rouwtraject en uitdag<strong>in</strong>gen<br />
Vroeger werd het rouwproces voorgesteld als het doorlopen van een aantal fasen of het doorwerken van het<br />
verlies. Deze visie deed niet altijd recht aan ieders unieke manier van verdrietverwerk<strong>in</strong>g.<br />
Tegenwoordig beschouwen wetenschappers rouwen eerder als een aanpass<strong>in</strong>gsproces, een weg van zoeken<br />
en van leren leven zonder de overledene. “Hoe kan ik dit verlies dragen?”, “Hoe hou ik het vol?”, “Hoe moet ik<br />
verder zonder jou?”…<br />
In de huidige rouwwetenschap wordt rouw en dit rouwtraject als volgt beschreven: “het multidimensionale<br />
antwoord dat iemand geeft op het def<strong>in</strong>itieve verlies van een betekenisvolle relatie met iemand, als een<br />
aanpass<strong>in</strong>gsproces aan een verander(-en)de <strong>in</strong>nerlijke en uiterlijke realiteit, dat tot doel heeft het verlies te<br />
<strong>in</strong>tegreren <strong>in</strong> het eigen levensverhaal.” (Maes, J. e.a., 2007).<br />
Spreken over een rouwtraject is ook spreken over een te volgen pad, met uitdag<strong>in</strong>gen onderweg welke elke<br />
rouwende op zijn unieke manier, b<strong>in</strong>nen zijn context ontmoet en beantwoordt.<br />
Op welk tempo en b<strong>in</strong>nen welke tijdsspanne een rouwtraject moet worden afgelegd, valt niet vast te leggen.<br />
Verdriet verwerken vraagt aandacht en tijd. Rouwen kan lang duren en verloopt vaak <strong>in</strong> sl<strong>in</strong>gerbeweg<strong>in</strong>gen:<br />
afwisselend bezig zijn met verlies en met herstel.<br />
Er bestaat geen gemiddelde duur van een rouwproces. Naargelang de band die de rouwende had met de<br />
overledene, naargelang het soort verlies, naargelang de veerkracht van de rouwende zelf kan zowel de duur<br />
als de manier van rouwen sterk variëren.<br />
De meeste rouwenden, ook jongeren, beschikken over voldoende veerkracht om verder te kunnen leven, met<br />
hun gemis, verankerd <strong>in</strong> het verleden, maar zich eveneens hoopvol bewegend naar de toekomst toe, met<br />
verbondenheid als rode draad.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
3
2 Rouw bij jongeren<br />
Leeftijdsspecifieke rouwreacties bij jongeren (Fiddelaers-Jaspers, 2005)<br />
In tegenstell<strong>in</strong>g tot k<strong>in</strong>deren begrijpen jongeren dat de dood niet teruggedraaid kan worden: ze weten dat<br />
iedereen doodgaat. Hun gevoelens lijken sterk op die van volwassenen, alleen kunnen deze wat <strong>in</strong>gewikkeld zijn<br />
door hun zoektocht naar zichzelf. Jongeren zoeken onbewust ‘hun’ tijd en ‘hun’ manier van rouwen. Ze hebben<br />
het moeilijk met afscheid, dood en rouw. Net wanneer ze overhoop liggen met hun eigen zijn, op zoek zijn naar<br />
hun identiteit en verlegen zijn om vragen te stellen, brengt de dood hun jonge leven helemaal aan het wankelen.<br />
Ze houden er niet van om over hun ervar<strong>in</strong>gen en gevoelens te praten, zeker niet met een volwassene. Ze<br />
hebben meer nood aan contact met leeftijdgenoten. Maar leeftijdgenoten die <strong>in</strong> staat zijn om rouw te delen,<br />
zijn zeldzaam. Jongeren zijn vooral op zichzelf gericht en vaak emotioneel <strong>in</strong> hun reacties. Door het gemis aan<br />
aansluit<strong>in</strong>g en begrip kan een jongere <strong>in</strong> rouw zich <strong>in</strong>tens eenzaam voelen. Andere rouwende jongeren gaan net<br />
expliciet aandacht vragen door hun gevoelens desnoods uit te schreeuwen.<br />
Afscheid nemen is voor jongeren een bijzonder emotioneel proces. Ze zijn zich ervan bewust dat ze anders<br />
bekeken en behandeld worden en dat ze <strong>in</strong> zeker opzicht ook wel degelijk anders zijn dan hun leeftijdgenoten.<br />
Ze trachten het rouwen uit de weg te gaan en uit te stellen want ze willen niet anders zijn dan hun vrienden.<br />
Ze willen niet soft of flauw zijn, maar cool. Ze willen erbij horen, mét en ondanks hun verdriet. Vaak krijgen<br />
ze <strong>in</strong> het gez<strong>in</strong> een aantal taken op zich die ze niet kunnen of willen opnemen en worden ze <strong>in</strong> rollen geduwd<br />
die te veel verantwoordelijkheden met zich meebrengen. Veel rouwende jongeren willen hun omgev<strong>in</strong>g en<br />
meerbepaald hun ouders niet lastig vallen met hun verdriet. Ze v<strong>in</strong>den dat hun omgev<strong>in</strong>g het al moeilijk genoeg<br />
heeft met het verlies en willen hen sparen.<br />
De leeftijd van de jongeren bepaalt <strong>in</strong> grote mate de rouwuit<strong>in</strong>gen die ze stellen ook al blijven er grote <strong>in</strong>dividuele<br />
verschillen bestaan. (Dillen, L., 2007)<br />
De jonge adolescenten (11-14 jaar) durven hun rouw al eens te verbergen. Ze willen hun (overblijvende) ouder<br />
niet extra belasten en willen door de leeftijdgenoten niet ‘anders’ bevonden worden. Dit maakt hen kwetsbaar<br />
voor psychosomatische klachten, want de gevoelens die ze ervaren zullen zich uiten <strong>in</strong> de vorm van lichamelijke<br />
pijn (buikpijn, hoofdpijn …).<br />
Tijdens de midden adolescentie (14-17 jaar) kunnen rouwende jongeren een sterk verantwoordelijkheidsgevoel<br />
voor het gez<strong>in</strong> en hun ouder(s) ontwikkelen. Ze hebben het gevoel dat ze alles aankunnen en gaan zorgen voor<br />
de andere gez<strong>in</strong>sleden. Ze hebben niet zelden ook een sterke wens om de aspiraties van de overledene verder<br />
te zetten.<br />
Het rouwtraject en rouwuitdag<strong>in</strong>gen voor jongeren (Fiddelaers-Jaspers, 2005)<br />
Dat ook jongeren een eigen rouwtraject af te leggen hebben, met eigen rouwuitdag<strong>in</strong>gen, spreekt voor zich.<br />
Onderzoek van Dr. Riet Fiddelaers-Jaspers schetst volgende rouwuitdag<strong>in</strong>gen voor jongeren:<br />
Rouwtaak 0: leren omgaan met verdriet en rouw<br />
Jongeren kunnen niet beschermd worden tegen de harde realiteit van het doodgaan van mensen van wie<br />
ze houden en de gevolgen daarvan voor hun leven. Wanneer ze geen gelegenheid krijgen om te rouwen dan<br />
komen de rouwreacties op een ander moment <strong>in</strong> het leven terug, vaak <strong>in</strong> een andere, m<strong>in</strong>der herkenbare vorm<br />
(gedragsproblemen als alcoholmisbruik, druggebruik, agressie of zelfverm<strong>in</strong>k<strong>in</strong>g, lichamelijke klachten als<br />
spann<strong>in</strong>gshoofdpijn, eetproblemen, slaapstoornissen).<br />
Volwassenen kunnen jongeren voorbereiden op het omgaan met verlies door het gesprek hierover niet uit de<br />
weg te gaan en <strong>in</strong> te gaan op verdrietige ervar<strong>in</strong>gen van de jongeren. Vaak echter, v<strong>in</strong>dt deze voorbereid<strong>in</strong>g niet<br />
plaats vanuit (over-)bescherm<strong>in</strong>g, onwennigheid of schrik om de verkeerde d<strong>in</strong>gen te zeggen.<br />
De kijk die volwassenen hebben op rouwen en verdriet en de eigen verlieservar<strong>in</strong>gen bepalen <strong>in</strong> grote mate de<br />
wijze waarop ze omgaan met rouwende jongeren.<br />
Rouwtaak 1: laten doordr<strong>in</strong>gen dat die ander echt dood is<br />
De eerste taak voor de jongeren is door te laten dr<strong>in</strong>gen, te erkennen dat dood betekent dat die ander nooit<br />
meer terugkomt. Om <strong>in</strong> staat te zijn met het verlies om te gaan, moeten ze <strong>in</strong>formatie krijgen en kunnen<br />
begrijpen wat er is gebeurd en ook wat dat betekent voor hun leven. Betrokken worden bij het ziekteproces, bij<br />
het naderend sterven en kansen krijgen om afscheid te nemen zijn hierbij belangrijk.<br />
4 TROOST IN WANHOOP
Rouwtaak 2: omgaan met een wirwar aan gevoelens<br />
Jongeren erkennen het verlies door de pijn die ze voelen. Ze zoeken manieren om met die pijn om te gaan en<br />
om de kluwen van gevoelens te ontwarren. Want jongeren kunnen zich niet alleen verdrietig maar ook angstig,<br />
opgelucht, jaloers, schuldig of boos voelen en die gevoelens kunnen allemaal door elkaar lopen. Ze kunnen<br />
echter ook - vaak uit pure zelfbescherm<strong>in</strong>g - niks voelen. Dit alles is enorm verwarrend voor de jongeren.<br />
Rouwtaak 3: verder leven met het gemis<br />
Een andere rouwuitdag<strong>in</strong>g is verder leven met de lege plaats: de ander is niet langer lijfelijk aanwezig.<br />
Naargelang de plek die de overledene <strong>in</strong>nam en de verbondenheid met de jongere, wordt dit een andere<br />
opdracht. Hoe belangrijker de ander was, hoe groter het gemis en vaak hoe <strong>in</strong>dr<strong>in</strong>gender en verstrekkender de<br />
gevolgen. Jongeren worden ook later <strong>in</strong> hun leven dikwijls opnieuw geconfronteerd met hun verlies en gemis,<br />
op al de belangrijke grote en kle<strong>in</strong>e levensmomenten die ze wat graag met die ander zouden delen bijvoorbeeld<br />
het afstuderen, trouwen of zelf k<strong>in</strong>deren krijgen.<br />
Rouwtaak 4: het weefsel van het leven opnieuw weven<br />
Jongeren staan voor de uitdag<strong>in</strong>g de overledene een plaats te geven <strong>in</strong> hun emotionele leven. Ieder doet dit<br />
op zijn eigen manier. Sommige jongeren zijn bang om nieuwe relaties aan te gaan. Ze denken de overledene<br />
onrecht aan te doen en voelen het als verraad.<br />
Dit ‘weefsel van het leven opnieuw weven’ is (emotioneel) hard werken. Het is niet zomaar een kwestie van de<br />
draad weer oppakken, de oude draad is er niet meer, er moet een nieuwe gesponnen worden. De jongere gaat<br />
met andere ogen naar de wereld kijken, stelt voor een deel nieuwe prioriteiten, geeft nieuwe betekenissen,<br />
schrijft zijn levensverhaal verder. Zelfs al is er een belangrijk persoon niet meer, toch blijft deze een belangrijke<br />
rol spelen.<br />
Kernthema’s voor rouwende jongeren<br />
Elke jongere rouwt op zijn eigen unieke manier. Uit<strong>in</strong>gsvormen van rouw zijn dan ook erg divers. Zich<br />
terugtrekken <strong>in</strong> een (eenzame) veilige virtuele wereld, helemaal niets laten blijken of de ganse groep op stelten<br />
zetten door aandachtvragend gedrag… dit zijn allemaal mogelijke rouwreacties.<br />
Toch spelen b<strong>in</strong>nen de grote verscheidenheid de volgende vijf kernthema’s een belangrijke rol (Fiddelaers-<br />
Jaspers, 2004):<br />
(On)voorspelbaarheid van de gebeurtenissen<br />
Jongeren die iemand verliezen, blijken ongeruster en banger te zijn dan niet-rouwende leeftijdgenoten. De<br />
onvoorspelbaarheid van sommige gebeurtenissen <strong>in</strong> het leven zoals het doodgaan van iemand dierbaars, hebben<br />
deze jongeren aan den lijve ondervonden en deze ervar<strong>in</strong>g blijft naz<strong>in</strong>deren. De illusie van voorspelbaarheid <strong>in</strong><br />
het leven spat als een zeepbel uiteen.<br />
Zelfbeeld<br />
Rouwende jongeren hebben vaker een lagere dunk van zichzelf dan hun niet-rouwende leeftijdgenoten.<br />
Tegelijkertijd voelen ze zich wel meer volwassen. Rouw kan dus een negatieve <strong>in</strong>vloed op het zelfvertrouwen<br />
hebben, meestal pas na langere termijn.<br />
Erbij horen<br />
Veel rouwende jongeren hebben het gevoel er nu m<strong>in</strong>der bij te horen, als ‘vreemd’ gezien te worden en vertonen<br />
sociaal teruggetrokken gedrag. Veel jongeren zijn onwennig <strong>in</strong> het omgaan met een leeftijdsgenoot <strong>in</strong> rouw.<br />
Deze beide factoren kunnen er toe bijdragen dat een jongere wordt uitgesloten of zelfs gepest. Vriendschappen<br />
staan onder druk en worden soms zelfs beë<strong>in</strong>digd. Dit alles zorgt voor extra verlies, extra eenzaamheid.<br />
Eerlijkheid en rechtvaardigheid<br />
Rouwende jongeren v<strong>in</strong>den het vaak niet eerlijk wat hen overkomen is.<br />
Beheers<strong>in</strong>g en zich competent voelen<br />
Een laatste kernthema dat maar de kop opsteekt een tijd na het overlijden heeft te maken met beheers<strong>in</strong>g en<br />
zich capabel voelen. Nogal wat jongeren krijgen het gevoel de d<strong>in</strong>gen niet meer onder controle te hebben, het<br />
gevoel niet competent te zijn of toch veel m<strong>in</strong>der goed hier<strong>in</strong> te scoren dan hun niet-rouwende leeftijdgenoten.<br />
Ze ervaren een verlies van vertrouwen en de twijfel aan zichzelf neemt toe.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
5
Bijzondere verlieservar<strong>in</strong>gen voor jongeren<br />
De dood is nooit gewoon, verlies van iemand belangrijk is altijd bijzonder. Dit geldt zeker ook en des te<br />
meer voor jongeren. Jongeren die iemand dierbaars verliezen, v<strong>in</strong>den <strong>in</strong>eens geen aansluit<strong>in</strong>g meer bij hun<br />
leeftijdsgenoten die dit meestal nog niet hebben meegemaakt. Voor veel jongeren is het waarschijnlijk voor het<br />
eerst dat ze zoiets <strong>in</strong>grijpend meemaken. Dit brengt hen tot de ontnuchterende realiteit dat ze dit nog zullen<br />
meemaken, met de pijnlijke gevolgen er bovenop, telkens weer ... Bovendien worden jongeren geconfronteerd<br />
met hun eigen sterfelijkheid, wat als jongere vaak moeilijk te accepteren valt.<br />
Overlijden van een of beide ouder(-s)<br />
De dood van een ouder wordt gezien als de belangrijkste verlieservar<strong>in</strong>g van een jongere. In het re<strong>in</strong>e komen<br />
met dit verlies is een zeer moeilijk proces. Houden van en rouwen om zijn twee kanten van dezelfde medaille.<br />
Door het overlijden van een ouder, heeft de jongere een rauwe wonde opgelopen die mettertijd een litteken<br />
wordt. Het litteken zal meegroeien maar blijft. Er zal altijd een ‘voor en na’ blijven. Jongeren leren ermee leven,<br />
raken eraan gewoon, maar hun huid en hart dragen littekens, soms zichtbaar, soms zorgvuldig weggeborgen.<br />
Na verloop van de jaren slagen de meeste jongeren er<strong>in</strong> om de overleden ouder een plaats te geven en de<br />
draad van het eigen leven weer op te nemen. Al zullen er momenten komen waarop het verlies weer torenhoog<br />
voor hen staat. Het verlies van één van de ouders kan een tijdelijke stilstand of terugval <strong>in</strong> de ontwikkel<strong>in</strong>g<br />
veroorzaken, maar jongeren kunnen ook juist versneld volwassen worden. Veel jongeren komen door het<br />
overlijden van vader of moeder <strong>in</strong> een versnelde verantwoordelijkheidspositie terecht. Ze nemen – al dan niet<br />
spontaan - rollen en taken <strong>in</strong> het gez<strong>in</strong> over en krijgen daarvoor applaus. Soms verdwijnt hierdoor hun eigen<br />
gemis maar ook hun eigen nood aan steun en troost op de achtergrond. Praten over hoe het echt gaat, over<br />
gevoelens, tussen de jongere en de achtergebleven ouder is meestal geen vanzelfsprekendheid. Vaak verbergt<br />
men zijn verdriet voor elkaar. Vader of moeder denkt de jongere niet met het eigen verdriet te mogen belasten<br />
en de jongere denkt hetzelfde …<br />
Overlijden van een broer of zus<br />
De relatie met een broer of zus is naast die met de ouders de langste relatie <strong>in</strong> een mensenleven. Met een<br />
broer of zus deelt men zijn geschiedenis, zijn levensverhaal. Unieke her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen kunnen niet langer gedeeld<br />
worden als broer of zus er niet meer is. Vanaf nu is er een tijd met zus of broer en een tijd zonder.<br />
In een gez<strong>in</strong> waar een k<strong>in</strong>d sterft, worden de andere k<strong>in</strong>deren/jongeren niet steeds gezien <strong>in</strong> hun rouw. Vaak gaat<br />
alle aandacht naar het stervende k<strong>in</strong>d en naar de ouders. Jongeren kunnen zich dan door gebrek aan aandacht<br />
afgewezen en <strong>in</strong> de steek gelaten voelen. Ze brengen allerlei mechanismen <strong>in</strong> beweg<strong>in</strong>g om de broodnodige<br />
zorg naar zich toe te halen. Sommigen worden ziek, anderen vertonen probleemgedrag. Hun gedrag is een<br />
schreeuw om erkenn<strong>in</strong>g, aandacht en zorg, om gezien, gehoord en begrepen te worden.<br />
Het rouwen om een broer of zus wordt vooral bepaald door de soort relatie die de jongere met hen had. Bij een<br />
goede relatie kunnen er identiteitsproblemen opduiken. Bij een relatie met veel conflicten, jaloezie of rivaliteit,<br />
kan de jongere met schuldgevoelens kampen.<br />
Overlijden van oma of opa<br />
Een andere verlieservar<strong>in</strong>g die vaak over het hoofd wordt gezien maar voor een jongere best wel <strong>in</strong>grijpend kan<br />
zijn, is het overlijden van een grootouder. Een grootouder kan voor een jongere bijzonder belangrijk zijn. Als<br />
kle<strong>in</strong>k<strong>in</strong>d tijd en aandacht, begrip en koester<strong>in</strong>g krijgen is een levenslang geschenk. Het moeten missen van die<br />
grootouder en dus ook van die bijzondere relatie, kan best zwaar zijn voor een jongere.<br />
Overlijden van een vriend(-<strong>in</strong>)<br />
Het verlies van een vriend of vriend<strong>in</strong> is een <strong>in</strong>grijpende ervar<strong>in</strong>g die dikwijls onderschat wordt. Voor jongeren<br />
zijn de vrienden heel belangrijke relaties. Als jongere maakt men vaak vrienden voor het leven. Wanneer een<br />
goede vriend(<strong>in</strong>) sterft, staat hun wereld stil. Dit meemaken, betekent voor de jongere tevens een confrontatie<br />
met de eigen sterfelijkheid. Achterblijven kan voor veel eenzaamheid zorgen. Maar, jongeren kunnen ook heel<br />
loyaal, heel steunend zijn voor elkaar bij het verlies van een gezamenlijke vriend(<strong>in</strong>).<br />
6 TROOST IN WANHOOP
Overlijden van een leerkracht of begeleider<br />
Het overlijden van een leerkracht of begeleider kan <strong>in</strong>grijpend zijn, vooral voor die jongeren die een bijzondere<br />
band hadden met de overledene. Deze jongeren hebben bijzondere aandacht nodig, maar alle betrokken<br />
jongeren verdienen de gepaste zorg.<br />
Risico’s bij rouwende jongeren<br />
Jongeren <strong>in</strong> rouw maken een moeilijke periode door. De meeste jongeren hebben genoeg eigen veerkracht<br />
en steun vanuit hun eigen omgev<strong>in</strong>g. Maar een aantal jongeren komen hier niet zonder kleerscheuren en niet<br />
zonder extra hulp doorheen. Onderstaande signalen kunnen erop wijzen dat de jongere het niet redt zonder<br />
bijkomende aandacht en zorg. De meeste gedrag<strong>in</strong>gen zijn normaal b<strong>in</strong>nen een rouwproces. Maar als deze<br />
reacties te heftig zijn of te veel voorkomen, te lang blijven duren of helemaal niet passen bij deze jongere en/of<br />
als men zich als begeleider zorgen maakt, kan het goed zijn om hierover <strong>in</strong> gesprek te gaan en desnoods meer<br />
hulp <strong>in</strong> te schakelen. (zie verder voor verwijsadressen)<br />
Gevoeligheid voor depressies<br />
In deze leeftijdsfase zijn jongeren dikwijls gevoelig voor depressies. Ze isoleren zich en hebben geen <strong>in</strong>teresse<br />
meer <strong>in</strong> studeren. Hun vriendengroep zegt hen nog we<strong>in</strong>ig. Het is belangrijk dat men als begeleider waakzaam<br />
is en signalen herkent zoals concentratieproblemen, slaapproblemen, nachtmerries, onverschilligheid en niet<br />
aanspreekbaar zijn. Een verm<strong>in</strong>der<strong>in</strong>g van schoolprestaties komt regelmatig voor <strong>in</strong> omstandigheden van rouw<br />
bij jongeren. Ze zijn door het overlijden van een geliefde verward en triest. Ze v<strong>in</strong>den hun draai niet, ze zijn moe<br />
maar tegelijkertijd kunnen ze niet slapen. Het gevolg hiervan is dat ze zich moeilijk kunnen concentreren <strong>in</strong> de<br />
klas en op hun huistaken.<br />
Afleid<strong>in</strong>g en uitstel<br />
Sommige jongeren zoeken afleid<strong>in</strong>g <strong>in</strong> hun studies of hobby’s. Zij gaan juist abnormaal hard studeren, keihard<br />
tra<strong>in</strong>en of onuitputtelijk gamen om hun pijn niet te voelen. Op deze manier moeten ze niet denken en niet<br />
voelen. Het lijkt dan alsof er geen gevoelens van verdriet zijn. Alle gevoelens lijken stevig <strong>in</strong>gepakt <strong>in</strong> een kluisje<br />
te zitten. Soms is dit hun enige mogelijke manier van verwerken, soms is dit echter een signaal dat de jongere<br />
niet kan rouwen. Het vluchten <strong>in</strong> alcohol- of <strong>in</strong> druggebruik is eveneens een afleid<strong>in</strong>gsstrategie voor jongeren,<br />
meestal destructief.<br />
De jongere krijgt soms een (te)zware rol<br />
Jongeren krijgen <strong>in</strong> het rouwende gez<strong>in</strong> soms een aantal extra taken die ze niet willen of kunnen opnemen. Ze<br />
worden <strong>in</strong> een rol geduwd die te veel verantwoordelijkheid met zich meebrengt. Adolescenten kunnen beter<br />
niet de vervanger van papa of mama zijn. Anderzijds kan het voor een jongere belangrijk zijn om te kunnen en<br />
