You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>El</strong> Bola<br />
Een jongen<br />
Een geluksbrenger<br />
Een spel<br />
Een vriend<br />
Een geheim
Film en educatie... Inhoudstafel<br />
in het vertoningscircuit van Lessen in het Donker, in het kader van Filmfestival<br />
Open Doek, een workshop verzorgd door Jekino, een film in de klas...<br />
Film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen, en wij zorgen<br />
graag voor een goede programmatie en pedagogische omkadering. We maken<br />
jaarlijks een pittige selectie van een 30-tal films uit het afgelopen seizoen,<br />
organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen voor kant-en-klare<br />
lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de<br />
eindtermen en ontwikkelingsdoelen.<br />
In elke lesmap wordt aandacht besteed aan een filmtechnische en inhoudelijke<br />
benadering van de film, en leggen we de focus op één filmterm. We stimuleren<br />
jullie graag om de film met een frisse blik te bekijken.<br />
www.lesseninhetdonker.be / www.opendoek.be / www.jekino.be<br />
FEEDBACK<br />
Doelgroep EL BOLA: vanaf 1e Graad Secundair<br />
We horen graag je reactie op de film, de bespreking en lesmap. Surf naar www.<br />
lesseninhetdonker.be om een evaluatiefiche in te vullen. Ook de leerlingen kunnen<br />
hun reactie kwijt op de pagina van de film die ze zagen. Ga je de film bekijken<br />
tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje dat je<br />
krijgt na de voorstelling. Alvast bedankt!<br />
!!! Het is belangrijk dat je de leerlingen op voorhand niet meegeeft dat de film over<br />
kindermishandeling gaat. In de film wordt dit geleidelijkaan duidelijk, en je zou een<br />
heel stuk spanning verliezen als je Pablo’s geheim al van bij het begin kent: laat de<br />
leerlingen het zelf ontdekken !!!<br />
2 3<br />
Filmfiche 4<br />
Over de regisseur en de productie 6<br />
De regisseur Achero Mañas 6<br />
Genre 7<br />
Enkele weetjes 8<br />
Reacties verzamelen bij de leerlingen 9<br />
Bespreking van de belangrijkste personages 10<br />
VRAGEN en OPDRACHTEN 14<br />
Focus op... thema’s 16<br />
Huiselijk geweld en kindermishandeling 16<br />
De dood 19<br />
De kracht van vriendschap 21<br />
Respect en vooroordelen 22<br />
“Ik voelde me compleet onbegrepen.” 23<br />
VRAGEN en OPDRACHTEN 24<br />
Overige stijlkenmerken 25<br />
Een slimme manier van vertellen 25<br />
Parallelle montage 25<br />
Tegenstellingen 26<br />
Symboliek 26<br />
Rood 26<br />
Close-ups 28<br />
Licht 28<br />
Muziek 29<br />
VRAGEN 29<br />
Bronnen 30<br />
Fiche voor de leerlingen 32<br />
FILMFICHE<br />
Kopieer de filmfiche op de volgende pagina’s voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen<br />
goed voorbereid op de voorstelling! Ook voor je collega’s die de leerlingen<br />
vergezellen, kan het een handige leidraad zijn.
Filmfiche<br />
Synopsis<br />
EL BOLA is het verhaal van Pablo, een twaalfjarige jongen die in Madrid woont.<br />
Hij kreeg de bijnaam ‘Balletje’, omdat hij altijd een kleine knikker op zak heeft<br />
als geluksbrenger. Tijdens zijn vrije tijd speelt Balletje een heel gevaarlijk spel<br />
op de treinsporen. Samen met enkele vriendjes riskeert hij zijn leven door een<br />
fles weg te nemen van de sporen, net voordat de trein komt aangestormd.<br />
Op een dag komt er een nieuwe jongen in de klas, Alfredo. De twee worden<br />
goede vrienden. Thuis kan Pablo niet rekenen op veel liefde of steun. Het lijkt<br />
alsof Mariano, zijn vader, enkel kan snauwen tegen zijn zoon, en elke vorm van<br />
warmte ontbreekt in het gezin. Die warmte vindt hij wel bij de ouders van<br />
Alfredo. Ze nemen hem mee op uitstapjes en behandelen hem met heel wat<br />
meer respect dan zijn eigen ouders.<br />
Maar wanneer Mariano Pablo verbiedt om nog om te gaan met Alfredo en zijn<br />
familie, breekt de hel los.<br />
Technische kaart<br />
Spanje / 2000 / 88 min. / Originele versie, Nederlands ondertiteld<br />
Regie: Achero Mañas<br />
Scenario: Achero Mañas & Verónica Fernández<br />
Productie: José Antonio Félez<br />
Muziek: Eduardo Arbide<br />
Cast:<br />
Pablo (‘Bola’ of ‘Balletje’) Juan José Ballesta<br />
Alfredo Pablo Galán<br />
José (vader van Alfredo) Alberto Jiménez<br />
Mariano (vader van Pablo) Manuel Morón<br />
Laura (sociaal assistente) Ana Wagener<br />
Marisa (moeder van Alfredo) Nieve de Medina<br />
Aurora (moeder van Pablo) Gloria Muñoz<br />
Alfonso (vriend van José) Javier Lago<br />
4 5<br />
Festivalprijzen<br />
EL BOLA viel op verschillende filmfestivals meermaals in de prijzen. Daarbij<br />
werd niet alleen de regisseur Achero Mañas gelauwerd. Ook de meer dan<br />
voortreffelijke prestatie van de jonge acteur Juan José Ballesta (Pablo) viel de<br />
jury telkens weer op.<br />
De film won in 2001 vier Goya-awards (het Spaanse equivalent van de Oscars)<br />
voor Beste Film, Beste Revelatie voor acteur Juan José Ballesta, Beste Revelatie<br />
voor regisseur Mañas en Beste Originele Scenario.<br />
Uit de pers geplukt<br />
Achter de kwajongensstreken van enkele vriendjes schuilt een diepmenselijk<br />
en actueel probleem. Mañas laat zijn jonge acteurs (Juan José Ballesta en<br />
Pablo Galán zijn voortreffelijk) als het ware zelf hun emoties brengen zoals zij<br />
ze aanvoelen. Een kleine maar heel tedere ‘jeugd’-film die maar weinigen<br />
onbewogen zal laten. Focus Knack - 30-10-2002<br />
De authenticiteit die regisseur Mañas uit de acterende kinderen haalt, is een<br />
zeldzame triomf: Ballesta en Galán veroveren in één oogopslag uw hart.<br />
Focus Knack - 28-07-2004<br />
Inleiding op de film<br />
De regisseur toont in de film twee families die heel tegengesteld zijn. Eigenlijk<br />
kunnen we zeggen dat de ene familie de tegenpool is van de andere. Let op de<br />
manier waarop regisseur Achero Mañas dit toont in de film. Hoe brengt hij<br />
bepaalde dingen in beeld en waarom toont hij sommige dingen bewust niet?<br />
Er komen ook heel wat thema’s aan bod in de film. Zo is er het thema van de<br />
dood dat steeds terugkomt, het thema vriendschap, intimidatie, gevaarlijk<br />
gedrag en vooroordelen.<br />
We hopen dat jullie de film goed vinden. EL BOLA zal waarschijnlijk even bij<br />
jullie blijven hangen, dus aarzel niet om er na de film over te praten met je<br />
leerkracht of een andere vertrouwenspersoon.<br />
Wij horen graag je reactie bij deze film. Laat die achter op:<br />
www.lesseninhetdonker.be (selecteer de film op de homepage). Ga je de film<br />
bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje<br />
dat je krijgt na de voorstelling.
