Musis mei 2011 nr. 5 - Gemeente Schiedam

mei 2011 jaargang 17 no 5 cultureel magazine
Molenkunst en Molenroute
hoe nederlands is de Molen
de vlaardingse vader van Molen de kaMeel
e 5,-

VVV Schiedam
Buitenhavenweg 9
3113 BC Schiedam
010 473 30 00
info@vvvschiedam.nl
www.ontdekschiedam.nu/schiedambon
Openingstijden
maandag t/m vrijdag: 9.00 - 17.30 uur
zaterdag: 10.00 - 17.00 uur
ontwerp: 300procent fotografie: Jan van der Ploeg
Zes Schiedamse molens
verlichten? Of een molen
feestelijk openen?
Cadeautip: de Schiedambon
Fun-Key events organiseert het in Schiedam.
Benieuwd naar alles wat wij voor u kunnen
betekenen? Kijk op www.fun-key.nl
Westvest 38 | 3111 BW Schiedam | T 010 4270888
de Schiedambon
Op zoek naar een origineel cadeau? Geef
dan een unieke Schiedamse belevenis met
de Schiedambon! Deze cadeaubon is in
verschillende prijsklassen te koop bij VVV
Schiedam. Hiermee kan de ontvanger een
belevenis uitzoeken bij meer dan twintig
Schiedamse ondernemers.
foto: Fleur Kooiman
geniet van een belevenis in de stad van molens en jenever
Kies uw eigen belevenis op www.ontdekschiedam.nu
de Schiedambon
de Schiedambon
www.theateraandeschie.nl
geniet van een belevenis in de stad van molens en jenever
Kies uw eigen belevenis op www.ontdekschiedam.nu
geniet van een belevenis in de stad van molens en jenever
Kies uw eigen belevenis op www.ontdekschiedam.nu
de Schiedambon
geniet van een belevenis in de stad van molens en jenever
Programma 2011-2012
De gezichten die ons nieuwe
theaterseizoen smoel geven
Reserveer nu in de voorverkoop, tot 31 mei 2011, voordelig
kaarten! U betaalt geen reserverings- en verzendkosten en u
bent verzekerd van goede plaatsen.
de Schiedambon
Kies uw eigen belevenis op www.ontdekschiedam.nu
De keuze is groot: van een lekker gevulde
lunchbox voor onderweg tot een uur op stap
met een personal shopper in Schiedam,
van een viergangendiner tot een actieve
workshop.
U koopt de Schiedambon bij de VVV-winkel
en op www.webshopvvvschiedam.nl.
de Schiedambon
de Schiedambon
de Schiedambon

3 musis
MUSIS mei 2011
jaargang 17
no 5
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar
en informeert en opinieert
onafhankelijk op het brede terrein
van cultuur en samenleving.
Musis is toegelaten als
Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)
8049 60 057
Uitgever: Stichting Musis
Bestuur:
Jan Franken, Dick Jansen, Loe Koppejan - voorzitter,
Jos Poolman, Karin Visser, (vacature)
Redactie en administratie:
Broersvest 75-77
3111 ED Schiedam
Telefoon: 010 473 55 18
E-mail: redactie@musis.info
Hoofdredacteur: Hans van der Sloot
Redactie:
Jeroen ter Brugge, Theo van Giezen,
Sjef Henderickx, Jack Tsang, Rikkert Wijk
Tekstredactie: Harriet Kruse
Eindredactie: Laurens Priester
Abonnement: minimaal e 35,-
(jaarabonnement 2011)
(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)
op rekeningnummer 81.33.79.555 Fortis
Opzeggingen schriftelijk 2 maanden
voor beëindiging abonnementsperiode.
Advertentie-exploitatie:
DK media, Schieweg 93, 2627 AT Delft
Telefoon: 015 256 60 10
Mobiel: 06 285 993 70
MUSIS ONLINE OP
http://archief.schiedam.nl/
Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan
het laatste nummer (april 2011) is Musis
volledig leesbaar op de website van het
Gemeentearchief Schiedam / publicaties.
Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.
Alle auteursrechten en datarecht berusten bij
Stichting Musis en de auteurs. Het onderwijs en
educatieve instellingen kunnen op Musis een beroep
doen bij het geschikt maken van onderwerpen voor
lessen en projecten.
Lithografie en druk: TDS printmaildata, Schiedam
Alle auteursrechten en datarecht berusten
bij Stichting Musis en de auteurs.
Omslag: Affiche van Albert Hemelman (1883-1951)
voor het Nationaal Bureau voor Toerisme, 1924,
Collectie Het Reclame Arsenaal. Hemelman ontwierp
ook affiches voor de Koninklijke Nederlandsche Lloyd
en de Amsterdam-Rotterdam Bank.
Inhoudsopgave
4 Daar bij die molen
8 Nederland Molenland. Een kunsthistorische verkenning
16 Leven van de wind
22 De Kameel is nog maar het begin
26 Museumvondsten
28 Geuzenverzet en surrogaatzeep
32 Nieuwe kansen voor de Hoogstraat in Schiedam
36 Schiedamse Incorrect Realisten, geboeid door 'de eigen tijd'
39 Licht. Winnie Teschmacher en Jan Andriesse in De KetelFactory
Geen feest. Wel een molen
Bezuinigingen zijn er de oorzaak van dat de Nationale Molendag goeddeels
aan Schiedam voorbij gaat. Waarmee het merkwaardige feit zich voordoet dat
Schiedam zich trakteert op een nagelnieuw herbouwde molen op één van de
meest markante punten van de stad, maar het feest dat daarbij zou horen
goeddeels aan zich voorbij ziet gaan.
Geen shantykoren derhalve die hun weemoedige drank- en zeemansliederen
over de haven galmen. Geen optredens vanuit (jenever)zusterstad Hasselt.
Geen gratis borrel op de havenkant of speciale attracties rondom en op de
historische zeil- en motorschepen in de havens.
Er stond Musis weinig anders open dan zich te verdiepen in de achtergronden.
Vandaar een zeer uitgebreid artikel van Henk Slechte over de molens in de
kunst en een bijdrage van Hans van der Sloot over hoe de molen van gewoon
werktuig langzaamaan veranderde in een nationaal symbool, gelijkwaardig aan
klompen en – wat Schiedam betreft – oude en jonge klare.
De Kameel staat er mooi bij. Slank ook en blank van teint. We zouden bijna
vergeten dat de Vlaardingse molen 'De Aeolus' van dezelfde bouwer is als
eertijds de Schiedamse Kameel. En dat in dit geval de Schiedammers in
Vlaardingen te rade moesten gaan om enkele specifieke molengeheimen te
doorgronden. Rest ons slechts één vraag; 'Zijn we met die Kameel nu eindelijk
een beetje klaar? Of moeten we ons alvast gaan voorbereiden op de komst
van De Batavier of De Washington?'

Daar bij die molen
Rust'loos went'len zich de wieken
Van de molen aan de tocht.
Vanaf 't eerste morgenkrieken
Razend rond in wijde bocht.
Komend' gaand' en gaand' en kerend'
In haar ongetemde vlucht,
Raak'lings langs de grond heen scherend'
Hijgend' stijgend' in de lucht
Molenlied van Jaap Slingerland circa 1990,
oud-molenaar van de Putmolen, Aarlanderveen
Nederland, molenland. We weten niet beter of zo is het altijd geweest. Nederland, klompenland,
Nederland, kaas en tulpen. Geen Nederlander, die geen beeld heeft van de kleurige
geometrie van de Bollenstreek, die een Edammer kaas verwart met een volvette Goudse of
een korenmolen voor een watermolen verslijt. Molens zijn niet alleen ons erfgoed, maar maken
deel uit van onze nationale genen. Precies als de dijken, de polders en het sappige gras van
Hollands midden. En toch zijn wij ons de schoonheid van de polders, de bollenvelden en de
molens pas bewust geworden door de waarneming van buitenlandse reizigers en de Franse
impressionisten die in de negentiende eeuw in woord en beeld de pastorale van het Hollands
landschap schetsten.
Delftse en Makkummer tegels circa 1650 - circa 1900
Sieraardewerk
Delft, 1820
Als Heinrich Heine (1797 -1856) zoals beweerd, werkelijk
geschreven zou hebben dat de grote economische en
sociale ontwikkelingen Nederland een halve eeuw later
bereikten dan de grote naties Frankrijk, Groot-Brittannië
en Duitsland, dan gaat dit zeker op voor wat betreft de
industriële revolutie. Terwijl de omstreken van Manchester,
het Ruhrgebied, de streken van Luik en de Borinage, Lyon
en Lille al hele industriële complexen hadden en reeds ten
onder dreigden te gaan door vervuiling en het geweld van
kolenmijnen, ijzergieterijen, machinefabrieken, werven
en de gemechaniseerde textiel- en zijdeindustrie, ploegde
in Nederland de boer nog vreedzaam voort en werd de
industriële cadans nog ruisend bepaald door de tienduizenden
molens in het vlakke land en rondom de steden.
Natuurlijk had dit een praktische reden. Al vanaf de vroege
middeleeuwen werd de meer dan complexe waterhuishouding
van – met name – het westen van Nederland met behulp van
molens geregeld. Momenteel staan we – Nederlander of niet –
in verwondering stil bij de negentien molens van Kinderdijk.
Terecht is deze molenrij door de Unesco tot werelderfgoed
verklaard, maar was indertijd voor Holland de gewoonste zaak
musis 4

tekst: hans van der sloot
foto's: geheugen van nederland
van de wereld. Zelfs de Poldervaart had – bescheidener
weliswaar – zo'n rij van molens die het water uit de achterliggende
polders afvoerde in het boezemwater van de vaart.
De techniek om windkracht om te zetten in een mechanische
beweging lag voor de hand en zou in de zestiende en begin
van de zeventiende eeuw nog extra bevestigd worden door
de droogmakerijen in Noord-Holland en schaalvergroting in
de waterhuishouding in de rest van het land. Molens werden
daarnaast op de grootst denkbare schaal gebruikt voor tal
van industriële toepassingen. Er waren klopmolens voor het
hameren van koper en ijzer, volmolens voor het bewerken
van wol, pers- en pelmolens, korenmolens in elke denkbare
uitvoering, papiermolens en molens voor het zagen van hout.
Molens waren en zijn werktuigen. Niet meer en niet minder.
Ondanks hun bepalende aanwezigheid in het Hollandse
land- en stedenschap en ondanks hun onmiskenbare
monumentaliteit en massa. Eenvoudige werktuigen ook
zoals elke mechanicus zal bevestigen. Desalniettemin zou
Nederland nooit in de ons bekende vorm hebben bestaan,
zonder de molens, zou de Republiek in de zeventiende eeuw
nooit dat aantal koopvaarders en oorlogsschepen in de vaart
hebben kunnen brengen waarmee ze tot de belangrijkste
mogendheden van dat moment verhief en zou Schiedam tot
in lengte van dagen een onbetekenende stad zijn geweest in
plaats van uit te groeien tot de jeneverstad van wereldfaam.
Maar misschien juist vanwege die aanwezigheid alom, de
verscheidenheid in uitvoering en gebruik, de eenvoud, doelmatigheid
en – met dat al – geringe bouw- en inrichtingskosten,
werd aan de molen in kunst en cultuur weinig waarde
toegekend. Natuurlijk zijn de molens in de Nederlandse
beeldende en toegepaste kunst door de eeuwen heen talloze
malen verbeeld. Vaak echter slechts als stoffering van het
landschap zonder verdere betekenis of symboliek anders dan
dat dat ding er nu eenmaal bij hoorde en geen Nederlander
zich een dichtgevoren en beschaatsbare vaart kon voorstellen
zonder een paar molens aan de kant.
Typerend is ook dat de molenvoorstelling in het Delftse en
Makkumse aardewerk in de loop der eeuwen nauwelijks
evolueert: een paar wieken, een zeilbootje, eventueel een brug
en enkele huisjes rondom de molen. En dat is het dan wel.
5 musis
ABC-boekje 1871, uitgegeven door H.A.M. Roelants, Schiedam
Zelfs het sieraardewerk onttrekt zich niet aan die regel en wie
de moeite neemt om in een hedendaagse souvenirwinkel de
molenstand van zaken op te nemen, zal moeten toegeven
dat de manier waarop de Nederlander kennelijk naar z'n
molens kijkt nog niet wezenlijk is veranderd. Daarom ook
werd er geen enkele opmerking gehoord en geen e-mail
verzonden waar het massaal bekeken TV-programma 'Ik hou
van Holland' vier achtkantige, met riet gedekte korenmolens
aan de oever van de vliet zet. Nu precies de plaats waar deze
molens nooit kunnen hebben gestaan.
Pas op het laatst van de negentiende en het begin van de
twintigste eeuw brak het besef door dat de molens een
kostbaar en onvervangbaar erfgoed zijn, al wordt dit laatste
in Schiedam enigszins tegengesproken door de vergaande
restauratie van de rond 1900 door brand verwoeste Palmboom
en herbouw nu van De Kameel op ongeveer de plaats waar
ooit de oorspronkelijke molen van die naam heeft gestaan.
De ontdekking van de Hollandse molen door Franse en in
hun voetspoor Nederlandse impressionisten had toen al
plaatsgevonden. De ontdekking bovendien van de molen als
bruikbaar toeristisch promotieartikel volgde al snel daarna.
Met name de Franse spoorwegen en het in Frankrijk actieve
Bureau Officiel de Tourisme Hollande lieten prachtige affiches
ABC-boekje door P.J. Geldorp, 1907 Molenplaats Bruynzeel 1964, rechtsonder verbeelding van Schiedamse molens

zorg voor de stad
ontdekschiedam.nu
NV IRADO
NV IRADO
Fokkerstraat 550
3125
Van Heekstraat
BE Schiedam
15
Telefoon: 3125 BN 010-262 Schiedam1000
E-mail: telefoon info@irado.nl
010-262 1000
www.irado.nl
e-mail info@irado.nl
www.irado.nl
Compleet naar wens
Stichting Promotie Schiedam
feliciteert Stichting De
Schiedamse Molens en de
gemeente Schiedam met de
opening van de nieuwe
molen De Kameel. Met deze
prachtige molen zetten we
de molenstad Schiedam nog
beter op de kaart!
musis 6

Twee affiches van het Nederlands Bureau voor Toerisme
ontwerpen waarop de molen prominent de aandacht trekt
zoals dat van Albert Hemelman uit 1926 dat in mei de Musis-
omslag vormt. De afgebeelde molen is dezelfde achtkantige
met riet gedekte stellingmolen die we inmiddels tachtig jaar
later ook kennen uit het decor van 'Ik hou van Holland'. De
auto is geïnspireerd op de Hispano Suiza Landaulette H6B uit
1924, één van de modernste auto's van dat moment.
Het verschil tussen de manier waarop de Nederlander naar z'n
molens kijkt en de manier waarop ze in toeristisch perspectief
aan de man worden gebracht als één van de belangrijkste
karakteristieken van Nederland naast tulpen, klompen en
kaas, is opvallend. 'M' is de molen, dat weten we allemaal',
doen alle bekende ABC-boekjes weten. Maar nog in 1946
was een tentoonstelling 'Kent gij onze molens' een bittere
Affiche voor het Nationaal Bureau voor Toerisme
door Jos Roovers 1926
7 musis
Affiche voor de tentoonstelling Kent gij onze molens,
1946, Jos Tweehuysen.
Affiche voor de tentoonstelling De Zaansche Molen,
1926, Frans Mars
noodzaak om Nederlandse stads- en streekbestuurders ervan
te overtuigen dat het afgelopen moest zijn met het slopen van
ons nationale erfgoed, terwijl het Nederlands Bureau voor
Toerisme in de jaren '70 en '80 nog onverkort vasthield aan de
symboliek van weleer: de molen met een paar klompen of met
een moderne Franse auto op de voorgrond.
De Nederlander kijkt inmiddels met respect naar de enorme
werktuigen uit het verleden en zet hooguit een miniatuur
daarvan in z'n tuin. De miljoenen molenstickers, molenbadlakens,
molens in Delfts blauw of met Makkummer kleuren,
lepeltjes, tegels, serviezen, glazen en molengevulde sneeuwbollen
zijn voor de toerist. Mét de kaasmarkt in Alkmaar, de
visafslag van Volendam en Sijtje Boes op Marken.
Affiche voor de tentoonstelling 'de Molen'
in het Prinsenhof Delft 1978, P. Begeer