mogen helpen! Soms is de balans tussen veel op de jonge schouders nemen en ook nog jong mogen zijn niet<br />
meer <strong>in</strong> evenwicht.<br />
Isolerend gedrag<br />
Jongeren zijn graag eens alleen, bezig <strong>in</strong> hun eigen kamer, hun eigen wereld. Bij sommige jongeren <strong>in</strong> rouw<br />
is er echter sprake van terugtrekgedrag. Ze hebben nergens z<strong>in</strong> <strong>in</strong>, sluiten zich af voor alles en iedereen en<br />
gedragen zich apathisch. Spijbelen en weglopen zijn hiervan signalen. Vaak komen beide vormen van isolement,<br />
van zichzelf en van anderen, samen voor. Om te kunnen rouwen is het echter nodig dat de jongere weer contact<br />
gaat maken en daar dus ook toe aangespoord wordt.<br />
Camouflagegedrag<br />
Pubers willen geen uitzonder<strong>in</strong>g zijn, maar wanneer een geliefde sterft, voelen ze zich net wel een vreemde<br />
eend <strong>in</strong> de bijt. Daarom gedragen ze zich vaak alsof er niets aan de hand is. Ze willen niet anders zijn en<br />
zich zeker niet afhankelijk tonen, maar van b<strong>in</strong>nen is er een grote <strong>in</strong>nerlijke verwarr<strong>in</strong>g en ze weten niet hoe<br />
hiermee om te gaan. Deze verwarr<strong>in</strong>g kan naar buiten komen <strong>in</strong> onhandelbaar gedrag.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
7
3 Zelfdod<strong>in</strong>g<br />
Iemand verliezen door zelfdod<strong>in</strong>g is een erg <strong>in</strong>grijpende verlieservar<strong>in</strong>g, zeker voor jongeren. Rouwen na<br />
zelfdod<strong>in</strong>g is voor iedere jongere anders. Het is dan ook belangrijk een zo groot en breed mogelijke waaier<br />
van <strong>in</strong>formatie, activiteiten en steunpunten aan te bieden, zodat nabestaanden op gelijk welk moment van het<br />
rouwproces de zorg kunnen v<strong>in</strong>den die ze nodig hebben. De dienst Slachtofferhulp (www.wvc.vlaanderen.be/<br />
slachtofferhulp) kan hierbij een belangrijke steun betekenen, zowel voor de jongeren als de begeleiders.<br />
Veel jongeren hebben nood aan <strong>in</strong>formatie over zelfdod<strong>in</strong>g: hoe vaak komt het voor, bij wie en waarom gebeurt<br />
het. Ook willen ze weten of ze het hadden kunnen voorkomen, of ze hadden kunnen merken dat er iets aan de<br />
hand was of dat anderen iets hadden kunnen doen. Ze hebben vragen over het rouwen na zelfdod<strong>in</strong>g: is het<br />
normaal wat ik voel en hoe reageren andere jongeren die dit hebben meegemaakt?<br />
Onderstaande <strong>in</strong>formatie kan de jongere en de begeleider helpen <strong>in</strong> het omgaan met zelfdod<strong>in</strong>g.<br />
Schok, ongeloof en schaamte<br />
Het meemaken van een zelfdod<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de onmiddellijke omgev<strong>in</strong>g is een schokkende verlieservar<strong>in</strong>g. Deze schok<br />
is nog groter wanneer men getuige is van de suïcide of men zelf het lichaam v<strong>in</strong>dt. Het gewelddadige karakter<br />
van de zelfdod<strong>in</strong>g, waarbij men soms ernstig verm<strong>in</strong>kte lichamen aantreft of moet identificeren, zorgt ervoor<br />
dat deze beelden nadien kunnen herbeleefd worden. Dit kan resulteren <strong>in</strong> posttraumatische stressstoornissen.<br />
De nabestaanden na een zelfdod<strong>in</strong>g schamen zich vaak ten opzichte van de omgev<strong>in</strong>g. Ze zijn bang voor<br />
negatieve reacties. Daardoor wordt de oorzaak van het overlijden <strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> soms verhuld voor anderen.<br />
Vragen<br />
De nabestaanden zitten meestal met veel vragen en gaan op zoek naar de precieze manier en omstandigheden<br />
waar<strong>in</strong> de suïcide heeft plaatsgevonden. Wie was erbij? Wat was de aanleid<strong>in</strong>g? Wat is er precies gebeurd?<br />
Hoe lang heeft het geduurd vooraleer hij gestorven is? Heeft hij veel geleden? Tal van vragen waar men een<br />
antwoord probeert op te v<strong>in</strong>den, door vragen te stellen aan vrienden, leerkrachten, collega’s, politie, de huisarts<br />
… Of soms ook door zelf op de plaats van de zelfdod<strong>in</strong>g te gaan staan om te ervaren hoe het moet geweest zijn<br />
voor de overledene. Men vraagt zich soms af of hij zich op het allerlaatste moment niet meer bedacht heeft.<br />
Een allesoverheersende vraag is de waaromvraag. De zoektocht naar motieven en verklar<strong>in</strong>gen om beter<br />
de oorzaken en achtergrond van de zelfdod<strong>in</strong>g te begrijpen kan <strong>in</strong>tens zijn en lang aanslepen. Men hoopt<br />
antwoorden te v<strong>in</strong>den op alle vragen door zoveel mogelijk <strong>in</strong>formatie te verzamelen. Vanuit de waaromvraag<br />
komt men soms ook bij zichzelf terecht. Nabestaanden maken zichzelf dan ook gemakkelijk verwijten en voelen<br />
zich schuldig omdat ze de zelfdod<strong>in</strong>g niet hebben kunnen voorkomen, te we<strong>in</strong>ig gedaan hebben of iets hebben<br />
gedaan wat de zelfdod<strong>in</strong>g mee heeft veroorzaakt. Men kan zich ook verwijten niets te hebben gemerkt of de<br />
signalen onvoldoende te hebben onderkend.<br />
De afscheidsbrief is voor de nabestaanden van bijzondere emotionele waarde. Soms kan de afscheidsbrief de<br />
nabestaanden troost of <strong>in</strong>zicht bieden, maar meestal is de brief geschreven met een enge blik, op het e<strong>in</strong>de van<br />
het suïcidale proces.<br />
Oplucht<strong>in</strong>g<br />
Voor sommige nabestaanden is de suïcide niet onverwacht. Het kan dan ook gebeuren dat men zich, naast<br />
de andere gevoelens, ook opgelucht voelt. De dood betekent immers dat er een e<strong>in</strong>de is gekomen aan het<br />
psychisch lijden van de overledene maar ook aan de zorgen en angst van de naasten. Samenleven met iemand<br />
die een psychiatrische problematiek heeft (bijvoorbeeld schizofrenie, herhaalde depressies met suïcidale<br />
dreig<strong>in</strong>g) is voor de omgev<strong>in</strong>g immers een zware opgave.<br />
Kwaadheid<br />
Kwaadheid is een karakteristieke reactie bij rouwenden, zeker na zelfdod<strong>in</strong>g. Er is kwaadheid naar zichzelf toe,<br />
maar eveneens naar de overledene omwille van het verdriet en de eenzaamheid. Ook anderen <strong>in</strong> de omgev<strong>in</strong>g<br />
moeten het soms ontgelden: familie, begeleiders of hulpverleners… niemand heeft goed of goed genoeg<br />
geholpen.<br />
8 TROOST IN WANHOOP
Angstgevoelens en suïcidale gedachten<br />
Nabestaanden kunnen angst ervaren over hun eigen veiligheid en die van anderen. Suïcidale gedachten kunnen<br />
voorkomen bij rouwenden. Men verlangt om terug bij de overledene te zijn of men zit zo diep <strong>in</strong> de put dat<br />
men geen andere uitweg meer ziet. Nabestaanden na zelfdod<strong>in</strong>g kennen een verhoogd risico om zelf ook<br />
door suïcide te overlijden. De angst een andere betekenisvolle persoon door suïcide te verliezen is vaak sterk<br />
aanwezig. Soms worden overblijvende k<strong>in</strong>deren en jongeren dan ook overbeschermd. Voor een jongere kan het<br />
meemaken van zelfdod<strong>in</strong>g van een ouder erg verwarrend werken, zeker als die ouder een echt rolmodel voor<br />
hem was. Tenslotte kan het achterblijven na een suïcide er ook voor zorgen dat men bang is om nieuwe relaties<br />
aan te gaan.<br />
De omgev<strong>in</strong>g: taboe en isolatie<br />
Na de zelfdod<strong>in</strong>g volgen de eerste reacties, soms warm en begripvol, soms onbehouwen en vol onbegrip.<br />
Meestal zijn ze goed bedoeld, maar <strong>in</strong> de belev<strong>in</strong>g van de nabestaanden komen ze vaak onhandig of ronduit<br />
kwetsend over. Er heerst <strong>in</strong> onze samenlev<strong>in</strong>g nog steeds een taboe omtrent zelfdod<strong>in</strong>g. De nabestaanden<br />
geven aan dat het bijzonder moeilijk is om te praten over zelfdod<strong>in</strong>g met de mensen die er persoonlijk bij<br />
betrokken zijn. Men ervaart dat men gemeden wordt <strong>in</strong> de eigen de sociale omgev<strong>in</strong>g: mensen komen niet meer<br />
langs, spreken niet meer over de overledene en doen alsof er niets aan de hand is. Dit resulteert vaak <strong>in</strong> extra<br />
isolatie en eenzaamheid.<br />
Een zelfdod<strong>in</strong>g kan echter ook leiden tot positieve aandacht. Men kan extra medeleven ervaren van anderen,<br />
juist vanwege het tragische karakter van het verlies. Ook kunnen hechtere relaties met vrienden en familie<br />
ontstaan. Daarnaast halen heel wat nabestaanden aan <strong>in</strong>tenser te leven en <strong>in</strong> zekere z<strong>in</strong> ook gelukkiger te zijn,<br />
ondanks het verdriet.<br />
4 Rouw op school/<strong>in</strong> de jeugdbeweg<strong>in</strong>g/<strong>in</strong> de leefgroep<br />
Jongeren voorbereiden op rouw en verlies<br />
Er moet niet zoiets bestaan als ‘doodseducatie’, maar spreken over de dood en over rouwen kan wel geïntegreerd<br />
worden <strong>in</strong> het lessenpakket of activiteitenaanbod. Jongeren leren immers van volwassenen hoe ze met verlies<br />
en verdriet kunnen omgaan, dus ook begeleiders spelen hier een belangrijke rol.<br />
B<strong>in</strong>nen het onderwijs leent een les godsdienst of levensbeschouw<strong>in</strong>g zich best om te praten over de dood. Maar<br />
ook <strong>in</strong> andere vakken kan men tijd vrij maken om het over de dood te hebben. Wanneer jongeren op school<br />
geregeld over de dood spreken zonder meer, hebben ze het makkelijker om over hun gevoelens te praten als<br />
er zich een sterfgeval voordoet.<br />
• Taalvakken: met teksten, gedichten of verhalen dieper op het onderwerp ‘dood, afscheid en verlies’ <strong>in</strong> gaan.<br />
• Levensbeschouw<strong>in</strong>g: men kan <strong>in</strong>formatie geven, discussiëren en elkaars men<strong>in</strong>g beluisteren over het leven<br />
na de dood, rituelen <strong>in</strong> verschillende religies, reïncarnatie, abortus en euthanasie.<br />
• Geschiedenis: de dood kan aan de orde komen bij de behandel<strong>in</strong>g van onderwerpen zoals oorlogen, traumaervar<strong>in</strong>gen,<br />
begrafenisrituelen, mummificatie ...<br />
• Biologie: men kan praten over de dood naar aanleid<strong>in</strong>g van de levenscyclus van de mens, het onderscheid<br />
leven, dood, levenloos, de vergrijz<strong>in</strong>g ...<br />
• Economie: onderwerpen zoals erfrecht, levensverzeker<strong>in</strong>gen, hypotheken en overlijden, gez<strong>in</strong> en samenlev<strong>in</strong>g<br />
bieden de mogelijkheid om over de dood te spreken.<br />
• Aardrijkskunde: bij het bespreken van geboorte- en sterftecijfers.<br />
• Plastische opvoed<strong>in</strong>g: aan de hand van teken<strong>in</strong>gen kunnen gevoelens over de dood verbeeld worden. Ook vrije<br />
opdrachten kunnen de jongere helpen om over zijn gevoelens te kunnen spreken.<br />
In deel 3 van dit educatief pakket komen verschillende werkvormen aan bod, bruikbaar bij een overlijdenssituatie<br />
maar ook om stil te staan bij leven en dood.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
9
5 Helpen bij afscheid nemen en rouw: nu en later<br />
De meeste rouwenden, ook jongeren, zijn zelf <strong>in</strong> staat om hun verdriet te verwerken. Maar het mogen terugvallen<br />
op anderen blijft belangrijk. Jongeren moeten de ruimte en de kans krijgen om hun verdriet en verlies op hun<br />
persoonlijke manier te uiten, te verwerken en een plaats te geven. Begeleiders zijn sleutelfiguren en kunnen,<br />
als de jongere hen beleeft en kiest als vertrouwenspersoon, een betekenisvolle rol spelen.<br />
Jongeren <strong>in</strong> verliessituaties helpen betekent hen uitleggen wat er gebeurt en hen opvangen <strong>in</strong> hun vragen,<br />
gevoelens en reacties. Dit vraagt veel geduld en begrip. Belangrijk hierbij is een grote luisterbereidheid, er zijn<br />
voor de jongere met een open hart, een rots <strong>in</strong> de brand<strong>in</strong>g zijn. Dit vraagt een engagement van de begeleiders.<br />
Als men echt wil helpen bij verdriet mag men het verdriet niet wegduwen en doodzwijgen. Het verdriet en<br />
verlies een plaats geven <strong>in</strong> het leven zou ook <strong>in</strong> de jeugdbeweg<strong>in</strong>g, de klas en de school moeten kunnen. De<br />
school heeft als opdracht de jongeren voor te bereiden op het leven. Mits de dood onlosmakelijk bij het leven<br />
hoort, maakt de school best ruimte voor verdriet en rouwen. Jongeren zitten immers met evenveel vragen over<br />
de dood als over het leven.<br />
Het is belangrijk dat begeleiders begrip en geduld opbrengen voor jongeren <strong>in</strong> rouw. Ze moeten uit<strong>in</strong>gen van<br />
verdriet leren onderkennen. Deze kunnen zich uiten onder de vorm van aandacht zoeken, opstandig gedrag,<br />
gebrekkige concentratie, een algemene achteruitgang <strong>in</strong> de schoolprestaties, enzovoort. Er gaat zoveel energie<br />
naar het rouwen dat er niet genoeg meer beschikbaar is voor productief gedrag. Als een jongere een duidelijke<br />
achteruitgang vertoont <strong>in</strong> schoolse prestaties na de dood van een geliefde, is het belangrijk te onderkennen dat<br />
deze lage prestatiecijfers een uitdrukk<strong>in</strong>gsvorm kunnen zijn van het verdriet.<br />
De school en de jeugdbeweg<strong>in</strong>g kunnen voor een jongere <strong>in</strong> rouw ook een plaats zijn waar hij even niet wil/moet<br />
stil staan bij zijn verlies. Sommige jongeren willen hierop dan ook liefst niet worden aangesproken. Ze willen<br />
zich net rustig kunnen concentreren <strong>in</strong> de lessen of zich eens goed kunnen uitleven <strong>in</strong> sport en spel. Hiervoor<br />
ruimte en begrip krijgen is evenzeer helpend <strong>in</strong> het verwerk<strong>in</strong>gsproces.<br />
Jongeren voorbereiden op en ondersteunen bij verlies<br />
Volgende leidraad kan helpen om jongeren voor te bereiden op een verwacht overlijden, bijvoorbeeld <strong>in</strong> een<br />
palliatieve situatie. De handreik<strong>in</strong>gen zijn goede wegwijzers <strong>in</strong> het ondersteunen van jongeren: vóór, tijdens en<br />
na een overlijden (Fiddelaers-Jaspers, 2004).<br />
• Informeren van de jongeren: vragen als leidraad:<br />
◗ Wat moet de jongere weten? Welke <strong>in</strong>formatie kan de jongere helpen om te leren leven met het verlies.<br />
Geef de jongere uitleg bij gebeurtenissen waar volwassenen zelfs niet meer bij stil staan. Probeer <strong>in</strong> de<br />
schoenen van de jongere te gaan staan en geef vanuit dit perspectief <strong>in</strong>formatie.<br />
◗ Wat kan de jongere weten? Verstandelijk kan een jongere hetzelfde begrijpen als volwassenen. Maar zijn<br />
ervar<strong>in</strong>g met de dood is meestal nog niet groot. Neem de jongere au sérieux en geef hem de <strong>in</strong>formatie<br />
die hij nodig heeft om de d<strong>in</strong>gen te kunnen begrijpen en om te kunnen rouwen.<br />
◗ Wat wil de jongere weten? Jongeren verschillen op het punt van wat ze willen weten. Laat hem vragen<br />
stellen en probeer er zo open en eerlijk mogelijk op te antwoorden.<br />
• Jongeren betrekken bij het proces, liefst al bij het beg<strong>in</strong> van een term<strong>in</strong>ale ziekte en telkens weer bij<br />
kantelmomenten zoals bijvoorbeeld een ziekenhuisopname of besliss<strong>in</strong>gen bij het levense<strong>in</strong>de. Het betrekken<br />
van jongeren kost extra tijd, maar is uitermate belangrijk. Jongeren kunnen <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe overal bij betrokken<br />
worden, ook bij het nemen van besliss<strong>in</strong>gen mits uitleg en voorbereid<strong>in</strong>g. Het betrokken worden geeft<br />
erkenn<strong>in</strong>g.<br />
• Jongeren volgen <strong>in</strong> hun wensen en behoeften betreffende afscheid nemen. Jongeren <strong>in</strong>formeren en bij de<br />
zaken betrekken is noodzakelijk, maar niet elke jongere wil <strong>in</strong> dezelfde mate geïnformeerd en betrokken<br />
worden. Soms bereikt de jongere zijn grens, wil hij bijvoorbeeld niet naar de afscheidsdienst of de overledene<br />
niet gaan groeten. Het helpt dan niet om een jongere te dw<strong>in</strong>gen of te bruuskeren. Vragen wat hen tegenhoudt<br />
en meer uitleg geven, kan wel helpend zijn. Wanneer blijkt dat de drempel voor de jongere te hoog is, kan men<br />
samen zoeken naar andere mogelijkheden.<br />
10 TROOST IN WANHOOP
De eerste dagen na het overlijden<br />
Wanneer het bericht van het overlijden de begeleiders bereikt, staat de begeleider voor de moeilijke opdracht<br />
dit slechte nieuws mee te delen aan zijn groep jongeren. Hoe men hierbij best te werk kan gaan, is <strong>in</strong> detail<br />
uitgewerkt <strong>in</strong> het draaiboek (zie deel 2: Draaiboek, een houvast <strong>in</strong> crisismomenten).<br />
Daarna moet men de jongeren de tijd geven om het bericht te laten doordr<strong>in</strong>gen en hen de kans geven om<br />
vragen te stellen en hun emoties te laten stromen. Men kan dan vragen aan de jongeren wat ze nu willen doen,<br />
wat ze nu nodig hebben. Als ze dit wensen/willen, kan men tijd en ruimte maken om de jongeren iets te laten<br />
schrijven of iets doen voor hun rouwende leeftijdgenoot (zie deel 3: werkvormen).<br />
Daarnaast kan de begeleider fungeren als rolmodel door bijvoorbeeld de rouwende familie te bezoeken en hen<br />
troost, steun en sympathie te bieden. Dit is geen verplicht<strong>in</strong>g maar kan een kans zijn.<br />
Begeleiders kunnen <strong>in</strong> de eerste dagen ook helpen om het contact te vergemakkelijken tussen jongeren en<br />
hun rouwende leeftijdgenoot. Dit kan door de jongeren te helpen op bezoek te gaan bij hun klasgenoot thuis en<br />
hen te leren hun deelnem<strong>in</strong>g te betuigen, bijvoorbeeld <strong>in</strong> de vorm van een handdruk, aandachtig oogcontact,<br />
een knuffel of troostende woorden. Men kan de jongeren meegeven hoe ze best kunnen omgaan met hun<br />
klasgenoot <strong>in</strong> rouw. Bijvoorbeeld hoe ze heel gewoon aandacht kunnen geven, hoe ze het verlies zelf ter sprake<br />
kunnen brengen en hoe belangrijk het is om er te zijn en te luisteren.<br />
De kracht van rituelen, ook voor jongeren<br />
Van oudsher grijpen mensen naar symbolen en rituelen bij kantelmomenten <strong>in</strong> het leven, ook bij de dood van<br />
een dierbare. Het meemaken van een overlijden brengt een wirwar van gevoelens met zich mee: onmacht,<br />
kwaadheid, hulpeloosheid, eenzaamheid … Rituelen kunnen mensen helpen om op een constructieve manier<br />
om te gaan met deze diverse gevoelens en kunnen een gevoel van controle over de situatie geven. Het<br />
organiseren van rituelen brengt mensen bij elkaar en verb<strong>in</strong>dt hen <strong>in</strong> hun verdriet. Rituelen geven de toelat<strong>in</strong>g<br />
om gevoelens te uiten, maar maken deze tegelijkertijd ook beheersbaar. Dit maakt de emoties verdraagbaar<br />
doordat er <strong>in</strong> groep gezocht wordt naar een gepaste uit<strong>in</strong>g en vormgev<strong>in</strong>g van de gevoelens. Enkele gekende<br />
rituelen bij het afscheid van een overledene zijn: de overledene opbaren <strong>in</strong> bed, hem groeten, hem <strong>in</strong> een kist<br />
leggen, sluiten van de kist, begraven … De afscheidsvier<strong>in</strong>g wordt eveneens gekenmerkt door rituelen, zijnde:<br />
de kist <strong>in</strong> het midden van de kr<strong>in</strong>g plaatsen, bloemen zetten, bewieroken van de kist, met water besprenkelen …<br />
Jongeren zijn vaak niet meer zo vertrouwd met de traditionele rituelen of ervaren ze als m<strong>in</strong>der sprekend,<br />
m<strong>in</strong>der betekenisvol. Het zoeken naar en uitvoeren van een persoonlijk ritueel voor deze groep jongeren,<br />
kan hen als groep helpen om het verlies en de emoties een plaats te geven. Een herdenk<strong>in</strong>gsmoment met<br />
persoonlijke teksten en muziek is een van de vele mogelijkheden.<br />
Tips en suggesties <strong>in</strong> het omgaan met jongeren en rouw<br />
Wat kan men best zeggen of doen?<br />
• Zich richten op de behoefte van de jongere zelf en steun niet opdr<strong>in</strong>gen.<br />
• De jongere een vertrouwenspersoon laten kiezen bij wie hij zich goed voelt. Dit kan evengoed de leraar chemie<br />
zijn of de leidster van een andere groep.<br />
• Liever niks zeggen en <strong>in</strong> stilte aanwezig blijven dan de stilte vol praten met zogenaamde adviezen.<br />
• Gaan zitten om er over te praten leidt vaak tot we<strong>in</strong>ig. Tijdens een ongedwongen moment, wandelend, <strong>in</strong> de<br />
auto, samen klussend, v<strong>in</strong>den jongeren het vaak gemakkelijker om iets over hun gevoelens en ervar<strong>in</strong>gen te<br />