Over de regisseur<br />
en de productie<br />
De regisseur Achero Manas<br />
Juan Mañas Amyach, beter bekend als Achero (de bijnaam kreeg hij van z’n<br />
kleine broer), werd geboren in 1966 in Madrid. Zijn ouders zijn beiden werkzaam<br />
in de theaterwereld en Achero begint op twaalfjarige leeftijd zelf ook te acteren.<br />
In 1984, hij is dan zeventien, vertrekt hij met zijn moeder naar New York, waar<br />
hij twee jaar zal blijven. Terwijl hij ver van zijn cultuur en taal verwijderd is,<br />
begint hij te schrijven en groeit zijn interesse in filmregie.<br />
Terug in Spanje zet hij zijn carrière als acteur verder, maar legt zich meer en<br />
meer toe op films regisseren. Mañas maakt drie kortfilms: ‘METRO’ (1996),<br />
‘HUNTERS’ (1997) en ‘ARTIFICIAL PARADISE’ (1998). In zijn kortfilms haalt hij<br />
thema’s aan die hij later ook zal gebruiken in EL BOLA, zoals ervaringen van<br />
kinderen die in grootsteden wonen, gebrek aan communicatie, geweld, maar<br />
ook vriendschap en solidariteit.<br />
6 7<br />
Hij ontwikkelt een werkmethode en een speciale relatie met zijn jonge ‘acteurs’,<br />
jongens van 12 à 13 jaar oud, die hij van straat plukt.<br />
Mañas: “In 1996 maakte ik een kortfilm METRO, waarin ik probeerde de situatie<br />
te beschrijven van jongeren in grote steden. Dankzij mijn kortfilms heb ik met<br />
jongeren gewerkt van 11 tot 13 jaar oud. Kinderen die ik opmerkte in de straat,<br />
in de scholen en in ontmoetingscentra, die allen aan dezelfde voorwaarden<br />
voldeden. Ze woonden allen in buitenwijken, hun families maakten deel uit<br />
van de arbeidersklasse en waren allen – op een bepaalde manier – slachtoffer<br />
van gewelddaden. Voor mij persoonlijk is het personage EL BOLA de grootste<br />
gemene deler van al die kinderen die ik toen ontmoet heb.”<br />
EL BOLA (2001), zijn eerste langspeelfilm, kende in Spanje een heel groot<br />
succes toen hij in de zalen kwam, en overtrof de gekste verwachtingen op het<br />
vlak van kijkcijfers toen hij op televisie werd uitgezonden.<br />
Deze erkenning maakte van Mañas de grootste Spaanse belofte van de jonge<br />
generatie filmmakers. Zijn filmstijl is cru en realistisch, waardoor hij vaak<br />
vergeleken wordt met Ken Loach (‘SWEET SIXTEEN’ en ‘AE FOND KISS’, zie archief<br />
Lessen in het donker). Zoals Loach leunt hij met zijn films heel sterk aan bij een<br />
documentairestijl, en werkt hij met natuurlijke decors en niet-professionele<br />
acteurs. “Voor mij moest de camera enkel functioneren als getuige,” vertelt de<br />
regisseur, “zonder andere initiatieven te nemen dan de gebeurtenissen te<br />
volgen, op een natuurlijke manier. De camera moest de acteurs zoeken en niet<br />
omgekeerd.”<br />
Een andere overeenkomst met Loach is dat de film – voor zover dat mogelijk<br />
was – chronologisch werd opgenomen. Dit zorgde voor een documentairestijl<br />
en was een grote hulp voor de jonge acteurs.<br />
Achero Mañas maakte na EL BOLA nog twee langspeelfilms: ‘NOVEMBER’ in 2003<br />
en ‘BLACKWHITE’ in 2004.<br />
Sociaal / psychologisch drama<br />
Genre
•<br />
•<br />
•<br />
Enkele weetjes<br />
Juan José Ballesta (Pablo) had eerder al geacteerd in een<br />
televisieserie, maar EL BOLA was zijn allereerste optreden in een<br />
langspeelfilm. Dit was voor de toen twaalfjarige jongen een grote<br />
uitdaging, ook gezien de complexiteit van zijn personage, Pablo.<br />
Niettegenstaande heeft hij het er fantastisch vanaf gebracht, en<br />
heeft hij bovendien heel wat filmprijzen gewonnen voor zijn<br />
vertolking. In 2007 heeft Juan José al in heel wat films geacteerd,<br />
en is hij in Spanje uitgegroeid tot een meisjesidool.<br />
Juan José Ballesta is de jongste Goya-winnaar ooit.<br />
Pablo Galan (Alfredo) had geen noemenswaardige acteerervaring,<br />
maar werd uit meer dan 1600 kandidaten geselecteerd om de rol<br />
van Alfredo te spelen. Pablo was van vele markten thuis: hij was een<br />
briljant student én bmx-kampioen.<br />
De film werd deels geproduceerd door TVE, de Spaanse tv-zender,<br />
en werd gemaakt in samenwerking met UNICEF.<br />
Doorheen deze lesmap vind je verschillende verwerkingstips en oefeningen voor de<br />
leerlingen. We laten de keuze aan de leerkracht welke hij/zij gebruikt en welke<br />