Nederland Molenland.
De Duitser J.G.Kohl bezocht Nederland kort voor 1850. Hij
beschrijft in zijn Reisen in den Niederlanden de molens en hun
functie in de polders en de industrie. Noord-Holland staat
vol met poldermolens die voor de ontwatering zorgen en
dat alleen kunnen, omdat het land vlak en de wind sterk is.
Daarnaast schrijft hij over de rol van de molen in de kunst.
tekst: henk slechte
Een kunsthistorische verkenning
In de 19 de eeuw verschenen talrijke boeken
met bloemrijke en soms verbaasde
verslagen van reizen die buitenlanders
door Nederland maakten. Naarmate de
trein het reizen gemakkelijker maakte, zwol
de stroom reisliteratuur aan. Zo worden de
Haarlemmermeerpolder, de middeleeuwse
kunst in Museum Boijmans in Rotterdam
en de 17 de eeuwse schilderijen in het
Trippenhuis (tot 1885 Rijksmuseum)
in Amsterdam en het Mauritshuis in
Den Haag, de bakstenen huizen langs
de grachten in Delft en Amsterdam, de
schilderachtige dorpen Overschie en Broek
in Waterland, de vissersdorpen langs de
Noord- en de Zuiderzee, maar bovenal de
bollenvelden tussen Haarlem en Leiden
en de molenlandschappen van Dordrecht,
Rotterdam en de Zaanstreek uitgebreid en
lyrisch beschreven.
Jan van Goyen, Gezicht op Den Haag vanuit het Zuidoosten (1650/51). Schilderij. Haags Historisch Museum
Het is hem opgevallen dat Rembrandt en diens tijdgenoten
vooral industriemolens hebben geschilderd. Daarvan waren
de korenmolens het populairst en hadden de houtzaagmolens
een eervolle tweede plaats. Die industriemolens staan in het
vlakke Hollandse landschap op hoge plekken als zandduinen
of bastions en vestingwallen van steden. Omdat je vanaf
zo'n plek een mooi uitzicht had, waren de molens die daar
stonden vaak het doel van wandelingen en het onderwerp
van schilders, aldus Kohl. De Italiaan Edmondo de Amicis die
Nederland in 1873 voor het eerst bezocht en zich in Nederland
en zijn bewoners een scherpzinnig opmerker betoont, schreef
over de Zaanstreek: 'Zaandam heeft, van het IJ gezien, het
voorkomen van een vesting met talloze torens [..] Er zijn
namelijk honderden zeer hoge molens, die zich tussen de
huizen, op de dijken, langs de vaarten, door de hele omtrek
der stad, verheffen.' De Engelse reiziger Charles W. Wood was
in 1877 ook in Zaandam en beschrijft de molens die hij daar
aantrof. Hij vertelt in Een reis door Nederland dat al die molens
in Nederland niet alleen dienen om graan te malen, maar
vooral 'om het land van water te bevrijden'. Hij heeft gehoord
dat alleen al in Zaandam 400 molens staan en dat 'sommige
van de eigenaars miljonairs zijn.' De Franse koopman en
kunstminnaar Henry Havard tenslotte gaf in La Hollande à
vol d'oiseau in 1881 een plastische beschrijving van de plaats
van de molen in het Nederlandse landschap. Op zijn bootreis
van Alkmaar naar Zaandam zag hij 'een leger windmolens,
waarvan de grote wieken zich tegen de azuurblauwe
hemel afsteken en die het water uit het lage land moeten
wegpompen.' Hij beschrijft hoe hij zover zijn blik reikte
honderden windmolens zag met wieken met bonte gele, rode
of zwarte doeken. Zaandam, aldus Havard, biedt vanaf het IJ
een originele maar tegelijk bizarre aanblik met zijn silhouet
van 2.000 windmolens. De Fransman overdreef daarmee
schromelijk, want de Zaanstreek was wel een concentratie
musis 8

Johan Hendrik Weissenbruch, Landschap met molen van de Nieuwlandsche polder bij Schiedam (1873). Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam
van industriemolens, maar het waren er nooit meer dan
de ongeveer 600 die er halverwege de 18 de eeuw tegelijk
draaiden. Het kwantitatieve hoogtepunt van de windmolen
was omstreeks 1850. Toen moeten er in Nederland ongeveer
10.000 gedraaid hebben. Daarna nam de stoommotor de taak
van de wind geleidelijk over, en in 1960 telde Nederland nog
ongeveer 1.000 windmolens. Al die reizigers schreven lyrisch
over de molens in de Zaanstreek en niet over die in Schiedam,
hoewel de Schiedamse industriemolens uiterlijk niet
verschilden van die elders. De verklaring is simpel. Schiedam
was, net als de Zaanstreek, in de 19 de eeuw een industrieel
centrum waarvoor windmolens de energie leverden, maar
voor de schrijvers en de schilders in de 19 de eeuw maakte
het een groot verschil dat het industriële landschap van
de Zaanstreek nog niet ontsierd werd door rookspuwende
schoorstenen en dat van Schiedam wel.
de schilderbaarheid van de molen
Windmolens vallen op. Of ze langs een poldervaart staan of
rond een stad, ze hebben een opvallende vorm waardoor ze
afsteken tegen de omgeving, zeker als hun wieken draaien.
In de pre-industriële tijd stonden in Nederland veel molens.
Ze dienden voor het malen van koren voor bakkers of het
zagen van hout, en in het groeiende aantal polders voor
het regelen van de waterhuishouding. In de 17 de eeuw
stoffeerden landschapsschilders als Jan van Goyen, Jacob
van Ruisdael en Meindert Hobbema hun landschappen met
wind- en watermolens. Sommige daarvan zouden nog steeds
bestaan. Dat is lang gedacht van Ruisdaels Molen van Wijk bij
Duurstede. Ruisdael zou omstreeks 1670 de molen Rijn en Lek
hebben verbeeld, maar recent is vastgesteld dat de molen
op het schilderij niet Rijn en Lek kan zijn. Die – foute –
toeschrijving is in de jaren '20 van de vorige eeuw met
succes gebruikt als argument om de sloop van de molen
9 musis
te voorkomen. Kunstkenner Cornelis Hofstede Groot liet
zich voor het karretje van de molenbeschermers spannen
en dankzij hem kwam ook geld binnen voor de restauratie
van de molen. De molen die Ruisdael in werkelijkheid had
geschilderd, was toen echter allang verdwenen. In de 17 de en
18 de eeuw hadden schilders weinig belangstelling voor het
polderlandschap en de molens die daar steeds nadrukkelijker
aanwezig waren. Kohl had gelijk. De schilders negeerden
de poldermolens, en schilderden vooral industriemolens op
rustieke plekken in en rond steden. Dat veranderde in de 19 de
eeuw, toen schilders als Johan Hendrik Weissenbruch en Paul
Gabriel juist de poldermolens en het landschap waarvan zij
Jacob van Ruisdael, Molen bij Wijk bij Duurstede (ca. 1670). Schilderij.
Rijksmuseum Amsterdam

een wezenlijk onderdeel uitmaakten, als onderwerp kozen.
Zij vonden navolging bij talrijke buitenlandse kunstenaars, en
in de 20 ste eeuw volgden schilders als Piet Mondriaan en Leo
Gestel nog enige tijd hun voorbeeld.
Ondanks zijn frequente aanwezigheid op 17 de en 18 de eeuwse
schilderijen, heeft de molen het nooit tot een zelfstandig
genre gebracht dat 'molenstuk' heet, zoals dat met het
kerkinterieur, de marine, het veestuk, het landschap of
het binnenhuis wel gebeurd is. Schilderijen met molens
worden tot de landschappen gerekend. Ook op topografische
schilderijen, tekeningen en prenten komen veel molens
voor. Op stadsprofielen en stadsgezichten neemt de molen
een vanzelfsprekende plaats in, omdat molens nu eenmaal
vaak op de stadswallen stonden. Een mooi voorbeeld is
Jan van Goyens Gezicht op Den Haag (1651). Topografische
prenten zijn betrouwbaarder dan de landschappen die tot het
midden van de 19 de eeuw in het atelier ontstonden, omdat
ze werden gemaakt naar schetsen ter plaatse. Ook preindustriële
complexen zijn in de 17 de eeuw al geschilderd,
zoals de Zaanstreek. In de 19 de eeuw veranderde dat en
vonden romantische schilders als Cornelis Springer, Kaspar
Karssen, Wijnand Nuyen en Charles Leickert industriemolens,
zoals die rond Schiedam, vanwege hun combinatie met het
smerige industriële uiterlijk van een stad, lelijke getuigen van
De indrukwekkende molenkrans
rond de stad mocht dan
wel de roem van Schiedam
zijn, dat betekende niet dat de
commerciële schilders van de
19 de eeuw er belangstelling
voor toonden. De buitenlandse
kunstenaars gaven de voorkeur
aan steden en streken die dankzij
de veelgelezen reisgidsen als
mooi en schilderachtig bekend
stonden boven een stad als
Schiedam, waarvan Nederlandse
en plaatselijke auteurs niets
beters wisten te vertellen dan
dat het er stonk en dat er
voortdurend een zwarte wolk
boven hing, die veroorzaakt werd
door honderden branderijen.
een dreigende, nieuwe – industriële - werkelijkheid die ze
liever niet verbeeldden. Hun voorkeur ging uit naar vervallen
watermolens en windmolens in een romantische ambiance
als bevroren vaarten en afgebrokkelde stadswallen. Een mooi
voorbeeld is Nuyens Afgeknotte molen (1829).
De schilders van de Haagse school en de (post-)impressionisten
waren de eerste kunstenaars die zich collectief op
het landschap wierpen, waarvan zij wind- en watermolens
vanzelfsprekende onderdelen vonden. Sinds de Franse
Realisten in Barbizon tussen 1830 en 1850 buiten of 'en plein
air' waren gaan schilderen, kozen zij weilanden met vaarten
en koeien onder donkere luchten, molens en boerderijen,
stranden met bomschuiten, duinen met vissersvrouwen en
-kinderen en vissersdorpen met kleine huisjes bij de Haagse
schilders als onderwerpen. Zij hebben talloze 'landschappen
met molens' geschilderd, ook bij Schiedam. De woonplaats
van de schilder was in hoge mate bepalend voor de keus
van de molenlandschappen die hij schilderde. De meeste
schilders woonden in de grote steden in het westen van
het land, reizen was lastig en tijdrovend; het is logisch dat
zij hun onderwerpen in de buurt kozen en dat vooral de
poldermolens rond de steden in de Randstad geschilderd zijn.
Weissenbruch bijvoorbeeld schilderde in 1873 een landschap
met een poldermolen bij Schiedam. Hetzelfde deed Jacob
Hendrik Maris die zich, nadat hij in 1871 in Nederland was
teruggekeerd, tot het landschap bekeerde. Ook hij schilderde
veel molens. Soms zijn ze exact benoemd, maar vaker hebben
ze overbodige titels zoals De Vijf Molens (1878). Omstreeks
1875 noemde hij een aantal schilderijen weliswaar keurig
Gezicht op Schiedam en Haven van Schiedam, maar ze laten
niet de Schiedamse brandersmolens zien. Zijn aquarel
Stadsgezicht uit 1875 heette zelfs lang Schiedam voor te
stellen, maar is een zogenaamde 'organische Maris-stad',
een stad die de kunstenaar heeft samengesteld uit elementen
uit andere steden. Net als hun romantische en realistische
voorgangers vermeden de meeste schilders van de Haagse
school alle tekenen van de naderende industrialisatie als
treinen, telegraafpalen en fabrieksschoorstenen, en dus
hoorde de industriestad Schiedam, ondanks zijn fraaie en
hoge molens niet tot hun favoriete onderwerpen. Paul Gabriël
had een uitzondering kunnen zijn. Hij was een van de weinige
schilders uit de Haagse school, die de landschappelijke
kenmerken van de industrialisatie wel in zijn schilderijen
verwerkte, maar heeft waarschijnlijk nooit in of bij Schiedam
geschilderd. Dat geldt voor meer Nederlandse molenschilders.
Mondriaan bijvoorbeeld woonde in Uden in Noord-Brabant en
in Amsterdam. Tijdens zijn fietstochten in Brabant, en langs
het Gein in de huidige Bijlmer kwam hij langs molens die hij
Jacob Maris, Stadsgezicht (1875). Aquarel. Particuliere collectie
musis 10

Monet, Bloembollenvelden en molens bij Rijnsburg (ca. 1886). Schilderij. Rijksdienst Beeldende Kunst, Den Haag
schilderde in de onnatuurlijk diepe tinten en met de strakke
geometrische lijnen, die voortkwamen uit zijn theosofische
opvattingen, zoals kort na 1900 de De Oostzijdse Molen aan het
Gein bij maanlicht. In de 20 ste eeuw werd de molen een reliek
uit een voorbije tijd, en dus een onderwerp voor nostalgische
kunstenaars. Een enkeling nam het nog op voor de molens,
zoals Lizzy Ansingh met haar schilderij De bedreigde molen. Zij
maakte het allegorische schilderij omstreeks 1925 als bijdrage
aan de strijd tegen de afbraak van windmolens in de jaren
'20. Haar inspirator was haar vriend P.G. van Tienhoven die in
1923 een van de initiatiefnemers was tot de oprichting van de
vereniging De Hollandsche Molen.
Buitenlandse schilders en nederlandse molens
Kampioenen molenschilderen waren echter de talloze
buitenlandse kunstenaars die vanaf het midden van de
19 de eeuw naar Nederland kwamen, zoals Charles-François
Daubigny, Jean-Baptiste Corot, Claude Monet en de
Nederlandse Fransman Johan Barthold Jongkind. Zij voelden
zich aangetrokken tot het Hollandse landschap met polders
vol molens, kanalen en dijken en tot de steden met hun
grachten met bakstenen huizen. Ze vonden de reputatie
van zuinigheid, calvinisme en vooral properheid van de
Nederlanders interessant, en voelden zich aangetrokken tot
de geschiedenis van dat kleine landje dat zich op eigen kracht
had losgemaakt van de machtige Habsburgers en meteen
ook een koloniaal wereldrijk had opgebouwd. Tenslotte was
11 musis
er de Hollandse Schilderschool, waarvoor in de eerste helft
van de eeuw de belangstelling, dankzij de Romantiek en het
Realisme, Europabreed opleefde. Britse Schilders als John
Constable en Joseph Mallord William Turner vernieuwden in
de vroege 19 de eeuw de landschapschilderkunst. Zij zagen
Ruisdael, Hobbema, Van Goyen en Cuyp als hun leermeesters.
Turner reisde in 1817 zelfs uitgebreid door Nederland.
De buitenlanders gingen in de eerste helft van de 19 de eeuw
vooral naar plaatsen, waar zich beroemde kunstverzamelingen
bevonden en hun vereerde voorgangers gewerkt
hadden. Dat betekende dat voor Fransen en Zuid-Europeanen
vrijwel iedere reis begon in Dordrecht, dat niet alleen de
stad van de familie Cuyp bleek te zijn, maar een stad die
alles had wat een 19 de eeuwse schilder zich kon wensen:
een fraai stadsgezicht vanaf het water, molens, en grachten
met ongerepte architectuur uit Hollands bloeitijd. Men reisde
per trein en bezocht achtereenvolgens Rotterdam (Museum
Boijmans), Delft (Johannes Vermeer), Den Haag, (Mauritshuis),
Scheveningen (duinen, strand, bomschuiten en vissers), Leiden
(Museum de Lakenhal), Haarlem (Frans Hals) en Amsterdam
(Rijksmuseum). Van daaruit trokken de schilders naar de
Zaanstreek, de Zuiderzee of de Noordzeekust. In Katwijk
verbleven tussen 1885 en 1914 meer dan 850 kunstenaars!
Een vergelijkbaar centrum van kunstenaars was Volendam.
Naarmate de eeuw vorderde kwamen buitenlandse schilders
minder om oude meesters te kopiëren en meer om zich