vertellen.<br />
• Jongeren wijzen op steunmogelijkheden die passen bij hun leeftijd zoals digitale fora, chatboxen en speciale<br />
sites.<br />
• Zich als begeleider durven kwetsbaar opstellen. Vertellen, wanneer dat past, over eigen ervar<strong>in</strong>gen met<br />
verlies of hoe lastig men het zelf v<strong>in</strong>dt om met bepaalde gevoelens om te gaan zonder daarmee meer ruimte<br />
<strong>in</strong> te nemen <strong>in</strong> de ontmoet<strong>in</strong>g dan de jongere zelf.<br />
• Open vragen stellen die de andere de ruimte bieden om te praten maar de andere ook de kans geven om hier<br />
niet te willen op <strong>in</strong>gaan.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
11
• Regelmatig samenvatten wat hij gezegd heeft, waardoor de ander merkt dat men echt luistert en ook nagaan<br />
of men het goed begrepen heeft.<br />
• Alternatieve ‘talen’ zoeken als praten niet werkt zoals muziek, gedichten, verhalen, foto’s, teken<strong>in</strong>gen en<br />
andere creatieve uit<strong>in</strong>gen.<br />
• Praktische steun geven zoals samen nagaan wat mogelijk is op school of de jeugdorganisatie of door helpen<br />
te plannen.<br />
• Achtergrond<strong>in</strong>formatie over rouwen geven <strong>in</strong>dien jongeren daar nood aan hebben.<br />
• De gevoelens benoemen die men waarneemt: “ik merk dat je verdrietig bent, klopt dat?” <strong>in</strong> plaats van te<br />
vragen “hoe voel je je?”.<br />
• Letten op de ademhal<strong>in</strong>g. Vaak zet de jongere de ademhal<strong>in</strong>g vast. Vraag om diep door te ademen.<br />
• Letten op de lichaamshoud<strong>in</strong>g. Bij spann<strong>in</strong>g of weerstand zet de jongere het lichaam op slot. Proberen om<br />
hem te laten ontspannen is dan aangewezen.<br />
• Regelmatig vragen hoe het gaat, ook <strong>in</strong> een later stadium.<br />
• Het risico nemen dat men fouten maakt. Het is beter een fout te maken en die te herstellen dan niks te doen.<br />
• Rouwende jongeren moeten zich, net als andere jongeren, aan de regels houden tot blijkt dat het nodig is om<br />
een uitzonder<strong>in</strong>g te maken en niet andersom.<br />
• Jongeren proberen zelf krachtiger te maken en hen niet alles uit handen te nemen.<br />
• Jongeren leren uit te spreken waar ze behoefte aan hebben en zich hier niet voor te schamen. Veiligheid<br />
b<strong>in</strong>nen de groep is hier een noodzakelijke voorwaarde.<br />
• Letten op mogelijk pest- of uitsluitgedrag naar de rouwende jongere toe.<br />
• Er reken<strong>in</strong>g mee houden dat het verdriet regelmatig opnieuw naar boven komt. Soms op speciale dagen, maar<br />
soms ook onverwacht.<br />
Wat kan men beter niet doen?<br />
• De jongere aanspreken waar anderen bij staan.<br />
• De jongere <strong>in</strong> een uitzonder<strong>in</strong>gspositie plaatsen of een voorkeursbehandel<strong>in</strong>g geven.<br />
• Ongevraagd advies geven (“Als ik jou was …”).<br />
• Zelf het gesprek volpraten met voorbeelden van eigen ervar<strong>in</strong>gen of zoeken naar oploss<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> plaats van te<br />
luisteren.<br />
• Zeggen dat de ander <strong>in</strong>tussen genoeg gerouwd heeft en het leven verder gaat en verbieden dat de jongere na<br />
verloop van tijd nog rouwt.<br />
• Gevoelens afnemen door tranen meteen te drogen of te doen alsof het allemaal niet zo erg is.<br />
• Een oordeel geven of het allemaal beter weten.<br />
• Fabeltjes over rouw vertellen zoals “als dat eerste jaar maar eens voorbij is”, “je kunt alleen goed rouwen<br />
door je gevoelens te tonen”…<br />
• Uit zijn rol gaan. Een leraar of jeugdleider is geen psycholoog of therapeut (maar kan wel begeleiden).<br />
• Proberen om iemand geforceerd op te vrolijken.<br />
• Te bang zijn en daarom niks doen. Bang zijn om door te vragen. Jongeren geven vaak kle<strong>in</strong>e h<strong>in</strong>ts en zijn<br />
teleurgesteld als je daar niet op <strong>in</strong>gaat.<br />
• Woorden gebruiken als: waarom, toch, als je nu, maar zou je niet …<br />
• Clichés gebruiken: “het gaat wel weer over”, “het hoort bij het leven”, “je krijgt vast wel weer een nieuwe<br />
vriend”, “je moeder is nu beter af, ze had zoveel pijn”, “je opa was al oud”, “hij heeft een goed leven gehad”…<br />
• De jongere behandelen alsof hij zielig is, ongevraagd en ongepast steun geven.<br />
Nazorg<br />
(gebaseerd op Nazorgwijzers uit “Groeien na verlies, Handleid<strong>in</strong>g bij rouw op school (2005), Netwerken Palliatieve<br />
Zorg Oost-<strong>Vlaanderen</strong>)<br />
Algemeen<br />
• Kort na het overlijden voldoende ruimte geven aan de belev<strong>in</strong>g van de jongeren. Een uitgangspunt kan<br />
bijvoorbeeld zijn: hoe hebben ze de afscheidsplechtigheid beleefd?<br />
• Ten allen tijde (er is geen limiet) toelaten dat jongeren hun emoties uiten betreffende het verlies (<strong>in</strong>dividueel,<br />
<strong>in</strong> een kle<strong>in</strong>ere of grotere groep).<br />
12 TROOST IN WANHOOP
• Bespreekbaar maken of een herdenk<strong>in</strong>gsmoment jaarlijks kan/hoeft terug (te) keren.<br />
• De collega-begeleiders <strong>in</strong>formeren over belangrijke verlieservar<strong>in</strong>gen van jongeren bij de overgang naar een<br />
andere klas/een andere groep b<strong>in</strong>nen de jeugdorganisatie (cont<strong>in</strong>uïteit <strong>in</strong> zorg).<br />
• Proberen de (rouw-) reacties van jongeren over een langere periode op te volgen.<br />
• Extra aandacht geven aan ‘risico’-jongeren: jongeren die al eerder een verlies hebben geleden, jongeren met<br />
een zwakkere relationele context, jongeren met een gekende psychische problematiek …<br />
• Indien nodig/gewenst <strong>in</strong>dividuele begeleid<strong>in</strong>g (rouwconsulenten …) aanreiken.<br />
• Geef - bij specifieke gelegenheden zoals Moederdag, Vaderdag, Nieuwjaar, (groot)ouderfeest … - extra<br />
aandacht aan jongeren die een (groot)ouder verloren hebben. Het is goed te vragen op welke wijze zij hun<br />
verloren (groot)ouder willen gedenken (via een werkje, een brief …).<br />
• Jongeren vertrouwen geven <strong>in</strong> hun veerkracht. Hen stimuleren <strong>in</strong> hun wilskracht om de levensdraad weer op<br />
te nemen, hun levensverhaal en levensweb vol verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen verder weven, ondanks het geleden verlies. Dit is<br />
zoveel meer dan “het leven gaat verder …”<br />
• Zorg voor de begeleiders voorzien bijvoorbeeld mogelijkheden creëren om er als team over te praten, om de<br />
eigen emoties en belev<strong>in</strong>g kwijt te kunnen.<br />
• Nazorg bij een overleden jongere uit de groep<br />
• Jongeren vrij laten <strong>in</strong> de wijze waarop zij hun groepsgenoot wensen te herdenken.<br />
• Stilstaan bij speciale dagen zoals verjaardag en sterfdag van de overleden jongere, b<strong>in</strong>nen de groep en naar<br />
het gez<strong>in</strong> toe.<br />
• Een her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsplek creëren <strong>in</strong> de klas/het lokaal.<br />
• De lege plaats niet zomaar wegnemen of opvullen. De plaats van de overleden jongere kan een tijd worden<br />
open gelaten of worden <strong>in</strong>gevuld met iets persoonlijks en betekenisvol voor de jongeren zoals een foto, kaars,<br />
symbolen …<br />
• Een her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsboek, fotoboek, webblog… maken als groep kan helpen <strong>in</strong> de verwerk<strong>in</strong>g (zie ook deel 3:<br />
werkvormen en doe-ideeën).<br />
• Met de groep een bezoek aan het graf of de strooiweide brengen.<br />
• De groep ook de ruimte en de kans geven om verder te gaan zonder de jongere, om niet te verzanden <strong>in</strong> het<br />
verlies.<br />
• Vanuit de groep desgewenst contact houden met de ouders door een bezoek, kaartje, berichtje of door de<br />
ouder(s) eens uit te nodigen <strong>in</strong> de groep.<br />
• Aan het e<strong>in</strong>de van het werkjaar kan een afrond<strong>in</strong>g gebeuren met de groep waarvan de overleden jongere deel<br />
uitmaakte. Inspraak en betrokkenheid kan dit gebeuren nog meer betekenis en ritueelkracht geven.<br />
Nazorg voor het betrokken gez<strong>in</strong><br />
Naast de zorg die men geeft b<strong>in</strong>nen de jeugdbeweg<strong>in</strong>g of de school, kan men ook extra aandacht schenken<br />
aan het gez<strong>in</strong>. Uiteraard primeren hierbij de wensen, de noden en de eigenheid van elk gez<strong>in</strong> <strong>in</strong> rouw. Wat<br />
betekenisvol en deugddoend is voor dit gez<strong>in</strong> <strong>in</strong> verlies, hoeft niet zo te zijn voor een ander gez<strong>in</strong>.<br />
Volgende suggesties zijn mogelijkheden, kansen om zorgzaam aandacht te (blijven) geven, op maat van het<br />
gez<strong>in</strong> <strong>in</strong> kwestie:<br />
• Feestdagen, vakantie … zijn vaak dagen die het gemis nog accentueren. Een teken van medeleven zoals een<br />
kaartje of telefoontje om mensen te laten weten dat aan hen wordt gedacht, kan betekenisvol zijn.<br />
• De verjaardagen (geboorte- en sterftedatum) vragen om bijzondere aandacht.<br />
• Het aanreiken – <strong>in</strong> aangepaste vorm – van enkele van de bovenstaande rituelen (kaarsje, foto, hoekje maken …)<br />
kan ook <strong>in</strong> de thuissituatie zijn waarde v<strong>in</strong>den.<br />
• Zorgzaam omgaan met alles wat er van de overleden jongere nog op school/ <strong>in</strong> het jeugdlokaal is. Voor ouders<br />
zijn dit heel waardevolle zaken die ze best persoonlijk terug krijgen. Deze spullen meegeven aan een broer,<br />
een zus of een vriend is geen goed idee.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
13
6 Rouwen <strong>in</strong> andere culturen<br />
Welke cultuur of achtergrond jongeren ook hebben, het verlies van een betekenisvol iemand doet pijn. Verdriet<br />
en andere emoties zijn universeel. Rouwen is echter géén universele gebeurtenis. Elke cultuur rouwt op haar<br />
eigen manier en heeft haar eigen rituelen.<br />
Voor de rouwende jongere uit een andere cultuur of religie dan zijn klasgenoten of leefgroep kan deze ervar<strong>in</strong>g<br />
extra moeilijk en verwarrend zijn. Dit kan zijn omdat men bij de jongere thuis helemaal anders omgaat met<br />
overlijden en rouw. Bijvoorbeeld het voorbereiden op een naderend sterven, is ondertussen <strong>in</strong> de westerse<br />
cultuur quasi vanzelfsprekend, maar kan niet b<strong>in</strong>nen de Islamcultuur.<br />
Jongeren <strong>in</strong> rouw uit een vluchtel<strong>in</strong>gengez<strong>in</strong> worden met bijkomende moeilijkheden geconfronteerd. Niet enkel<br />
door het eventuele taalprobleem en de cultuurshock, maar vooral omdat dit overlijden bovenop het vele reeds<br />
doorgemaakte verlies komt. Migranten en vluchtel<strong>in</strong>gen hebben al heel veel moeten achterlaten en zijn hier<br />
soms nog niet <strong>in</strong>geburgerd noch goed omr<strong>in</strong>gd. Het gemis aan familie en vrienden van vroeger kan extra wegen.<br />
Het nieuwe verlies kan ook vroegere, soms erg schokkende of ronduit traumatiserende verlieservar<strong>in</strong>gen<br />
wakker schudden. Het kan gebeuren dat dit nieuwe verlies voor de jongere echt een verlies te veel wordt en dat<br />
de jongere niet meer kan rouwen …<br />
Op de website van KU Leuven, Thomas: www.kuleuven.be/thomas/pastoraal/rouwen op school kan men<br />
uitgebreide <strong>in</strong>formatie terugv<strong>in</strong>den.<br />
Ook het boek Veelkleurig verdriet (2000) van de KPC groep (’s Hertogenbosch) is een belangrijke <strong>in</strong>formatiebron.<br />
Een greep uit de vele tips en hulpmiddelen voor de begeleider:<br />
• Hou reken<strong>in</strong>g met de andere cultuur, religie en eventuele rouwvoorschriften. Begrip, respect en betrokkenheid<br />
zijn hierbij sleutelwoorden.<br />
• Hou reken<strong>in</strong>g met de verliesgeschiedenis van het gez<strong>in</strong> en de jongere <strong>in</strong> rouw.<br />
• Probeer, reken<strong>in</strong>g houdend met de gewoontes en gebruiken, de ouders te betrekken en zelfs <strong>in</strong> te schakelen.<br />
De ouders kunnen tips geven over rouwgebruiken, voorschriften en tradities <strong>in</strong> hun cultuur. Ze kunnen<br />
eventueel ook materialen aanbieden die bij die rouwprocessen horen.<br />
• Mogelijke werkvorm: Gedenkhoeken maken waar telkens een andere cultuur of religie aan bod komt.<br />
• Mogelijke werkvorm: een kerkhofbezoek en verschillende graven bekijken/bezoeken. Een Islamitisch graf<br />
ziet er anders uit dan een Christelijk graf.<br />
Gezien naast het Christendom, de Islam de meest voorkomende religie is b<strong>in</strong>nen <strong>Vlaanderen</strong> kan onderstaande<br />
beknopte uitleg de begeleider op weg helpen.<br />
Dood en rouw b<strong>in</strong>nen de Islam<br />
Bij het overlijden van Moslims krijgt men te maken met vele rituele voorschriften. Re<strong>in</strong>heid neemt daarbij een<br />
belangrijke plaats <strong>in</strong>. Na het overlijden volgen rituele wass<strong>in</strong>gen die alleen uitgevoerd mogen worden door<br />
mensen die alle voorschriften kennen. Mannen worden door mannen, vrouwen door vrouwen verzorgd. De<br />
dode wordt <strong>in</strong> een laken of <strong>in</strong> witte doeken gehuld en besprenkeld met reukwater. Het lichaam wordt <strong>in</strong> een<br />
l<strong>in</strong>nen doek, zonder kist, begraven, op de rechterzij, met het gezicht naar het zuidoosten, richt<strong>in</strong>g Mekka. Boven<br />
het hoofd wordt met plankjes een afdakje gemaakt zodat het hoofd niet direct met aarde bedekt wordt. Veel<br />
moslims maken geen bezwaar tegen een kist maar kiezen dan liefst een hogere zodat de dode op de rechterzij<br />
kan liggen. Na de begrafenis volgt een rouwperiode van veertig dagen die feestelijk wordt afgesloten (bron:<br />
www.<strong>in</strong>-de-wolken.nl).<br />
14 TROOST IN WANHOOP
7 Meer <strong>in</strong>formatie: websites over rouw en verlies<br />
Op onderstaande sites kan men veel <strong>in</strong>formatie terugv<strong>in</strong>den die een houvast of <strong>in</strong>spiratiebron kunnen betekenen.<br />
Men v<strong>in</strong>dt er uitleg over rouw <strong>in</strong> het algemeen en rouw bij jongeren, boekenlijsten, tips en suggesties, eigen<br />
werkvormen en materiaal en bij een aantal ook de mogelijkheid om een deskundige te raadplegen of een vraag<br />
op het forum te plaatsen.<br />
Een aantal websites richten zich specifiek tot de jongere zelf en zijn opgenomen <strong>in</strong> deel 3: werkvormen, sites<br />
voor rouwende jongeren.<br />
www.achterderegenboog.nl<br />
www.<strong>in</strong>-de-wolken.nl<br />
www.rietfiddelaers.nl<br />
www.rouwzorgvlaanderen.be<br />
www.k<strong>in</strong>denrouw.nl<br />
www.rouwhulp.nl<br />
www.verliesverwerken.nl<br />
www.palliatief.be<br />
www.palliatieve-zorg-en-k<strong>in</strong>deren.be<br />
www.klasse.be<br />
www.kuleuven.be/thomas/pastoraal/rouwen_op_school<br />
www.chiro.be<br />
8 Doorverwijsadressen<br />
Bij onderstaande organisatie kan men terecht voor meer <strong>in</strong>formatie en/of regionale contactmogelijkheden met<br />
een deskundige.<br />
Netwerk Palliatieve Zorg Zuid-<strong>West</strong>-<strong>Vlaanderen</strong> vzw<br />
Doorniksewijk 168<br />
8500 Kortrijk<br />
Tel. 056 63 69 50<br />
Mail: palnet.zwvl@yucom.be<br />
Palliatief Netwerk De Mantel vzw<br />
Mandellaan 101<br />
8800 Roeselare<br />
Tel. 051 24 83 85<br />
Mail: <strong>in</strong>fo@demantel.net<br />
Netwerk Palliatieve Zorg <strong>West</strong>hoek-Oostende vzw<br />
Stovestraat 2a<br />
8600 Diksmuide<br />
Tel. 051 51 13 63<br />
Mail: <strong>in</strong>fo@palliatieve.be<br />
Palliatieve Zorg Noord-<strong>West</strong>-<strong>Vlaanderen</strong> vzw<br />
Diksmuidse Heirweg 647<br />
8200 Brugge<br />
Tel. 050 40 61 50<br />
Mail: pall.zorg.nwvl@skynet.be<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
15
Natuurlijk dood centrum<br />
www.natuurlijkdoodcentrum.org<br />
Vlaamse Liga tegen Kanker<br />
Contactadres voor <strong>West</strong>-<strong>Vlaanderen</strong>:<br />
Nieuwstraat 7<br />
8000 Brugge<br />
Tel. 050 34 38 12<br />
Mail: wvlaanderen.vliga@tegenkanker.be<br />
www.tegenkanker.net<br />
Belgische Sticht<strong>in</strong>g tegen kanker<br />
www.kanker.be<br />
Sticht<strong>in</strong>g Dr. Elisabeth Kübler-Ross <strong>Vlaanderen</strong> vzw<br />
F. Coosemansstraat 96<br />
2600 Berchem<br />
Tel. 03 218 47 40<br />
www.kubler-ross.nl<br />
Trefpunt Zelfhulp vzw<br />
Departement Sociologie<br />
Parkstraat 45 bus 3608 (postadres)<br />
3000 Leuven<br />
Tel. 016 23 65 07<br />
Mail: trefpunt.zelfhulp@soc.kuleuven.be<br />
www.zelfhulp.be<br />
De K<strong>in</strong>der- en Jongerentelefoon <strong>Vlaanderen</strong> vzw<br />
Postbus 50<br />
2800 Mechelen<br />
Tel. 078 15 14 13<br />
Telefonische hulpverlen<strong>in</strong>g voor k<strong>in</strong>deren en jongeren<br />
CLB<br />
Een CLB <strong>in</strong> jouw buurt is terug te v<strong>in</strong>den op www.ond.vlaanderen.be/clb<br />
JAC<br />
Het dichtstbijzijnde Jongeren Advies Centrum v<strong>in</strong>d je op www.jac.be<br />
Tele-onthaal<br />
Tel. 106<br />
16 TROOST IN WANHOOP
Deel 2<br />
Het draaiboek: een houvast <strong>in</strong> crisismomenten<br />
1. Inleid<strong>in</strong>g<br />
2. Voorbeeld draaiboek: overlijden van een jongere<br />
3. Voorbeeld draaiboek: overlijden van een gez<strong>in</strong>slid van een jongere<br />
4. Samenstellen rouwzorgteam<br />
5. Aandachtspunten en valkuilen<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
17
1 Inleid<strong>in</strong>g<br />
Soms wordt het bericht al een tijdje verwacht, maar het kan ook als een donderslag bij heldere hemel komen:<br />
er is iemand gestorven. De schok is altijd groot. Ondanks de ontredder<strong>in</strong>g en de vele emoties moet er plotsel<strong>in</strong>g<br />
veel gebeuren.<br />
Daarom is het belangrijk dat men een houvast heeft, een stramien dat men kan volgen. Een draaiboek wordt bij<br />
crisismomenten gebruikt en geeft verduidelijk<strong>in</strong>g bij de stappen die genomen moeten worden.<br />
Een dergelijk draaiboek is geen kant en klare oploss<strong>in</strong>g bij een overlijden. Verrass<strong>in</strong>gen blijven mogelijk, hoe<br />
goed men ook is voorbereid. Maar een draaiboek kan wel helpen om de ontredder<strong>in</strong>g niet de bovenhand te laten<br />
krijgen en kan er ook voor zorgen dat er m<strong>in</strong>der sprake is van gemiste kansen of pijnlijke fouten.<br />
Onderstaande draaiboeken zijn voorbeelden en worden best persoonlijk aangepast naargelang het verlies, de<br />
omstandigheden, de betrokkenen, de eigenheid van de school of jeugdgroep.<br />
Meest helpend, om de crisis voor te zijn, is dat men op voorhand en hoe dan ook nadenkt over dergelijk scenario,<br />
dat het draaiboek al een zo concreet mogelijke <strong>in</strong>vull<strong>in</strong>g heeft zodat het een echt houvast betekent. Idealiter<br />
is het draaiboek ook gekend door de voltallige groep begeleiders of leerkrachten. Het overwegen waard: men<br />
is meer geoefend en voorbereid op een mogelijke brand of ramp op school dan op een veel voorkomende<br />
persoonlijke catastrofe namelijk het meemaken van verlies van een dierbare als jongere …<br />
De wereld van rouwzorg en rouwbegeleid<strong>in</strong>g is volop <strong>in</strong> beweg<strong>in</strong>g. De laatste jaren werden dan ook al<br />
her en der draaiboeken ontwikkeld, gepubliceerd of onl<strong>in</strong>e geplaatst door andere organisaties. De hier<br />
uitgewerkte draaiboeken, de leidraad voor het samenstellen van een rouwzorgteam en bijhorende valkuilen en<br />
aandachtspunten, zijn grotendeels gebaseerd (met toestemm<strong>in</strong>g van de auteurs) op de draaiboeken uit Groeien<br />
na verlies- handleid<strong>in</strong>g bij rouw op school (2005), een werkpakket ontwikkeld door de Netwerken Palliatieve Zorg<br />
van Oost-<strong>Vlaanderen</strong>.<br />
18 TROOST IN WANHOOP
2 Voorbeeld draaiboek: het overlijden van een jongere<br />
Wat gebeurt er? Wat kan men doen?<br />
Het bericht komt b<strong>in</strong>nen:<br />
• tijdens de schooluren/activiteiten<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
• degene die het bericht meldt, opvangen,<br />
• overdracht van de meld<strong>in</strong>g aan de verantwoordelijke(n),<br />
• buiten de schooluren/activiteiten • degene die het bericht meldt, opvangen,<br />
• overdracht van de meld<strong>in</strong>g aan de verantwoordelijke(n),<br />
• een ongeval/ sterfgeval <strong>in</strong><br />
schoolverband/ tijdens de activiteiten<br />
van de jeugdorganisatie<br />
De verantwoordelijke hoort het<br />
bericht:<br />
• de school/jeugd-organisatie is niet<br />
betrokken<br />
• de school/jeugd-organisatie is<br />