niet. Je kan de oefeningen telkens terugvinden in de bijlagen achteraan deze<br />
lesmap. Zo kan je ze er makkelijk uithalen en kopiëren voor de leerlingen.<br />
8 9<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
Vragen aan de leerlingen<br />
Wat vond je van de film? Wat vond je goed en minder goed? Motiveer<br />
je antwoord.<br />
Welke gevoelens had je na het bekijken van EL BOLA: was je triestig,<br />
blij, nerveus, verward, boos?<br />
Wat heb je onthouden? Welke scène is je bijgebleven?<br />
Welke situatie vond je leuk of niet leuk? Waarom?<br />
Zou je de film aanraden aan vrienden?<br />
Was de film wat je ervan verwacht had?<br />
Wat heeft je getroffen? Wat heeft je gestoord?<br />
Wat vond je van het verhaal? Heb je het helemaal begrepen?<br />
Ga je akkoord met volgende stellingen?<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
Reacties verzamelen bij de<br />
leerlingen<br />
Motiveer!<br />
Pablo verdient het om geslagen te worden, want hij is<br />
ongehoorzaam.<br />
Alfredo heeft een slechte invloed op Pablo.<br />
Mariano is simpelweg een bruut, die het niet verdient om een zoon<br />
te hebben.<br />
Alfredo is een klikspaan, omdat hij Pablo’s geheim doorvertelt aan<br />
zijn ouders.<br />
Het spel op de sporen is niet zo gevaarlijk, het is een berekend<br />
risico.<br />
Behalve Alfredo heeft Pablo geen vrienden.<br />
José is geen goede vader voor Alfredo, want hij geeft hem een<br />
tatoeage.<br />
Pablo’s balletje brengt hem geluk.<br />
Mariano kan er niet aan doen dat hij zijn zoon mishandelt.<br />
De moeder van Mariano is niet op de hoogte van het misbruik.<br />
De familie van Alfredo heeft meer respect voor Balletje dan zijn<br />
eigen ouders.<br />
Het is niet leuk dat je pas op het einde weet wat het geheim van<br />
Pablo is.
Bespreking van de<br />
belangrijkste personages<br />
Pablo (Balletje)<br />
Juan José Ballesta<br />
Het staat op zijn gezicht te lezen<br />
dat Pablo nooit kind mocht zijn. Hij<br />
praat niet over het misbruik dat hij<br />
ondergaat, maar hij draagt het met<br />
zich mee. Pablo schaamt zich voor<br />
zijn afkomst en kan net zoals zijn<br />
ouders moeilijk communiceren.<br />
Hij mijdt zijn klasgenoten. Aan<br />
Alfredo, de enige die erin slaagt<br />
om door te dringen tot Pablo,<br />
vertelt hij dat hij geen vrienden heeft.<br />
Hij droom ervan om India te zien en de Afrikaanse woestijn, en denkt soms aan<br />
de dood: hij wil verast en uitgestrooid worden over zee. Dat morbide verlangen<br />
naar isolement vult hij aan met het dodelijke spelletje op de sporen.<br />
Balletje heeft een heel laag zelfbeeld. Dit komen we te weten wanneer hij over<br />
zijn overleden broer praat.<br />
Pablo: “Mijn broer was waarschijnlijk een klootzak.”<br />
Alfredo: “Waarom?”<br />
Pablo: “Omdat mijn vader me steeds met hem vergelijkt.”<br />
De jonge acteur Juan José Ballesta zet een uitzonderlijke prestatie neer in EL<br />
BOLA. Hij acteert alsof hij het al jaren doet, terwijl het nog maar zijn eerste<br />
grote filmrol is, en maakt van zijn personage iemand van vlees en bloed. Je<br />
leeft mee met Pablo en de problemen die hij doormaakt.<br />
10 11<br />
Alfredo<br />
Pablo Galán<br />
In heel wat opzichten is nieuwe<br />
leerling Alfredo anders dan de<br />
andere kinderen van zijn klas. Hij<br />
is groter van gestalte, kleedt zich<br />
ook anders (de oranje muts!) en<br />
rookt op de speelplaats.<br />
Alfredo raakt snel bevriend met<br />
Pablo en wint zijn vertrouwen.<br />
Alfredo is een trouwe vriend: hij<br />
komt op voor Pablo en staat hem<br />
bij, laat hem niet stikken. Hij slaagt er ook in om Pablo te doen schateren van<br />
plezier zowel tijdens de dag in het pretpark als tijdens de uitstap naar de<br />
bergen.<br />
De jonge Alfredo is ook heel wat evenwichtiger dan zijn leeftijdsgenoten: hij is<br />
integer, lijkt heel zeker van zichzelf en weigert deel te nemen aan het<br />
levensgevaarlijke spel op de sporen.<br />
Wanneer hij de blauwe plekken van Pablo ziet, begrijpt hij het meteen: hij licht<br />
zijn ouders in.<br />
De acteerprestatie van zijn jonge collega wordt vaker geprezen, maar we mogen<br />
niet ontkennen dat Pablo Galán een sterke, consequente en sympathieke<br />
Alfredo neerzet. Zonder ook maar enige acteerervaring is hij een talent van<br />
formaat.