Piet Mondriaan, De Oostzijdse Molen aan het Gein bij maanlicht (1902/1903). Schilderij. Rijksmuseum, Amsterdam
artistiek uit te leven op het landschap, de steden, de molens
en het licht. Ze kwamen ook steeds vaker om commerciële
schilderijen en prenten te maken die in het moederland
gemakkelijk van de hand gingen. Hun kopers waren mensen
die Nederland bezocht hadden, of door dit noordwestelijke
puntje van Europa geïntrigeerd werden. Bij de kunstenaars
waren de Zaanstreek met zijn unieke molenlandschap en
de vissersdorpen met hun schuiten op het strand of in de
haven, hun klederdrachten en hun volstrekt eigen cultuur, het
populairst. De Franse encyclopedist Denis Diderot had in het
verslag van zijn reis naar Holland in 1774 Zaandam al een
toonbeeld van schilderachtigheid genoemd dat niet onderdeed
voor de 'romaneske composities der landschapsschilders'.
Een betere aanbeveling kon de Zaanstreek zich bij de Franse
schilders nauwelijks wensen. Bovendien waren Hollandse
landschappen en stadsgezichten in Frankrijk vooral populair,
als ze door eigen Franse kunstenaars geschilderd waren.
De Duitse, Franse, Engelse en Zuid-Europese schilders die in
groeiende aantallen naar Nederland kwamen, schilderden en
etsten de schilderachtige plekken die hen artistiek raakten,
zoals het rivierenlandschap bij Dordrecht, de Amsterdamse
grachten, het leven van de vissers in Scheveningen en Katwijk,
en de industrie- en poldermolens in Noord- en Zuid-Holland.
De interesse van de Fransen grensde aan bewondering,
en dat voor een land dat zich uitgerekend in de 19 de eeuw
economisch en sociaal in een staat van stilstand bevond. Het
lijkt paradoxaal, maar misschien was dat juist zo aantrekkelijk:
een klein onveranderlijk reservaat in een werelddeel dat de
Industriële Revolutie doormaakte met alle infrastructurele
veranderingen die daarvan voor het landschap en de steden
het gevolg waren. In ieder geval vonden de schilderijen die
de Fransen van het Hollandse landschap met zijn molens en
bloembollenvelden maakten, gretig aftrek in Frankrijk. Dat kan
de belangrijkste drijfveer voor deze schilders zijn geweest om
de tocht naar het toen verre Nederland te ondernemen.
Het waren niet de minsten die naar Nederland kwamen. Een
willekeurig greep uit de gastenboeken van het Trippenhuis
en het Frans Halsmuseum: Ziem, Manet, Corot, Daubigny,
Liebermann, Monet, Boudin en Whistler. En daar bleef het
niet bij. Ook honderden kleinere meesters kwamen naar
Nederland dat de - ten onrechte aan Heine toegeschreven -
reputatie had dat daar alles vijftig jaar later gebeurde dan
elders. Dat betekende dat natuurlijk ook de industrialisatie
trager op gang kwam en landschappen en steden nog lang het
uiterlijk van de 17 de en 18 de eeuw hielden. Een ideaal land dus
voor kunstenaars voor wie de schilderachtigheid van stad en
platteland de belangrijkste handelswaar was.
De Hollandse Fransman Jongkind voelde zich verwant aan
de schilders van Barbizon die als eersten landschappen 'en
musis 12

plein air' schilderden en daarmee de voorlopers waren van
de impressionisten. Hij had ook invloed op de Haagse school.
Hoewel hij meer in Frankrijk werkte en woonde dan in
Nederland, verbleef hij regelmatig in Rotterdam en schilderde
hij Maassluis, Vlaardingen en vooral Overschie, zoals in 1872
zijn Schaatsers bij een molen in de omgeving van Overschie. De
schilderijen met molens die hij langs de Schie maakte, zouden
bij Schiedam gemaakt kunnen zijn, maar heten veelal Molen(s)
langs de Schie. Jongkind wist de weg naar zijn vaderland te
vinden en heeft typisch Hollandse thema's geschilderd om aan
de vraag van het Parijse publiek te kunnen voldoen.
Monet schilderde in Nederland tussen 1871 en 1886 molens en
bollenvelden. Hij woonde in 1871 vier maanden in Zaandam
en schreef aan zijn vriend en collega-schilder Camille Pisarro
dat hij verrukt was van de honderden molens in de Zaanstreek
en dat er genoeg te schilderen was voor een heel leven. Zijn
schilderij van de molen Hoop doet leven aan de Almondeweg
bij Rijnsburg langs het Oegstgeesterkanaal is niet alleen een
prachtig voorbeeld van de fascinatie van de impressionist
voor molens en bloembollenvelden, het is inmiddels ook
een historisch document, omdat die molen ten behoeve
van de aanleg van een bedrijventerrein in 1999 is verplaatst
naar Voorhout aan de weg naar Noordwijk. Jan Wolkers
heeft in NRC Handelsblad van 30 juni 2000 woedend over dit
Ondanks zijn frequente
aanwezigheid op 17 de en 18 de
eeuwse schilderijen, heeft
de molen het nooit tot een
zelfstandig genre gebracht dat
'molenstuk' heet, zoals dat met
het kerkinterieur, de marine,
het veestuk, het landschap of
het binnenhuis wel gebeurd
is. Schilderijen met molens
worden tot de landschappen
gerekend. Ook op topografische
schilderijen, tekeningen en
prenten komen veel molens
voor. Op stadsprofielen en
stadsgezichten neemt de molen
een vanzelfsprekende plaats in,
omdat molens nu eenmaal vaak
op de stadswallen stonden.
13 musis
Claude Monet, Molens in het Westzijderveld bij Zaandam (1871). Schilderij.
Van Gogh Museum, Amsterdam
Claude Monet, De Zaan bij Zaandam (ca. 1872). Schilderij.
The Glynn Vivian Art Museum, Swansea Museum Service
schilderij geschreven dat hij er met een reproductie heen ging
om een foto te maken en toen ontdekte dat de molen was
verdwenen en het landschap was vernield en veranderd in een
bedrijventerrein. Van de ruim veertig schilderijen die Monet in
Nederland heeft gemaakt, hadden er tien een of meer molens
als onderwerp, terwijl op tien andere molens het landschap
stoffeerden. Slechts twee ervan bevinden zich in Nederlandse
collecties.
nooit geschilderd schiedam
Van de ruim duizend buitenlandse kunstenaars die in de
19 de eeuw door Nederland reisden, besteedde slechts een
handjevol aandacht aan de Schiedamse industriemolens.
Dat leverde bescheiden kunstwerken op, waarvan zich geen
voorbeelden in Nederlandse collecties bevinden. Sommige
zijn bekend gebleven als boekillustratie, of bevinden zich
in een buitenlandse collectie. Henry Havards illustrator
Maxime Lalanne maakte het vignet met de Schiedamse
molenkrans in La Hollande à Vol d'Oiseau, en de Amerikaanse
aquarellist, grafisch kunstenaar en Whistlerbiograaf Joseph
Pennell maakte twee litho's die in Nederland alleen bekend
zijn dankzij de geïllustreerde catalogus van zijn volledige
oeuvre. Pennell was tijdens zijn verblijf in Londen (1884-
1917) onder de indruk gekomen van de mogelijkheden van
de lithografie, en experimenteerde daarmee intensief in
het laatste decennium van de eeuw. In 1897 kwam hij naar
Nederland voor een fietsvakantie! De artistieke opbrengst
was de kleine maar fijne Holland-Series. Twee van de
acht litho's waren gezichten op Schiedam, omgeven door
zijn molenkrans. Lalanne en Pennell waren niet de enige
buitenlandse kunstenaars die in de 19 de eeuw naar Schiedam
keken, maar wel de enige van wier Schiedamse inspiratie we
nog kennis kunnen nemen. De victoriaanse landschapschilder
A.J.Meadows schilderde in 1881 een Gezicht op Schiedam,

Anneke Dunkhase,
amazone
Matras met
perfect
aansluitende
elementen
Swissfl ex en ik. Eén tijdens het slapen.
NIEUW
Een gezonde nachtrust door de synchroon-precisie tussen matras en lattenbodem. Het resultaat:
• Perfecte aanpassing aan uw bewegingen tijdens de slaap.
• In elke houding perfect in balans en een goede ondersteuning van top tot teen.
• Anatomisch correct en tegelijk ontspannen, drukvrij liggen.
Alleen Swissfl ex biedt deze unieke combinatie van matras en lattenbodem voor alle
lichaamstypen aan, in een uitgebreid assortiment.
Swissfl ex. Omdat een gezonde nachtrust het waard is.
Synchroon-precisie = precieze samenwerking tussen matras en lattenbodem
Paardrijden is mijn leven.
Een gezonde nachtrust mijn stokpaardje.
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 42 68 732
www.bednodig.nl
... schrijfwedstrijd
LENTE 2006 - Jaargang 4
Zelfregulerende
lattenbodem
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 4
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 42 68 732
www.bednodi
www.bednodig.nl
Orthopedische kussens thuis grat
Orthopedische Parkeren: ABC kussens Parkeergarage thuis gratis - Kreupelstraat. testen. Gratis u
Parkeren: ABC Parkeergarage - Kreupelstraat. Gratis uitrijkaart.
Orthopedische kussens thuis gratis Reglement testen. Schrijfwedstrijd Piet Paaltjens 2011
Parkeren: ABC Parkeergarage - Kreupelstraat. Gratis uitrijkaart.
Schrijfwedstrijd Piet Paaltjens 2011
E-mail: pietpaaltjens@bibliotheekwaterweg.nl
Een schrijfwedstrijd voor verhalend proza
Inzenden kan tot en met 31 juli 2011
... twintig beste verhalen in boekvorm
... voor drie allerbeste inzenders
een kunstwerk van een
Schiedamse kunstenaar
Kijk voor de wedstrijdvoorwaarden
op de achterzijde
Algemeen
● De inzendingen zijn in de Nederlandse taal
geschreven en niet eerder gepubliceerd
en/of bekroond.
● De wedstrijd staat open voor iedereen die de
Nederlandse taal beheerst.
● De auteursrechten blijven eigendom van de
auteur.
● De beste inzendingen worden gepubliceerd
op de website van Bibliotheek Waterweg.
Aan deze eervolle publicatie is geen
honorarium verbonden.
● De 20 beste verhalen worden in een boekje
gebundeld.
● Met het inzenden geeft de auteur toestemming
voor het bovenstaande.
Thema en inhoud
● Alleen verhalend proza kan ingezonden
worden.
● Het thema is naar eigen keuze.
● Iedere deelnemer mag één verhaal van
maximaal 1500 woorden inzenden.
Inzenden
● Inzenden tot en met 31 juli 2011 voorzien van
naam, adres, woonplaats, telefoonnummer
en e-mailadres.
● Inzenden in een Worddocument als bijlage
van een e-mail aan:
pietpaaltjens@bibliotheekwaterweg.nl
● Gebruik een standaardletter van 11 punten en
geen bijzondere opmaak.
● Indien e-mailen niet mogelijk is, dan het
verhaal op cd-rom of usb-stick sturen naar
Bibliotheek Waterweg, Bachplein 589, 3122 JM
Schiedam, t.a.v. Greet van Norde.
Een overzicht van alle aanwinsten is te vinden
op de Aanwinstenlijst op de website van de
bibliotheek:www.bibliotheek.nl/schiedam
www.bibliotheekwaterweg.nl
● Inzenders krijgen een ontvangstbevestiging.
● Verhalen op papier worden niet in behandeling
genomen.
● De ingeleverde verhalen worden niet
geretourneerd.
● Inzendingen worden anoniem door de jury
beoordeeld. De naam is alleen bekend bij de
organisatie.
De jury bestaat uit:
● Kees Schrevel, voorzitter
● Heleen Franken, docent Nederlands Stedelijk
Gymnasium Schiedam
● Gerben de Bruin, Boekhandel Post Scriptum
● Frank Willemse, journalist
● Renske de Bruin, winnaar Schrijfwedstrijd
Piet Paaltjens 2010
Prijzen en prijsuitreiking
● Er zijn een eerste, tweede en derde prijs te
winnen. Deze prijzen zijn gemaakt door een
Schiedamse kunstenaar.
● Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.
● De prijsuitreiking is op zondag 13 november
2011 vanaf 14.00 uur in Bibliotheek Noord,
Bachplein 589 in Schiedam
● De prijswinnaars dienen bereid te zijn hun
werk voor te lezen op bovenstaande bijeenkomst.
Ten slotte
● In gevallen waarin dit reglement niet voorziet
beslist de organisatie.
● Voor meer informatie: Greet van Norde,
telefoon 010 – 714 63 33, e-mail
gvnorde@bibliotheekwaterweg.nl
musis 14

Charles Rochussen, Regatta van Rotterdam (1846). Schilderij. Maritiem Museum, Rotterdam
waarvan de verblijfplaats eveneens onbekend is. Het is
vooral interessant, omdat het herkenbaar Schiedams is en
de afbeelding van de molenkrans overeenkomt met die op
Rochussens Zeilwedstrijd op de Maas.
De indrukwekkende molenkrans rond de stad mocht dan
wel de roem van Schiedam zijn, dat betekende niet dat de
commerciële schilders van de 19 de eeuw er belangstelling
voor toonden. De buitenlandse kunstenaars gaven de
voorkeur aan steden en streken die dankzij de veelgelezen
reisgidsen als mooi en schilderachtig bekend stonden boven
een stad als Schiedam, waarvan Nederlandse en plaatselijke
auteurs niets beters wisten te vertellen dan dat het er stonk
en dat er voortdurend een zwarte wolk boven hing, die
veroorzaakt werd door honderden branderijen. Het is dus
begrijpelijk dat Franse kunstenaars die Schiedam met de trein
passeerden de stad letterlijk links lieten liggen. Hun doel
was immers om voor de Franse (kunst)markt schilderijen te
maken van toeristisch geliefde plekken en onderwerpen. In
die doelstelling paste Schiedam niet. Dat een Amerikaanse
grafisch kunstenaar, enkele Fransen en Britten en een paar
Haagse school-schilders een werk aan de Schiedamse molens
gewijd hebben, ontkracht deze conclusie niet. Op de railroute
tussen Dordrecht, Rotterdam, Delft, Leiden, Amsterdam en
de Zaanstreek lag nu eenmaal Schiedam, maar kunstenaars
die Nederland kozen, omdat de Industriële Revolutie hier
nog niet had toegeslagen, namen Schiedam uiteraard niet als
onderwerp. Begrijpelijk, maar ook jammer, want de molen
De Walvisch bijvoorbeeld zou ook voor hen een schitterend
beeld hebben opgeleverd. Het is echter vooral jammer, omdat
het verzamelde werk van al die Nederlandse en buitenlandse
kunstenaars een boeiende maar subjectieve bron oplevert
voor onze kennis van de beleving van 19 de eeuws Nederland
door de tijdgenoten, en nu uitgerekend Schiedam in die bron
ontbreekt.
15 musis
Maxime Lalanne, La Zaan (1881), ets in H. Havard, La Hollande Vol d'Oiseau.
Maxime Lalanne, Schiedam: Vue générale de la ville (1880), geëtst vignet in
H. Havard, La Hollande à vol oiseau, 1881.

Leven van de wind
tekst: robert van herk
foto's: Jan van der Ploeg
De Aeolus nu.
musis 16

Schiedam staat landelijk bekend om zijn molens, maar ook de enige Vlaardingse
molen is een begrip. Onder kenners althans. Molenaar Peter van der Windt
– what's in a name? – vierde onlangs zijn vijfentwintigjarig jubileum. "Het lijkt
een soort verdienste, maar ik heb er niets aan gedaan. Zo ging het gewoon."
Maandagavond 18 april 2011. Tien deelnemers aan de cursus
'Ken uw Stad' bezoeken de Aeolus. Ze stappen nieuwsgierig
naar binnen en geven hun ogen de kost. Voor de gelegenheid
draaien de wieken nog steeds hun rondjes. Wel zo illustratief.
"Zal ik beginnen, Peter?", vraagt Tineke van der Hoek. Samen
met Hans Noordhoek begeleidt ze de cursisten, voornamelijk
chauvinistische Vlaardingers.
"Ja, doe maar. Ik weet toch niet zoveel over vroeger als jij."
Molenaar Peter van der Windt is de bescheidenheid zelve…
en broodnuchter.
in het vak gerold
De meeste Vlaardingers kennen Peter wel: slank postuur,
geruit petje, spencer, geitenwollen sokken, klompen. "Iemand
vroeg me laatst of ik er thuis ook zo uitzag", vertelt Peter
met pretoogjes: "Hij dacht kennelijk dat ik me verkleed had."
En inderdaad, een alledaagse verschijning is Peter bepaald
niet. Met zijn ene klomp staat hij in de 20 ste en met zijn
andere in de 21 ste eeuw. Een echte ambachtsman, laatste der
Mohikanen. Van moderniteiten moet hij niets hebben. "Een
mobieltje heb ik niet. Nee zeg! Ik zou er helemaal gestrest van
raken. De dames van het molenwinkeltje trekken wel aan de
17 musis
bel als ze me nodig hebben." 44 Jaar is Peter inmiddels. Als
broekie kwam hij al helpen. Eerst bij de gemaalmolen van
buurman Niek Boekestijn in Maassluis. Later bij de molen in
Vlaardingen die Boekestijn in 1977 in bedrijf had genomen.
Molenaar? Velen zien het als een romantisch beroep, een
roeping, maar Peter niet; hij is min of meer per ongeluk in
het vak gerold.
tantaluskwelling
Peter staat in een lange Vlaardingse traditie. Al zeker
zeshonderd jaar wordt er aan de Kortedijk graan gemalen.
De huidige molen stamt uit 1790, maar er waren zeker drie
voorgangers. "Molenaars hadden lange tijd een slechte naam",
weet Peter: "Het waren vaak sjoemelaars. Ze maalden zand
door het meel, dat loonde want de opbrengst hing af van het
gewicht."
"Zand schuurt de maag!", vult een van de cursisten aan.
We staan nog steeds op de begane grond. Er valt ook zoveel
te vertellen. Hoewel Tineke vakkundig aan haar historische
verhaal is begonnen, neemt Peter het al snel over. "Er is veel
dat ik niet weet", verzekert Peter. Daar is vanavond weinig
van te merken. Hij wijst op de ramen in de benedenverdieping,
De molen 'Aeolus' aan de Kortedijk, gezien vanuit het westen. Octave De Coninck, aquarel, 22 juli 1947 (11,5x17,8cm). Stadsarchief Vlaardingen