betrokken (tijdens de schooluren/<strong>in</strong><br />
groepsverband …)<br />
• degene die het bericht meldt, opvangen,<br />
• overdracht van de meld<strong>in</strong>g aan de verantwoordelijke(n),<br />
• de meld<strong>in</strong>g verifiëren wanneer het bericht niet afkomstig is van de<br />
familie of andere bevoegden,<br />
• <strong>in</strong>formeren naar het wie, wat, waar en hoe het gebeurd is,<br />
• nagaan wie er moet/mag <strong>in</strong>gelicht worden met extra aandacht<br />
voor gez<strong>in</strong>sleden/familieleden op school/<strong>in</strong> de groep,<br />
• aanwezige broers of zussen contact laten opnemen met thuis en<br />
samen bekijken of en hoe deze jongeren naar huis kunnen,<br />
• zorgen voor telefonische bereikbaarheid,<br />
• geheimhoud<strong>in</strong>g tot nader order,<br />
• rouwzorgteam samenroepen (zie verder punt 4: samenstellen van<br />
een rouwzorgteam).<br />
• de omstandigheden waaronder de gebeurtenis plaatsvond<br />
verifiëren, de gegevens van de overledene nagaan,<br />
• geheimhoud<strong>in</strong>g tot nader order,<br />
• hulpverlen<strong>in</strong>g op gang brengen,<br />
• nagaan of iedereen er is die er moet zijn (niemand vergeten te<br />
verwittigen?),<br />
• ervoor zorgen dat de jongeren die zich op de plaats van het<br />
ongeval bev<strong>in</strong>den naar de school, het lokaal worden gebracht en<br />
worden opgevangen,<br />
• extra aandacht voor gez<strong>in</strong>sleden/familieleden op school/<strong>in</strong> de<br />
groep.<br />
• aanwezige broers of zussen contact laten opnemen met thuis en<br />
samen bekijken of en hoe deze jongeren naar huis kunnen,<br />
• contact zoeken met nabestaanden (eventueel <strong>in</strong> samenwerk<strong>in</strong>g<br />
met politie, arts, slachtofferhulp …),<br />
• rouwzorgteam samenroepen (zie verder punt 4: samenstellen van<br />
een rouwzorgteam).<br />
19
Het slechte nieuws vertellen aan de<br />
jongeren<br />
• aandachtspunten<br />
vooraf<br />
De vertrouwenspersoon van de betrokken klas/groep bereidt zich<br />
voor op het slechtnieuws gesprek met de klas/groep:<br />
• eerst stilstaan bij zichzelf en nagaan of men zelf <strong>in</strong> staat is deze<br />
boodschap te brengen. Desgewenst of desnoods vraagt men steun<br />
of hulp aan collega’s.<br />
• ervoor zorgen – <strong>in</strong>dien mogelijk – dat een collega vrij is en kan<br />
bijspr<strong>in</strong>gen. Sommige jongeren kunnen extra opvang nodig<br />
hebben. Men voelt zich sterker met z’n tweeën.<br />
• proberen de opvang zoveel mogelijk <strong>in</strong> groep te houden, maar ook<br />
zorgen voor een aparte ruimte voor jongeren die alleen willen<br />
huilen of erg overstuur zijn.<br />
• erop voorbereid zijn dat deze situatie vroegere of andere<br />
verlieservar<strong>in</strong>gen kan wakker maken, zowel bij jongeren als bij<br />
begeleiders.<br />
• werkvormen bij de hand hebben die de verwerk<strong>in</strong>g stimuleren (zie<br />
deel 3 - werkvormen).<br />
• zich goed voorbereiden: wat zeggen en hoe, welke effecten zijn te<br />
verwachten.<br />
• erover waken dat, als er broers of zussen <strong>in</strong> andere klassen/<br />
groepen zijn, zij dit nieuws eerst en met de nodige zorgzaamheid<br />
ontvangen.<br />
• de mededel<strong>in</strong>g • beg<strong>in</strong>nen met een <strong>in</strong>leidende z<strong>in</strong> bijvoorbeeld “Ik heb slecht<br />
nieuws”,<br />
• beknopt vertellen wat er is gebeurd,<br />
• het slechte nieuws brengen zonder eromheen te draaien,<br />
• <strong>in</strong> eerste <strong>in</strong>stantie alleen de hoogst noodzakelijke <strong>in</strong>formatie<br />
geven,<br />
• voldoende tijd geven aan emoties.<br />
Wanneer de emoties wat luwen en de jongeren vragen hebben<br />
over hoe het verder moet, kan men overstappen naar de volgende<br />
<strong>in</strong>formatie:<br />
• vertellen hoe het contact verloopt met de familie,<br />
• uitleg geven over gevoelens, gedachten en vragen die naar boven<br />
kunnen komen (bijvoorbeeld iedereen verwerkt het verlies op zijn<br />
eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook normaal),<br />
• vertellen bij wie de jongeren terecht kunnen voor een persoonlijk<br />
gesprek,<br />
• de jongeren laten weten hoe het programma van deze dag en de<br />
komende dagen eruit ziet,<br />
• als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg geven over<br />
rouwbezoek en uitvaart (vaak kan dat beter <strong>in</strong> een later stadium).<br />
20 TROOST IN WANHOOP
Organisatorische aanpass<strong>in</strong>gen • als er jongeren naar huis willen, nagaan of de ouders thuis zijn,<br />
op de hoogte zijn en hun k<strong>in</strong>d kunnen ophalen of zorgen voor<br />
begeleid<strong>in</strong>g naar huis,<br />
• de geplande activiteiten op de komende dagen zoals feesten<br />
kritisch bekijken, wellicht is aflassen of uitstel nodig, desgewenst<br />
een afscheidsdienst organiseren.<br />
Contacten met ouders van de<br />
overleden jongere<br />
• het eerste bezoek<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
• nog dezelfde dag contact opnemen,<br />
• een huisbezoek afspreken, best de dag zelf nog,<br />
• bij voorkeur samen met iemand van de directie of<br />
verantwoordelijken op bezoek gaan,<br />
• er mee reken<strong>in</strong>g houden dat het eerste bezoek meestal alleen een<br />
uitwissel<strong>in</strong>g van gevoelens is,<br />
• vragen of een tweede bezoek gewenst/verwacht wordt om verdere<br />
afspraken te maken.<br />
• het tweede bezoek • vragen wat de school/jeugdorganisatie kan betekenen voor de<br />
ouders, wat nodig/gewenst/gepast is voor hen,<br />
• onderstaande mogelijkheden bespreken, <strong>in</strong> alle respect voor de<br />
keuzes van de ouders:<br />
◗ rouwbezoek door de groeps-/klasgenoten,<br />
◗ een rouwadvertentie plaatsen door de school/jeugdbeweg<strong>in</strong>g,<br />
◗ een rouwregister openen,<br />
◗ het afscheid nemen van de overleden jongere,<br />
◗ meehelpen met de voorbereid<strong>in</strong>g van de uitvaart en/of de<br />
uitvaart helpen verzorgen,<br />
◗ afscheidsdienst op school/<strong>in</strong> de jeugdorganisatie.<br />
Contacten met de ouders van de<br />
overige jongeren<br />
De ouders <strong>in</strong>formeren via een brief over:<br />
• de gebeurtenis,<br />
• organisatorische (rooster-) aanpass<strong>in</strong>gen,<br />
• de zorg voor de jongeren op school/<strong>in</strong> de jeugdorganisatie,<br />
• contactpersonen op school/<strong>in</strong> de jeugdorganisatie,<br />
• regels over aanwezigheid,<br />
• rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart,<br />
• eventuele afscheidsdienst op school/<strong>in</strong> de jeugdorganisatie,<br />
• nazorg voor de jongeren,<br />
• (eventueel) rouwproces van jongeren verduidelijken en meegeven<br />
welke problemen zich daarbij kunnen voordoen.<br />
21
Begeleid<strong>in</strong>g tussen overlijden en<br />
uitvaart<br />
• aandacht hebben voor het gedrag/verdriet van de jongeren,<br />
• een her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsplek creëren, bespreken met de groep hoe men de<br />
overledene het best kan gedenken: foto, kaars, bloemen, attributen<br />
van de jongere …<br />
• veel ruimte laten voor de vragen die de jongeren hebben. Sommige<br />
jongeren die niet zo verbaal zijn, uiten zich beter creatief. Een aantal<br />
werkvormen (deel 3) lenen zich daar goed toe, mits voorbereid<strong>in</strong>g,<br />
materiaal en ruimte,<br />
• zo nodig gebruik maken van speciale lessen om met de jongeren te<br />
praten over hun gevoelens en te werken aan het afscheid nemen<br />
(zie werkvormen),<br />
• afspreken wie het contact met de ouders onderhoudt. Als de ouders<br />
dat wensen, groepsgenoten stimuleren om op bezoek te gaan,<br />
• met de jongeren (na overleg met de ouders van de overleden jongere)<br />
een bijdrage leveren voor de uitvaart- of herdenk<strong>in</strong>gsdienst,<br />
bijvoorbeeld teksten of tekstboekjes maken, muziek spelen,<br />
bloemen dragen.<br />
• een laatste groet brengen samen met de groep, vraagt voorbereid<strong>in</strong>g.<br />
Men kan eerst zelf de overleden jongere bezoeken zodat men de<br />
jongeren beter kan uitleggen hoe hun klasgenoot er nu uitziet,<br />
vooraleer men samen gaat groeten. Tijd en ruimte voorzien voor<br />
emoties, vragen en gesprek na het groeten. Verplicht niemand om<br />
te gaan groeten maar geef wel kansen.<br />
• het bijwonen van de uitvaart goed voorbereiden: wat kan men<br />
verwachten, hoe verloopt dit …<br />
• reken<strong>in</strong>g houden met cultuurverschillen (zie deel 1),<br />
• <strong>in</strong>dien er een vlaggenstok op school/bij de lokalen is, overwegen om<br />
de vlag halfstok te hangen,<br />
• een afscheidsdienst op school/<strong>in</strong> de jeugdorganisatie organiseren<br />
(<strong>in</strong> overleg met de ouders van de overleden jongere) om zoveel<br />
mogelijk jongeren de kans te geven afscheid te nemen,<br />
• de jongeren na de uitvaart opvangen om nog even na te praten,<br />
• afspraken maken onder de leerkrachten/begeleiders wie naar de<br />
uitvaart kan gaan,<br />
• er aan denken om rouwkaartjes van andere leerkrachten/<br />
begeleiders en jongeren te verzamelen.<br />
Nazorg Zie deel 1, Helpen bij afscheid nemen en rouw: nu en later<br />
Adm<strong>in</strong>istratieve zaken Zorgvuldig afhandelen van de adm<strong>in</strong>istratieve zaken:<br />
• alle uitgaande post betreffende de overleden jongere blokkeren,<br />
• het overlijden <strong>in</strong> het volgende school- of <strong>in</strong>fokrantje vermelden (<strong>in</strong><br />
overleg met het betrokken gez<strong>in</strong>),<br />
• zorgzaam omgaan met alles wat er van de overleden jongere nog op<br />
school/<strong>in</strong> het jeugdlokaal is: voor ouders zijn dit heel waardevolle<br />
zaken. Bezitt<strong>in</strong>gen niet zomaar meegeven aan broers of zussen.<br />
Tijdens latere contacten kunnen deze bezitt<strong>in</strong>gen overhandigd<br />
worden aan de ouders,<br />
• tijdens latere contacten kunnen ook f<strong>in</strong>anciële zaken ter sprake<br />
komen.<br />
22 TROOST IN WANHOOP
3 Voorbeeld draaiboek: het overlijden van een gez<strong>in</strong>slid van een jongere<br />
Wat gebeurt er? Wat kan men doen?<br />
Het bericht komt b<strong>in</strong>nen:<br />
• tijdens de schooluren/activiteiten<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
• degene die het bericht meldt, opvangen,<br />
• overdracht van de meld<strong>in</strong>g aan de verantwoordelijke(n).<br />
• buiten de schooluren/activiteiten • degene die het bericht meldt, opvangen,<br />
• overdracht van de meld<strong>in</strong>g aan de verantwoordelijke(n).<br />
De verantwoordelijke hoort het bericht:<br />
• tijdens de schooluren/ de activiteiten<br />
van de jeugdorganisatie<br />
• buiten de schooluren/de activiteiten<br />
van de jeugdorganisatie<br />
• de meld<strong>in</strong>g verifiëren wanneer het bericht niet afkomstig is van de<br />
familie of andere bevoegden,<br />
• <strong>in</strong>formeren naar het wie, wat, waar en hoe het gebeurd is,<br />
• de betrokken jongere en de klastitularis/begeleider verwittigen en<br />
samenroepen,<br />
• <strong>in</strong>dien mogelijk, de ouders of een ander dicht familielid laten het<br />
slechte nieuws vertellen aan de jongere. Anders zelf het slechte<br />
nieuws brengen (zie bovenstaand draaiboek: slecht nieuws<br />
meedelen) en de jongere laten contact opnemen met thuis. Samen<br />
bekijken of en hoe de jongere naar huis kan.<br />
• zorgen voor telefonische bereikbaarheid,<br />
• geheimhoud<strong>in</strong>g tot nader order,<br />
• rouwzorgteam samenroepen (zie verder punt 4: het samenstellen<br />
van een rouwzorgteam) .<br />
• de meld<strong>in</strong>g verifiëren wanneer het bericht niet afkomstig is van de<br />
familie of andere bevoegden,<br />
• <strong>in</strong>formeren naar het wie, wat, waar en hoe het gebeurd is,<br />
• zorgen voor telefonische bereikbaarheid,<br />
• geheimhoud<strong>in</strong>g tot nader order,<br />
• rouwzorgteam samenroepen (zie verder punt 4: samenstellen van<br />
een rouwzorgteam).<br />
Contact met de jongere • <strong>in</strong> gesprek gaan met de betrokken jongere door iemand van het<br />
rouwzorgteam,<br />
• de jongere een vertrouwenspersoon laten kiezen. Vragen wat de<br />
jongere zelf wil, nodig heeft en verwacht rond verdere ondersteun<strong>in</strong>g,<br />
• de jongere <strong>in</strong>formeren bij wie hij terecht kan voor verdere opvang bij<br />
afwezigheid van de aangeduide vertrouwenspersoon,<br />
• <strong>in</strong> een later gesprek afspraken maken rond het hernemen van de<br />
lessen (<strong>in</strong> schoolverband), het opnieuw aansluiten bij de activiteiten<br />
(jeugdorganisatie).<br />
Contacten met het gez<strong>in</strong><br />
• het eerste bezoek<br />
• nog dezelfde dag contact nemen,<br />
• een huisbezoek afspreken, best de dag zelf nog,<br />
• bij voorkeur samen met iemand van de directie of verantwoordelijken<br />
op bezoek gaan,<br />
• er mee reken<strong>in</strong>g houden dat het eerste bezoek meestal alleen een<br />
uitwissel<strong>in</strong>g van gevoelens is,<br />
• vragen of een tweede bezoek gewenst/verwacht wordt om verdere<br />
afspraken te maken zeker <strong>in</strong>dien de jongere niet onmiddellijk de<br />
lessen herneemt/terugkeert naar de jeugdorganisatie.<br />
23
• het tweede bezoek • vragen wat de school/jeugdorganisatie kan betekenen voor de<br />
ouders, wat nodig/gewenst/gepast is voor hen,<br />
• onderstaande mogelijkheden bespreken, <strong>in</strong> alle respect voor de<br />
keuzes van de ouders:<br />
◗ aanwezigheid en opvang van de jongere op school/<strong>in</strong> de<br />
jeugdorganisatie,<br />
◗ bijwonen van de uitvaart door andere jongeren van de klas/<br />
jeugdorganisatie,<br />
◗ meehelpen met de voorbereid<strong>in</strong>g van de uitvaart en/of de<br />
uitvaart helpen verzorgen,<br />
◗ een rouwadvertentie plaatsen door de school/jeugdbeweg<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
het schoolkrantje/<strong>in</strong>fokrantje jeugdbeweg<strong>in</strong>g.<br />
Het slechte nieuws meedelen aan<br />
de jongeren, de begeleiders en de<br />
ouders<br />
• het bericht aan andere betrokkenen (leerkrachten/ begeleiders)<br />
melden: een kort bericht kan <strong>in</strong> de leraarskamer of het<br />
begeleiderlokaal worden opgehangen met vermeld<strong>in</strong>g van de<br />
naam van de jongere en zijn/haar groep,<br />
• aangeven wanneer de betrokken jongere afwezig zal zijn,<br />
• het bericht melden aan de klas/groep van de jongere<br />
◗ erop voorbereid zijn dat deze situatie andere verlieservar<strong>in</strong>gen<br />
kan wakker maken, zowel bij jongeren als bij begeleiders,<br />
◗ ervoor zorgen dat men werkvormen bij de hand heeft die de<br />
verwerk<strong>in</strong>g stimuleren,<br />
◗ zich goed voorbereiden: wat zeggen en hoe, welke effecten zijn<br />
te verwachten,<br />
◗ vertellen hoe het contact verloopt met de jongere en zijn<br />
familie,<br />
◗ uitleg geven over gevoelens, gedachten en vragen die naar<br />
boven kunnen komen (bijvoorbeeld iedereen verwerkt het<br />
verlies op zijn eigen manier, huilen mag, niet huilen is ook<br />
normaal),<br />
◗ vertellen bij wie de jongeren terecht kunnen voor een<br />
persoonlijk gesprek,<br />
◗ als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg geven over<br />
rouwbezoek en uitvaart (vaak kan dat beter <strong>in</strong> een later<br />
stadium),<br />
◗ <strong>in</strong>dien nodig een taakverdel<strong>in</strong>g organiseren (bijvoorbeeld voor<br />
het bijhouden van de cursussen gedurende de eventuele<br />
afwezigheid van de betrokken jongere).<br />
• het bericht ook aan de afwezige jongeren en begeleiders van de<br />
groep melden,<br />
• de ouders van de groep jongeren <strong>in</strong>formeren via een brief over:<br />
◗ de gebeurtenis,<br />
◗ eventuele aanwezigheid bij de uitvaart,<br />
◗ nazorg voor de jongeren.<br />
24 TROOST IN WANHOOP
De uitvaart • het bijwonen van de uitvaart goed voorbereiden: wat kan men<br />
verwachten, hoe verloopt dit …<br />
• reken<strong>in</strong>g houden met cultuurverschillen (zie deel 1),<br />
• de jongeren na de uitvaart opvangen om nog even na te praten,<br />
• afspraken maken onder de leerkrachten/begeleiders wie naar de<br />
uitvaart kan gaan,<br />
• er aan denken om rouwkaartjes van andere leerkrachten/ begeleiders<br />
en jongeren te verzamelen.<br />
Nazorg • zie deel 1, Helpen bij afscheid nemen en rouw: nu en later<br />
Adm<strong>in</strong>istratieve zaken • de aanspreektitel en/of het contactadres aanpassen van de uitgaande<br />
post voor het gez<strong>in</strong> van deze jongere,<br />
• het overlijden <strong>in</strong> het volgende school- of <strong>in</strong>fokrantje vermelden (<strong>in</strong><br />
overleg met betrokken jongere en zijn gez<strong>in</strong>).<br />
4 Samenstellen rouwzorgteam<br />
Idealiter wacht men b<strong>in</strong>nen een schoolgemeenschap of jeugdbeweg<strong>in</strong>g niet tot er zich een crisissituatie<br />
voordoet om na te denken over de samenstell<strong>in</strong>g van een rouwzorgteam, maar is er een rouwzorgteam <strong>in</strong><br />
het leven geroepen bij het beg<strong>in</strong> van het werkjaar. Realiteit leert echter dat men liever/liefst niet stilstaat bij<br />
mogelijke verlieservar<strong>in</strong>gen of rampscenario’s. Dit betekent dan ook dat <strong>in</strong> de meeste gevallen er nog een team<br />
moet worden samengesteld en geïnstrueerd op het moment dat er verlies wordt geleden.<br />
Dit team krijgt op de diverse websites en b<strong>in</strong>nen bestaande handleid<strong>in</strong>gen rouw op school of rouw <strong>in</strong> de<br />
jeugdbeweg<strong>in</strong>g, verschillende namen: crisisteam, opvolgteam, nazorgteam … Om duidelijk te maken dat het<br />
hier om zowel ‘rouw’ als om ‘zorg’ gaat, werd bij deze handleid<strong>in</strong>g geopteerd voor rouwzorgteam.<br />
Volgende leidraad kan een hulp zijn om dit team b<strong>in</strong>nen de eigen werk<strong>in</strong>g te concretiseren:<br />
• Opdracht van het rouwzorgteam: het organiseren en coörd<strong>in</strong>eren van de nodige activiteiten om de jongeren te<br />
ondersteunen bij het afscheid nemen en bij de verliesverwerk<strong>in</strong>g.<br />
• Samenstell<strong>in</strong>g: een verantwoordelijke (directie/groepsleid<strong>in</strong>g), een betrokken begeleider, andere <strong>in</strong>terne of<br />
externe deskundigen … Aandachtspunt bij de samenstell<strong>in</strong>g is de niet steeds voor de hand liggende keuze<br />
maken. Meestal valt de keuze op een leerkracht zedenleer of godsdienst of op de hoofdleider. Dit legt vooreerst<br />
een zekere druk op steeds dezelfde schouders. Hierbij komt nog dat jongeren soms een andere leraar of<br />
leider prefereren om steun bij te zoeken. De samenstell<strong>in</strong>g kan dus worden aangepast, uitgebreid naargelang<br />
de situatie.<br />
• Best één persoon aanwijzen als e<strong>in</strong>dverantwoordelijke voor:<br />
◗ het <strong>in</strong>formeren van betrokkenen,<br />
◗ de organisatorische aanpass<strong>in</strong>gen,<br />
◗ de opvang van jongeren en collega’s,<br />
◗ de contacten met ouders,<br />
◗ de afspraken en regel<strong>in</strong>gen i.v.m. rouwbezoek en uitvaart,<br />
◗ de adm<strong>in</strong>istratieve opvolg<strong>in</strong>g en afwerk<strong>in</strong>g,<br />
◗ de nazorg van de betrokkenen.<br />
• De e<strong>in</strong>dverantwoordelijke gaat na wie geïnformeerd mag/moet worden over het overlijden:<br />
◗ het personeel,<br />
◗ de klas/groep van de jongere,<br />
◗ familieleden zoals broers, zussen, neven en nichten die op dezelfde school/<strong>in</strong> dezelfde jeugdbeweg<strong>in</strong>g zitten,<br />
◗ vrienden en vriend<strong>in</strong>nen uit andere klassen/groepen,<br />
◗ overige jongeren (denk ook aan jongeren die momenteel afwezig zijn),<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
25
◗ ouders van andere jongeren,<br />
◗ schoolbestuur/groepsleid<strong>in</strong>g,<br />
◗ personen en <strong>in</strong>stanties die mogelijk contact opnemen met de familie, zoals externe hulpverlen<strong>in</strong>g<br />
(bijvoorbeeld slachtofferhulp of het Centrum voor Leerl<strong>in</strong>genbegeleid<strong>in</strong>g).<br />
• De e<strong>in</strong>dverantwoordelijke spreekt af wie wie <strong>in</strong>formeert en heeft daarbij bijzondere aandacht voor de dichtst<br />
betrokkenen. Zij moeten het bericht zeker op zorgzame wijze ontvangen, liefst en <strong>in</strong>dien mogelijk door hun<br />
eigen ouders of familie. De e<strong>in</strong>dverantwoordelijke spreekt af met het betrokken gez<strong>in</strong> wie mag geïnformeerd<br />