Mariano, de vader van Balletje<br />
Manuel Morón<br />
NIET COMMUNICATIEF / NORS / OUDBOLLIG<br />
Mariano leren we al in het begin van de film kennen: alles wat hij tegen z’n zoon<br />
zegt, lijkt op een bevel: “Neem dit, doe dat, laat je haar knippen.” Hij legt<br />
idiote regels op zonder ze te verantwoorden: “De volgende keer dat je die<br />
mensen ziet, ruk ik je hoofd eraf.” Waarom zou zijn zoon niet met zijn balletje<br />
mogen spelen? Waarom moet hij alles en mag hij niets? Alleen Mariano weet de<br />
reden.<br />
Hij raakt zijn zoon pas aan als ze iemand kruisen op het voetpad. Op dat moment<br />
legt hij zijn arm over Pablo’s schouder en mompelt: “Kijk me aan als ik tegen je<br />
praat, zeker in het openbaar.” Publiekelijk wil hij overkomen als een redelijke,<br />
liefdevolle familieman, maar in zijn eigen gezin is hij een tiran. Tegenover<br />
Pablo is hij sneller met zijn vuist dan met vriendelijke woorden. Met zijn<br />
belachelijke regels isoleert hij zijn zoon van zijn leeftijdsgenoten, hij scheldt<br />
hem uit, kleineert Pablo en slaat hem aan een steeds hogere frequentie.<br />
In het begin van de film begrijp je de ernst van de situatie niet. Mariano lijkt een<br />
ietwat norse, strenge vader, maar je beseft als toeschouwer niet goed wat erachter<br />
zit. Maar naargelang de film vordert besef je dat de man kampt met een onverwerkt<br />
trauma: de dood van zijn oudste zoon. Hij blijft vastzitten in het verleden om<br />
redenen die sowieso voor de toeschouwer nooit goed genoeg zijn om te<br />
verantwoorden wat hij zijn zoon aandoet.<br />
12 13<br />
Jose, de vader van Alfredo<br />
Alberto Jiménez<br />
EMPATHISCH / SOCIAAL<br />
COMMUNICATIEF<br />
VOORUITSTREVEND<br />
José, de vader van Alfredo is een<br />
tatoeage-artiest. De eerste keer<br />
dat we hem te zien krijgen is op<br />
een foto in Alfredo’s appartement. Pablo is gefascineerd door de zwartwitfoto,<br />
waarop een kale, strengogende man vol tatoeages staat afgebeeld met zijn<br />
gezin.<br />
Als toeschouwer hebben we ook twijfels (en vooroordelen): waarom is José zo<br />
geïnteresseerd in Pablo? Zal Pablo niet meer problemen krijgen dan hij al<br />
heeft?<br />
Al snel wordt het beeld van José bijgesteld: hij is een zorgzame, verantwoordelijke<br />
vader. Alfredo heeft een goede band met zijn vader en gaat hem geregeld<br />
opzoeken in zijn tatoeagestudio.<br />
We herinneren ons ongetwijfeld hoe hij zijn zoon vertelt dat zijn peter Félix<br />
gestorven is en hoe hij reageert nadat de jongens opgepakt zijn voor het spel<br />
op de sporen. Zijn autoriteit kan je vergelijken met zijn tatoeages: een<br />
kunstwerk in wording in plaats van een afgewerkt feit.<br />
José is de enige die Balletje niet aan zijn lot overlaat en het lef heeft het belang<br />
van Pablo voorop te stellen: “Ik denk niet aan mezelf, ik denk aan de jongen.”
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
VRAGEN<br />
Wat zijn de belangrijkste personages uit de film?<br />
Geef voor elk personage enkele typische kenmerken.<br />
Welke personages had je het liefst en waarom?<br />
Op wie lijk jij het meest, denk je?<br />
Ken je andere films waarin een jonge acteur of actrice de hoofdrol<br />
speelt?<br />
Omschrijf het karakter van Pablo: Waarin is hij anders dan zijn<br />
leeftijdsgenoten?<br />
Welk kattenkwaad haalt Pablo uit? Zou je dat zelf ook durven?<br />
In welke sfeer groeit hij op?<br />
Van welk leven droomt Pablo?<br />
Wat is het karakter van Mariano? Hoe wordt hij voorgesteld?<br />
Beschrijf de relatie tussen Pablo en zijn vader. Is die sterk of niet<br />
goed? Waarom denk je dat? En zijn relatie met zijn moeder?<br />
Welke relatie ontwikkelt zich tussen Pablo en Alfredo?<br />
Welke relatie ontwikkelt zich tussen Pablo en de familie van<br />
Alfredo?<br />
Waarom denk je dat Pablo Alfredo volgt? Waarom is hij zo<br />
nieuwsgierig? Geïntrigeerd? Begrijp je Pablo, was jij ook nieuwsgierig<br />
naar die nieuwe jongen?<br />
Wat is de reactie van Pablo wanneer Alfredo de klas binnenkomt?<br />
Waarom reageert hij zo denk je? (Een nieuwe kop op school? Een<br />
verandering? Een reden meer om ongerust te zijn? Een mogelijkheid<br />
om uit zijn vriendengroep te ontsnappen?)<br />
Wat denk je dat er op het briefje staat dat Cobeta aan Alfredo<br />
doorgeeft? (Een vriendelijke verwelkoming in de klas? Een<br />
oorlogsverklaring? Een uitnodiging om samen te spelen? De<br />
antwoorden van biologie? Een uitnodiging om lid te worden van de<br />
vriendengroep? Een uitnodiging om op de sporen te gaan spelen?<br />
Hoe denkt Alfredo over de vriendengroep? En over Pablo?<br />
Pablo vertelt op een bepaald moment aan Alfredo: “Ik heb geen<br />
vrienden.” Vergelijk deze uitspraak met andere zoals “Ik heb weinig<br />
14 15<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
vrienden, ik heb op school geen vrienden, ik wil geen vriend zijn van<br />
hen, ik ben de vriend van niemand, ik kan geen vrienden hebben.”<br />
Wat vond je van de acteerprestatie van Juan José Ballesta? Sterk,<br />
matig, zwak… Vond je dat hij overtuigend acteerde?<br />
Zou het moeilijk geweest zijn voor hem om op jonge leeftijd zo’n<br />
grote rol te spelen? Waarom wel/niet?<br />
Wie vond je goed acteren en wie niet? Waarom?<br />
Heeft iemand in de klas al geacteerd in een theaterstuk of film? Hoe<br />
was dat? Is het moeilijk om je in te leven in een rol?<br />
OPDRACHTEN<br />
Twee tegengestelde families<br />
Laat de leerlingen de vragenlijst in bijlage 1 invullen. Daarop kunnen ze de<br />
belangrijkste verschillen noteren tussen de twee families.<br />
In bijlage 2 vind je een oefening: ‘Personages Begrijpen…’<br />
Zet de juiste adjectieven bij het juiste<br />
personage:<br />
Pablo / Mariano / Alfredo / José / Aurora, de moeder van Pablo / Marisa, de<br />
moeder van Alfredo / Juan, de broer van Alfredo<br />
Slecht / gewelddadig / begripvol / vrijgevig / liefhebbend / ingewikkeld /<br />
goed / leuk / onderworpen / gehoorzaam / autoritair<br />
(Hier zijn geen juiste of foute antwoorden. Belangrijk is dat je de leerlingen<br />
laat motiveren waarom ze een adjectief toekennen. Probeer zo een gesprek of<br />
bespreking op gang te brengen.)