De Aeolus is een van de weinige
molens in Nederland die nog
volop in bedrijf zijn. Daar zijn
er hooguit tien van. Het heeft
echter maar weinig gescheeld
of de Vlaardingse molen was
verloren gegaan.
Interieur Aeolus.
een teken dat er in de molen gewoond werd. Resten van
de schouw en mintgroen lakwerk op een deel van de
balken, bevestigen zijn verhaal. "Arme mevrouw Terlaak!",
verzucht Tineke: "Nu is het hier schoon, maar vroeger zat
er meel in alle kieren en gaten." Het huishouden voor een
molenaarsvrouw was een tantaluskwelling.
armoe troef
Het grootste deel van de geschiedenis van de Vlaardingse
molen is weinig opbeurend. Waar de Schiedamse molenaars
in de achttiende eeuw nog enige voorspoed kenden, was het
voor de Vlaardingse collega's armoe troef. Ze hielden het
hoofd maar net boven water. Tussen 1585 en 1878 huurden
de molenaars de molen van de gemeente Vlaardingen en
betaalden belasting voor het windrecht. Dat konden de
molenaars nauwelijks opbrengen.
De cursisten beklimmen voorzichtig de steile trappen
richting vierde verdieping, de maalzolder. "Hier begint de
echte molen", legt Peter uit. Hij laat zien hoe met een touw
de toevoer van graan en de druk op de molenstenen wordt
geregeld. Dat zijn de enige twee zaken waar een molenaar
invloed op heeft. De wind doet de rest. Verder is het draaien
of stoppen.
volop in bedrijf
De Aeolus is een van de weinige molens in Nederland die
nog volop in bedrijf zijn. Daar zijn er hooguit tien van. Het
heeft echter maar weinig gescheeld of de Vlaardingse molen
was verloren gegaan. In 1914 verloor de molen een van
zijn wieken. De kap werd gesloopt en de molenaar besloot
verder te malen met een gasmotor. De stompe toren – door
Vlaardingers herdoopt tot de 'peperbus' - diende nog lange
tijd als uitkijktoren, een onmisbare aanvulling op de gestaag
teruglopende inkomsten van de molenaar.
Het langzame verval werd een halt toegeroepen in 1954. Toen
besloot de gemeente Vlaardingen, die de molen in 1878 aan
de toenmalige molenaar had verkocht, de molen weer terug
te kopen. Met geld van het Rijk, de provincie en vereniging
"De Hollandse Molen" werd de molen volledig gerestaureerd.
Sindsdien kunnen de wieken weer hun rondjes draaien,
maar echt voor de wind gaat het pas vanaf 1977, het jaar
waarin Niek Boekestijn de molen van de gemeente koopt en
er opnieuw een maalbedrijf in vestigt. Ook het aanpalende
molenwinkeltje is al snel een bescheiden succes.
ex-molenaar
Peter neemt ons mee op de balie. De houten omloop rond de
molen biedt een prachtig uitzicht over Vlaardingen. "Dit is de
bezetketting. Daarmee kun je de kap vastzetten en met dit
Winkel Aeolus.
musis 18

Gezicht op het centrum van Vlaardingen vanaf de omloop van de Aeolus.
touw kun je de wieken laten draaien of stoppen." Peter laat
de cursisten zien en horen hoe de rem in de kap aanhaakt.
Vrijwel onmiddellijk vertragen de wieken. Enkele seconden
later komen ze tot stilstand. De cursisten kijken geïnteresseerd
toe. Peter heeft er plezier in. "Of ik het een mooi vak vind? Tja,
het is net als met vissers; als ze terug zijn van zee, zeggen ze:
nooit weer. Maar eenmaal op zee willen ze niet anders. Dat
geldt ook voor mij."
Toch heeft Peter het molenaarsvak een tijdje op moeten
geven. In 2000 sterft namelijk de zoon van Boekestijn, de
beoogd opvolger van Niek en toekomstige baas van Peter.
Geheel onverwacht. Een drama. Boekestijn besluit de zaak te
verkopen. 'Krijger Molenaars', een meelbedrijf uit Renesse,
probeert het maalbedrijf nog een jaartje voort te zetten. Als
de molen opnieuw ingrijpend gerestaureerd wordt, stopt de
maalderij en komt de molen weer in bezit van de gemeente.
19 musis
Peter moet noodgedwongen uitzien naar een andere baan
en komt in dienst bij een grondbedrijf dat hem uiteindelijk
detacheert bij de gemeente Vlaardingen, bij Gemeentewerken.
"Dat was wel moeilijk. Een heel andere wereld" herinnert
Peter zich: "Maar ik heb er veel geleerd en het waren fijne
collega's. Toen ik wegging hebben ze nog een feestje gegeven:
ik moest op een stoel gaan zitten, kreeg een muts op m'n kop
met een molen erop, en ook jenever en sigaren."
succes voortgezet
Peter wijst op de wieken. "Straks gaan die zeilen met bloemen
er weer op. Die worden ons feitelijk door de strot geduwd. Ik
vind het niks."
"O, ik vind het juist mooi", zegt een van de cursisten.
"Vindt u het mooi? Ook goed hoor, dan doen we het voor u",
lacht Peter.
Het grootste deel van de geschiedenis van de Vlaardingse molen is
weinig opbeurend. Waar de Schiedamse molenaars in de achttiende
eeuw nog enige voorspoed kenden, was het voor de Vlaardingse
collega's armoe troef. Ze hielden het hoofd maar net boven water.
Tussen 1585 en 1878 huurden de molenaars de molen van de gemeente
Vlaardingen en betaalden belasting voor het windrecht. Dat konden de
molenaars nauwelijks opbrengen.

...WIJ GAAN NOG EVEN DOOR...
UW OUDE BRIL
IS GELD WAARD
DEZE DEZE SUCCESVOLLE
SUCCESVOLLE
AKTIE AKTIE STOPPEN STOPPEN WIJ
NOG NOG LANG LANG NIET! NIET!
DOE DOE DUS DUS MEE..! MEE..!
Glans aan de dag
Werken in een schoon kantoor
bevordert de productiviteit en
geeft glans aan de dag. Gom
zorgt ervoor. Elke dag
Altijd een schone entree
Gom Specialistische Reiniging
adviseert welke inloopmat het
beste is en houdt deze perfect
schoon
Elk vlekje
Een schoonmaker die ook overdag
elk vlekje wegwerkt geeft relaties
meteen een goede indruk
INRUIL-
PREMIE
€100,- OF
€50,-!
Ook op zoek naar
facilitaire expertise?
Facilitair management
Facilicom Facility Solutions neemt
de aansturing op zich van alle
facilitaire diensten en het bouwkundig
en technisch onderhoud
Optimale veiligheid
Ruim 7.500 medewerkers
waken over uw veiligheid in
Nederland
Ruil uw oude bril in en ontvang tot 100,- euro
inruilpremie bij aanschaf van een nieuwe
complete bril uit onze gehele collectie. Uw oude bril
geeft iemand in een 3e wereldland weer kans op een
beter (vooruit)zicht. Kom nu naar Tempel Optiek en
doe mee. Deze aanbieding komt nog bovenop de
vergoeding van uw zorgverzekeraar.
Tempel Optiek
werkt samen met alle
zorgverzekeraars.
Hoogstraat 2 • 3111 HH Schiedam • Tel (010) 473 59 19
www.tempeloptiek.nl
Voor de lekkere trek
De lunch is een welkom rustpunt
in een hectische werkdag. Prorest
maakt uw lunches lekker, gezond,
duurzaam en biologisch
De receptie als visitekaartje
De receptionistes van Trigion Services
zijn visitekaartje en verlengstuk van
uw professionele organisatie
Onderhoud
Een bedrijfspand moet er perfect
uitzien, veilig zijn en optimaal
functioneren. Breijer zorgt voor
echt al het onderhoud
Facilicom Services Group kan u op vrijwel elk terrein de juiste mensen op de juiste plek leveren. We houden uw pand schoon,
zorgen voor alle veiligheid, maken elke dag een smakelijke lunch voor alle medewerkers of nemen activiteiten geheel over.
Zelfs bouw, verbouw en renovatie van panden kunt u aan ons toe vertrouwen, inclusief de installatietechniek. We kunnen alle
diensten ook perfect combineren, daarbij profiteert u niet alleen van ruim 40 jaar kennis en ervaring, maar bovendien van
een loyaliteits bonus. Bij Facilicom denken we graag met u mee. Oók in het beheersen van de kosten. www.facilicom.nl
De juiste mensen op de juiste plek
musis 20

Het is tekenend voor de nuchtere houding van de molenaar.
Peter heeft niets met de moderne tijd, maar voegt zich
gedienstig naar de wensen van de gemeente. Het is een
werknemer met een eigen, authentieke mening, maar ook
een die doet wat er van hem gevraagd wordt. Waarschijnlijk
tot genoegen van zijn nieuwe baas, Wim Groen. Het verhaal
van de Aeolus krijgt namelijk een staartje. Tijdens Peters
afwezigheid heeft Wim Groen, een voormalig winkelier uit
de wijk Ambacht, het molenwinkeltje overgenomen. De
naastgelegen molen wordt ongeveer in diezelfde periode
gerestaureerd - een project dat nog door Boekestijn junior
in gang is gezet – en Groen beseft dat het voor het behoud
van de molen van groot belang is dat de molen blijft draaien.
Hij besluit in 2004 de molen te huren van de gemeente en
benadert Peter met de vraag of hij het maalbedrijf weer wil
helpen opstarten. Daar heeft Peter natuurlijk wel oren naar en
zo eindigt Peters korte carrière als gemeenteambtenaar. Vanaf
dat moment leeft Peter weer van de wind. Wim Groen slaagt
erin het succes van Boekestijn voort te zetten. De molen
maalt inmiddels weer voor diverse bedrijven en het winkeltje
heeft een trouwe klantenkring. Sinds 2009 is de molen in het
bezit van Stichting Exploitatie Molen Aeolus. Deze stichting
int de huur voor de molen, maar draagt ook zorg voor het
onderhoud.
Moderne fratsen
We eindigen onderin de molen. De cursisten zijn inmiddels
afgezwaaid en samen drinken we nog een bak koffie. Peter
schotelt een koekblik met spritsen voor. "Ik kan wel heel
gewichtig doen over mijn vak, maar het is me gewoon
overkomen", zegt Peter nuchter: "Ik ben helemaal niet
technisch. Boekestijn had geduld en liet me tobben. Daardoor
begon ik het als jong broekie steeds leuker te vinden en zo
heb ik langzaam maar zeker het vak geleerd. Ik ben blij dat
ik onder Wim Groen het vak kan voortzetten. Hopelijk hou
ik dit nog twintig jaar vol, maar dat weet je natuurlijk nooit."
We bekijken nog enkele oude foto's aan de schrootjeswand
en praten wat na. "Zal ik je het artikel e-mailen?", vraag ik:
"Dan kun je het voor publicatie nog even lezen." Peter heeft
echter geen computer – ik had het kunnen weten – en geeft de
voorkeur aan papieren correspondentie. "Ik was een keer bij
mijn broer – die heeft wel een computer - en dacht: joh, laat
ik 's op de molensite kijken. Maar dan lees je weer van die
berichtjes; die heeft zus gedaan en die zo. En dan denk ik:
dat is leuk voor hun, maar wat heb ik er mee te maken?"
Geef hem eens ongelijk. Laat Peter maar gewoon molenaar
blijven. Authentiek en zonder moderne fratsen. Een tevreden
mens, met een bijzondere baan.
Handling | Drukwerk | Mailing | Postbezorging | Houtindustrie
Groen- en Milieuservices | Uitzendkrachten | Detachering | Enquêtes
Bedrijfsinformatie | Arbeidsintegratie
Tel. (010) 204 10 00
21 musis
De Aeolus nu.

Met een substantiële financiële schenking
aan de Stichting de Schiedamse Molens
hebben oud-directeur van gemeentewerken
Harm de Block en zijn echtgenote Titia
afscheid genomen van Schiedam. Gezond-
heidperikelen noodzaken hen hun woning
op één van de leukste plekjes van
Schiedam, in één van de best geslaagde
stadsvernieuwingsprojecten, recht tegen
zijn geliefde molens, te verruilen met een
appartement in Leeuwarden. Dichter bij
de familie. Dat dan weer wel.
De Kameel
is nog maar het begin
Zicht op De Kameel vanaf de 's-Gravenlandseweg.
musis 22

tekst en foto's: hans van der sloot
Harm de Block is gedurende zijn gehele, lange Schiedamse
loopbaan nauw betrokken geweest bij beheer, restauratie
en herbouw van de molens. De Kameel vormde daarin de
grootste uitdaging. De herbouw moest immers vanaf de
fundering plaatsvinden. En deze ligt dan ook nog eens in het
water van Noordvest en Schie, op enkele tientallen meters van
de plaats waar zich de resten van de oorspronkelijke Kameel
bevinden. Vraagt een restauratie om onderzoek en aanpassing
op het bestaande, in het geval van De Kameel moest de gehele
molentechniek uit de kast worden getrokken. Uit welke lade
dan ook.
De schenking van Harm en Titia de Block stelt de Stichting
de Schiedamse Molens in staat om een aantal wensen
in vervulling te doen gaan die anders op de lange baan
geschoven hadden moeten worden. Een deel kan worden
gebruikt voor de inrichting van de molen en het – voor
bezoekers - in het zicht brengen van de 'grot' in het hart van
de molen. Als één van de weinige molens in Nederland heeft
De Kameel een heul over het water – de zogenaamde grot –
waarin de kleine binnenvaartschepen van indertijd beschut,
in het hart van de molen gelost konden worden. Dat scheelde
aanzienlijk in mankracht en tijd. Was het normaal dat het
graan dat per wagen op schip werd aangevoerd, naar boven
moest worden gejouwd, in De Kameel kon het luiwerk worden
ingezet en de vracht op windkracht binnen de molen omhoog
worden gehesen.
lange processen, ingewikkelde vraagstukken
Als molenliefhebber beschouwt Harm de Block de herbouw
van De Kameel als een – met velen gedeelde – kroon op
zijn werk. De Block: 'Het bewijst eens te meer dat je met
een inventieve club heel veel kunt bereiken. Mits je over
voldoende doorzettingsvermogen en flexibiliteit beschikt.
Want het zijn lange processen waarmee je te maken
krijgt. Noch afgezien van de bestuurlijke, planologische en
bouwkundige vraagstukken. Voor De Kameel hebben we nog
een paar bladzijden te gaan. Maar dan hebben we opnieuw
een boek geschreven over molenbouw en molentechniek'.
Het is niet zomaar dat Harm de Block een sterke nadruk legt
op de kracht van samenwerking. 'Bij mijn afscheid werd erop
gezinspeeld dat ik als directeur van gemeentewerken veel
macht zou hebben gehad. Teveel naar de mening van een
aantal collega-ambtenaren. Dat beeld is echter maar ten dele
waar. Macht is pas effectief als deze is gestoeld op gezag. En
gezag verwerf je niet door als solist boven de partijen te staan.
Integendeel, gezag stoelt op een brede samenwerking met
enthousiaste geïnspireerde mensen. Je kunt het realiseren van
23 musis
Zicht op De Kameel vanaf de Noordvest.
een ondergrondse metro niet op het conto schrijven van één
persoon. Je kunt in alle processen wel een aantal personen
aanwijzen die een voortrekkersrol hebben vervuld. En datzelfde
gold indertijd voor bijvoorbeeld de stadsvernieuwing in
Nieuwland en Groenoord, de ontwikkeling van het Hollandiaterrein,
het Stadserf en Schiehart. Macht is daarin niet aan de
orde geweest. Het stimuleren van medewerkers, het durven
aangaan van de discussie en risico's niet uit de weg gaan des
te meer'.
Dit laatste ziet De Block tevens als eerste voorwaarde om de
zogeheten Molenroute tot een succes te maken. Topografisch
wordt de Molenroute gevormd door Westvest, Vellevest en
Noordvest. De Block: 'Het gaat niet alleen om de molen De
Kameel, maar ook om de functie die deze kan hebben als
eerste molen op de Molenroute. Het belang van de herbouw
van De Kameel is natuurlijk ook gelegen in het gegeven dat
hiermee een vroeg type van de hoge stedelijke korenmolen
is gereconstrueerd. Vanuit stedenbouwkundig en toeristisch
perspectief markeert deze molen het begin van de Molenroute
vanuit het moderne stadshart. Daarmee kan De Kameel een
eerste stap zijn in een ontwikkeling van een veel grotere
strekking. Daarom hebben Titia en ik ook besloten om een
schenking van betekenis te doen als afscheid van Schiedam.
Met dit geld kan dan mogelijk mede een aanzet worden
gegeven tot verdere plannen. Ik heb lang genoeg in Schiedam
gewerkt om niet te weten wat de zwakke en sterke punten
zijn. Waar zich precies de potenties bevinden voor verdere
ontwikkeling en wat de nog lege plaatsen zijn, waarvoor nog
maar heel globaal een plan bestaat. Er is langs de Molenroute
nog heel veel mogelijk. Er is veel open ruimte. Feitelijk kan
hier stadsvernieuwing plaatsvinden op de raakvlakken van
de oude en nieuwe stad met de molens als bindmiddel. Dat
kan een uitdaging zijn voor jonge stedenbouwkundigen en
architecten die hier een heel ontwikkelingsgebied treffen.
Als er ergens nog ontwikkelingsmogelijkheden liggen dan
is het hier'.
'Het beleid zal de gehele bebouwing langs de vesten tot uitgangspunt
moeten nemen. Ga ik er alvast van uit dat de Herman Jansenlocatie
ooit beschikbaar komt, dan heeft Schiedam met het gebied tussen
Dirkzwager en de St. Annazusterstraat, het braakliggend terrein
tegenover Herman Jansen en de locatie Westvest-Westmolenstraat
drie binnenstedelijke gebieden van betekenis beschikbaar.'