worden vanuit de school/jeugdbeweg<strong>in</strong>g en wie het gez<strong>in</strong> liever zelf of liever niet <strong>in</strong>formeert (privacyrecht van<br />
de ouders!).<br />
5 Valkuilen en specifieke aandachtspunten<br />
Hoe goed een draaiboek ook wordt <strong>in</strong>gevuld, hoe zorgzaam een rouwzorgteam ook wordt samengesteld, er<br />
kunnen nog steeds valkuilen en verrass<strong>in</strong>gen opduiken.<br />
Enkele mogelijke valkuilen als voorbeeld én als aandachtspunt:<br />
• De e<strong>in</strong>dverantwoordelijke van het rouwzorgteam is afwezig door ziekte of vakantie en er is geen vervang<strong>in</strong>g<br />
voorzien.<br />
• De voorziene vertrouwenspersoon heeft geen goed contact met de jongere of de jongere ervaart hem niet als<br />
zijn vertrouwenspersoon, zou liefst iemand anders kiezen.<br />
• De gekozen vertrouwenspersoon is te geëmotioneerd om een goeie steunfiguur te kunnen zijn.<br />
• Het draaiboek is op crisismomenten onv<strong>in</strong>dbaar.<br />
• Het draaiboek wordt een doel op zich en geen hulpmiddel, men vergaloppeert zich en verliest de uniciteit van<br />
elke jongere, elk gez<strong>in</strong> en elk verlies uit het oog.<br />
• Alle jongeren zijn geïnformeerd … de jongeren die op uitstap zijn, worden vergeten.<br />
• Eens de begrafenis en de eerste weken voorbij zijn, verdwijnt het draaiboek en de voorziene nazorg al snel op<br />
de achtergrond.<br />
Een bloemlez<strong>in</strong>g uit de getuigenissen van begeleiders<br />
(www.kuleuven.be/thomas/pastoraal/rouwen_op_school)<br />
• “Soms valt het ganse draaiboek <strong>in</strong> het water …”<br />
• “Een draaiboek is helpend maar niet zaligmakend, er moet ruimte worden voorzien voor improvisatie en ad<br />
hoc oploss<strong>in</strong>gen.”<br />
• “De gemaakte fout was dat men het draaiboek voorrang gaf op het <strong>in</strong>dividuele verdriet en te we<strong>in</strong>ig aandacht<br />
had voor elk <strong>in</strong>dividu.”<br />
Uit de opgesomde valkuilen en dito aandachtspunten blijkt één zaak glashelder: er zijn géén toverformules …<br />
Jongeren en de dood, op school of <strong>in</strong> de jeugdbeweg<strong>in</strong>g, blijft een moeilijke materie en een emotioneel geladen<br />
comb<strong>in</strong>atie voor alle betrokkenen.<br />
26 TROOST IN WANHOOP
Deel 3:<br />
Werkvormen: Suggesties en doe-ideeën<br />
1. Inleid<strong>in</strong>g<br />
2. Voorbeeld Inhoud Koffer ‘<strong>Troost</strong> <strong>in</strong> wanhoop’<br />
3. Werkvormen<br />
Fiche 1 Stille ruimte<br />
Fiche 2 Maken van een weblog<br />
Fiche 3 Werken met film: Ali Zaoua (2000)<br />
Fiche 4 Werken met film: Buitenspel (2005)<br />
Fiche 5 Werken met film: Dead poets society (1989)<br />
Fiche 6 Bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
Fiche 7 Bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
Fiche 8 Bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
Fiche 9 Werken met kunst<br />
Fiche 10 Werken met troostkaarten<br />
Fiche 11 Werken met workshops<br />
4. Teksten voor rouwende jongeren<br />
5. Websites voor rouwende jongeren<br />
6. Modelbrieven en kaartjes<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
27
1 Inleid<strong>in</strong>g<br />
Wanneer men als begeleider het rouwen van een groep jongeren wil ondersteunen, kan men gebruik maken<br />
van verschillende werkvormen. Bij het kiezen van zo’n werkvorm houdt men best reken<strong>in</strong>g met een aantal<br />
factoren die te maken hebben met de jongeren zelf en met zichzelf als begeleider. Bijvoorbeeld hoe hecht een<br />
groep is, welke positie de overledene <strong>in</strong> de groep <strong>in</strong>neemt, welke plaats men als begeleider heeft <strong>in</strong> de groep<br />
en welke verbondenheid men heeft met de overledene.<br />
Men kan opteren om een rouwzorgkoffer samen te stellen met lees- en werkboeken en ander educatief materiaal<br />
om met jongeren stil te staan bij en te werken rond verlies en rouw (zie voorbeeld van een rouwzorgkoffer).<br />
De beschikbaarheid van en het vertrouwd zijn met het materiaal maakt het voorbereiden en aanwenden van<br />
werkvormen m<strong>in</strong>der <strong>in</strong>gewikkeld, zeker <strong>in</strong> emotioneel hectische situaties.<br />
Bij de onderstaande suggesties en doe-ideeën staan verschillende mogelijkheden beschreven ter <strong>in</strong>spiratie<br />
van begeleiders en ter ondersteun<strong>in</strong>g van rouwende jongeren. Beknopt opdat er genoeg ruimte zou blijven voor<br />
persoonlijke <strong>in</strong>vull<strong>in</strong>g en creativiteit van begeleiders en jongeren. Meer uitgewerkt zodat er <strong>in</strong> crisismomenten<br />
geen kostbare tijd en unieke kansen verloren gaan om rouwzorg te concretiseren.<br />
2 Voorbeeld van een rouwzorgkoffer<br />
Er kan een keuze worden gemaakt uit onderstaande boeken en materialen.<br />
Boeken voor begeleiders<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (1996). Doodnormaal? Verdriet en rouw bij leerl<strong>in</strong>gen. Houten: Educatieve Partners<br />
Nederland BV.<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2005). Mijn troostende ik. Kwetsbaarheid én kracht van rouwende jongeren.<br />
Kampen: Uitgeverij Kok.<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2007) Waarom doet iemand dat? K<strong>in</strong>deren en jongeren ondersteunen na zelfdod<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> hun omgev<strong>in</strong>g. Heeze: In de Wolken.<br />
• KEIRSE, M. (2001). Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gez<strong>in</strong> en de hulpverlener. Tielt: Uitgeverij<br />
Lannoo.<br />
• Netwerk voor pastoraal met jongeren (2004). Door het zure heen. Met k<strong>in</strong>deren en jongeren werken rond<br />
verlies en rouw. Tielt: Uitgeverij Lannoo.<br />
• SOMERS, P. & DEPAUW, R. (2000). LeDoS: Leven en Dood op School. Antwerpen: Natuurlijk Dood Centrum<br />
(NDC) Horizon v.z.w.<br />
• VANDEN ABBEELE, C. (2001). Nu jij er niet meer bent. Rouwen met k<strong>in</strong>deren en tieners. Tielt: Uitgeverij<br />
Lannoo.<br />
Leesboeken voor jongeren<br />
• GLASER MUNCH, C. (2003). Voor Kaya. Rotterdam: Lemniscaat. (13-15 jaar)<br />
Kaya v<strong>in</strong>dt een boek op zolder waarop geschreven staat ‘Voor Kaya’. Het is van haar moeder, die een jaar<br />
geleden gestorven is.<br />
• DE BEER, Y. (2001). Yasha’s vader. Rotterdam: Lemniscaat. (+12 jaar)<br />
Op een dag wil Yasha’s vader niet meer wakker worden. Alles verandert <strong>in</strong> huis. Yasha schrijft een brief aan<br />
zijn vader over hoe hij zich voelt.<br />
• GEUS, M. (2003). Virenzo en ik. Rotterdam: Lemniscaat. (10-12 jaar)<br />
De vriend van de elfjarige Jan verdr<strong>in</strong>kt bij het zeilen. Het boek beschrijft de voorgeschiedenis van het ongeluk<br />
en het rouwproces van de jongen.<br />
28 TROOST IN WANHOOP
• DESCAMPS, L. (2007). Angel dust: een lied voor de sterren. Facet. (13-15 jaar)<br />
Als de zestienjarige Heather naar een verjaardagsfeestje van een vriend<strong>in</strong> gaat, raakt ze <strong>in</strong> gesprek met de<br />
vreemde Jimmy. Hij opent voor Heather een heel nieuwe wereld. Maar dan slaat het noodlot toe en Heather<br />
raakt de greep op haar leven helemaal kwijt.<br />
Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsboeken<br />
• Wat nooit verloren gaat. Dagboek voor jongeren over sterven en leven. Leuven: Bakermat.<br />
• VANDEN ABBEELE, C. (2002). Mijn her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsboek. Tielt: Lannoo.<br />
Dit boek helpt jongeren <strong>in</strong> hun rouwproces. Er is ruimte voor foto’s, teken<strong>in</strong>gen, gedichten en gevoelens. Het<br />
is op maat van jongeren van 12-14 jaar die rouwen om het verlies van een dierbare.<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2009). Ben je hier of ben je daar? Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsboek voor jongeren. Heeze:<br />
Uitgeverij In de Wolken.<br />
• Ondersteboven, Werkboek voor jongeren. (2009). Wemmel: Federatie Palliatieve Zorg <strong>Vlaanderen</strong>.<br />
Dit werkboek is bedoeld om jongeren te ondersteunen <strong>in</strong> hun verliesverwerk<strong>in</strong>g bij het ernstig ziek worden<br />
van een ouder of gez<strong>in</strong>slid. Het boek is al bruikbaar tijdens het ziekteproces en creëert afscheids- en<br />
verwerk<strong>in</strong>gskansen vóór en na het overlijden.<br />
Creatief materiaal<br />
• Zakboekje voor rouwende jongeren, Riet Fiddelaers-Jaspers, Sticht<strong>in</strong>g In de Wolken. Een stripverhaal voor<br />
jongeren <strong>in</strong> rouw en verlies.<br />
• <strong>Troost</strong>kaarten, Sticht<strong>in</strong>g Parelmoer.<br />
• Doos met troostkaarten, voor <strong>in</strong>dividueel en groepsgebruik, met handleid<strong>in</strong>g.<br />
• Condoleancekaarten – Je bent dood gewoon gaan hemelen, Pl<strong>in</strong>t.<br />
• Mapje met acht gedichten.<br />
• Rouwbandjes – “Ik draag je mee” , “Ik zal je nooit vergeten” of “Ik rouw om jou”, Riet Fiddelaers-Jaspers,<br />
Sticht<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de Wolken.<br />
3 Werkvormen<br />
Onderstaande suggesties en doe-ideeën kunnen jongeren <strong>in</strong> verlies kansen bieden. Kansen om te verwerken,<br />
te praten over, hun gevoelens te uiten, de overledene een plek te geven, de overledene te herdenken. De ene<br />
werkvorm vraagt meer voorbereid<strong>in</strong>g en materiaal dan de andere. De ene werkvorm zal deze jongere, deze<br />
groep of deze begeleider meest aanspreken. Hoe dan ook vraagt elke werkvorm om de nodige praktische maar<br />
ook emotionele voorbereid<strong>in</strong>g bij de begeleider!<br />
Hou er reken<strong>in</strong>g mee dat elke werkvorm emoties en reacties – verwacht en onverwacht – te weeg kan brengen<br />
bij de jongere zelf en b<strong>in</strong>nen de groep.<br />
Bij het aanwenden van werkvormen die meer gericht zijn op het brengen van persoonlijke verhalen en het uiten<br />
van emoties is men best extra voorzichtig en zorgzaam. Niet elke jongere wil zijn verliesverhaal delen of zijn<br />
emoties tonen <strong>in</strong> een groep. Sommige jongeren verwerken hun verlies ook net door er niet nadrukkelijk mee<br />
bezig te zijn (zie deel 1: <strong>in</strong>formatie: jongeren <strong>in</strong> verlies en rouw). Andere jongeren voelen zich (nog) niet veilig<br />
genoeg <strong>in</strong> de groep om zich kwetsbaar te durven opstellen.<br />
Zelfs <strong>in</strong> een veilige groep, dient respect voor ieders verwerk<strong>in</strong>gswijze en verhaal prioritair te zijn. Als begeleider<br />
fungeert men hierbij als rolmodel voor de groep.<br />
Volgende suggesties en voorstellen dienen enkel ter ondersteun<strong>in</strong>g en <strong>in</strong>spiratie. Men mag als begeleider het<br />
nodige creatieve maatwerk uitvoeren om een werkvorm nog meer passend te maken voor deze jongere, deze<br />
groep <strong>in</strong> deze verliessituatie.<br />
Werken met een stille hoek of stille ruimte<br />
Voorzie een plaats waar de jongeren zich even kunnen terugtrekken en tot zichzelf kunnen komen met hun<br />
verdriet. Wie er naartoe gaat, kan er even tot rust komen en wordt niet gestoord.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
29
Aanbieden van chatrooms en forums op volgende websites:<br />
• www.werkgroepverder.be<br />
Fora voor jongeren die nabestaande zijn na zelfdod<strong>in</strong>g van een geliefde.<br />
• www.achterderegenboog.nl/forum<br />
Fora voor k<strong>in</strong>deren en jongeren, ook voor 17+.<br />
• www.broertjezusje.com<br />
Forum voor jongeren die een broer of zus verloren.<br />
• www.verliesverwerken.nl<br />
Fora voor k<strong>in</strong>deren en jongeren.<br />
• www.miss<strong>in</strong>gyou.be<br />
Belgische site voor jongeren na verlies van een dierbare. Met overzicht van activiteiten, een forum, gedichten,<br />
muziek, literatuurlijst …<br />
• www.jongeren<strong>in</strong>rouw.nl<br />
Website voor jongeren met veel <strong>in</strong>formatie, ook voor docenten, ouders en verzorgers. Er is een forum en een<br />
weblog opgenomen.<br />
• www.jongemantelzorgers.nl<br />
Website voor jongeren die thuis fungeren als mantelzorger, met <strong>in</strong>formatie en contactmogelijkheid. Op de site<br />
kan men ook een lespakket ‘Do you care’ consulteren en opvragen.<br />
• www.her<strong>in</strong>nerd<strong>in</strong>gen.nl<br />
Een website waar k<strong>in</strong>deren door het plaatsen van foto’s en verhalen een monument kunnen bouwen voor een<br />
dierbare overledene. Het is een mozaïek van bijna duizend foto’s en het is ook mogelijk om een reactie te<br />
mailen. Zo kunnen ervar<strong>in</strong>gen geuit en gedeeld worden.<br />
Werken met een webblog<br />
Men kan de jongeren aanleren (<strong>in</strong>dien nodig) om een blog aan te maken. Op deze blog kunnen ze ervar<strong>in</strong>gen en<br />
gevoelens uitwisselen met andere jongeren, die eventueel al hetzelfde hebben meegemaakt.<br />
Maken van een her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsplekje (eventueel <strong>in</strong> de stille ruimte)<br />
Maak een soort afscheidstafel of –plekje. De bedoel<strong>in</strong>g is dat het een plaats wordt waar de jongeren een foto,<br />
teken<strong>in</strong>g, gedachtenisprentje of iets anders kunnen leggen dat hen her<strong>in</strong>nert aan de overledene.<br />
Werken met films<br />
Men kan samen een film of enkele <strong>in</strong>teressante fragmenten bekijken. Daarna kan men een kr<strong>in</strong>g- of<br />
groepsgesprek houden en het thema aan de hand van enkele vragen verder uitdiepen.<br />
Filmsuggesties voor jongeren van 12 tot 14 jaar:<br />
• Ali Zaoua (2000)<br />
Ali, Kwita, Omar en Boubker zijn straatk<strong>in</strong>deren. Ze hebben Dib en zijn bende verlaten en leven voortaan op<br />
hun eentje <strong>in</strong> de haven van Casablanca. Ali wil namelijk weg, ver weg. Hij wil zeeman worden en een reis<br />
rond de wereld maken. Tussen de k<strong>in</strong>deren bestaat een hechte vriendschapsband. Tijdens een gewelddadige<br />
confrontatie met Dibs bende sterft Ali. Zijn vrienden brengen zijn lichaam terug naar de haven en beslissen om<br />
hem te begraven… als een pr<strong>in</strong>s.<br />
• Fly away home (1996)<br />
De 13-jarige Amy verliest bij een auto-ongeluk haar moeder en wordt door haar vader Thomas meegenomen<br />
30 TROOST IN WANHOOP
naar zijn huis <strong>in</strong> Canada. Bij de boerderij van Amy’s vader zijn bulldozers bezig met het afbreken van het bos.<br />
Amy redt nog net op tijd een nest ganzeneieren, die ze uitgebroed weet te krijgen.<br />
• My girl (1991)<br />
Vada is geobsedeerd door de dood. Haar moeder is jaren geleden overleden en haar vader is begrafenisondernemer.<br />
Vada is bevriend met Thomas, die allergisch is voor zowat alles. Hij is de enige die haar vreemde kuren begrijpt.<br />
Als haar vader de vlotte Shelly <strong>in</strong> dienst neemt en verliefd op haar wordt, doet Vada er alles aan om de relatie<br />
te verbreken.<br />
Filmsuggesties voor jongeren van 14 tot 16 jaar:<br />
• La Stanza del figlio (2001)<br />
Op een ochtend ontvangt psychiater Giovanni een dr<strong>in</strong>gend telefoontje van een patiënt en kan hij niet gaan<br />
joggen met zijn zoon zoals gepland. In plaats daarvan gaat Andrea, zijn zoon, met zijn vrienden duiken. Hij komt<br />
echter niet meer terug …<br />
• Buitenspel (2005)<br />
Gilles is een twaalfjarige jongen die onder impuls van zijn vader obsessief bezig is met voetbal. Wanneer Gilles’<br />
vader op een dag dood neervalt, is de jongen ontroostbaar. Aanvankelijk wil hij het voetballen def<strong>in</strong>itief opgeven,<br />
tot hij plotsel<strong>in</strong>g bezoek krijgt van de geest van zijn vader die hem overtuigt om er toch mee door te gaan. Gilles<br />
sukkelt echter met een ernstige blessure en al gauw komt er een moment waarop hij moet kiezen: ofwel voor<br />
de realiteit en zijn gezondheid, ofwel voor de geest van zijn vader en diens dromen van eeuwige roem op een<br />
voetbalveld.<br />
Filmsuggesties voor adolescenten:<br />
• Dead poets society (1989)<br />
Neil Perry droomt ervan om acteur te worden, maar dat mag niet van zijn strenge vader. Hij schrijft zich toch<br />
<strong>in</strong> voor een auditie van het toneelstuk A Midsummer Night’s Dream en krijgt de hoofdrol. Hij probeert het voor<br />
zijn vader geheim te houden, maar die komt er toch achter en verbiedt Neil op de dag voor de opvoer<strong>in</strong>g te<br />
gaan spelen ... Uite<strong>in</strong>delijk besluit Neil om toch mee te spelen <strong>in</strong> het stuk. Zijn vader komt dit te weten en wordt<br />
woedend. Hij besluit om Neil naar een andere school te sturen. Neil is daar helemaal kapot van en pleegt<br />
zelfmoord.<br />
• La vita e bella (1997)<br />
Guido komt met zijn vrouw en zoontje terecht <strong>in</strong> een concentratiekamp. Daar probeert hij zijn vijfjarige zoontje<br />
te beschermen tegen alle wreedheden door hem het kamp te laten ervaren als het ruwe decor van een moeilijk<br />
spel.<br />
• Philadelphia (1993)<br />
Advocaat Andrew Becket krijgt, kort na zijn promotie, te horen dat hij is ontslagen. Zijn werkgever geeft als<br />
reden dat hij een opdracht verknoeid heeft. Andy denkt daar anders over: hij denkt dat ze ontdekt hebben dat<br />
hij homoseksueel is en aids heeft, en dat dit de reden voor zijn ontslag was. In een wereld vol onbegrip en<br />
<strong>in</strong>tolerantie vecht hij voor gerechtigheid.<br />
• Le temps qui reste (2005)<br />
In Le temps qui reste volgt de regisseur stapsgewijs het rouwproces van een jonge man – carrièreman,<br />
fotograaf, homosexueel, term<strong>in</strong>aal ziek door een hersentumor – die zijn dood probeert te aanvaarden. Eerst is<br />
er het ongeloof, woede en ontkenn<strong>in</strong>g om tenslotte via een lange omzwerv<strong>in</strong>g van toevallige ontmoet<strong>in</strong>gen en<br />
confronterende situaties tot de acceptatie over te gaan.<br />
• Mar Adentro (2004)<br />
Ramón Sampedro is al 28 jaar vrijwel volledig verlamd na een duikongeval. Hij wordt verzorgd door Manuela, de<br />
vrouw van zijn broer. Hij wil niet meer leven en is vastbesloten om een manier te v<strong>in</strong>den om waardig te kunnen<br />
sterven. Maar <strong>in</strong> het katholieke Spanje is hulp bij zelfdod<strong>in</strong>g wettelijk verboden en hij heeft niet de mogelijkheid<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
31
om er zelf een e<strong>in</strong>de aan te maken. Met hulp van advocate Julia probeert hij bij de rechtbank het recht te krijgen<br />
om zelf over zijn leven te beslissen.<br />
• Shadowlands (1993)<br />
Liefdesdrama: stil, rustig en subtiel portret van twee mensen die van elkaar gaan houden, bijna zonder dat ze<br />
het zelf <strong>in</strong> de gaten hebben. Dan wordt de vrouw term<strong>in</strong>aal ziek …<br />
Rustige maar beklijvende film.<br />
Aanbieden van (lees)boeken<br />
Men kan jongeren ook een boek aanreiken, passend bij hun specifieke verliessituatie. Het is belangrijk dat men<br />
als begeleider de <strong>in</strong>houd kent van het voorgestelde boek. Dit helpt om aanknop<strong>in</strong>gspunten te v<strong>in</strong>den voor een<br />
verder gesprek.<br />
Boek na zelfdod<strong>in</strong>g van een geliefde<br />
FIDDELAERS-JASPERS, R. (2000). Wie ben ik zonder jou? Jong zijn en verder leven na een verlies. Heeze: In de<br />
wolken. Dit boek is geschreven voor jongeren die hun vader, moeder, broer of zus verloren hebben door suïcide.<br />
Het boek kan ook helpen bij het verlies van een vriend of vriend<strong>in</strong> of van iemand anders om wie men veel geeft.<br />
Boeken bij het overlijden van een moeder of vader<br />
• REEF, O. (1998). Alles is voor altijd anders. Amsterdam: Sjaloom.<br />
N<strong>in</strong>a’s moeder sterft. Haar hele leven verandert. Het boek is een dagboek dat de gebeurtenissen beschrijft<br />
voor het sterven van haar moeder en het jaar na het overlijden.<br />
• Bohlmeyer A. (1999). Rotzooi <strong>in</strong> mijn hoofd, Amsterdam: Leopold.<br />
Abi is een 13-jarig meisje. Haar moeder sterft <strong>in</strong> een ongeluk. Daar heeft ze veel verdriet om. Ze heeft het ook<br />
moeilijk met de homoseksualiteit van haar vader. Langzaam aan doorloopt ze haar rouwproces.<br />
• LINDELL, U. (1996). De zuigzoen. Rotterdam: Lemniscaat.<br />
Stella’s moeder sterft en dat heeft zijn impact op zowel haar leven als dat van haar vader. Het boek vertelt hoe<br />
haar omgev<strong>in</strong>g reageert, hoe haar vader verandert …<br />
• MANDERS, H. (1997). Bestemm<strong>in</strong>g onbekend. Amsterdam: Ploegsma.<br />
Femke moet de dood van haar mama verwerken en kampt met steeds afwisselende gevoelens van blijdschap<br />
en verdriet.<br />
• VAN FRANKENHUYZEN, K. (1993). Jou langzaam loslaten. Haarlem: De Toorts.<br />