Focus op... thema thema’s s<br />
Volgens de regisseur kan dit verhaal zich overal afspelen. In elke stad of in om het<br />
even welk land waar verschillen heersen op sociaal, economisch of cultureel vlak.<br />
In EL BOLA zitten heel wat thema’s die je kan bespreken in de klas. In dit<br />
hoofdstuk halen we er de belangrijkste of meest prominente uit en koppelen ze<br />
aan hoe de regisseur ze in beeld brengt.<br />
Huiselijk geweld en kindermishandeling<br />
EL BOLA onderscheidt zich van andere<br />
films over kindermishandeling door<br />
de juistheid van toon. EL BOLA is<br />
volgens regisseur Mañas geen<br />
film OVER kindermisbruik maar<br />
wel een opmerkelijk portret van<br />
een adolescent. Hij neemt de<br />
kinderen serieus en brengt heel<br />
wat belangrijke thema’s voor ze<br />
aan het licht, zoals het verlies van<br />
een dierbare, de rechten en<br />
plichten van kinderen, de<br />
autoriteit van ouders…<br />
En natuurlijk is ook<br />
kindermishandeling een thema in<br />
de film, zoniet het belangrijkste.<br />
Kindermishandeling is een<br />
moeilijk thema om aan te snijden in een film: hoe moet je voyeurisme<br />
vermijden? Hoe moet je in anderhalf uur tonen wat in het echte leven wel jaren<br />
kan aanslepen?<br />
16 17<br />
Mañas heeft besloten om het verhaal te tonen van buitenaf. De film kruipt nooit<br />
in het hoofd van de bruut. De beweegredenen van de vader zie je niet en worden<br />
niet besproken. De film bevat bedenkingen rond kindermishandelingen zonder<br />
analyses en zonder naar oorzaken te zoeken.<br />
Iedereen kent het probleem van Balletje, maar niemand reageert erop. Behalve<br />
dan de vader van Alfredo die zelf risico loopt op gerechtelijke vervolging<br />
wegens het wegnemen van een kind zonder de toestemming van de ouders. In<br />
de wet wordt dit gelijkgesteld aan kidnapping.<br />
De regisseur valt in de film ook nooit terug op clichés, of wordt niet te<br />
sentimenteel. Op het einde van de film getuigt Pablo tegen zijn vader en voor<br />
de camera. Die scène op het politiecommissariaat is van een ondraaglijke<br />
soberheid.<br />
In EL BOLA zit de ‘paradox van de tatoeage’: die doet pijn, maar de pijn verdwijnt<br />
na het zetten ervan. Ze blijft wel altijd zichtbaar. De littekens van Pablo<br />
daarentegen zijn vaak onzichtbaar (hij bedekt ze). De diepste wonden zijn<br />
meestal onuitwisbaar en zijn een blijvend trauma voor de jongen.<br />
Er zijn twee stijlmiddelen die de regisseur gebruikt om het misbruik te tonen<br />
aan de kijker:<br />
De ellips en alles wat er buiten kader gebeurt<br />
Het ‘kader’ toont alles wat er door de camera in beeld wordt gebracht. Buiten<br />
kader daarentegen beschrijft de ruimte die – onvermijdelijk - genegeerd wordt<br />
door de camera, maar waar er zich belangrijke gebeurtenissen voor het verhaal<br />
kunnen afspelen, zelfs al zijn ze niet zichtbaar. Regisseur Mañas maakt vaak<br />
gebruik van dit stijlmiddel. We zien de kinderen op de sporen, maar we zien<br />
niet hoeveel afstand er is tussen de kinderen en de aankomende trein. We zien<br />
de lege stoel van Pablo in de klas, maar wat er tezelfdertijd in zijn appartement<br />
gebeurt, krijgen we niet te zien.<br />
Maar Achero Mañas gebruikt vooral de ellips. Gebeurtenissen die tijdelijk en<br />
bewust worden weggelaten en waarvan we moeten aannemen dat ze gebeurd<br />
zijn (of waarvan we pas achteraf realiseren dat ze gebeurd zijn).