Molens Nieuwe Palmboom en De Noord.
Noordvest met molens Nieuwe Palmboom en De Noord.
Noordvest met molen De Vrijheid.
Onder het begrip 'Molenroute' verstaan De Block en de zijnen een
integrale ontwikkelingsvisie voor het gehele gebied langs de vesten,
inclusief de aansluitingen op de binnenstad. Hij spreekt van een korte
route die loopt van Kameel tot Korte Haven en van een lange die de
Walvis met de Kameel verbindt.
musis 24

integrale ontwikkelingsvisie noodzakelijk
Onder het begrip 'Molenroute' verstaan De Block en de
zijnen een integrale ontwikkelingsvisie voor het gehele
gebied langs de vesten, inclusief de aansluitingen op de
binnenstad. Hij spreekt van een korte route die loopt van
Kameel tot Korte Haven en van een lange die de Walvis met
de Kameel verbindt. Ook in het verleden is de Molenroute
door hem met Musis besproken. De Block: 'Ik ben zeker de
enige niet die begrijpt dat je er niet bent met het plaatsen van
een paar bloembakken, wat bankjes en enkele wegwijzers.
De Molenroute krijgt inhoud als je hierlangs een versterking
van stedelijke functies tot stand brengt. Dat behoeven niet
per se culturele functies te zijn. Want die zijn er al. Vanaf de
Walvis ben je met een paar stappen op de Lange Haven en
Hoogstraat met Jenevermuseum en Stedelijk Museum. Je hebt
de zwarte vloot in de Nieuwe Haven, vlakbij de molen. En in
de Lange Haven liggen de historische zeilschepen schip aan
schip. Dan heb je de Westvestkerk en de aansluiting op de
Korte Haven, met daarbinnen een groot, braakliggend stedelijk
gebied met een rand van rijksmonumenten. Daar moet je wat
mee willen.
De Noord en de Vrijheid staan ook al strategisch tussen een
binnenstedelijk recreatie- en cultuurgebied van allure met de
Grote Kerk en het oude stadhuis als dominante decorstukken
en pal over de brug het Wennekerpand als cultuurgebouw van
betekenis. Aan de andere kant ligt dan één van Nederlands
mooiste metrostations aan de Parkweg. De Kameel tenslotte
bevindt zich precies halverwege deze locatie en het Stadserf.
En ook daar zijn ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden te
over'.
Nog altijd zien Titia en Harm de Block Schiedam als één
van de mooiste en historisch aantrekkelijkste centra in het
Rijnmondgebied. 'Natuurlijk gaan we hier met pijn in ons
hart vandaan. Met het uitzicht op de Noordvest bewonen we
naar ons gevoel één van de mooiste plekken van de stad.
Bovendien zijn we hier gesetteld en ben ik als directeur van
gemeentewerken op alle mogelijk manieren met Schiedam
verbonden. Als het niet om gezondheidsredenen was, dan
waren we zeker gebleven. Nu troosten we ons met de
gedachte dat Leeuwarden eveneens een stad is met een lange
en boeiende geschiedenis en een overeenkomstig stadshart.
Een paar minuten fietsen en we zijn er. Maar toch….'.
25 musis
Het formuleren van een beleid dat de gehele Molenroute
tot uitgangspunt neemt noemt hij essentieel. 'Het beleid
zal de gehele bebouwing langs de vesten tot uitgangspunt
moeten nemen. Ga ik er alvast van uit dat de Herman Jansenlocatie
ooit beschikbaar komt, dan heeft Schiedam met
het gebied tussen Dirkzwager en de St. Annazusterstraat,
het braakliggend terrein tegenover Herman Jansen en de
locatie Westvest-Westmolenstraat drie binnenstedelijke
gebieden van betekenis beschikbaar. Plus het feit dat zich
in de bestaande bebouwing in het gebied nog tal van
ontwikkelingsmogelijkheden bevinden. Als je alles bij elkaar
optelt, dan spreek je over een stadsdeel met ongekende
potenties. Ook al omdat dit gehele gebied ligt ingebed in
waterpartijen met een prachtige uitstraling en op tientallen
plaatsen wordt gemarkeerd door monumenten van betekenis.
Noodzakelijk is dan wel dat er een stedenbouwkundig uitgangspunt
wordt geformuleerd dat het gehele gebied bestrijkt.
En dat daaruit vervolgens een beleid wordt ontwikkeld dat
zich steevast richt op een integrale uitwerking. Het euvel van
de Molenroute is dat er wel over wordt gepraat, maar dan
niemand het tot dusverre aandurft om het geheel als zodanig
te benoemen, waardoor het beleid te fragmentarisch blijft'.
Wie Molenroute zegt, noemt meest in één woord cultuur
en recreatie als ijkpunten. Harm de Block: 'Ik ga er niet van
uit dat aan die Molenroute tal van culturele en recreatieve
voorzieningen worden gevestigd. Van betekenis is dat de
aansluitingen vanaf de molens naar de vele al aanwezige
galeries, musea en terrassen worden verduidelijkt. Dat er
stedenbouwkundig interessante gebieden ontstaan waarin de
Molenroute een as vormt en een geleiding langs de binnenstad
waarin je vanaf elke gewenst punt kunt binnentreden. Van
grote betekenis is dan ook dat goed wordt gekeken naar de
organisatorische aanpak en dat er een coördinator wordt
aangesteld die het beleid handen en voeten kan geven en met
zoveel gezag wordt bekleed dat de noodzakelijke ingrepen
ook werkelijk kunnen worden gedaan. Schiedam kan er van
profiteren dat met het ontwikkelen van dit gebied zo lang
is gewacht. Nu ligt er een kans om de ontwikkelingen in de
binnenstad met de musea, de horeca en het Wennekerpand,
om maar iets te noemen kan worden aangesloten op een
historische Molenroute waarlangs zich nog alle ruimte
bevindt'.
Bij ons kunt u terecht voor persoonlijke en professionele rechtsbijstand
op het gebied van onder meer:
echtscheiding / scheidingsmediation / personen- en familierecht / sociale
zekerheid / arbeidsrecht / immigratierecht / letselschade.
Wij hebben jarenlange ervaring op bovenstaande terreinen.
Bij ons komt u terecht op een klein kantoor waardoor er veel ruimte is
voor persoonlijke betrokkenheid.
Als u een zaak bij ons in behandeling heeft gegeven, vinden wij het van
groot belang om met u samen te werken en in nauw overleg met u te
beslissen welke stappen genomen moeten worden.
Wij behandelen zaken zowel op basis van een betaalbaar uurtarief als
op basis van door de overheid gefinancierde rechtshulp.
Oranjestraat 2, Postbus 448, 3100 AK Schiedam - tel. 010 473 89 88 - fax 010 473 32 32 - www.habetsenvanleeuwen.nl

De titel van deze 'museumvondst' is wat suggestief,
maar het gebeurt niet iedere dag dat Vlaardingen de
New York Times haalt. En als u dat al kan hebben, is een
krantenartikel ook al een museumobject? Ik ben daar een
groot voorstander van, ja. Schrik niet, de komende edities
van Musis zullen niet gevuld worden met knipsels. Nu
echter een uitzondering, die visueel misschien dan niet
de meest in het oog springende is, maar wel het kernpunt
van een (stads- of historisch) museum raakt: verhalen
vertellen. En dan het liefst verhalen die het karakter van
de stad een beetje openleggen. Gratis en voor niets zijn
deze tegenwoordig op internet raadpleegbaar. Hoewel
historici die uitsluitend van het gedrukte woord en de
archieven gebruik maken van een uitstervend soort zijn,
wordt deze mogelijkheid nog weinig gebruikt. Niet dat
het wereldwijde web een bron op zichzelf is, maar wel
biedt het de gelegenheid eerder ontoegankelijke bronnen
thuis in de studeerkamer te bestuderen. Als voorbeeld een
karakterschets van Vlaardingen in 1899. Als een topje van
de ijsberg.
Kinderen vertellen de waarheid, maar als het om vastgeroeste
gewoonten en alledaagse handelingen gaat, bieden buitenlandse
gasten even zozeer een spiegel. Weliswaar vaak gekleurd
vanuit hun eigen, even subjectieve, perspectief, maar toch.
Zo ook 'mevrouw Hanken-Parker', die in februari 1899 het
uitgebreide artikel in de New York Times schreef. Tussen 1897
en 1904 publiceerde ze verschillende artikelen over Nederland
en de Nederlanders, terwijl ze ook het fototoestel hanteerde.
Vermoedelijk als vaste correspondent in Nederland doet zij
ook Vlaardingen aan. Ze blijkt in gezelschap van een Franse
kunstenares die haar schetsboekje had meegenomen. Van
het schetsen en fotograferen komt maar weinig. Een schare
straatjongens achtervolgt de dames, die ongetwijfeld een niet
Museumvondsten
tekst: Jeroen ter Brugge
Wereldnieuws
alledaagse verschijning vormen. Steeds als Hanken-Parker
een foto tracht te maken (toen nog met statief en zware
platencamera) springen de jongens voor de lens, vragende
of ze mogen poseren. Dat de journaliste hier niet op zit te
wachten, mag duidelijk zijn, maar ze heeft een oplossing
voor het probleem. Ze maakt hen wijs dat de camera van het
nieuwste Amerikaanse type is, die juist alles aan de achterkant
vastlegt. Het werkt maar even, al snel begrijpen de jongens
dat ze in de maling worden genomen. En net zo snel voelt ze
zich als in de Hamlet 'the observed of all observers'. Samen
met haar metgezel is ze met de trein aangekomen en een
haringkruier die ze bij aankomst treffen, maakt hier in de
stad bij iedereen die het maar horen wil melding van. Als ze
even achter de Westhavenkade een straatje inlopen, wacht
een vrouw die rustig over haar halve deur leunt hen al op.
Ze geeft ze geen kans om te ontsnappen en voert ze haar
huisje ('anderhalve verdieping hoog') in. Trots als ze is op
haar spulletjes laat ze die omstandig aan de gasten zien. Het
valt Hanken-Parker op dat alles even zorgvuldig gepoetst en
blinkend is. Van de mahoniehouten stoelen tot de glimmende
koperen doofpot. Dat niet alleen bij deze Vlaardingse alles spic
en span is, blijkt als ze later opgelucht weer verder kunnen
lopen en voor de ramen van alle huizen het glimmende
koper zien staan. Dat naar binnen kijken, kost overigens wat
moeite, want het is zaterdagmiddag en dan worden de straten
geboend. Niets en niemand ontziend, wordt het water lustig
over de klinkers gegooid, gevolgd door een regiment nijvere
bezems. De rode straatstenen blinken net zo hard als de
oorijzers die de Vlaardingse vrouwen dragen.
Geen 'grote geschiedenis' misschien, maar wel een treffend
sfeerbeeld, dat aansluit bij andere contemporaine waarnemingen.
Oh ja, over Schiedam wemelt het ook van de
berichten in de New York Times …
© New York Times
musis 26

27 musis
Iedere Musis worden twee museale objecten uit niet-Schiedamse en niet-Vlaardingse collecties
gepresenteerd, soms onbekende stukken, soms in de vergetelheid geraakte.
Het spreekwoordelijke 'op het kussen zitten' kan
eenvoudig verklaard worden. Magistraten, bestuurders
zouden we tegenwoordig zeggen, zaten tijdens hun
vergaderingen in de vroegmoderne tijd niet op het harde
hout of gevlochten zitting. Vanwege hun gewichtige taken
en verantwoordelijkheden kregen zij een kussen, waarop
zij zonder gekweld te worden door een pijnlijk achterwerk
uren achtereen konden delibereren. De bovenzijde van
de kussens werden vaak van een versierd kussenblad
voorzien, meestal in de vorm van tapijtwerk. Dat hiervoor
heraldische symbolen werden gebruikt, lag voor de
hand en nog steeds treft men in sommige stadhuizen
nog statige 19 e of 20 e eeuwse zetels aan waarop het
stadswapen geborduurd is. In de 17 e en 18 e eeuw hadden
naast de stadsbestuurders en leden van stedelijke
commissies ook kerkbesturen en landelijke overheden
hun regeringskussens. Ook het 'College van de Grote
Visserij' bood de leden een kussen. Schiedam was één van
de visserijplaatsen die hierin een gedeputeerde mochten
afvaardigen.
De Nederlandse haringvisserij heet in de 17 e eeuwse bronnen
'de goudmijn' van de economie. Niet alleen verschaft het
aan duizenden werk maar ook levert het door de export
een belangrijke bijdrage in de handelsbalans. De strenge
regelgeving voorziet in een topproduct, dat afzet vindt in
Frankrijk, Engeland, de Duitse staten, maar zeker ook in
het Baltische gebied. Doordat de Zeeuwen en Hollanders
met grote schepen varen, de (haring-) buizen, is verwerking
van de vangst aan boord mogelijk terwijl er relatief weinig
tijd verloren gaat met het heen en weer varen naar de
haringgronden voor de Schotse en Engelse kust. Naar de
omvang van het bedrijf wordt de haringvisserij de 'Grote
Visserij' genoemd, tegenover de 'Kleine Visserij' op vooral
kabeljauw. Rond het midden van de 17 e eeuw bevindt de
Grote Visserij zich op het toppunt en domineert de Europese
op het kussen
© Collectie Museum Het Prinsenhof, Delft
visserij. Als gevolg van kaapvaart, de Engelse Oorlogen,
buitenlandse concurrentie en ook de wisselvalligheid van
de visserij, neemt het aandeel van de Hollanders in de
internationale haringhandel af. De strenge regelgeving
betreffende de vangst, conservering en handel blijven echter
bestaan en de vraag naar het hoogkwalitatieve product
blijft bestaan. Deze regelgeving is door de landsregering in
handen gegeven aan afgevaardigden van de belangrijkste
visserijplaatsen, in de 17 e eeuw Delft (Delfshaven), Rotterdam,
Den Briel, Enkhuizen en Schiedam. Zij vormen, onder
wisselende benamingen, het College van de Grote Visserij.
Dit College, met vertegenwoordigers in alle visserijplaatsen,
ziet nauwlettend toe op de naleving van de diverse plakkaten
betreffende de visserij. Hierin is onder andere het begin van
het vangstseizoen uiteindelijk vastgesteld op Sint-Jansdag
(24 juni). Maar ook het direct na de vangst kaken van de
haring en inzouten is gedetailleerd beschreven. Het keuren
van de haring maakt een vast onderdeel van het bedrijf uit.
De diverse kwaliteiten haring worden apart in vaten verpakt
en met brandijzers als zodanig gekenmerkt.
De gedeputeerden van de visserijplaatsen vergaderen een
paar maal per jaar in Delft. Voor het gemak maar zeker ook
als teken van hun waardigheid nemen zij plaats op een fraai
versierd kussen. Voor zover bekend twee van de kussenbladen
zijn bewaard gebleven: één in het Rijksmuseum en het
getoonde in het Delftse Prinsenhof. De vrijwel identieke
voorstellingen laten centraal een haringbuis 'aan de nering'
zien terwijl de netten worden binnengehaald en de hoofdmast
is gestreken. Aan boord toont de Hollandse leeuw waar het om
gaat: in zijn klauwen houdt hij twee gekroonde haringen vast.
Rondom bevinden zich de stadswapens van Delft, Rotterdam,
den Briel en Schiedam (linksonder), samen het zuiderkwartier
van het College uitmakende, waarbij Enkhuizen dus ontbreekt.
Het kussenblad is hoogstwaarschijnlijk vervaardigd door de
Delftse tapijtwerker Cornelis Willemsz Coppens (ca.1630-1680).