Wanneer Kar<strong>in</strong> 14 is, sterft haar moeder. In het boek wordt haar rouwproces beschreven, maar ook de reacties<br />
van familie, vrienden en klasgenoten komen aan bod.<br />
• GLASER MUNCH, C. (2003). Voor Kaya. Rotterdam: Lemniscaat.<br />
Kaya v<strong>in</strong>dt een boek op zolder waarop geschreven staat ‘Voor Kaya’. Het is van haar moeder, die een jaar<br />
geleden gestorven is.<br />
• BREEN, E. (1998). De laatste regels. Rotterdam: Lemniscaat.<br />
Berit leidt een normaal leventje totdat haar moeder ziek wordt. Aanvankelijk wordt Berit niet op de hoogte<br />
gebracht van de ernst van de situatie maar door een toeval verneemt ze dat haar moeder stervende is. Ze<br />
zoekt iemand met wie ze dit geheim kan delen en komt terecht bij de godsdienstleraar.<br />
• CROWTHER, P. (2002). Al wat we weten van de hemel. Facet.<br />
Adams moeder ligt op <strong>in</strong>tensieve zorgen, na een zwaar auto-ongeluk. Adam en zijn vader zien een trieste en<br />
eenzame kerst tegemoet. En wanneer de eerste sneeuw valt, wordt Adams vader steeds depressiever. Adam<br />
zal de kracht moeten v<strong>in</strong>den om de moeilijkste besliss<strong>in</strong>g van zijn leven te nemen …<br />
32 TROOST IN WANHOOP
• JANSSEN, A. (2002).Vijf letters, meer niet. Afijn.<br />
Elise blijft alleen achter. Haar familie heeft haar verlaten. Van het ene op het andere moment. Zo plots, zo<br />
onbegrijpelijk. Haar familie leeft verder <strong>in</strong> haar hoofd. Niemand kan door haar muur raken die ze door haar<br />
shock heeft opgebouwd. Op school leert ze Roland kennen. Hij probeert langzaamaan die wand te doorbreken<br />
…<br />
• KAUFMAN, B. N. & KAUFMAN, S. L. (2002). Morgen kan te laat zijn. Utrecht.<br />
De zeventienjarige Sam Millen en de andere leden van het gez<strong>in</strong> moeten iets onder ogen<br />
zien waarmee ieder gez<strong>in</strong> vroeg of laat wordt geconfronteerd: mams ligt op sterven en<br />
niemand, Sammy wel op de laatste plaats, is daar op voorbereid.<br />
• SLEE, C. (2002). Pijnstillers. Prometheus K<strong>in</strong>derboeken.<br />
Casper is 15. Zijn moeder sterft aan kanker. Gelukkig zijn er nog zijn vrienden en vader die hem opvrolijken en<br />
ervoor zorgen dat hij er weer bovenop komt.<br />
• KEPPENS, J. (2008). Sorry dat ik leef! Manteau Standaard Uitgeverij.<br />
Heen en weer gesl<strong>in</strong>gerd tussen verdriet om hun overleden moeder en de stiekeme hoop dat hun vader en tante<br />
e<strong>in</strong>delijk hun liefde voor elkaar bekennen, tussen het veilige k<strong>in</strong>d-zijn en het verlangen naar volwassenheid,<br />
zoeken de zussen Mathilde en Marie eigenz<strong>in</strong>nig hun eigen weg. Als Mathilde halsoverkop verliefd wordt op<br />
de goddelijke Eriek, wordt ze ook geconfronteerd met verraad en twijfels.<br />
Boeken bij overlijden van broer of zus<br />
• PRIEMEN, A. (1997). Familiegeheim. Hasselt: Clavis.<br />
Vera’s broertje Tim is gestorven en daar heeft ze het zeer moeilijk mee. Ze ontmoet een jongen met wie ze<br />
goed kan praten en samen gaan ze op zoek naar het geheim van haar moeder.<br />
• BOENDERMAKER, C. (2000). Het verhaal van Anna. Twello: Van Tricht.<br />
Anna verliest door een ongeluk haar enige broer, Bas. Alles verandert door de dood van Bas. Voor Anna en<br />
voor haar ouders, maar ook voor Maarten, de beste vriend van Bas. Verdriet brengt mensen dichter bij elkaar,<br />
heeft Anna altijd gehoord. Waarom voelt Anna zich dan zo alleen?<br />
• COULOUMBIS, A. (2001). Zusjes. Hasselt: Clavis.<br />
Na het overlijden van hun babyzusje gaan Willa Jo en Zusje logeren bij tante Patty en oom Hob. Hun moeder<br />
zit diep <strong>in</strong> de put en is niet <strong>in</strong> staat om voor haar dochters te zorgen. Zusje is gestopt met praten toen Baby<br />
stierf. Willa Jo wil helemaal niet bij tante Patty logeren. Ze wil terug naar haar moeder. Daarboven op het dak<br />
zet ze de gebeurtenissen van de afgelopen weken op een rijtje.<br />
• FREYMANN-WEYR, G. (2002). Toen ik ouder was. Hasselt: Clavis.<br />
Het broertje van Sophie sterft aan leukemie. Na twee jaar merkt ze dat de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen die ze aan hem heeft<br />
beg<strong>in</strong>nen te vervagen. Dit is niet haar enige probleem.<br />
• HERMANS, R. (2003). Boemerang. Standaard.<br />
Lucas woont bij zijn moeder en zijn opa Moker. Hij verzorgt de jachtvalk Laska. Zijn broer Ben woont bij zijn<br />
vader en diens vriend<strong>in</strong>; met hen heeft Lucas een stroef contact. Magali is zijn vriend<strong>in</strong>netje, maar zij is<br />
Islamiet en dat maakt het niet gemakkelijk. Lucas is erg gesloten en voelt zich eigenlijk alleen rustig bij opa<br />
Moker en Laska. Het nieuws van de dood van Ben, maakt Lucas nog stiller. Maar wat is zijn deel daar<strong>in</strong>?<br />
• WILSON, N.H. (1999).Dansen <strong>in</strong> de keuken. Hasselt: Clavis.<br />
De hoofdpersoon is Natalie Larrabee. Zij is 12 jaar oud. Ze heeft het er erg moeilijk mee dat haar broer (hij<br />
heette Jimmy) twee jaar geleden gestorven is tijdens een auto-ongeluk. Hij zat met twee vrienden <strong>in</strong> de auto.<br />
De auto reed tegen een boom. Een van de twee vrienden zou nooit meer kunnen lopen en de andere (de<br />
bestuurder) had alleen een shock.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
33
Boeken bij overlijden van vriend, klasgenoot, bekende<br />
• GOUDSMID, B. (1999). Afscheidsbrief. Haarlem: Holland.<br />
In dit boek moet Marit afscheid nemen van haar beste vriend<strong>in</strong> Anicke die een hersentumor heeft en dus zal<br />
sterven.<br />
• BRANDT, H. (1998). Zonder Marianne. Averbode: Altiora.<br />
Het boek gaat over het meisje N<strong>in</strong>a, dat haar beste vriend<strong>in</strong> Marianne verliest bij een verkeersongeval. Ze<br />
is erg van streek en wil met niemand praten. Uit woede gaat ze auto’s bekrassen en met stenen gooien.<br />
Uite<strong>in</strong>delijk komt ze bij iemand terecht aan wie ze alles vertelt.<br />
• DESCAMPS, L. (2003). Angeldust: een lied voor de sterren. Hasselt: Facet.<br />
Als de zestienjarige Heather naar een verjaardagsfeestje van een vriend<strong>in</strong> gaat, raakt ze <strong>in</strong> gesprek met de<br />
vreemde Jimmy. Hij opent voor Heather een heel nieuwe wereld. Maar dan slaat het noodlot toe en Heather<br />
raakt de greep op haar leven helemaal kwijt.<br />
• MAZETTI, K. (1999). Het is uit tussen God en mij. Haarlem: Gottmer.<br />
L<strong>in</strong>nea is 16 en te groot. Ze vertelt <strong>in</strong> een dagboekachtige, filosofische stijl over haar ontmoet<strong>in</strong>g en vriendschap<br />
met de even oude Pia. Ze werkt toe naar het moment dat Pia zelfmoord pleegt.<br />
• RAUPRICH, N. (1998). Het jaar met Anne. Hasselt: Clavis.<br />
Sab<strong>in</strong>e raakt al snel bevriend met Anne, het nieuwe meisje <strong>in</strong> de klas. Anne heeft leukemie. Samen beleven<br />
ze fijne momenten en over Annes ziekte praten ze bijna nooit. Dan sterft Anne, vlak voor de zomervakantie, en<br />
Sab<strong>in</strong>e voelt zich verloren. Op aanraden van haar lerares schrijft ze haar her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen aan het jaar met Anne op.<br />
• SLEE, C. (2001). Spijt. Houten: Van Holkema & Warendorf.<br />
Jochem is het mikpunt van getreiter. David doet er niet aan mee, maar hij durft er niks van te zeggen. De<br />
klassenleraar, die gymnastiek geeft, grijpt ook niet <strong>in</strong>. Hij heeft een hekel aan dikke Jochem. Op een ochtend<br />
krijgen de k<strong>in</strong>deren van de rector te horen dat Jochem na de klassenavond niet is thuisgekomen. David voelt<br />
zich schuldig. Waarom heeft hij zijn mond ook nooit opengedaan? Samen met een vriend<strong>in</strong> gaat hij Jochem<br />
zoeken om te zeggen dat het hem spijt. Als ze Jochems tas <strong>in</strong> het meer v<strong>in</strong>den, is het misschien al te laat.<br />
Boeken over ziekte en lijden van de hoofdpersoon<br />
• BRACKE, D. (1996). Het uur nul. Leuven, Leuven: Davidsfonds.<br />
Ben is seropositief. Zijn wereld stort <strong>in</strong>. Hij durft het aan niemand vertellen. Uit angst zijn liefje te besmetten<br />
maakt hij het uit. Uite<strong>in</strong>delijk vertelt hij het aan zijn ouders. Hij krijgt steun van zijn moeder maar zijn vader<br />
laat hem stikken.<br />
• PENEDER, H. (1995). Het dagboek van Floortje Peneder. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar.<br />
Op twaalfjarige leeftijd schrijft Floortje <strong>in</strong> haar dagboek. Daar schrijft ze al haar dagelijkse gebeurtenissen,<br />
geheimen en gevoelens <strong>in</strong>. Als ze 13 is, wordt ze ziek. Ze heeft leukemie.<br />
• SEYNAEVE, K. (1996). Een wolk als afscheid. Averbode: Altiora.<br />
Een wolk als afscheid speelt zich af tijdens de begrafenisplechtigheid van Fran Roman.<br />
Haar ouders, broertje, zus, de behandelende geneesheer, familieleden, vrienden en kennissen zitten <strong>in</strong> de kerk.<br />
Via de her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen, vooral van de ouders (Greet en Joris Roman), zus Kim, broertje Bram en dokter Vanaalst<br />
wordt de 18 maanden durende lijdensweg van Fran van de diagnose tot haar overlijden gereconstrueerd.<br />
Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsboeken<br />
• Wat nooit verloren gaat. Dagboek voor jongeren over sterven en leven. Leefsleutels, Bakermat.<br />
• VANDEN ABBEELE, C. (2002). Mijn her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsboek. Lannoo, Tielt.<br />
Dit boek helpt jongeren <strong>in</strong> hun rouwproces. Er is ruimte voor foto’s, teken<strong>in</strong>gen, gedichten en gevoelens. Het<br />
is op maat van jongeren van 12-14 jaar die rouwen om het verlies van een dierbare.<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2009) Ben je hier of ben je daar? Her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsboek voor jongeren. Heeze: In de Wolken.<br />
34 TROOST IN WANHOOP
• Ondersteboven, Werkboek voor jongeren. (2009). Wemmel: Federatie Palliatieve Zorg <strong>Vlaanderen</strong>.<br />
Dit werkboek is bedoeld om jongeren te ondersteunen <strong>in</strong> verliesverwerk<strong>in</strong>g bij het ernstig ziek worden<br />
van een ouder of gez<strong>in</strong>slid. Het boek is al bruikbaar tijdens het ziekteproces en creëert afscheids- en<br />
verwerk<strong>in</strong>gskansen vóór het overlijden en er na.<br />
Werken met muziek<br />
Het samen beluisteren en bespreken van liederen of muziekstukken biedt kansen om emoties uit te drukken,<br />
woorden te geven aan gevoelens en schokkende gebeurtenissen, een plaats te geven aan wat er gebeurde<br />
en wat dit voor de jongere betekent. Muziek kan ook woordeloos de jongere bij emoties brengen of rust en<br />
ontspann<strong>in</strong>g brengen.<br />
Bruikbare liederen en klassieke werken (Bron: Vanden Abbeele Claire, 2001):<br />
Nederlandstalige liederen<br />
• Zeg me dat het niet zo is, Frank Boeijen<br />
• Alles kwijt, Marco Borsato<br />
• Voor altijd, Marco Borsato<br />
• Nooit meer een morgen, Marco Borsato<br />
• Papa, Stef Bos<br />
• De tederheid, Stef Bos<br />
• Tijd om te gaan, Stef Bos<br />
• De roos, Ann Christy<br />
• Afscheid van een vriend, Clouseau<br />
• Oker, Clouseau<br />
• Onderweg, Boudewijn de Groot<br />
• Mag ik komen <strong>in</strong> je dromen, Bart Herman<br />
• Slaap mijn k<strong>in</strong>d, Bart Herman<br />
• Afscheid, Paul de Leeuw<br />
• Regenboog, Spr<strong>in</strong>g<br />
• Als ik doodga, Urbanus<br />
• Praat dan wat, Herman van Veen<br />
• De steen, Bram Vermeulen<br />
• Leeg, Bram Vermeulen<br />
• Het is niet waar, Bram Vermeulen<br />
• Testament, Bram Vermeulen<br />
• Runeke’s litanie, Willem Vermandere<br />
• Die laatste dag, Willem Vermandere<br />
Anderstalige liederen<br />
• In my life, the Beatles<br />
• Sanctuary, Luka Bloom<br />
• Il Cantico della Creature, Branduardi<br />
• Ne me quitte pas, Jacques Brel<br />
• Time to say goodbye, Sarah Brightman & Andrea Bocelli<br />
• C’était l’hiver, Francis Cabrel<br />
• Into my arms, Nick Cave<br />
• Tears <strong>in</strong> heaven, Eric Clapton<br />
• Paris-Texas, Ry Cooder<br />
• I’ll be miss<strong>in</strong>g you, Puff Daddy<br />
• See the sun, Dido<br />
• My heart will go on, Cél<strong>in</strong>e Dion<br />
• Vole, Cél<strong>in</strong>e Dion<br />
• Blow<strong>in</strong>g <strong>in</strong> the w<strong>in</strong>d, Bob Dylan<br />
• Forever Young, Bob Dylan<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
35
• The stars sh<strong>in</strong>e <strong>in</strong> the sky tonight, Eels<br />
• Even<strong>in</strong>g falls, Enya<br />
• Circle of life, Elton John<br />
• Candle <strong>in</strong> the w<strong>in</strong>d, Elton John<br />
• My immortal, Evanescence<br />
• S<strong>in</strong>ce I lost you, Genesis<br />
• Walk<strong>in</strong>g higher, Heather Nova<br />
• Friend of m<strong>in</strong>e, John Hiatt<br />
• Oh Carol<strong>in</strong>a, Byron Lee & the Dragonaires<br />
• Imag<strong>in</strong>e, John Lennon<br />
• One sweet day, Mariah Carey & Boyz II Men<br />
• In the hour, Melanie<br />
• Beloved wife, Natalie Merchant<br />
• Always on my m<strong>in</strong>d, Willie Nelson<br />
• This is to mother you, S<strong>in</strong>ead O’ Connor<br />
• Black, Pearl Jam<br />
• Last kiss, Pearl Jam<br />
• My way, Frank S<strong>in</strong>atra<br />
• You’re miss<strong>in</strong>g, Bruce Spr<strong>in</strong>gsteen<br />
• Fragile, St<strong>in</strong>g<br />
• Lead me Lord, Wesley<br />
• Angels, Robbie Williams<br />
• Everybody hurts, R.E.M.<br />
• Stairway to heaven, Led Zeppel<strong>in</strong><br />
• Klassieke muziek<br />
• Cello-suiten, J.S. Bach<br />
• Pie Jesus, Gabriel Fauré<br />
• Lascia ch’io pianga, Handel<br />
• Ave Verum, W.A. Mozart<br />
• Laudate Dom<strong>in</strong>um, W.A. Mozart<br />
• Carm<strong>in</strong>a Burana, Carl Orff<br />
• Adagio, F. Schubert<br />
• Requiem für Mignon, R. Schumann<br />
• Vier letzte Lieder, Im Abendrot, R. Strauss<br />
• Vier letzte Lieder, Beim Schlafengehn, R. Strauss<br />
• De vier jaargetijden, Vivaldi<br />
Werken met kunst<br />
Men kan de jongeren enkele kunstwerken laten bekijken en hen laten vertellen over deze werken, hoe deze<br />
hen aanspreken, welke <strong>in</strong>terpretaties ze er aan geven. Dit kan hen helpen om te praten over hun eigen pijnof<br />
verlieservar<strong>in</strong>gen, maar ook om hun verlies en rouw persoonlijke betekenis en plaats te geven <strong>in</strong> hun<br />
levensverhaal.<br />
Er kan bijvoorbeeld gewerkt worden met de volgende schilderijen:<br />
• Guernica, Pablo Picasso, 1937<br />
• Golgotha, Edvard Munch, 1900<br />
• Death <strong>in</strong> the Sickroom, E. Munch, 1895<br />
• The Dead mother, Edvard Munch, 1900<br />
• De schreeuw, Edvard Munch, 1893<br />
• Vampire, Edvard Munch, 1895<br />
• Pieta, El Greco<br />
36 TROOST IN WANHOOP
Tranenbez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
Een andere werkvorm is het <strong>in</strong>lassen van een bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>gsmiddag en werken met tranen.<br />
Het eerste deel van de middag bestaat uit een knutselmoment. De jongeren krijgen papier en schaar en krijgen<br />
de opdracht enkele ‘tranen’ te maken. Hoe groot of kle<strong>in</strong> ze deze maken, wordt niet aangegeven en ook de<br />
vorm van de tranen mogen de jongeren zelf kiezen. Na het knippen van de tranen wordt de groep zo opgesteld<br />
dat er gemakkelijk kan worden gepraat, bijvoorbeeld <strong>in</strong> een kr<strong>in</strong>g. De jongeren krijgen de opdracht om op elke<br />
traan een naam te schrijven van iemand/iets (huisdier) die overleden is en waar ze een traan voor gelaten<br />
hebben (symbolisch: waar ze dus verdriet om gehad hebben, ze moeten er niet persé om gehuild hebben).<br />
Wanneer iedereen dat gedaan heeft, mogen alle jongeren één per één vertellen over de persoon/het dier dat ze<br />
opgeschreven hebben en wat die voor hem/haar betekende. Daarna worden de tranen <strong>in</strong> een emmer gelegd.<br />
Werken met Rouwbandjes<br />
Deze rouwbandjes zijn speciaal bedoeld voor mensen die iemand verloren hebben. Het kan een handig middel<br />
zijn om een gesprek over de overledene op gang te brengen. Mensen vragen zich immers af waar dat armbandje<br />
voor staat en brengen het onderwerp ter sprake.<br />
Indien de jongeren de rouwbandjes niet cont<strong>in</strong>u wensen te dragen, kan de begeleider ook een bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>gsmoment<br />
<strong>in</strong>lassen. De jongeren krijgen allen een rouwbandje en vertellen wie zij met zich meedragen. Na de bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
kunnen de jongeren zelf kiezen of ze het rouwbandje nog dragen of niet. Meer <strong>in</strong>formatie op www.<strong>in</strong>-de-wolken.<br />
nl.<br />
Werkgroep ‘Afscheid nemen’<br />
Men kan als school of als jeugdgroep bijeenkomsten organiseren waarop gepraat wordt over de ervar<strong>in</strong>gen,<br />
gevoelens van jongeren <strong>in</strong> verliessituaties. De werkgroep wordt na schooltijd <strong>in</strong>gericht. Dit impliceert vrijwillige<br />
deelname van de jongeren. Gelijk op welk moment <strong>in</strong> het schooljaar (wanneer ze bijvoorbeeld met rouwen<br />
geconfronteerd worden) kunnen ze <strong>in</strong>stappen en participeren aan de gesprekken. Meer <strong>in</strong>formatie op www.<strong>in</strong>de-wolken.nl,<br />
map Gedeeld verdriet - rouwgroepen op school.<br />
Bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g met luisterCD Manu Keirse ‘Stil verdriet’<br />
Het als groep beluisteren van de teksten op de luisterCD is een andere mogelijkheid om met de jongeren tot<br />
bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g en gesprek te komen. Het praten met de jongeren over wat ze horen, wat ze daarbij voelen, of ze dit<br />
zelf al meegemaakt hebben … biedt expressie- en verwerk<strong>in</strong>gskansen.<br />
Het <strong>in</strong>richten van workshops<br />
Onderstaande workshops lenen zich goed om emoties uit te drukken, emoties en spann<strong>in</strong>gen door te werken,<br />
los te laten en tot rust en nieuwe energie te komen. Men kan een of meerdere workshops <strong>in</strong>richten en de<br />
jongeren laten kiezen of werken met een doorschuifronde zodat veel verschillende expressiemogelijkheden<br />
even worden geproefd.<br />
Dotpa<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g<br />
Bij dotpa<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g maken de jongeren een kunstwerk met natuurlijke kleuren zoals wit, rode oker en gele oker. Deze<br />
kleuren worden gestipt op een zwart papier, een gladde kei, eventueel op de huid van de handen. Dotpa<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g<br />
geeft altijd een mooi resultaat en een beetje rust.<br />
Yoga<br />
Door yoga-oefen<strong>in</strong>gen kunnen de jongeren even alles van zich laten afglijden en tot lichamelijke en geestelijke<br />
ontspann<strong>in</strong>g komen. Yoga helpt jongeren om weer ruimte en energie te krijgen.<br />
Intuïtief schilderen op muziek<br />
Deze werkvorm is een goede manier om de gevoelens artistiek tot uit<strong>in</strong>g te brengen op het ritme van de muziek.<br />
Djembé<br />
Door het trommelen op een djembé kunnen de jongeren even alle spann<strong>in</strong>gen en zorgen van zich af gooien. Het<br />
zorgt voor een enorme kick, ontspann<strong>in</strong>g en vooral plezier.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
37
Dansen<br />
Het dansen op verschillende ritmes kan helend werken, kalmeert en geeft <strong>in</strong>wendige en uitwendige rust.<br />
Een aantal werkvormen worden <strong>in</strong> onderstaande fiches verder concreet uitgewerkt zodat deze gebruiksklaar<br />
zijn. De begeleider krijgt zodoende de nodige houvast om snel aan de slag te kunnen en wordt niet extra belast<br />
met voorbereid<strong>in</strong>g- en opzoekwerk.<br />
38 TROOST IN WANHOOP
Fiche 1<br />
Stille ruimte<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Wat: <strong>in</strong>richten van een stille hoek/ruimte, her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gsplek …<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De jongeren kunnen tot rust komen <strong>in</strong> een speciale ruimte.<br />
• De jongeren kunnen op hun manier afscheid nemen.<br />
• De jongeren kunnen ergens terecht als ze het moeilijk hebben.<br />
Organisatie:<br />
Richt een ruimte <strong>in</strong> waar jongeren steeds toegang tot hebben. Laat de jongeren (<strong>in</strong>dien ze dit wensen) helpen<br />
met die <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g. Aan de hand van foto’s, teksten, gedichten, muziek … kan de ruimte ervoor zorgen dat de<br />