De meest zichtbare ellips is diegene die voor een kentering zorgt in de film.<br />
Mariano hoort zijn zoon zeggen: “Ik hoop dat je sterft.” Daarna voelen we de<br />
aanwezigheid van de vader, enkel door zijn schoenen te zien, maar een ellips<br />
vermijdt dat we werkelijk zien wat erop volgt. We kunnen het raden dankzij de<br />
lege stoel op school.<br />
In het begin van de film wordt de aankomst van Alfredo gevuld met ellipsen, die<br />
ervoor zorgen dat de gebeurtenissen meer ambigue overkomen dan ze in<br />
werkelijkheid zijn. We begrijpen niet goed waarom Alfredo alleen op het<br />
speelplein zit, en waarom de anderen hem in de gaten houden. Achteraf komen<br />
we pas te weten dat hij zat te roken, iets wat op de school verboden is.<br />
In het tweede deel van de film worden de gebeurtenissen soms onduidelijk<br />
voorgesteld. Pablo ontdekt op school de afwezigheid van Alfredo die op de<br />
begrafenis is van zijn peter. Hij gaat ernaartoe en vertelt over de dood van zijn<br />
broer. Even snel erna zien we de twee jongens op de sporen en worden ze<br />
aangehouden door de politie. José komt hen met de wagen ophalen, maar we<br />
weten niet hoe hij op de hoogte werd gebracht. Uiteindelijk tatoeëert José zijn<br />
zoon en komt Pablo te laat thuis, waar de avond dramatisch zal aflopen. We<br />
weten niet goed gedurende hoeveel dagen die gebeurtenissen zich afspelen.<br />
Het wordt niet duidelijk aangegeven, maar de ellipsen zorgen wel voor het<br />
gevoel dat de gebeurtenissen ambigue zijn of zorgwekkend. Vooral in de auto is<br />
het moeilijk om te voorspellen wat de reactie van José zal zijn. Is hij woedend?<br />
Wat is hij van plan om te doen?<br />
Zonder echt spectaculair te zijn of in te gaan tegen het realisme van de film,<br />
zien we duidelijk het nut en belang ervan: de ellipsen en buiten kader dragen<br />
bij tot de sfeer, zorgen voor ambiguïteit, mysterie en onzekerheid.<br />
Suggestie<br />
De regisseur koos ervoor om niet te tonen dat Balletje zwaar misbruikt wordt<br />
door zijn vader, maar hij suggereert het wel. Zo zie je bijvoorbeeld plots een<br />
beeld van zijn voeten, de man staat op de gang te wachten. Hij hoort zijn zoon<br />
mompelen “Ik hoop dat je sterft.” In het beeld van de schoenen van de man zit<br />
meer spanning en dreiging dan je ooit zou kunnen denken.<br />
Na elk voorval, of na elke suggestie van geweld, gebruikt Mañas een ‘fade to<br />
18 19<br />
black’, het beeld vervaagt naar een zwart beeld. Daardoor implementeert hij<br />
een ellips in de film. We weten onmiddellijk wat het zwart betekent: pijn!<br />
We zien in de film Mariano eigenlijk maar één keer klappen uitdelen. Die scène<br />
is zo hard dat ze zeker aan de ribben blijft kleven. (Misschien als je het te vaak<br />
toont, raakt de kijker eraan gewend? De impact is sterker als het maar sporadisch<br />
wordt getoond.) De toeschouwer wordt getuige, maar blijft machteloos.<br />
De dood<br />
Dit is niet het hoofdthema van de film, maar het wordt wel vaak aangehaald.<br />
Het thema van de dood speelt zich af in het verleden (de dood van Pablo’s<br />
broer), in het heden (Félix die sterft aan AIDS) en in de toekomst (het<br />
levensgevaarlijke spel op de sporen).<br />
De dood wordt bij de twee families uit de film verschillend behandeld. De dood<br />
van Pablo’s broer wordt bijna verzwegen, behalve op de dag van de verjaardag<br />
van zijn dood. Ze dragen hun verdriet alleen, we zien geen vrienden die hen<br />
steunen.<br />
Bij de familie van Alfredo gaat het anders: de dood van Félix wordt besproken,<br />
en Alfredo gaat het lichaam van zijn peter bekijken en groeten. Heel wat<br />
vrienden zijn aanwezig op de begrafenis en blijven napraten bij een glas.<br />
Een verwerkingstip over het thema vind je hieronder terug. Een antwoordblad<br />
vind je in bijlage 3: daarop staan enkele interpretaties. Je kan het blad aan de
leerlingen geven, nadat ze eerst zelf antwoorden gezocht hebben op het steeds<br />
terugkerend thema van de dood. Komen de interpretaties overeen met die van<br />
hen?<br />
Verwerkingstip: Het kan interessant zijn om aan de leerlingen te vragen of ze<br />
verschillende momenten hebben opgemerkt waarin de dood aan bod komt<br />
(zowel uitgesproken als suggestief). Leg uit aan de leerlingen dat in een film<br />
niets aan het toeval wordt overgelaten. De regisseur beslist alles: de acteurs,<br />
de decors en natuurlijk ook het verhaal dat hij wil vertellen.<br />
Vraag hen waarom naar hun mening de regisseur de dood zoveel aan bod liet<br />
komen in de film. Wat betekent het voor de film? Om op die vraag te antwoorden<br />
kan men zich afvragen wat elke scène waarin de dood voorkomt, bijbrengt aan<br />
de film. Nodig de kinderen uit om na te denken over die vraag en probeer om<br />
een ‘bundel van betekenissen’ op te stellen over alle evocaties van de dood.<br />
Enkele hints…<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
De kinderen spelen een heel gevaarlijk spel op de sporen. Alfredo<br />
vertelt hen dat ze het risico lopen dat hun hoofd eraf gerukt wordt.<br />
We leren dat het jaar ervoor een oudere jongen is gestorven door<br />
dit spelletje.<br />