Geuzenverzet
en surrogaatzeep
Het gaat goed met het Streekmuseum
Jan Anderson. Om de haverklap
valt er iets over het museum aan de
Vlaardingse Kethelweg in de locale
media te lezen, een heus depot aan de
Willem Beukelszoonstraat is ingericht
en inmiddels gedeeltelijk als extra
expositieruimte in gebruik genomen.
Tijdens het Museumweekeinde in april
trokken de beide locaties weer honderden
belangstellenden, waarbij Jan Anderson
een plaagstootje naar het Museum
Vlaardingen (voorheen Visserijmuseum)
niet kon nalaten door te melden dat hij
het enige deelnemende museum was. Een
belangrijke uiting van springlevendheid
is ook de publicatiereeks 'Van 't Oft naar
't Oofd', waarin op een laagdrempelige
wijze aspecten van de Vlaardingse
geschiedenis uit de doeken wordt gedaan.
De nieuwste loot aan de stam is het boekje
'Geuzenverzet en surrogaatzeep. Inventaris
van de Tweede Wereldoorlog Collectie
van de Stichting Jan Anderson'. Perry
Moree, in het dagelijks leven financieel
directeur bij de Leidse uitgever Brill en
tevens gepromoveerd historicus, en
geschiedenisbelever en -fanaat Peter de
Haas verzorgden de teksten en illustraties.
Een optimistische beschrijving van het
boekwerkje door een welwillende criticaster
van het Streekmuseum Jan Anderson.
De allereerste blik op het boekje confronteert de lezer met
een gewaagde keuze: het omslag van 'Geuzenverzet en
surrogaatzeep' toont een stukje rasechte NSB-propaganda:
een prent getiteld 'W.A. marcheert' uit 1934. Deze toont
hoe NSB'ers en hun 'Weerbaarheidsafdeling' (WA, een soort
partijleger) zich ondanks spot en haatgevoelens voelden: met
rechte rug, goed gedisciplineerd en strijdend voor hun goede
zaak. Hoe het met de NSB en hun zwarthemden afliep, weten
we inmiddels, maar de plaat zal bij getuigen en nabestaanden
van hun misdaden nog steeds een ongemakkelijk gevoel
oproepen. Een gewaagde keuze daarmee, maar tegelijk
ook één die de breedheid van de 'Tweede Wereldoorlog
Collectie' laat zien. Niet iedereen nam immers een neutrale
houding aan of koos zelfs voor het verzet, maar deed juist
het tegenovergestelde. Even zozeer onderdeel van onze
gemeenschappelijke geschiedenis, confronterend tegelijk.
Zowel deze heulers met de vijand als het verzet zijn in de
Collectie goed vertegenwoordigd. Maar ook een collectie
waarin juist de grootste groep, die van de Nederlanders
die zich door de oorlogsellende probeerden te slaan maar
zich daar verder niet actief in moeiden, ruimschoots
vertegenwoordigd is. Bewijzen de alledaagse objecten, zoals
de 'surrogaatzeep', houten sandaaltjes en allerhande huisvlijt.
Jan Anderson houdt van ordenen en classificeren. Wie met
hem weleens door zijn depots heeft gelopen, zal het zijn
opgevallen dat het niet alleen overvol staat, maar dat er een
duidelijke ordening in het opbergen is toegepast. Soms wat
tegenstrijdig, zoals ook in de inventaris. Naast materiaalgeoriënteerde
categorieën, zoals 'drukwerk' en 'medailles',
zijn er ook meer themagerichte, zoals 'De Geuzen' en
'militaria'. Wie NSB-affiches zoekt, doet er als gevolg hiervan
verstandig aan niet alleen onder het kopje 'NSB 1931-1945'
te zoeken, maar ook onder dat van 'drukwerk'. In beide
komen ze voor. Dat ordenen heeft natuurlijk een functie. Ook
Anderson kan niet van alle tienduizenden objecten weten in
welke doos en op welke plank ze zitten of staan en hiermee
heeft hij een even praktische als beredeneerde bewaarpraktijk
opgebouwd.
Voor zijn Tweede Wereldoorlog Collectie hoeft hij voortaan
niet meer te zoeken, als hij zijn computer maar gebruikt.
De gehele collectie oorlogsgerelateerde objecten is in Adlib
ingevoerd, het (van origine Nederlands) registratiesysteem,
dat de beherende instelling de gelegenheid alle gegevens
digitaal in te voeren, op te slaan en doorzoekbaar te
maken. De standplaatsregistratie maakt daar uiteraard een
belangrijk onderdeel van uit, naast bijvoorbeeld de titel- en
beschrijvingsvelden, de herkomst- en contextinformatie.
Adlib is onder Nederlandse musea veruit het populairste
registratiesysteem, ook geschikt voor bibliotheken, en mag
inmiddels ook gerenommeerde buitenlandse musea tot de
klantenkring rekenen. Voor de kleine verzamelaar is een
gratis Adlib-module, geschikt tot 500 objecten, op internet
downloadbaar. Los van het goede werk dat met het invoeren
van de Tweede Wereldoorlog Collectie is gebeurd, markeert
deze stap ook een omslag in de museale praktijk van het
musis 28

Perry Moree, initiatiefnemer van de inventarisatie van de Collectie
Tweede Wereldoorlog van Jan Anderson, in zijn natuurlijke omgeving.
29 musis
tekst: Jeroen ter Brugge
foto: Clea Betlem
Anderson en zijn bestuur
verdienen een compliment
voor het initiatief, een eerste
stap naar volledige ontsluiting
van de collecties waar zoveel
belangstelling voor bestaat.
En bij voorkeur natuurlijk in
samenwerking of samengaan
met het Museum Vlaardingen.
Zeker in deze politiek
hectische tijden.
Streekmuseum Jan Anderson, de proef met Adlib die het
Museum Vlaardingen een jaar of vijf geleden voor Anderson
deed terzijde gelaten. De invloed van Perry Moree, bestuurslid
van de Stichting Collecties Jan Anderson die ooit het beheer
over de gehele collectie krijgt, laat zich hier merken. Als
voormalig zakelijk directeur van de Koninklijke Bibliotheek
kent hij als geen ander het belang van een goede en bruikbare
ontsluiting van een schier onuitputtelijke verzameling. De
goedbedoelde praktijk die Anderson er op nahield, was er één
van notities op strookjes papier, klein beschreven schriftjes en
etiketjes, uitsluitend in zijn eigen priegelhandschrift. Daarnaast
is een wereld aan wetenswaardigheden over de objecten zelf
en hun herkomst tussen zijn oren opgeslagen. Juist die laatste
informatie is van groot belang voor de waardestelling van
de collectie maar ook het gebruik ervan in de toekomst. Een
toekomst waar, hopelijk nog lang na heden, Jan Anderson op
enig moment geen onderdeel meer van uitmaakt. Het door het
Streekmuseum in gebruik genomen Adlib registratiesysteem
zou vooral ingezet moeten worden om die kennis vast te
leggen voor het te laat is. Uiteraard in combinatie met basale
gegevens over de objecten zelf. En uiteindelijk ook op het
internet toegankelijk maken natuurlijk, gezien het streven een
groot publiek te bereiken.

ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111 ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl
Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H'berg
Bergse Dorpsstraat 25
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl
musis 30

De inventarisatie en publicatie van de Tweede Wereldoorlog
Collectie, een lang bestaande wens van het Streekmuseum,
heeft uiteindelijk plaatsgevonden op initiatief van Perry Moree
en werd financieel mogelijk gemaakt door het landelijke
project 'Erfgoed van de Oorlog' van het ministerie van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het doel de immense
collectie voor een landelijk publiek te ontsluiten, is met
'Geuzenverzet en surrogaatzeep' bereikt. De hoop is dat de
beschrijvingen in Adlib nu allengs aangevuld gaan worden
met de 'tussen-de-orenkennis' van Anderson. Hierin kan
zijn collectie zich onderscheiden ten opzichte van veel
andere oorlogscollecties, waarvan vaak niet duidelijk is
waar de objecten vandaan komen. Het belang van zijn
Collectie kan niet voldoende onderstreept worden en
verdient alle aandacht. De 'bruikbaarheid' heeft Anderson de
afgelopen jaren zelf al meermalen aangetoond. Niet alleen
door presentaties voor scholen, als rekwisiet bij beroemde
oorlogsfilms, in tentoonstellingen, maar ook in publicaties
waar hij zelf nadrukkelijk de hand had, zoals 'De Schok van
het Onbekende' (1994) en de twee delen 'De Donkere Jaren
van Vlaardingen' (2005/2010). Er vallen veel verhalen te
vertellen met zijn Collectie, daar waar de opzet van het boekje
niet verder gaat dan een nuchtere beschrijving per object.
De intrigerende voorwerpen in het boekje roepen dan ook
vragen over hun herkomst en geschiedenis op. Wie droeg
bijvoorbeeld het 'concentratiekampuniform' en waarom zat de
Of die objecten nu allemaal
Vlaardings zijn of niet
(vele zijn dit overigens wel),
maakt even niets uit.
Deze deelcollectie van het
Streekmuseum overschrijdt
het belang van de stadsgrenzen
en daar mag deze
niet op afgerekend worden.
De Collectie bevat overigens
onderdelen die van nationaal
belang zijn, zoals enkele
nummers betreffende de
Winterhulp, de bijzondere
collectie affiches en klein
drukwerk, en natuurlijk de
'Geuzencollectie'.
31 musis
'Marcherende WA-mannen (1934) op het omslag van 'Geuzenverzet en surrogaatzeep'.
drager in concentratiekamp Buchenwald? En van wie waren
de verschillende oorlogsherinneringskruizen? Anderson weet
het ongetwijfeld, daar waar het nu in het midden blijft hangen.
Of die objecten nu allemaal Vlaardings zijn of niet (vele zijn
dit overigens wel), maakt even niets uit. Deze deelcollectie
van het Streekmuseum overschrijdt het belang van de
stadsgrenzen en daar mag deze niet op afgerekend worden.
De Collectie bevat overigens onderdelen die van nationaal
belang zijn, zoals enkele nummers betreffende de Winterhulp,
de bijzondere collectie affiches en klein drukwerk, en
natuurlijk de 'Geuzencollectie'. Deze verzetsgroep, direct na
het uitbreken van de oorlog op initiatief van Schiedammer
Bernard IJzerdraat opgezet, kreeg in Vlaardingen verder
gestalte. Onbekend met het fenomeen repressie en terreur
vielen de Geuzen ten prooi aan de bezetter, met de
bekende 'achttien doden' en naar concentratiekampen en
gevangenissen afgevoerde leden als treurig gevolg. Anderson
verzamelde documentatie en authentieke voorwerpen die
hier mee verband houden, op een moment dat andere musea
daar nog lang niet aan dachten. Had hij dat toen niet gedaan
dan was een belangrijk deel hiervan ongetwijfeld bij het afval
gegaan, waarvoor Anderson blijvend waardering verdient.
'Geuzenverzet en surrogaatzeep' is een must voor de
'Vlaardingen-verzamelaar' en iedereen die zich bezighoudt
met de Tweede Wereldoorlog. Is er dan geen kritiek op het
boekje? Ja: los van het ingeplakte erratum is het jammer dat
de afbeeldingen geen verwijzing naar de inventaris hebben
en dat het moeilijk is naar objecten te verwijzen omdat de
catalogus geen (logische) numerieke volgorde heeft (welke
volgorde binnen de thema's wel is onduidelijk). Het bijschrift
bij de prentbriefkaart van een landkaart met ingevoegde foto
betreft overigens niet de Anschluss van Oostenrijk, maar de
bezetting van de Duitstalige gebieden in Tsjechië. Anderson en
zijn bestuur verdienen een compliment voor het initiatief, een
eerste stap naar volledige ontsluiting van de collecties waar
zoveel belangstelling voor bestaat. En bij voorkeur natuurlijk
in samenwerking of samengaan met het Museum Vlaardingen.
Zeker in deze politiek hectische tijden.

tekst: Peter de lange
foto's: Jan van der Ploeg
Nieuwe kansen
voor de Hoogstraat
van Schiedam
John van Buuren
Vergeet het idee dat de Schiedamse
Hoogstraat een winkelstraat is.
Promoot de straat voortaan als
belevingsgebied, een straat om
te snuffelen, te slenteren en te
snacken. Dan keert het publiek terug
en krijgen middenstand en andere
ondernemers nieuwe kansen. Dat
is, in een notendop, de formule
die ondernemer en Hoogstraatveteraan
John van Buuren heeft
bedacht om de winkelstraat met de
grootste leegstand van Nederland
te redden van de versukkeling. Als
deze 'herpositionering' slaagt, wordt
de Grote Omloop misschien ook
eindelijk werkelijkheid.
musis 32

Oude binnensteden hebben het moeilijk, Schiedam is
daar geen uitzondering op. Vooral de Hoogstraat is al vele
jaren onderwerp van discussie. Onder middenstanders,
onder gemeenteraadsleden, onder inwoners. Kern van
het probleem is dat de straat, ooit de ruggengraat van het
plaatselijk winkelbestand en in zijn goede dagen zelfs
gefrequenteerd door Rotterdammers, zijn aantrekkingskracht
op een koopkrachtig publiek heeft verloren en worstelt om
die te hervinden. Optimisten zien in de recente aanpak van
verpauperde winkelpanden de eerste tekenen van herstel.
Sinds de sterk verouderde winkelgalerij Passage aan de
Broersvest vijftien jaar geleden werd gemoderniseerd en
doorgetrokken tot aan de Hoogstraat, liep de aantrekkingskracht
van de winkels verderop in de straat drastisch
terug. De winkelketens in de Nieuwe Passage trokken al het
publiek naar zich toe. Vooral de kleine middenstanders op het
tweede gedeelte van de Hoogstraat verloren klandizie.
"Het evenwicht was opeens ver te zoeken," zegt middenstander
John van Buuren. Na de komst van de Nieuwe Passage
zag hij de vermaarde bonbonmaker Gerard Verhulsdonk
vertrekken, evenals groenteboer Duifhuizen, drogisterij Van
de Sman, damesmodezaak Janssen en de slagerijen Malta en
Van Eyk. Om maar enkele slachtoffers te noemen. Meerdere
filiaalzaken, zoals witgoedgigant Turksma, verhuisden naar
de Nieuwe Passage. "Het karakter van de Hoogstraat werd
behoorlijk aangetast. En de gemeente had geen enkele visie
hoe het verder moest met het centrum."
Van Buuren (1949) is zeer begaan met het lot van de
Hoogstraat. Hij vestigde zich in 1978 op nummer 143 met
een zaak in noten en zuidvruchten en ontwikkelde zich in de
loop der jaren tot de spreekbuis van de ondernemers op de
Hoogstraat. Al heeft hij ook een zaak in winkelcentrum Hof
van Spaland, de Hoogstraat blijft zijn grote liefde. Daar liggen
zijn roots, daar ligt zijn hart.
Hij is voorzitter van de winkeliersvereniging en was tot 2010
bestuurslid van het Centrummanagement. Die gedrevenheid
heeft hij van huis uit meegekregen. Zijn vader werkte in de
supermarkt van coöperatie DES aan de Mgr. Nolenslaan. Zelf
zat hij als inkoper op het kantoor van de Coop. Hij gelooft
nog steeds heilig in de grondbeginselen van de coöperatie:
eendracht en solidariteit. Een winkeliersvereniging moet ook
voor die principes staan, vindt hij. "Je bereikt meer als je met
z'n allen iets onderneemt." Vooral in de beginjaren liep hij de
deuren bij zijn collega's plat om hen te overtuigen van het nut
van een vereniging en een gezamenlijke aanpak.
Het is te eenvoudig om de teruggelopen belangstelling voor
de Hoogstraat enkel op het conto van de opening van de
Nieuwe Passage te schrijven. De Hoogstraat heeft een groot
bijkomend nadeel. Het is een smalle, donkere straat. Die
eigenschappen verdragen zich slecht met de wensen van de
moderne klant, die licht en ruimte om zich heen wil. Ook door
die fysieke beperkingen is de straat in een negatieve spiraal
terechtgekomen: minder klanten betekent minder winkels
betekent minder onderhoud betekent minder aantrekkelijk,
en zo verder.
Tot voor kort was de situatie op het gedeelte tussen de
kruising met de Lange Achterweg (het "Postpleintje") en
het Stadhuis zo miserabel, dat winkelklanten die vanaf de
Koemarkt de Hoogstraat opliepen, hun wandeling hooguit tot
aan het Stedelijk Museum volhielden en dan huiverend op hun
schreden terugkeerden. Geen onbegrijpelijke reactie, gezien
33 musis
De herpositionering van de
Hoogstraat kan alleen slagen
als de gemeente daar sturing
aan geeft, zegt Van Buuren. Een
betrekkelijk kleine ingreep als
het verbeteren van de verlichting
zou al veel helpen. De gemeente
en het Centrummanagement
zouden de Hoogstraat bovendien
anders moeten ''verkopen''.
Niet als winkelstraat, maar als
verblijfsgebied. Ook makelaars
zouden die lijn moeten volgen.
de ontmoedigende aanblik van de ontelbare leegstaande en
vervallen winkels. Alleen al het oerlelijke en troosteloos lege
pand waarin de Schoenenreus was gevestigd bezorgt veel
voorbijgangers spontaan een depressie. De Schiedammers die
liever in de tram of de metro stappen om in de Koopgoot te
gaan winkelen, valt niets te verwijten.
Even nog leefde de hoop op toen Jan des Bouvrie zich in
de Korenbeurs vestigde en de verwachting werd gewekt
dat in het kielzog van de Gooise interieurgoeroe een hele
reeks design- en woonzaken op en rond de Hoogstraat zou
neerstrijken. Maar de oogst bleef beperkt tot een handjevol
nieuwe ondernemingen en de hoop doofde uit toen Des
Bouvrie na erkenning van zijn echec de stad geruisloos
vaarwel zei. Toch lijkt bij de Schiedammers na de verwerking
van het Des Bouvrietrauma het besef te zijn doorgebroken
dat er eindelijk moet worden ingegrepen. Voortvarend en
drastisch, omdat het anders onherroepelijk te laat is.
Bij gebrek aan investeringen uit de markt, nam de gemeente
Schiedam zelf ten langen leste het voortouw. Eerst waren het
Stedelijk Museum en het Stadhuis aan de beurt. Nu is ook de
Hoogstraat volop in beeld. Het Schoenenreuspand behoort
tot de rotte kiezen die als eerste zullen worden aangepakt.
De gemeente heeft het pand aangekocht en wil het na een
grondige verbouwing een nieuwe bestemming geven –
waarschijnlijk wordt het horeca, zegt binnenstadswethouder
Menno Siljee.
Het is bij lange na niet de enige inspanning die Siljee zich
getroost om de straat weer glans te geven. In de directe
omgeving van de Schoenenreus zijn nog eens zes in zeer
slechte staat verkerende panden aangekocht en ondergebracht
bij de Stichting Restauratie Hoogstraat Schiedam, die ze
gaat opknappen en vervolgens verkopen aan ondernemers
die er een winkel of een bedrijf willen beginnen. Verder zijn
dankzij het project Werk aan de Winkel, dat subsidies en
bouwadviezen verstrekt, in de binnenstad al dertig winkels
opgeknapt en staan er nog eens enkele tientallen op de
wachtlijst. De daadkracht van Siljee lijkt aanstekelijk te
werken op particuliere vastgoedeigenaren.