jongeren troost v<strong>in</strong>den.<br />
Materialen:<br />
• Foto’s<br />
• Kaarsen en wierookstokjes<br />
• Muziek<br />
• Gedichten<br />
• Lakens<br />
• Kussens<br />
• …<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
• Laat de jongeren zoveel dikwijls als nodig even tot rust en op adem komen <strong>in</strong> deze ruimte. Creëer een<br />
rustgevende sfeer met aangepaste zachte muziek, gedempt licht, kaarsen of wierook. Eventueel kan men<br />
samen met hen her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen ophalen.<br />
• Men kan de jongeren ook <strong>in</strong>spraak geven <strong>in</strong> de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g van de ruimte:<br />
◗ Welke foto’s hebben zij van de overledene?<br />
◗ Welke muziek hoorde hij graag?<br />
◗ Welke muziek kan hen troost bieden?<br />
◗ Welke gedichten/teksten verhalen wat zij voelen?<br />
◗ …<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
39
Fiche 2<br />
Maken van een weblog<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Wat: maken van een weblog<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De jongeren kunnen op een snelle en eenvoudige manier gedachten, foto’s, verhalen … onl<strong>in</strong>e plaatsen.<br />
• De jongeren kunnen hun ervar<strong>in</strong>gen delen met lotgenoten.<br />
Organisatie:<br />
Zorg ervoor dat alle jongeren toegang hebben tot het <strong>in</strong>ternet (eventueel per 2). Leg hen de stappen uit die men<br />
moet nemen om een weblog te maken.<br />
Materialen:<br />
Computers met <strong>in</strong>ternetverb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
• Leg de jongeren uit wat een weblog is en wat de meerwaarde ervan kan zijn.<br />
• Leg de jongeren stap per stap uit hoe ze een weblog kunnen maken:<br />
◗ Aanmelden<br />
◗ Een naam kiezen voor je weblog<br />
◗ Een lay-out kiezen voor je weblog<br />
◗ Starten met publiceren van gedichten,teksten,verhalen,foto’s …<br />
• Geef de jongeren mee wat ze allemaal op een weblog kunnen plaatsen:<br />
◗ Gedichten<br />
◗ Teksten<br />
◗ Verhalen<br />
◗ Foto’s<br />
◗ …<br />
40 TROOST IN WANHOOP
Fiche 3<br />
Werken met film: Ali Zaoua(2000)<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 14 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De film kan een ontspannend effect hebben en er voor zorgen dat jongeren even tot rust komen.<br />
• De jongeren krijgen <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> verdriet en rouwen.<br />
• De jongeren leren het taboe rond de dood te doorbreken.<br />
• De jongeren kunnen hun eigen ervar<strong>in</strong>gen delen met de groep.<br />
Organisatie:<br />
Zorg voor een lokaal waar iedereen een goed zicht heeft op de televisie/het scherm.<br />
Materialen:<br />
• Televisie/scherm<br />
• DVD-speler<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
Korte <strong>in</strong>houd<br />
Ali, Kwita, Omar en Boubker zijn straatk<strong>in</strong>deren. Ze hebben Dib en zijn bende verlaten en leven voortaan op<br />
hun eentje <strong>in</strong> de haven van Casablanca. Ali wil namelijk weg, ver weg. Hij wil zeeman worden en een reis<br />
rond de wereld maken. Tussen de k<strong>in</strong>deren bestaat een hechte vriendschapsband. Tijdens een gewelddadige<br />
confrontatie met Dibs bende sterft Ali. Zijn vrienden brengen zijn lichaam terug naar de haven en beslissen om<br />
hem te begraven … als een pr<strong>in</strong>s.<br />
Gesprek<br />
◗ Hebben jullie al te maken gehad met de dood?<br />
◗ Ben je al eens naar een begrafenis gegaan? Naar het kerkhof?<br />
◗ Hoe hebben jullie een begrafenis ervaren?<br />
◗ Kan je je voorstellen hoe het voelt om iemand waar je echt aan gehecht bent te verliezen?<br />
◗ Welk moment <strong>in</strong> de film heeft je erg aangegrepen? Waarom?<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
41
Fiche 4<br />
Werken met film: Buitenspel(2005)<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Doelgroep: jongeren van 14 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De film kan een ontspannend effect hebben en er voor zorgen dat jongeren even tot rust komen.<br />
• De jongeren krijgen <strong>in</strong>zicht <strong>in</strong> verdriet en rouwen.<br />
• De jongeren leren het taboe rond de dood te doorbreken.<br />
• De jongeren kunnen hun eigen ervar<strong>in</strong>gen delen met de groep.<br />
Organisatie:<br />
Zorg voor een lokaal waar iedereen een goed zicht heeft op de televisie/het scherm.<br />
Materialen:<br />
• Televisie/scherm<br />
• DVD-speler<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
Korte <strong>in</strong>houd<br />
Gilles is een twaalfjarige jongen die onder impuls van zijn vader obsessief bezig is met voetbal. Wanneer Gilles’<br />
vader op een dag dood neervalt, is de jongen ontroostbaar. Aanvankelijk wil hij het voetballen def<strong>in</strong>itief opgeven,<br />
tot hij plotsel<strong>in</strong>g bezoek krijgt van de geest van zijn vader , die hem overtuigt om er toch mee door te gaan. Gilles<br />
sukkelt echter met een ernstige blessure en al gauw komt er een moment waarop hij moet kiezen: ofwel voor<br />
de realiteit en zijn gezondheid, ofwel voor het spook van zijn vader en diens dromen van eeuwige roem op een<br />
voetbalveld.<br />
Gesprek<br />
◗ Hebben jullie al te maken gehad met de dood?<br />
◗ Hoe denk je over het leven na de dood? Hoe zie je dat?<br />
◗ Welk moment <strong>in</strong> de film heeft je erg aangegrepen? Waarom?<br />
◗ Begrijp je de reactie van Gilles <strong>in</strong> het omgaan met het verlies van zijn vader?<br />
42 TROOST IN WANHOOP
Fiche 5<br />
Werken met film: Dead poets society (1989)<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De film kan een ontspannend effect hebben en er voor zorgen dat jongeren even tot rust komen.<br />
• De jongeren komen meer te weten over zelfdod<strong>in</strong>g.<br />
• De jongeren leren het taboe rond de dood te doorbreken.<br />
• De jongeren kunnen hun eigen ervar<strong>in</strong>gen delen met de groep.<br />
Organisatie:<br />
Zorg voor een lokaal waar iedereen een goed zicht heeft op de televisie/het scherm.<br />
Materialen:<br />
• Televisie/scherm<br />
• DVD-speler<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
Korte <strong>in</strong>houd<br />
Neil Perry droomt ervan om acteur te worden, maar dat mag niet van zijn strenge vader. Hij schrijft zich toch<br />
<strong>in</strong> voor een auditie van het toneelstuk A Midsummer Night’s Dream en krijgt de hoofdrol. Hij probeert het voor<br />
zijn vader geheim te houden, maar deze komt er via via achter en verbiedt Neil op de dag voor de opvoer<strong>in</strong>g<br />
te gaan spelen ... Uite<strong>in</strong>delijk besluit Neil om toch mee te spelen <strong>in</strong> het stuk. Zijn vader komt dit te weten en<br />
wordt woedend. Hij besluit om Neil naar een andere school te sturen. Neil is daar helemaal kapot van en pleegt<br />
zelfmoord.<br />
Gesprek<br />
◗ Ken je iemand die zelfmoord heeft gepleegd?<br />
◗ Ken je nabestaanden na zelfdod<strong>in</strong>g?<br />
◗ Hoe denk je over zelfdod<strong>in</strong>g?<br />
◗ Welk moment <strong>in</strong> de film heeft je erg aangegrepen? Waarom?<br />
◗ Voor jongeren van 15-16 jaar: Heb je begrip voor iemand die kiest voor zelfdod<strong>in</strong>g?<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
43
Fiche 6<br />
Bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Wat: tranenbez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De jongeren kunnen zich creatief uiten.<br />
• De jongeren kunnen hun emoties uiten en vertellen over pijnlijke ervar<strong>in</strong>gen.<br />
• De jongeren praten <strong>in</strong> groep over hun gevoelens.<br />
• De jongeren kunnen met elkaar spreken over hoe zij over de dood denken.<br />
Organisatie:<br />
Laat de jongeren eerst knutselen. Daarna wordt er een kr<strong>in</strong>ggesprek <strong>in</strong>gericht ter bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g.<br />
Materialen:<br />
• Papier<br />
• Scharen<br />
• Schrijfgerief<br />
• Een emmer<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
• Geef de jongeren de opdracht om tranen te knippen (vermeld daarbij niet hoe groot deze moeten zijn, welke<br />
vorm ze moeten hebben of dergelijke).<br />
• Wanneer alle jongeren tranen hebben uitgeknipt, geef de opdracht om <strong>in</strong> een kr<strong>in</strong>g te zitten.<br />
• Opdracht:<br />
◗ Schrijf op de tranen die je gemaakt hebt de namen van mensen, dieren, d<strong>in</strong>gen… waar je al eens een traan<br />
voor gelaten hebt (letterlijk of figuurlijk).<br />
• Kr<strong>in</strong>ggesprek:<br />
◗ Wanneer iedereen namen opgeschreven heeft, geeft men een emmer door <strong>in</strong> de kr<strong>in</strong>g. Iedereen vertelt<br />
welke naam (namen) er op de tranen staan en vertelt kort wat die persoon voor hem/haar betekende. Na<br />
wat uitleg stopt de jongere zijn tranen <strong>in</strong> de emmer en geeft deze door aan de volgende.<br />
• Aandachtspunt voor de begeleider: niet elke jongere wil zijn verlies delen of zijn emoties tonen <strong>in</strong> een groep.<br />
Veiligheid <strong>in</strong> de groep is erg belangrijk om zich als jongere te kunnen kwetsbaar opstellen. Respect voor<br />
ieders verwerk<strong>in</strong>gswijze en verhaal dient prioritair te zijn. Als begeleider fungeert men hierbij als rolmodel<br />
voor de groep!<br />
44 TROOST IN WANHOOP
Fiche 7<br />
Bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Wat: bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g met rouwbandjes<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De jongeren kunnen hun emoties uiten en vertellen over pijnlijke ervar<strong>in</strong>gen.<br />
• De jongeren praten <strong>in</strong> groep over hun gevoelens.<br />
• De jongeren kunnen met elkaar spreken over hoe zij over de dood denken.<br />
Organisatie:<br />
Laat de jongeren plaats nemen <strong>in</strong> een kr<strong>in</strong>g.<br />
Materialen:<br />
Rouwbandjes ‘‘ik draag je mee”, “ik zal je nooit vergeten”, “ik rouw om jou” (te bestellen<br />
bij www.werkgroepverder.be en www.<strong>in</strong>-de-wolken.nl)<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
• Het kan voor een groep veel betekenen om het verlies van een vriend/vriend<strong>in</strong> samen te dragen. Aan de hand<br />
van rouwbandjes tonen ze aan de rest van de jongeren dat ze samen rouwen om het verlies van iemand.<br />
• Rouwbandjes kunnen echter ook helpen om een bepaald verlies ter sprake te brengen. Geef iedereen een<br />
rouwbandje en bespreek <strong>in</strong> een kr<strong>in</strong>ggesprek wie de jongeren met zich meedragen. Dit kan helpen bij het<br />
uitdrukken en geven van woorden en ruimte aan verlieservar<strong>in</strong>gen.<br />
• Aandachtspunt voor de begeleider: niet elke jongere wil zijn verlies delen of zijn emoties tonen <strong>in</strong> een groep.<br />
Veiligheid <strong>in</strong> de groep is erg belangrijk om zich als jongere te kunnen kwetsbaar opstellen. Respect voor<br />
ieders verwerk<strong>in</strong>gswijze en verhaal dient prioritair te zijn. Als begeleider fungeert men hierbij als rolmodel<br />
voor de groep!<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
45
Fiche 8<br />
Bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Wat: bez<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g met de luisterCD Stil verdriet van Manu Keirse<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De jongeren kunnen even <strong>in</strong>nerlijk tot rust komen.<br />
• De jongeren luisteren naar de ervar<strong>in</strong>gen van anderen.<br />
• De jongeren kunnen met elkaar spreken over hoe zij over de dood denken.<br />
Organisatie:<br />
Laat de jongeren plaats nemen <strong>in</strong> een kr<strong>in</strong>g.<br />
Materialen:<br />
LuisterCD Stil verdriet te verkrijgen bij het boek Stil verdriet van Manu Keirse<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
• Laat de jongeren luisteren naar fragmenten op de luisterCD die <strong>in</strong>teressant zijn <strong>in</strong> hun situatie.<br />
• Indien het gesprek op gang komt, kan men enkele vragen stellen:<br />
◗ Wat voelen jullie bij dit verhaal?<br />
◗ Hebben jullie dit zelf al meegemaakt?<br />
◗ Hoe zou je zelf reageren?<br />
◗ Hoe kan je iemand helpen die zoiets meemaakt?<br />
◗ …<br />
• Aandachtspunt voor de begeleider: niet elke jongere wil zijn verlies delen of zijn emoties tonen <strong>in</strong> een groep.<br />
Veiligheid <strong>in</strong> de groep is erg belangrijk om zich als jongere te kunnen kwetsbaar opstellen. Respect voor<br />
ieders verwerk<strong>in</strong>gswijze en verhaal dient prioritair te zijn. Als begeleider fungeert men hierbij als rolmodel<br />
voor de groep!<br />
46 TROOST IN WANHOOP
Fiche 9<br />
Werken met kunst<br />
Thema: Afscheid nemen<br />
Wat: werken met kunst<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De jongeren laten filosoferen over de dood, afscheid nemen, verdriet …<br />
• De jongeren kunnen hun emoties uiten.<br />
• De jongeren kunnen met elkaar spreken over hoe zij over de dood denken.<br />
Organisatie:<br />
Zet de stoelen <strong>in</strong> een halve kr<strong>in</strong>g, zodat de jongeren goed zicht hebben op de schilderijen die zullen worden<br />
getoond.<br />
Materialen:<br />
Kopies van schilderijen (voldoende groot)<br />
Schildergerief en papier<br />
◗ Guernica, Pablo Picasso, 1937<br />
◗ Golgotha, Edvard Munch, 1900<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
47
◗ Death <strong>in</strong> the Sickroom, E. Munch, 1895<br />
◗ The Dead mother, Edvard Munch, 1900<br />
◗ The Dead mother, Edvard Munch, 1900<br />
48 TROOST IN WANHOOP
◗ Vampire, Edvard Munch, 1895<br />
◗ Pieta, El Greco<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
• Laat de jongeren de schilderijen bekijken.<br />
• Men kan volgende vragen stellen bij elk schilderij:<br />
◗ Welke gevoelens roept dit schilderij bij je op?<br />
◗ Wat zie je op dit schilderij?<br />
◗ Kun je dit l<strong>in</strong>ken aan je eigen leven?<br />
◗ Heb je zelf al iets meegemaakt dat je ook zo zou kunnen weergeven?<br />
• Men kan de jongeren zelf iets laten schilderen wat best hun emoties of situatie uitdrukt.<br />
• Aandachtspunt voor de begeleider: niet elke jongere wil zijn verlies delen of zijn emoties tonen <strong>in</strong> een groep.<br />
Veiligheid <strong>in</strong> de groep is erg belangrijk om zich als jongere te kunnen kwetsbaar opstellen. Respect voor<br />
ieders verwerk<strong>in</strong>gswijze en verhaal dient prioritair te zijn. Als begeleider fungeert men hierbij als rolmodel<br />
voor de groep!<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
49
Fiche 10<br />
werken met troostkaarten<br />
Op zoek naar troost<br />
Damon, Budel<br />
Thema: zoeken naar troost<br />
Wat: werken met troostkaarten<br />
Doelgroep: jongeren <strong>in</strong> verlies en rouw (alle leeftijden)<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• Jongeren laten nadenken over wat troost is.<br />
• Jongeren laten stilstaan bij de verschillen <strong>in</strong> troost: voor zichzelf, voor de ander.<br />
• Jongeren houvast bieden <strong>in</strong> hun zoektocht naar troost.<br />
• Jongeren meegeven hoe ze voor mekaar troost kunnen betekenen.<br />
Organisatie:<br />
• Laat de jongeren plaatsnemen <strong>in</strong> een kr<strong>in</strong>g, op de grond (tapijt) of rond een tafel met daarop de troostkaarten.<br />
Materiaal<br />
<strong>Troost</strong>kaarten<br />
Wat kan de begeleider doen?<br />
• De begeleider legt de kaarten omgedraaid (met de vl<strong>in</strong>der naar boven) op tafel of op de grond. Elke jongere<br />
mag een kaart trekken, voorlezen en vertellen wat dit kaartje hem vertelt. Het is belangrijk dat men goed naar<br />
elkaar luistert. Men kan ook met meerdere kaarten spelen. Bijvoorbeeld een voor zichzelf en een voor iemand<br />
anders <strong>in</strong> de groep die troost nodig heeft.<br />
• Het is belangrijk als begeleider om het kaartspel te kaderen en de spelvoorwaarden namelijk attitudes<br />
als openheid en respect toe te lichten en ook zelf toe te passen. Onderstaande uitleg is een mogelijkheid<br />
om deze voorwaarden en de regels uit te leggen: “De troostkaartjes gaan over gevoelens en ervar<strong>in</strong>gen<br />
die <strong>in</strong> je leven van betekenis zijn. Wie mee speelt, is zo open mogelijk over zichzelf. Uiteraard mag je<br />
zelf je grenzen bepalen en ook passen. Wat je ook doet, het vraagt respect van elkaar. Een antwoord<br />
is namelijk niet goed of fout. Je kunt met elkaar afspreken dat de anderen wel vragen mogen stellen.<br />
50 TROOST IN WANHOOP
Fiche 11<br />
werken met workshops<br />
Thema: emoties rouw en verlies: alternatieve expressiemogelijkheden<br />
Workshops:<br />
• Dotpa<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g<br />
• Yoga<br />
• Intuïtief schilderen op muziek<br />
• Djembe<br />
• Dansen<br />
Doelgroep: jongeren van 12 tot 16 jaar<br />
Concrete doelstell<strong>in</strong>gen:<br />
• De jongeren kunnen hun emoties op een andere manier uitdrukken of ook even aan de kant zetten.<br />
• De jongeren komen tot ontspann<strong>in</strong>g.<br />
• De aanwezige creativiteit en veerkracht bij jongeren wordt aangesproken.<br />
Organisatie:<br />
• Men kan een of meerdere workshops <strong>in</strong>richten.<br />
• Men kan de jongeren laten kiezen of een doorschuifsysteem voorzien;<br />
• Per workshop heeft men best een ander lokaal.<br />
• Voor de workshops yoga, Djembé en dansen, nodigt men best specifieke <strong>in</strong>structeurs uit.<br />
Materialen:<br />
• Dotpa<strong>in</strong>t<strong>in</strong>g<br />
◗ Zwart papier/gladde keien om op te schilderen<br />
◗ Verf<br />
◗ Rustige muziek<br />
• Yoga<br />
◗ Rustige muziek en een rustig lokaal<br />
◗ Per jongere een matje<br />
◗ Gemakkelijk zittende kledij<br />
• Intuïtief schilderen op muziek<br />
◗ Meeslepende muziek<br />
◗ Grote bladen<br />
◗ Verf<br />
• Djembé<br />
◗ Djembés<br />
◗ Aangepaste ruimte (geluid!!)<br />
• Dansen<br />
◗ Muziek (verschillende ritmes)<br />
◗ Aangepaste ruimte (geluid!!)<br />
◗ Gemakkelijk zittende kledij<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
51
4 Teksten voor jongeren die rouwen<br />
Er bestaan veel teksten en gedichten voor mensen die rouwen. Jongeren <strong>in</strong> het bijzonder kunnen op verschillende<br />
sites terecht om eigen gedichten te publiceren, maar ze kunnen ook <strong>in</strong> bestaande gedichten troost v<strong>in</strong>den.<br />
www.jongerenplaneet.be<br />
Jongerenplaneet is een website voor jongeren met een zeer uitgebreide <strong>in</strong>houd. Bij ontspann<strong>in</strong>g staan er<br />
allerhande gedichten van en voor jongeren, ook gedichten over ziekte, rouw en verdriet.<br />
www.jeugdenpoëzie.be<br />
Jeugd en Poëzie is een organisatie die de stem van jongeren wil en laat horen. Ze richten workshops <strong>in</strong> met<br />
verschillende onderwerpen voor jongeren van verschillende leeftijden. Ook begeleiders van jongeren kunnen<br />
er terecht voor vorm<strong>in</strong>gen omtrent het creatief gebruiken van poëzie.<br />
www.gedachten-gedichten.be<br />
Op deze website staan gedichten voor alle gelegenheden, zoals overlijden, herdenk<strong>in</strong>g en woorden van<br />
bemoedig<strong>in</strong>g.<br />
Enkele gedichten die de jongeren troost kunnen bieden.<br />
Als de golven van de zee<br />
Soms overvalt mij dat waarom.<br />
Het valt als een strik om me heen.<br />
Ik kom er niet uit.<br />
Het waarom verstikt me haast,<br />
sluit me af,<br />
trekt me naar beneden,<br />
maakt me razend.<br />
Niemand<br />
die het waarom kan geven.<br />
Geen mens …<br />
Geen God.<br />
Elk daarom sluit me verder af.<br />
In mijn waarom ben ik alleen.<br />
Langzaam aan drijft de bui over.<br />
Het waarom verliest<br />
zijn greep over mij.<br />
Een daarom is er niet<br />
gekomen, waar wel<br />
‘hoe nu verder?’<br />
‘wie ben ik nu?’<br />
‘hoe ga ik nu door?’<br />
Mijn waarom verandert<br />
<strong>in</strong> een waartoe.<br />
Stap voor stap<br />
v<strong>in</strong>d ik mijn weg verder<br />
met mijn verlies en<br />
met mijn kansen.<br />
52 TROOST IN WANHOOP
Niet berust<strong>in</strong>g is mijn antwoord,<br />
maar aanvaard<strong>in</strong>g:<br />
een nieuwe weg aanvaarden<br />
en zo mijn bestemm<strong>in</strong>g v<strong>in</strong>den.<br />
Alien J. Verhoef<br />
Uit: Keirse, M. (1999), v<strong>in</strong>gerdruk van verdriet - Woorden van bemoedig<strong>in</strong>g Tielt: Lannoo<br />
✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺<br />
Jij<br />
‘t Kan allemaal verbeeld<strong>in</strong>g zijn,<br />
de d<strong>in</strong>gen die we doen.<br />
Wij kleuren zelf ons leven grauw<br />
en dan <strong>in</strong>eens weer groen.<br />
Maar als jij vraagt: ‘Hoe gaat ‘t nou,<br />
heb je wat m<strong>in</strong>der pijn?’<br />