De grote broer van Pablo is gestorven, voor Balletje geboren werd.<br />
De familie leeft nog steeds met zijn herinnering: op de verjaardag<br />
van zijn dood bezoeken ze zijn graf.<br />
Wanneer José, de vader van Alfredo, aan zijn vriend Alfonso<br />
voorstelt om hem te vergezellen naar het ziekenhuis om Félix te<br />
bezoeken, weigert de vriend: “Ik heb er genoeg van om mijn<br />
vrienden te zien sterven.”.Alfredo wil graag zijn peter zien, maar<br />
zijn vader laat het niet toe.<br />
Nadat Alfredo en Pablo Félix gingen bezoeken in het ziekenhuis,<br />
hebben ze een lang gesprek over de dood. Alfredo zou graag<br />
onsterfelijk zijn.<br />
Pablo’s vader verbiedt hem de familie van Alfredo nog te zien. Pablo<br />
zegt heel stil, denkend dat zijn vader het niet hoort: “Ik hoop dat je<br />
sterft.”<br />
20 21<br />
•<br />
•<br />
•<br />
Félix is gestorven. Pablo vervoegt de familie van Alfredo in het<br />
funerarium. Félix zal verast worden. Pablo zegt dat zijn broer<br />
begraven werd: “Dat was klote.”<br />
José maakt zich kwaad op Alfredo over het spel dat ze op de sporen<br />
spelen: “Als je sterft, vermoord je mij en iedereen die je liefheeft.<br />
Het leven is te kort.”<br />
Pablo komt pas laat thuis en wordt uitgescholden door zijn vader:<br />
“De volgende keer dat je die mensen ziet, ruk ik je hoofd eraf.”<br />
Pablo spuwt in zijn gezicht en zegt: “Klootzak, ik hoop dat je<br />
sterft!” Zijn vader slaat hem heel hard, hij zou hem evengoed<br />
kunnen doden. Pablo gaat vervolgens bij Alfredo schuilen en zegt:<br />
“Mijn vader gaat me vermoorden.”<br />
De kracht van vriendschap<br />
EL BOLA toont een mooie ontluikende vriendschap tussen twee adolescenten.<br />
Een vriendschap die voor beiden van groot belang is. Alfredo – als nieuwe<br />
jongen op school – vindt een goede vriend in Pablo. En Pablo vindt dankzij de<br />
steun van Alfredo de kracht om los te breken uit zijn pijnlijke gezinsleven.<br />
De ouders van Balletje hebben geen vrienden. Tenminste, we zien ze niet. De<br />
vrienden van de ouders van Alfredo delen lief en leed met elkaar. Misschien wil<br />
de regisseur hiermee duidelijk maken dat vriendschap essentieel is om gelukkig<br />
door het leven te gaan?
Er komt ook een nieuw aspect van vriendschap aan bod: complexiteit. Uit<br />
vriendschap maakt Pablo een beslissing die heel wat consequenties zal<br />
inhouden. De keuze die Pablo moet maken (om Alfredo te volgen naar het<br />
ziekenhuis, en te spijbelen op school) gaat verder dan zijn vaders regels<br />
negeren: hij moet een keuze maken tussen Alfredo en de bende vrienden.<br />
Alfredo werd uitgedaagd en uitgemaakt door Cobeta. De keuze van Pablo is<br />
volwassen: hoe dichter hij komt tot Alfredo, hoe verder hij verwijderd wordt van<br />
de bende en het gevaarlijke spel op de sporen.<br />
Respect en vooroordelen<br />
Heeft de regisseur met deze film het cliché willen doorbreken dat een – op het<br />
eerste zicht – ‘gewoon gezin’ per definitie een normaal leven leidt? Denken<br />
veel mensen niet nog steeds dat een tatoeage-artiest geen goede vader kan<br />
zijn? Hebben we niet allemaal eens last van vooroordelen? Een verschillende<br />
behandeling van mensen op basis van uiterlijke kenmerken zoals kleding,<br />
tatoeages, haarkleur… kunnen we niet aanvaarden. We moeten leren omgaan<br />
met verschillen in anderen, maar ook met ons eigen anderszijn.<br />
22 23<br />
“Ik voelde me compleet onbegrepen”<br />
EL BOLA toont kinderen die moeilijke situaties moeten trotseren. Het geval van<br />
Pablo is misschien wat extreem, aangezien elke vorm van communicatie met<br />
zijn vader onmogelijk is. Maar Alfredo, omringd door een liefdevol gezin, raakt<br />
ook soms in moeilijkheden. Zo spijbelt hij om zijn peter te gaan bezoeken in het<br />
ziekenhuis en betreurt daarna zijn beslissing. Hij weet ook niet goed hoe hij<br />
moet vertellen dat Pablo mishandeld wordt.<br />
Iedereen komt ooit wel eens in de positie waar praten of aanhoord worden ons<br />
moeilijk valt. Vraag aan de leerlingen of ze zich dat soort gevoelens<br />
herinneren.<br />
PABLO:<br />
“Hij sloeg me en trok aan mijn haar. Hij verbrandde me met sigaretten. Hij deed me<br />
urine drinken. Voor het slapengaan gaf hij me laxeermiddelen. Wanneer ik me niet<br />
goed had gedragen, sloot hij me op in mijn kamer, of in de kast. Hij zei dat ik er niet<br />
uit mocht tot ik me verontschuldigde en dat hij me daar zou laten sterven.<br />
Hij verbood me mijn vrienden te zien, en hij deed me werken in de winkel. Hij maakte<br />
me uit. Hij spuugde op me. Hij zei dat ik had moeten sterven in plaats van mijn broer.<br />
Mag ik het zeggen? Hoerenzoon, bastaard, klootzak, strontjong, smeerlap, varken,<br />
mietje…” (slotcitaat van de film)
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
VRAGEN:<br />
Hoe zou je kunnen duidelijk maken in een film dat iemand geslagen<br />
wordt, zonder de slagen zelf te tonen?<br />
Wat zou jij doen moest je weten dat een vriend misbruikt wordt? Zou<br />
je het vertellen? Aan wie?<br />
“Het leven is al kort genoeg, je moet de dood niet opzoeken!”<br />
Interpreteer.<br />