Eén van de aansprekende voorbeeldpanden is de vroegere
bioscoop Monopole – een beeldbepalend pand met art deco-
elementen tegenover het Stedelijk Museum, dat letterlijk op
instorten stond. De gemeente heeft het casco voor één miljoen
euro laten herstellen. Met als resultaat een zodanig opgeknapt
pand dat weer aantrekkelijk is voor beleggers.
Overigens blijft Van Buuren van mening dat de gemeente
zich veel moeite en geld had kunnen besparen als ze speelautomatenhal
Fairplay een vergunning had gegeven voor
vestiging in Monopole. "Ik heb daar in 2007 hartstochtelijk
voor gepleit, tot in de gemeenteraad toe. Fairplay zit al
John van Buuren bij Monopole met op de achtergrond het Stedelijk Museum.
bijna 25 jaar op de Hoogstraat en heeft nog nooit overlast
veroorzaakt. Maar de gemeente lag dwars. Ik ben ervan
overtuigd dat Fairplay het pand netjes had opgeknapt. Het
had de gemeenschap geen cent hoeven te kosten."
Eén miljoen euro voor één pand is veel, maar Siljee heeft dan
ook een aardig potje te verteren in de strijd tegen het verval.
De gemeente heeft er tien miljoen euro voor uitgetrokken en
dat budget is nog eens verdubbeld door het Fonds Schiedam
Vlaardingen. Daarnaast kan de gemeente ook gebruik maken
van geld uit het stadsvernieuwingsfonds. De resultaten zijn
niet alleen zichtbaar op de Hoogstraat. Van dit geld werd
bijvoorbeeld ook de verbouwing van het Wennekerpand
tot cultureel centrum bekostigd. "Wenneker" zal zeker
publiek naar de binnenstad trekken en daarmee kan ook de
Hoogstraat zijn voordeel doen. Een zelfde effect zal naar
verwachting uitgaan van de zojuist voltooide bouw van de
historische molen De Kameel aan de Schie.
Dankzij al deze ontwikkelingen is de Hoogstraat op een
beslissend punt in zijn geschiedenis aangekomen, meent
John van Buuren. Er wordt gewerkt aan het fysieke herstel
van de straat en de omgeving, nu is het tijd om de straat
ook een invulling te geven. Welke functie krijgt de straat in
de toekomst? Wie gaan zich vestigen in al die opgeknapte
panden? Alleen winkels, dat gaat nooit lukken. Welke
activiteiten passen er nog meer bij dit type straat? "We moeten
ons serieus afvragen wat we met de Hoogstraat willen en een
goede bestemming bedenken voor het hele gebied, anders
lopen we het risico dat het na verloop van tijd weer mis gaat,"
waarschuwt Van Buuren.
In zijn analyse bestaat de Hoogstraat nu ruwweg uit twee
delen: een kernwinkelapparaat dat geconcentreerd is rond
de Nieuwe Passage en een gebied waar van alles en nog
wat zit, van dienstverlening en modewinkels tot cafés en
lifestylezaken zoals slaapspecialist Bram de Vos Burchart,
Habitas in woon- en keukenaccessoires en de bed and
breakfast van Conny Paap. Samen kan deze bonte collectie
zaken de basis vormen voor het kwalitatief hoogwaardige
verblijfsgebied dat hem voor ogen staat, denkt Van Buuren.
"Deze straat heeft potentie," zegt hij beslist. "De bevolkingssamenstelling
van Schiedam is veranderd. Dat heeft zijn
invloed gehad op de klandizie. Maar het hoeft geen nadeel
te zijn. Je kunt zo'n verandering ook positief bekijken. Het
zou goed zijn als we die nieuwe groepen inwoners ook
terugzagen in deze straat. De Hoogstraat is tenslotte van
alle Schiedammers. Hier is ook plaats voor allochtone
ondernemers. Zij geven kleur aan een straat en trekken
jonge mensen aan. Als ik aan de toekomst denk, zie ik een
drukke Hoogstraat voor me, met kledingverhuurbedrijven,
paramedische activiteiten, galeries, maar ook met allochtone
eethuisjes en allochtone winkels."
Hun ideaal uit de jaren 1980 om het winkelend publiek te verleiden
tot een Grote Omloop vanaf de Koemarkt over de Hoogstraat en de
Markt naar de Broersvest hebben gemeente en middenstand nooit
kunnen verwezenlijken. De parkeergarages onder de Nieuwe Passage
en boven de ABC-winkel aan de Lange Kerkstraat werken eerder
averechts: ze vangen vooral klanten op voor de winkels in de directe
omgeving. Het rendement voor Hoogstraat Midden is praktisch nul.
musis 34

Uit deze opsomming blijkt al dat John van Buuren het idee dat
de Hoogstraat een winkelstraat pur sang is voorgoed heeft
laten varen. "We kunnen beter op diversiteit mikken," betoogt
hij. "Het centrum van Schiedam heeft een overcapaciteit
aan vierkante meters winkelruimte. Dat gegeven moeten we
accepteren als een feit. Het is zaak om alternatieve invullingen
te bedenken voor al die ruimte. Wat de Hoogstraat betreft,
denk ik dat er ook in de horeca best wat meer variatie
kan komen. Er zitten nu vooral cafés. Meer daghoreca
zou de straat enorm verlevendigen. Dan denk ik aan een
poffertjeszaak, een pannenkoekenhuis, een tearoom, een
broodjeszaak en misschien een zaak in de delicatessensfeer.
Kinderopvang is ook een mogelijkheid. Ambachtelijke
bedrijfjes. Maar laten we niet de fout maken complete winkels
te verbouwen tot woningen. Wonen boven winkels is oké,
maar laat de benedenverdieping aan de ondernemer. Met een
straat waar met nu eens honderd meter woningen en dan
weer tweehonderd meter winkels maak je 't niet gezellig.
Bedrijvigheid is de enige manier om loop te krijgen in de straat.
Laten we daar op inzetten. Als we ooit de kans hebben gehad
er iets moois van te maken, dan is het nu. De tijd is rijp."
De herpositionering van de Hoogstraat kan alleen slagen
als de gemeente daar sturing aan geeft, zegt Van Buuren.
Een betrekkelijk kleine ingreep als het verbeteren van
de verlichting zou al veel helpen. De gemeente en het
Centrummanagement zouden de Hoogstraat bovendien
anders moeten "verkopen". Niet als winkelstraat, maar als
verblijfsgebied. Ook makelaars zouden die lijn moeten volgen.
Van Buuren: "Ik kan me voorstellen dat ondernemers nu
eerst twee keer nadenken voordat ze zich op de Hoogstraat
vestigen. Er zit toekomst in die straat, maar daar moet je
wel in geloven."
Het zou een doorbraak zijn als de gemeente het plan voor
een parkeergarage aan de Westmolenstraat met 300 plaatsen
eindelijk eens zou omzetten in daden. Zonder die voorziening
blijft het middendeel van de Hoogstraat lastig bereikbaar. "De
bereikbaarheid per auto is van grote invloed op de levensvatbaarheid,"
verzekert Van Buuren. "Dat weten we uit het verleden.
Het schrappen van de mogelijkheid om even langs de
Lange Haven te parkeren heeft ons heel wat klanten gekost."
Hun ideaal uit de jaren 1980 om het winkelend publiek te
verleiden tot een Grote Omloop vanaf de Koemarkt over de
Hoogstraat en de Markt naar de Broersvest hebben gemeente
en middenstand nooit kunnen verwezenlijken. De parkeergarages
onder de Nieuwe Passage en boven de ABC-winkel
aan de Lange Kerkstraat werken eerder averechts: ze vangen
vooral klanten op voor de winkels in de directe omgeving.
Het rendement voor Hoogstraat Midden is praktisch nul.
Een Grote Omloop heeft volgens Van Buuren alleen kans van
slagen als het middendeel van de Hoogstraat aantrekkelijk
genoeg is om klanten van beide uiteinden naar zich toe te
lokken. En bij een interessant aanbod zou de clientèle beslist
niet alleen afkomstig zijn uit het traditionele klantenbestand,
dat gevormd wordt door de 40.000 inwoners van de oude
stad, maar zouden eindelijk ook de 30.000 Schiedammers
die boven de spoorlijn wonen belangstelling krijgen voor
het stadscentrum. Met het gemak van de A20 naar de
winkelcentra van Rotterdam voor de deur, heeft die potentiële
klantenkring de Hoogstraat in de eigen stad altijd gemeden.
Van Buuren: "Het wordt hoog tijd dat ook deze mensen eens
kennis maken met de schoonheid van hun eigen binnenstad."
35 musis
John van Buuren op de hoek Hoogstraat-Overmaassesteeg.

Schiedamse Incorrect Realisten,
geboeid door 'de eigen tijd'
Jeffrey Burger (40) en Ronald de Graaff (41) zijn twee Schiedamse Incorrect Realisten,
naar eigen beleven 'jonge honden' binnen de gevestigde orde. Ze zijn een paar apart:
verschillend, maar in de kern van hun 'kunstenaar zijn' is er veel verwantschap.
Theo van Giezen portretteert twee moeilijk in te kaderen realisten.
Incorrect Realisten Jeffrey Burger (links) en Ronald de Graaff niet in een kader te passen.
Jeffrey die vanaf zijn kleutertijd al veel en graag tekende,
volgde na de havo de opleiding reclametekenen. Met taal
had hij op school niet veel op. Wel met de lessen van de
lerares tekenen mevrouw Koning. Als havist was Jeffrey al
succesvol met de beschildering van ramen van cafés en het
ontwerpen van etiketten. Hoewel het in 1992 (de laatste
lichting dienstplicht) niet moeilijk was om je te laten afkeuren,
wilde Jeffrey de militaire dienst wel eens meemaken. Daarna
is hij doorgegaan met schilderen, aanvankelijk vooral in
de sfeer van reclameborden. Maar Jeffrey ontdekte dat
hij steeds kunstzinniger werd en dat zijn schilderijen de
overhand kregen. De bescheidenheid over deze periode, wordt
weggenomen door Ronald, die aanvult: 'Jij deed het in de jaren
negentig al goed en boekte ook succes!' Als wapenfeit uit die
periode mag daarom niet onvermeld blijven dat twee werken
van Jeffrey rond de eeuwwisseling zijn gekocht door een sjeik
uit Abu Dhabi.
Ronald vertelt dat het tekenen en schilderen bij hem in de
familie zat. Daarnaast hadden zijn ouders een drukkerij aan
de Lange Achterweg. Gefascineerd door Leerdams glas, wilde
Ronald eigenlijk het liefst glasblazer worden. Omdat daar niet
een specifieke opleiding voor was, bezocht hij de Rietveld
Academie in Amsterdam. Dit ondanks het advies van zijn
ouders: 'Jongen, zorg dat je niet op de academie terecht komt!'
Op de academie koos Ronald na het algemene jaar uiteindelijk
voor architectuur, maar eigenlijk wilde hij alles wel doen.
Ronald ziet in Jeffrey twee personen in één: hij voldoet aan het
beeld van de kunstenaar, een 'losbandig type', soms wat wild
en moeilijk bij te houden in zijn ideeën. Hij heeft een open en
ongecompliceerde communicatie naar de mensen om hem
heen. In zijn werk daarentegen presenteert zich een vakman
die met uiterste precisie en geduld werkt.
In Jeffreys beschrijving van Ronald, tekent zich een welhaast
omgekeerd beeld af: een rustige persoon met expressief werk
waarin hij durf toont. De waardering voor het vakmanschap is
omgekeerd evenredig en dus groot:'Een vakman pur sang, die
de techniek goed beheerst'.
musis 36

Beide kunstenaars zijn gefascineerd
door de tijd waarin zij leven. Ook
zijn zij geboeid door het gegeven
dat wat wij thans beleven, alleen nu
is waar te nemen. Hun observaties
van dit tijdsbeeld leggen zij op
een realistische manier vast. Deze
weergave is geen aanklacht tegen
de maatschappij. Wel stellen zij met
hun werk 'de maatschappij die niet
altijd zo vriendelijk is' aan de kaak.
Zij doen dit op een luchtige, vaak
humoristische wijze, bijvoorbeeld
door aan een tijdsverschijnsel een
positieve wending te geven of er
iets moois aan toe te voegen.
incorrect realisme, niet revolutionair
wel passend in 'de eigen tijd'
Op de ruit van de winkel van Ronald aan de Hoogstraat in
Schiedam, waar hij vanaf 2007 naast vintage aardewerk uit
de jaren 1950 zijn schilderijen van donkere dames exposeert,
prijkte als eerste het etiket 'incorrect realist'. De verklaring van
Ronald voor de keuze van deze term is even helder als simpel:
'Iedere weergave van de realiteit is per definitie incorrect.'
Toen Jeffrey – uitgelokt door zowel de schilderijen als de term
'incorrect realisme' - de winkel van Ronald binnenkwam,
bleek de geestverwantschap hoog. Zo ontstond de huidige
samenwerking en werd de 'groep' incorrect realisten geboren.
Inmiddels is de 'IR-group' een merknaam geworden.
Het werk van de Schiedamse Incorrect Realisten is niet
revolutionair of anarchistisch. Zij hebben geen behoefte zich
af te zetten tegen de maatschappij. Anarchisme in de kunst
- zoals dat eerder hoogtij vierde - is niet hun streven. Wel
willen zij de 'eigentijdse' harde maatschappij aan de kaak
stellen. Zij hebben geen vooropgezette bedoeling stof te laten
opwaaien, maar soms gebeurt dat toch!
37 musis
Logo Incorrect Realisten
Flipje van Jeffrey Burger.
tekst en foto's: theo van giezen
Donkere dame in park bij de Euromast van Ronald de Graaff.