Wat ik dan diep van b<strong>in</strong>nen voel,<br />
kan geen verbeeld<strong>in</strong>g zijn.<br />
Toon Hermans<br />
✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺<br />
Waarom nou jij<br />
Waarom ben jij nou uit ons leven<br />
waarom ben jij nou niet gebleven<br />
waarom kon jij ons niets meer geven<br />
waarom ben jij vertrokken zonder reden<br />
Zonder jou zo verloren<br />
zonder jou zo verward<br />
zonder jou zo wanhopig<br />
zonder jou, zonder hart<br />
zonder jou zo ontroostbaar<br />
zonder jou zo alleen<br />
zonder jou zo gebroken<br />
zonder jou om ons heen<br />
Marco Borsato<br />
✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
53
Besproken<br />
Je wordt<br />
nog vaak besproken<br />
als we samenzijn<br />
Je naam<br />
wordt nog steeds<br />
genoemd onder ons<br />
Je telt<br />
nog altijd mee<br />
als we vertellen.<br />
Je bent<br />
wel uit ons zicht<br />
niet uit ons hart.<br />
Je wordt<br />
ook nu nog gezien<br />
met andere ogen.<br />
Je stem<br />
echoot nog na<br />
<strong>in</strong> de leegte die je naliet.<br />
Je betekenis verstaan<br />
we nu soms nog<br />
beter<br />
dan voorheen.<br />
Je bent niet<br />
meer weg te denken<br />
op onze levensweg.<br />
Mar<strong>in</strong>us van den Berg<br />
Uit: van den Berg M. (2001), Je naam kl<strong>in</strong>kt <strong>in</strong> ons door - kle<strong>in</strong> monument van een overleden K<strong>in</strong>d. Kampen: Kok<br />
✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺<br />
Voor een dag van morgen<br />
Wanneer ik morgen doodga,<br />
vertel dan aan de bomen<br />
hoeveel ik van je hield.<br />
Vertel het aan de w<strong>in</strong>d,<br />
die <strong>in</strong> de bomen klimt<br />
of uit de takken valt,<br />
hoeveel ik van je hield.<br />
Vertel het aan een k<strong>in</strong>d,<br />
dat jong genoeg is om het te begrijpen.<br />
Vertel het aan een dier,<br />
misschien alleen door het aan te kijken.<br />
54 TROOST IN WANHOOP
Vertel het aan de huizen van steen,<br />
vertel het aan de stad,<br />
hoe lief ik je had.<br />
Maar zeg het aan geen mens.<br />
Ze zouden je niet geloven.<br />
Ze zouden niet willen geloven<br />
dat alleen maar een man alleen maar een vrouw<br />
dat een mens een mens zo liefhad<br />
als ik jou.<br />
Hans Andreus<br />
✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺<br />
Liefde<br />
Het was alsof zij afscheid namen<br />
maar liefde is one<strong>in</strong>dig groot<br />
ze bleven en ze blijven samen<br />
liefde is sterker dan de dood.<br />
Toon Hermans<br />
✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺<br />
Teksten over afscheid nemen, over verdriet delen, over hoop<br />
Terwijl jij dood bent<br />
Terwijl jij dood bent<br />
gaat het leven door…<br />
men zegt wel dat ‘het went’ –<br />
ik v<strong>in</strong>d het niet het goede woord ervoor…<br />
Want ach je hele leven<br />
en je naam zijn nooit te wissen –<br />
Ik zal je altijd, elke dag<br />
verwachten en toch missen…<br />
Daarom vraag ik onhoorbaar zacht<br />
of jij me toch wil geven<br />
een teken, bijna niet te zien,<br />
dat je nóg bent nà dit leven.<br />
Uit: Coghe, J. (1994) Een leven lang liefde. Brugge: Tabor<br />
✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
55
De laatste uren voor het e<strong>in</strong>de<br />
dan wordt die grote wereld kle<strong>in</strong>,<br />
is plotsel<strong>in</strong>g alles onbeduidend<br />
tot aan het laatste beetje pijn.<br />
Wat wij zo <strong>in</strong>drukwekkend vonden<br />
verliest zijn glans, verliest zijn z<strong>in</strong><br />
maar achter die gesloten ogen<br />
glanst een gigantisch groot beg<strong>in</strong>.<br />
Toon Hermans<br />
✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺ ✺<br />
5 Websites voor rouwende jongeren<br />
Onderstaande sites zijn bedoeld voor zowel jongeren zelf als begeleiders. De meeste bevatten, , naast contact-<br />
en forummogelijkheden voor jongeren zelf, <strong>in</strong>formatie en tips om met verlies en verdriet om te gaan.<br />
www.achterderegenboog.nl<br />
Sticht<strong>in</strong>g Achter de Regenboog is er voor k<strong>in</strong>deren en jongeren die van dichtbij te maken krijgen met het<br />
overlijden van een dierbare. Er zijn tips voor docenten, hulpverleners, vrijwilligers … Maar ook de jongere zelf<br />
kan er terecht met zijn vragen, twijfels en gevoelens.<br />
www.<strong>in</strong>-de-wolken.nl<br />
Sticht<strong>in</strong>g In de Wolken richt zich op verliessituaties die ontstaan door het overlijden van een belangrijke<br />
ander. Er worden brochures, boeken en andere materialen ontwikkeld voor nabestaanden. De sticht<strong>in</strong>g is<br />
gespecialiseerd <strong>in</strong> rouwende k<strong>in</strong>deren en jongeren. Men v<strong>in</strong>dt er ook wetenschappelijk onderzoeksgegevens<br />
over het rouwen bij jongeren door Dr. Riet Fiddelaers-Jaspers (www.rietfiddelaers.nl).<br />
www.rouwzorgvlaanderen.be<br />
Rouwzorg <strong>Vlaanderen</strong> vzw is een vrijwilligersorganisatie rond ‘zorg om mensen <strong>in</strong> rouw’. De website van<br />
Rouwzorg <strong>Vlaanderen</strong> vzw bundelt <strong>in</strong>formatie over de eigen werk<strong>in</strong>g en geeft doorverwijsadressen van<br />
organisaties en rouwbegeleiders waar nauw mee samengewerkt wordt of waarvan er goede referenties zijn.<br />
www.miss<strong>in</strong>gyou.be<br />
VZW Miss<strong>in</strong>g You is een <strong>in</strong>itiatief voor jongeren en jongvolwassenen (van 9 tot 30 jaar) die een broer, zus, ouder,<br />
vriend … verloren hebben door sterfte en hier geregeld over willen praten met lotgenoten. Ze richten een<br />
jaarlijkse ontmoet<strong>in</strong>gsdag <strong>in</strong> voor nabestaanden en <strong>in</strong> Leuven is er zelfs een maandelijkse praatgroep opgericht<br />
voor jongeren tussen 17 en 30 jaar.<br />
www.k<strong>in</strong>denrouw.nl<br />
K<strong>in</strong>d en Rouw is een sticht<strong>in</strong>g die zich het lot aantrekt van k<strong>in</strong>deren die <strong>in</strong> een rouwproces terecht zijn gekomen<br />
door het (plotsel<strong>in</strong>ge) overlijden van een dierbare. Zij is opgericht door enkele particulieren die dit grote verdriet<br />
‘aan den lijve’ hebben meegemaakt.<br />
www.rouwhulp.nl<br />
Op deze website v<strong>in</strong>dt men <strong>in</strong>formatie over het programma Rouwhulp: een vroegtijdige, preventieve behandel<strong>in</strong>g<br />
voor k<strong>in</strong>deren en jongeren <strong>in</strong> rouw.<br />
www.verliesverwerken.nl<br />
56 TROOST IN WANHOOP
De Landelijke Sticht<strong>in</strong>g Rouwbegeleid<strong>in</strong>g (LSR) tracht met deze website de aandacht voor rouw <strong>in</strong> de privésfeer<br />
en <strong>in</strong> werk- en andere situaties te bevorderen. Nabestaanden en hun omgev<strong>in</strong>g worden voorzien van <strong>in</strong>formatie<br />
en doorverwijz<strong>in</strong>g. Men streeft ernaar de kwaliteit van rouwzorg te verhogen door de deskundigheid en<br />
kennisontwikkel<strong>in</strong>g van rouwzorgverleners te bevorderen (beroepskrachten en vrijwilligers).<br />
www.palliatief.be<br />
Website van de Federatie Palliatieve Zorg <strong>Vlaanderen</strong> vzw met o.a. <strong>in</strong>formatie over palliatieve zorg zowel voor<br />
het brede publiek als voor hulpverleners, eigen publicaties, opleid<strong>in</strong>gsaanbod, wetenschappelijk onderzoek … en<br />
een site over en voor k<strong>in</strong>deren en jongeren die betrokken zijn <strong>in</strong> een palliatieve zorgsituatie, zie onderstaande<br />
site<br />
www.palliatieve-zorg-en-k<strong>in</strong>deren.be<br />
Website van de Federatie Palliatieve Zorg <strong>Vlaanderen</strong> vzw met <strong>in</strong>formatie over het betrekken van k<strong>in</strong>deren en<br />
jongeren bij een palliatieve situatie, <strong>in</strong>formatie over het doodsconcept bij k<strong>in</strong>deren, slecht nieuws vertellen,<br />
reacties van k<strong>in</strong>deren … De site bevat ook tips voor ouders en sleutelfiguren en biedt zowel een forum als<br />
‘raadpleeg een deskundige’-mogelijkheid.<br />
www.her<strong>in</strong>nerd<strong>in</strong>gen.nl<br />
Een website waar k<strong>in</strong>deren door het plaatsen van foto’s en verhalen een monument kunnen bouwen voor<br />
een dierbare overledene. Het is een mozaïek van bijna duizend foto’s en het is ook mogelijk om een reactie te<br />
mailen. Zo kunnen ervar<strong>in</strong>gen geuit en gedeeld worden.<br />
www.klasse.be<br />
Op de website van het tijdschrift Klasse kan men themanummers raadplegen die handelen over verdriet en<br />
rouw op school. Men dient hiervoor te klikken op dossier: verdriet.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
57
6 Modelbrieven en –kaartjes<br />
In wat volgt worden een aantal voorbeelden gegeven van brieven en kaartjes die men kan schrijven naar<br />
de nabestaanden, direct na het overlijden, na enkele maanden, na een jaar of bij een speciale gelegenheid.<br />
Leerkrachten en begeleiders kunnen hierbij gebruik maken van bestaande teksten, maar ook voor het schrijven<br />
van eigen teksten kunnen bijgevoegde voorbeelden een <strong>in</strong>spiratiebron zijn. Het spreekt voor zich dat de teksten<br />
aangepast kunnen worden aan de situatie die zich voordoet.<br />
Modelbrieven<br />
Voorbeeldbrief aan ouders bij het overlijden van een jongere door een ongeluk<br />
Geachte ouders<br />
Gisteravond is Jan Debouwer, een leerl<strong>in</strong>g van het 2 de middelbaar, bij een verkeersongeluk om het leven<br />
gekomen. We zijn hierdoor diep geschokt.<br />
In de klas zullen activiteiten ondernomen worden om de leerl<strong>in</strong>gen op te vangen en bij te staan <strong>in</strong> hun verdriet.<br />
Mogelijks heeft uw zoon of dochter ook thuis de behoefte om erover te praten. Mocht u daarover vragen hebben,<br />
dan kunt u altijd contact opnemen met de school.<br />
Zodra er meer bekend is over de begrafenisplechtigheid, wordt u hiervan op de hoogte gebracht.<br />
Met vriendelijke groeten<br />
S. Noordvliet<br />
Directeur Secundaire school<br />
Voorbeeldbrief aan de leden van de jeugdbeweg<strong>in</strong>g, een week na de begrafenisplechtigheid<br />
Beste jongens en meisjes<br />
We zijn vorige week donderdag met ons allen <strong>in</strong> een nachtmerrie terecht gekomen, die helaas geen nare droom,<br />
maar werkelijkheid blijkt te zijn. Met die werkelijkheid moeten we leren leven.<br />
Dat kost tijd. Bij de één wat m<strong>in</strong>der tijd, bij de ander heel veel tijd. Hoeveel tijd het iemand kost, is niet van<br />
belang. Belangrijk is alleen dat we elkaar de komende dagen, weken en voor sommigen onder ons zelf de<br />
komende maanden, de tijd gunnen om elk onze eigen draai weer te v<strong>in</strong>den <strong>in</strong> deze nieuwe werkelijkheid.<br />
Het kl<strong>in</strong>kt misschien raar, maar de manier waarop jullie de afgelopen dagen met elkaar zijn omgegaan, was<br />
voor de ouders van Jan en voor ons als leid<strong>in</strong>g een hartverwarmende troost.<br />
We hopen dat het ons allemaal lukt de komende tijd die aandacht voor elkaar te blijven houden. We hopen dat<br />
het ons allemaal lukt om op dezelfde respectvolle manier met elkaars verdriet om te blijven gaan als tijdens de<br />
afgelopen dagen.<br />
Toch moeten we nu proberen de draad weer op te pakken en ons leven voor te zetten: niet doen alsof er niets<br />
gebeurd is, maar met een nieuwe plek voor Jan <strong>in</strong> ons hart en <strong>in</strong> onze her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen.<br />
58 TROOST IN WANHOOP
Probeer je vooral de leuke d<strong>in</strong>gen van Jan te her<strong>in</strong>neren, hoe pijnlijk dat misschien ook is. Samen met de andere<br />
leden her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen aan Jan ophalen, kan helpen om het verdriet dat we delen draaglijker te maken.<br />
Je kunt de stille ruimte die we hebben <strong>in</strong>gericht tot vrijdag blijven bezoeken. Daar ligt ook het gedachtenisboek<br />
waar je jouw gedachten, stukjes tekst, woorden, een teken<strong>in</strong>g … <strong>in</strong> kunt zetten. B<strong>in</strong>nenkort zullen we het boek<br />
aan de ouders van Jan overhandigen.<br />
We hopen dat wij allen, leid<strong>in</strong>g en leden, de komende tijd voor elkaar een luisterend oor en een troostend woord<br />
kunnen hebben.<br />
De leid<strong>in</strong>g<br />
Voorbeeldbrief aan de ouders, enkele maanden na het overlijden van hun tiener<br />
Beste ouders<br />
Enkele maanden geleden moesten jullie afscheid nemen van Jan. Veel te vroeg was ook dit afscheid, er was nog<br />
zoveel te doen en te beleven. Een harde realiteit met een heel moeilijke weg te gaan.<br />
We hopen dat het lukt, hoe moeilijk dit ook is. We wensen jullie sterkte toe en blijven jullie steunen.<br />
Ook wij blijven Jan her<strong>in</strong>neren als een aangename jongen en zullen hem niet vergeten.<br />
Met vriendelijke groeten<br />
Voorbeeldbrief aan de ouders een jaar na het overlijden van een lid van de jeugdbeweg<strong>in</strong>g<br />
Beste ouders<br />
Afscheid nemen is een pijn<br />
die niet geneest:<br />
steeds draag je mee<br />
wat is geweest<br />
Het is een grote troost<br />
te weten<br />
dat je alles<br />
niet zult vergeten …<br />
Een mens kan nooit<br />
de dood begrijpen<br />
laat nu die pijn<br />
maar langzaam rijpen.<br />
J. Coghe<br />
Een jaar geleden, het is alsof het pas gisteren was.<br />
We zijn Jan niet vergeten.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
59
We hopen dat de hevige pijn om het verlies van Jan stilletjes aan draaglijker wordt om later ooit een her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g<br />
te worden.<br />
Met vriendelijke groeten<br />
De leid<strong>in</strong>g<br />
Voorbeeldbrief aan de ouders van een recent overleden jongere<br />
Beste ouders<br />
We zoeken naar woorden bij het sterven van jullie kle<strong>in</strong>e Jan.<br />
Woorden<br />
om bij zo’n onbeschrijfelijk verdriet<br />
te troosten …<br />
Woorden<br />
om diepmenselijke gevoelens<br />
weer te geven …<br />
Gevoelens van mee-voelen,<br />
van verbijster<strong>in</strong>g<br />
Gevoelens van mee-voelen,<br />
van <strong>in</strong>tens verdriet …<br />
Woorden die voor jullie<br />
wat troost kunnen bieden<br />
we v<strong>in</strong>den ze niet,<br />
we staan sprakeloos …<br />
Zonder woorden<br />
hopend<br />
dat jullie ervaren<br />
dat wij proberen nabij te zijn<br />
op onze manier …<br />
Meer woorden v<strong>in</strong>den we voor het ogenblik niet …<br />
We weten hoe zwaar het is. We wensen en hopen dat het onmenselijke verdriet van vandaag geleidelijk aan<br />
draaglijker mag worden en dat ooit de dag komt dat jullie niet meer direct huilen als jullie denken aan de lach<br />
van jullie kle<strong>in</strong>e Jan …<br />
We wensen jullie veel sterkte toe.<br />
De directie<br />
60 TROOST IN WANHOOP
Slotwoord en dankbetuig<strong>in</strong>g<br />
Het opvangen en ondersteunen van jongeren <strong>in</strong> rouw is geen gemakkelijke opdracht. Het vraagt veel van de<br />
begeleider, niet <strong>in</strong> het m<strong>in</strong>st op menselijk vlak, en het is telkens weer anders: een andere jongere, een ander<br />
verlies, een ander verhaal …<br />
Dit educatief pakket <strong>Troost</strong> <strong>in</strong> wanhoop wil hierbij een hulpmiddel zijn, een kader om op terug te vallen.<br />
Aan het e<strong>in</strong>dresultaat van dit project is heel wat opzoek- en overlegwerk vooraf gegaan.<br />
Een aantal mensen verdienen dan ook een plaats <strong>in</strong> deze dankbetuig<strong>in</strong>g:<br />
Niet <strong>in</strong> het m<strong>in</strong>st mevrouw Nele Abbas, die als studente pedagogie aan de Universiteit Gent, een eerste versie<br />
samenstelde tijdens haar stage op de dienst Welzijn van de Prov<strong>in</strong>cie <strong>West</strong>-<strong>Vlaanderen</strong> en mevrouw Katrien<br />
Vanhauwaert, psycholoog van het Netwerk Palliatieve Zorg Zuid-<strong>West</strong>-<strong>Vlaanderen</strong> vzw, die <strong>in</strong>stond voor het<br />
uite<strong>in</strong>delijke resultaat.<br />
Het project werd gestuurd en gedragen door de Dienst Welzijn van de Prov<strong>in</strong>cie <strong>West</strong>-<strong>Vlaanderen</strong>, met name<br />
mevrouw Veerle Verbeke en de heer Jeroen Terryn.<br />
Volgende deskundigen, zowel uit het onderwijs, de jeugdbeweg<strong>in</strong>g als uit de palliatieve zorg zetten mee hun<br />
schouders onder dit project en gaven waardevolle aanwijz<strong>in</strong>gen vanuit de praktijk en ervar<strong>in</strong>gen :<br />
• De heer Johan Mayeur, leerkracht PTI Tu<strong>in</strong>bouwschool Kortrijk en vrijwilliger palliatieve zorg<br />
• Mevrouw Kar<strong>in</strong>e Depuydt, psycholoog, Netwerk Palliatieve Zorg <strong>West</strong>hoek-Oostende vzw,<br />
• Mevrouw Annemie Cruyt, palliatief deskundige, Palliatief Netwerk De Mantel,<br />
• Mevrouw Lieselot Speybrouck, leerkracht<br />
• Mevrouw Véronique Van Coillie, coörd<strong>in</strong>ator CLB Doornik – Zwevegem<br />
• Mevrouw Veronique Loose, godsdienstleerkracht Instituut Mariawende – Blydhove te St.Kruis<br />
• Mevrouw Trui Dejonghe, leidster jeugdbeweg<strong>in</strong>g<br />
• Vakwerkgroep Godsdienst S<strong>in</strong>t-Amandscollege Campus Diksmuidekaai – Kortrijk<br />
Een laatste woord van dank gaat uit naar elke begeleider, elke leerkracht, elke jeugdwerker die jongeren<br />
geconfronteerd met verlies en rouw, zien <strong>in</strong> hun kwetsbaarheid, maar ook <strong>in</strong> hun kracht en met hen op weg<br />
gaan, telkens weer, met vallen en opstaan.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
61
TROOST IN WANHOOP
Bibliografie<br />
• COOLS, V. (1988). Neerslag van een symposium: Lijden – sterven – rouwen <strong>in</strong> onze samenlev<strong>in</strong>g. IPSOC –<br />
Sociale Hogeschool Kortrijk.<br />
• DILLEN, L. (2007). K<strong>in</strong>deren <strong>in</strong> rouw. Rouwsluiers ontsluierd? Tijdschrift voor kl<strong>in</strong>ische psychologie,37.<br />
• ELDERS, F. (1994). Over leven en dood. Doodsopvatt<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het boeddhisme, christendom, confucianisme,<br />
h<strong>in</strong>doeïsme, humanisme, islam, jodendom, sh<strong>in</strong>toïsme, … Brussel: VUB Press.<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (1996). Doodnormaal? Verdriet en rouw bij leerl<strong>in</strong>gen. Houten: Educatieve Partners<br />
Nederland BV.<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (1999). Afscheid voor altijd. Omgaan met verdriet en rouw <strong>in</strong> het primair onderwijs.<br />
Houten: Educatieve Partners Nederland BV.<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2005). Mijn troostende ik. Kwetsbaarheid én kracht van rouwende jongeren.<br />
Kampen: Uitgeverij Kok.<br />
• FIDDELAERS-JASPERS, R. (2006). Waarom doet iemand dat? K<strong>in</strong>deren en jongeren ondersteunen na<br />
zelfdod<strong>in</strong>g <strong>in</strong> hun omgev<strong>in</strong>g. Kampen: Uitgeverij Ten Have.<br />
• KEIRSE, M. (2001). Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gez<strong>in</strong> en de hulpverlener. Tielt: Lannoo.<br />
• MAES, J. e.a. (2007) Leven met gemis – Handboek rouw en rouwzorg. Wijgmaal: Zorg-Saam.<br />
Netwerk voor pastoraal met jongeren (2004). Door het zure heen. Met k<strong>in</strong>deren en jongeren werken rond<br />
verlies en rouw. Tielt: Lannoo.<br />
• SOMERS, P. & DEPAUW, R. (2000). LeDoS: Leven en Dood op School. Antwerpen: Natuurlijk Dood Centrum<br />
(NDC) Horizon v.z.w.<br />
• VANDEN ABBEELE, C. (2001). Nu jij er niet meer bent. Rouwen met k<strong>in</strong>deren en tieners. Tielt: Lannoo.<br />
Netwerken Palliatieve Zorg Oost-<strong>Vlaanderen</strong>, (2005). Groeien na verlies.<br />
Netwerk Palliatieve Zorg Zuid-<strong>West</strong>-<strong>Vlaanderen</strong>, (2007) Wanneer k<strong>in</strong>deren geconfronteerd worden met de<br />
dood … een ruggensteun voor ouders en sleutelfiguren. Brochure (eigen uitgave)<br />
Netwerk Palliatieve Zorg Zuid-<strong>West</strong>-<strong>Vlaanderen</strong>, (2007). Omgaan met rouw en verlies. Brochure (eigen uitgave)<br />
Geraadpleegde sites en organisaties<br />
• Steunpunt rouw- en verliesbegeleid<strong>in</strong>g. GEERDINK, F. (2001). Na de dood van je ouders.<br />
http://www.frederike.nl/cgi-b<strong>in</strong>/scripts/db.cgi?&ww=on&ID=50&view_records=1<br />
• Werkgroep Verder. Voor nabestaanden na zelfdod<strong>in</strong>g. http://www.werkgroepverder.be/<br />
• Thomas – Rouwen op school. http://www.kuleuven.be/thomas/pastoraal/rouwen_op_school/<br />
• Rouwzorg <strong>Vlaanderen</strong>. http://www.rouwzorgvlaanderen.be.<br />
TROOST IN WANHOOP<br />
63