'Iedere weergave van de realiteit is per definitie incorrect.'
Binnen het brede spectrum van hedendaagse kunstuitingen
(van tekenkunst tot impressionistisch realisme) willen de
incorrect realisten op een positieve wijze 'de eigen tijd'
weergeven. Beide kunstenaars zijn gefascineerd door de
tijd waarin zij leven. Ook zijn zij geboeid door het gegeven
dat wat wij thans beleven, alleen nu is waar te nemen. Hun
observaties van dit tijdsbeeld leggen zij op een realistische
manier vast. Deze weergave is geen aanklacht tegen de
maatschappij. Wel stellen zij met hun werk 'de maatschappij
die niet altijd zo vriendelijk is' aan de kaak. Zij doen dit op
een luchtige, vaak humoristische wijze, bijvoorbeeld door aan
een tijdsverschijnsel een positieve wending te geven of er iets
moois aan toe te voegen. Ronald zegt daarover: "Wat ik maak,
viert het leven." En bij Jeffrey zijn titels als 'O.K.-NRG' en 'de
eeuwige glimlach' veelzeggend positief.
Naast Jeffrey Burger en Ronald de Graaff hebben ook de
kunstenaars Ilja Boon, Cora Slotboom en J. Ideman deelgenomen
aan gezamenlijke exposities 'incorrect realisme'
(onder andere in het oude postkantoor aan de Coolsingel in
Rotterdam). Ook de dichter Manuel Schiesser wordt door hen
geassocieerd met het incorrect realisme. Ze worden 'jonge
honden' genoemd, zijn 'niet conventioneel' en geven een
tijdschrift uit genaamd ZienZine. Op het eerste gezicht een
traditionele actie. Maar vorm, inhoud en het onregelmatig
verschijnen en verspreiden van ZienZine zijn daarentegen
weer zeer onconventioneel.
Het 'vrije uiten' in ZienZine is een weerspiegeling van de
vrijheid die bij de IR-group hoog in het vaandel staat. Zo
geven de incorrect realisten de voorkeur aan het 'creëren' van
een markt boven het 'bedienen' van de markt. Ook willen zij
Tijdschrift ZienZine.
geen 'museumkunst' maken. Vrijheid bovenal, vrijheid van
werk en vrijheid in werken. 'Vrij' komen van het realisme? Dat
nu weer niet! Heeft bij vele 'groten' het figuratieve gaandeweg
plaats gemaakt voor abstracte kunst, Jeffrey en Ronald komen
steeds weer (soms juist vanuit het abstracte) bij het figuratieve
terecht. Gekscherend noemen zij zichzelf dan ook wel
'dwangrealisten'.
Met je handen bewijzen wat je hoofd denkt
Van de kunstenaar Theo Blom (Ronalds docent tekenen en
schilderen) is de uitspraak bekend: 'Ik ben er dol op om op
straat te zwerven, dan zie je van alles.' Ook Ronald ontleent
zijn inspiratie aan de straat. Hij beperkt zich daarbij niet tot
goed geproportioneerde dikke dames. Ook een goed gevulde
grijze plastic vuilniszak weet hij spannend op het doek weer
te geven. Ronald erkent dat er niets saaier is dan een grijze
comozak. Toch is hij geboeid en vervolgens geïnspireerd door
de geometrische figuren die zichtbaar zijn bij een vuilniszak,
die de volle inhoud strak verpakt.
Bij Jeffrey begint de inspiratie veelal met een verhaal dat zich
in zijn hoofd afspeelt. Of zoals hij het zelf verwoord: "Met je
handen bewijzen wat je hoofd denkt." En in dat hoofd wordt
wat afgedacht! De waarneming is een belangrijke bron van
inspiratie voor dit incorrect-realistenduo.
Ligt bij Ronald het accent op het 'zien', bij Jeffrey is daarnaast
ook het 'horen' van belang. Over 'de stem des volks' hebben
beide kunstenaars overigens geen klagen. In hun pandjes
aan de Hoogstraat komen de verhalen over 'het Schiedamse'
letterlijk binnenwandelen!
'er ontstaat meer dan er bedacht is'
In navolging van zijn vroegere docent zegt Ronald: 'Je ziet
wat je ziet.' Je begint met de verf en vervolgens ontstaat de
vorm en de betekenis. Hij trekt daarbij een vergelijking met
de auteur Jan Siebelink, die zegt: 'Als je niet meer weet wat
je schrijft en jezelf erin verliest, dan is het goed.' Het doen is
dus de motor. Niet wachten op een (beter) idee, maar het werk
zich gaandeweg laten ontwikkelen.
Wat opvalt, is dat bij beide kunstenaars het herschikken,
samenvoegen en vergroten van de alledaagse realiteit
uiteindelijk leidt tot een resultaat waarop, naast de benodigde
humor - liefdevolle humor bij Ronald en de meer filosofische
bij Jeffrey - veelal de trefwoorden 'puur' en 'het goede' van
toepassing zijn. De vergelijking met één van de geliefde
thema's van Jeffrey, de alchemie, dringt zich dan ook op.
Ook daarbij moest het bewerken van bestaande, soms ruwe
materialen leiden tot een goed (letterlijk 'goud') eindproduct.
Momenteel werken beide kunstenaars vanuit een steeds
breder 'arsenaal'. Niet per se met verf op doek, maar steeds
weer met andere materialen, technieken en vormen. De
driedimensionale 'man in pak' die een ingenieuze kast met
legplankjes blijkt te zijn, is daar een sprekend voorbeeld van.
Complementair en respectvol.
Jeffrey Burger en Ronald de Graaff zijn twee bescheiden
persoonlijkheden, die elkaar zowel verbaal als ook in hun
werk goed aanvullen. Daar waar Jeffrey's gedachten uitspatten
als erupties bij een vulkaan, weet Ronald deze uitingen van
zijn kunstbroeder met rustige en overwogen formuleringen
in balans te brengen en in een context te plaatsen. Beide
kunstenaars geloven in de toekomst en de rode draad die door
hun werk loopt, kan getypeerd worden met trefwoorden als
'vrijheid', 'humor' en 'realisme'.
musis 38

Licht. Winnie Teschmacher en
Jan Andriesse in De KetelFactory
Akasha, 2010, optisch geslepen gepolijst glas.
De vorige stoelen in de Rotterdamse Doelen waren groen zei de een, blauw zei de ander.
De compromis werd gevonden in zeeblauw, petrol, blauwgroen. Het is een fysiologische
kwestie, zeker, het heeft te maken met de kegeltjes in de ogen, maar licht speelt bij
de waarneming van kleuren een belangrijkere rol. Kleuren bestaan bij gratie van licht
en veranderen in het geval van daglicht bijvoorbeeld als het schemert. In het geval
van kunstlicht is het afhankelijk van het soort kunstlicht, denk aan de blauwige zweem
bijvoorbeeld van tl-licht. Maar kleuren zijn ook afhankelijk van de omliggende kleur.
Toch zijn er wel een soort algemeen geldende opvattingen over een kleur en kunnen
hersenen de vertaalslag maken van een bepaalde kleur in een ongewone situatie.
De kleuren zijn gerangschikt in het kleurenspectrum van de koele kleuren (paars en blauw)
naar de warme kleuren (geel, oranje, rood). De kleur groen vormt de overgang van de koele
naar de warme kleuren. En dat verklaart waarom groen moeilijker te definiëren is.
En daarmee moeilijker weer te geven vindt ook schilder Jan Andriesse (1950), die
onder andere bekendheid verwierf met zijn regenboogschilderijen, waarin hij de kleuren
van het spectrum, van de regenboog, heel geleidelijk in elkaar laat overlopen.
Dat geleidelijke kan alleen als de kleuren gelijkwaardig zijn.
39 musis
tekst: Froukje holtrop | foto's: Winnie teschmacher

En, net als in het echt, schilderde Jan Andriesse zijn regenbogen op zo'n manier dat
deze boven het materiële uitstijgen. Op het platte vlak zie je geen enkel spoor van
het penseel, of de verf. De kleuren gaan heel geleidelijk in elkaar over, je ziet niet
waar de een ophoudt en de ander begint. Je kunt niet anders dan vol verwondering
er voor zitten en kijken. Terwijl een echte regenboog verdwijnt blijft het schilderij.
Maar dat betekent niet dat het schilderij altijd hetzelfde is, want ook de kleuren op
deze schilderijen veranderen bij het verstrijken van de dag.
Rainbow, 2004, Jan Andriesse.
Regenbogen spreken tot een ieders verbeelding, misschien
omdat je ze niet zo vaak ziet, om de kleurenpracht, om het
ontastbare en het vluchtige ervan. En, net als in het echt,
schilderde Jan Andriesse zijn regenbogen op zo'n manier dat
deze boven het materiële uitstijgen. Op het platte vlak zie je
geen enkel spoor van het penseel, of de verf. De kleuren gaan
heel geleidelijk in elkaar over, je ziet niet waar de een ophoudt
en de ander begint. Je kunt niet anders dan vol verwondering
er voor zitten en kijken. Terwijl een echte regenboog verdwijnt
blijft het schilderij. Maar dat betekent niet dat het schilderij
altijd hetzelfde is, want ook de kleuren op deze schilderijen
veranderen bij het verstrijken van de dag. Andriesse zag dat
voor het eerst in het Teylers Museum begin jaren 1970 toen
er nog geen kunstlicht in het museum was en de kleuren op
de schilderijen veranderden naarmate het donkerder werd.
Toen hij later in New York woonde en de kost verdiende
als huisschilder zag hij ook bij de hoge egale wanden van
kantoren die kleurverandering optreden bij het verstrijken van
de dag. Andriesse is een kijker, een waarnemer.
Een ander onderwerp dat Andriesse graag bestudeert is de
reflectie van het licht op het wateroppervlak. Daar heeft hij
alle gelegenheid toe, hij werkt op een woonboot in de Amstel.
Andriesse schilderde voor het eerst het water van de brede
rivier de Hudson, waar hij vaak naartoe ging om de drukte
van de stad New York te ontvluchten. De regenboog en het
schitterende wateroppervlak treffen hem, hij kan er eindeloos
naar kijken. Vervolgens onderzoekt hij de fenomenen als
een wetenschapper en ontwaart de achterliggende wetten of
patronen, die hij weer in de compositie van zijn schilderijen
toepast, zoals de gulden snede.
De KetelFactory nodigde Jan Andriesse uit voor een tentoon-
stelling. Directeur Winnie Teschmacher had zijn werk vaak
gezien, in Museum De Pont in Tilburg en zijn tentoonstellingen
in het Dordrechts Museum en in Kleef. Ze is al jaren
gefascineerd door zijn werk. Via een wederzijdse vriendin, de
filosofe Dorothea Franck, kwam ze met hem vorig najaar in
contact en ontstond in de maanden daarna een vriendschap.
Uiteindelijk stemde Andriesse toe in een tentoonstelling en
koos als kunstenaar met wie hij een dialoog aan wilde gaan
de beeldend kunstenaar in glas, Winnie Teschmacher (1958).
Daar moest Teschmacher natuurlijk even over nadenken,
want het tentoonstellen van eigen werk was niet de opzet
geweest van De KetelFactory en zou ze wel die dubbelrol van
kunstenaar en tentoonstellingmaker kunnen combineren. Na
vele gesprekken met anderen overwon zij haar schroom en
stemde ook zij in de tentoonstelling toe.
Naast Rainbow (2004), een regenboog met veel dankbaarheid
in bruikleen verkregen uit de Akzo Nobelcollectie, en enkele
met inkt getekende Waterstudies van Jan Andriesse zijn op de
tentoonstelling Waarnemen I Waarnemen ook zes glasobjecten
te zien van Winnie Teschmacher. Licht en de beweeglijkheid
van licht spelen bij haar kunstwerken van glas ook een
belangrijke rol. Het licht laat immers zien wat voor een perfect
musis 40

Stillen der gedachten, 2010, Optisch geslepen gepolijst glas, +Ø24 x 12 cm -2x.
Licht en de beweeglijkheid van licht spelen bij haar kunstwerken
van glas ook een belangrijke rol. Het licht laat immers zien wat
voor een perfect werk het is, perfect van materiaal en perfect wat
betreft techniek met als doel het licht vrij spel te laten en boven
het materiële uit te stijgen.
Touching the Void 2, 2011, optisch geslepen gepolijst glas, +Ø29 x 26 cm -2x.
41 musis

werk het is, perfect van materiaal en perfect wat betreft
techniek met als doel het licht vrij spel te laten en boven het
materiële uit te stijgen. Het gladde oppervlak dat Andriesse
daarvoor in zijn werk nastreeft, hebben de voorwerpen van
Teschmacher ook. Daarbij gaat het bij Teschmacher nog een
dimensie verder, glas is immers transparant en kan het licht
optimaal doorgeven, maar ook genadeloos oneffenheden
'aan het licht' brengen. Ze gebruikt optisch glas, glas uit de
optische industrie, waar lenzen en telescopen van gemaakt
worden. Dat is heel zuiver glas, waarin de brekingsindex
overal gelijk is. Ze zoekt de stukken waar geen belletjes of
oneffenheden in zitten en bewerkt het op een manier dat
die er ook niet in kunnen ontstaan. Dat is hard werken. Ter
voorkoming van oneffenheden wordt het glas met moed,
beleid en trouw heel langzaam in een mal verwarmd en
daarna weer langzaam afgekoeld (dat kan oplopen tot twee
weken! De verkregen basisvorm slijpt ze van grof tot zeer
fijn en eventueel wordt het als laatste stap gepolijst, zodat
het transparant wordt. Ook dat is arbeidsintensief en vraagt
opperste concentratie, want ook in dat proces mag er niets
fout gaan. Teschmacher speelt met het verschil tussen mat en
helder glas, ze creëert daarmee al dan niet diepte. Zoals een
van haar jongste werken Touching the Void (2011). Het zijn
twee conische vormen (de vorm van een feesthoedje of een
patatzak), waarvan de een mat is en de ander transparant. Het
matte houdt je aan de buitenkant, het licht gaat er doorheen,
maar de vorm blijft massief, terwijl het transparante het licht
vrij spel geeft en je ogen op de proef stelt, is de vorm nu leeg,
kan ik mijn hand erin steken, of is het toch massief en wordt
slechts de suggestie gewekt. Zware, massieve voorwerpen,
die met noeste arbeid verkregen zijn verbeelden Touching
the Void. The Void, een term uit het Boeddhisme, dat zoiets
betekent als diepte, leegte, waar de ziel vrij is van al het
aardse en over kan gaan tot zelfreflectie, dat leidt tot vrijheid
en wijsheid.
Een ander werk heet Akasha, Sanskriet voor de basis en de
essentie van alle dingen in de materiële wereld, is ook van
optisch glas, maar dan helblauw. Of Stillen der Gedachten en
Meditation zijn titels van werken die Teschmacher aan haar
werk geeft. Teschmacher koos voor deze tentoonstelling
Overzicht tentoonstelling.
Anatomie van de melancholie, Jan Andriesse.
vooral haar werk van optisch glas uit de serie Spaces of
Silence. Op het optische glas is ze zich de laatste jaren
meer gaan concentreren, het werk van De KetelFactory
vraagt immers veel tijd. Ze vindt dat niet jammer, de keuze
voor een enkele techniek zorgt voor een focus en geeft de
mogelijkheid zich daar meer in te verdiepen. Bovendien ziet
ze in De KetelFactory ook een deel van haar kunstenaarschap
verwezenlijkt. Niet letterlijk dus, dat haar werk er te zien is,
maar de vragen die ze zichzelf stelt en de dialogen die ze
met andere kunstenaars en wetenschappers aangaat. Dat zie
je terug in de tentoonstellingen. Toch is ze genoodzaakt om
werk uit te besteden. De kleine stukken en modellen maakte
ze zelf, maar de grotere maakt ze in nauwe samenwerking
met de Tsjechische meesterslijper Jan Frydrych, waarmee
ze al meer dan twintig jaar mee werkt. In Tsjechië leerde
Teschmacher het vak en daar komt ook het prachtige
loodhoudende glas vandaan. Dat mag tegenwoordig niet
meer, maar daarmee maakte Teschmacher wel de mooiste
werken van de tentoonstelling, waarin het licht zich lijkt te
bewegen als een vloeiende massa en een aureool werpt op de
ondergrond: het honinggele Lux en het werk Inside/Outside in
een kleur die het midden houdt tussen groen, blauw, of petrol
zo je wilt.
Jan andriesse ontmoet Winnie teschmacher t/m 29 mei 2011
in de ketelFactory. www.deketelfactory.nl
musis 42

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
HATENBOER WATER - DRINKWATERBEHANDELING, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, REINIGING EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
NICOVERKEN HOLLAND B.V., SCHIEDAM
SNELWEG TRANSPORT, SCHIEDAM

een deel van ons geheim
zit in het vuur.
Een deel van het geheim van KETEL 1 zit in het vuur,
het vuur onder de oudste nog in werking zijnde
distilleerketel van Schiedam. De originele koperen distilleer­
ketel waaraan deze ambachtelijk gestookte graanjenever
zijn naam te danken heeft. Het vuur onder deze ketel is
niet het enige geheim van het succes van KETEL 1. Het
grootste geheim vormt het distilleerproces en de lijst van
ingrediënten die Joannes Nolet in 1691
toevertrouwde
aan zijn dagboeken en die nu al meer dan driehonderd
jaar veilig liggen opgeborgen in de kluis van Nolet. Maar
één Nolet per generatie heeft toegang tot dit zorgvuldig
bewaarde geheim. En zo blijft ook de komende generaties
de receptuur van KETEL 1 graanjenever het best bewaarde
geheim van Schiedam. www.ketel1.nl
K e t e l 1 , h e t b e s t b e w a a r d e g e h e i m v a n s c h i e d a m .
geniet, maar drink met mate
DRINKWIJZER.INFO
DRINKWIJZER.INFO