Zijn Alfredo en Pablo goede vrienden? Waarom vind je dat?<br />
Hoe belangrijk zijn vrienden in jouw leven? Wat is voor jou een goede<br />
vriend/in?<br />
Vond je het einde onverwacht? Is het een happy end? Had je de film<br />
liever anders zien eindigen? Hoe dan wel?<br />
OPDRACHTEN:<br />
Scenes en sequenties bespreken<br />
Wat hebben de scènes met elkaar gemeen? Zie bijlage 4<br />
Lijst met aanwijzingen en subtiele<br />
hints voor misbruik<br />
Een mogelijke verwerkingsoefening is de leerlingen een lijst te laten opmaken<br />
met alle elementen die erop wijzen dat Pablo misbruikt wordt, of welk drama de<br />
jongen beleeft (“Iedereen weet het”, de lege stoel in het klaslokaal, de voet<br />
van de vader in de gang van het appartement). Zie bijlage 5<br />
24 25<br />
Overige stijlkenmerken<br />
Een slimme manier van vertellen<br />
De film gaat de personages nooit te goed beschrijven en geeft hen heel wat<br />
vrijheid. De toeschouwer moet ook een lange tijd wachten om met zekerheid te<br />
weten wie het slachtoffer is en waarvan. Niets in het gedrag van Balletje zal de<br />
vermoedens van de toeschouwer opwekken, tot het eerste bewijs van de<br />
klappen getoond wordt. Zijn gedrag of verhouding met zijn vader zijn niet<br />
anders dan een doorsnee tiener. Meer nog, de film slaagt erin onze blik te<br />
richten op nieuweling Alfredo. Zijn ongelukkige houding is vergelijkbaar met<br />
de hardheid van het gezicht van Pablo.<br />
Deze slimme manier van vertellen wijst natuurlijk op het feit dat misbruik lang<br />
verborgen kan worden en onopgemerkt blijft. De slagen en verwondingen<br />
worden meestal gecamoufleerd uit schaamte of uit angst voor represailles.<br />
Naast de onzekerheid over wat er aan de hand is met Pablo wordt het portret van<br />
de onwaardige vader voortgezet. Mariano is twistziek, prikkelbaar, onbezield<br />
en stomp met zijn zoon. Hij zorgt ervoor dat er een dreiging boven de film<br />
hangt, die uiteindelijk zal ontploffen in alle geweld. Om elke stereotypering te<br />
vermijden laat de regisseur Mariano een sanctie opheffen en een vaderlijke<br />
arm om zijn schouders leggen, terwijl José zijn zoon een oorveeg geeft.<br />
Parallelle montage<br />
De regisseur maakt in EL BOLA soms gebruik van een parallelle montage.<br />
Eenheid van tijd en plaats worden in deze montagetechniek gemanipuleerd.<br />
Twee of meer gelijktijdige gebeurtenissen worden afwisselend getoond. Een<br />
voorbeeld uit de film is de scène waarin Pablo en Alfredo spijbelen om Félix te<br />
gaan bezoeken in het ziekenhuis. Tegelijkertijd gaat Mariano zijn zoon ophalen<br />
op school. Hij staat te wachten aan de schoolpoort en merkt dat Pablo gespijbeld<br />
heeft. Deze techniek wordt meestal gebruikt om de spanning op te drijven, in<br />
deze scène is de regisseur daar zeker in geslaagd: je bent angstig omdat je wel<br />
kan vermoeden wat er met Pablo zal gebeuren wanneer hij thuiskomt.
Tegenstellingen<br />
De regisseur plaatst een ontwricht gezin tegenover een harmonieus gezin vol<br />
liefde, respect en gezelligheid. De uiterlijke tekenen en het gedrag verklappen<br />
voor het ene gezin een binnenwaarts gekeerd gedrag en een onmogelijkheid<br />
tot communiceren. Voor het andere suggereert het een comfortabel, veilig en<br />
gezond leven. De hele dramatische spanning van het verhaal van EL BOLA speelt<br />
zich af tussen twee tegengestelde families.<br />
José is de vader die luistert en openstaat voor elke vorm van dialoog of<br />
discussie. De relatie met Alfredo is gebaseerd op vertrouwen en liefde. Mariano<br />
daarentegen zit vast in het verleden en begroet zijn zoon niet eens wanneer die<br />
hem groet. Aurora is de moeder aan de haard, gevangen in de tirannie van haar<br />
echtgenoor. Marisa, de moeder van Alfredo heeft een sterke identiteit en geeft<br />
haar kinderen heel wat ruimte: de kleinste doet de deur van het appartement<br />
open, de oudste trekt zijn plan. Ook tussen Pablo en Alfredo zijn er heel wat<br />
tegenstellingen.<br />
Symboliek<br />
Pablo’s balletje is het duidelijkste symbool in EL BOLA. Voor Pablo is het zijn<br />
geluksbrenger, beschermer. Pablo stelt zich ook voor als ‘Het Balletje’ aan<br />
mensen, het is zijn identiteit. In het ziekenhuis knijpt hij in zijn balletje om de<br />
pijn te verbijten, maar wanneer hij flauwvalt, laat hij het vallen. Hij heeft het<br />
ook niet meer nodig, aangezien José heeft beloofd dat hij die avond bij hen<br />
26 27<br />
mag blijven. Maar Alfredo geeft hem het balletje terug; zijn lijdensweg is nog<br />
niet voorbij.<br />
Nadat hij afstand heeft genomen van zijn familie en de mishandelingen, heeft<br />
hij het balletje niet meer nodig, gelooft hij er niet meer in, of is volwassen<br />
genoeg om zonder te leven. Hij legt het op de sporen en een trein rijdt het<br />
plat.<br />
Meer symbolen: tijdens het ritje dat ze maken op de kermis, schreeuwen ze van<br />
plezier, in tegenstelling tot schreeuwen van de pijn. In de tatoeage van Alfredo<br />
zit eveneens dezelfde symboliek: ze zijn ‘littekens’ aangebracht uit liefde,<br />
tegenover littekens uit haat en woede.<br />
Rood<br />
De dominante kleur in de film is rood en komt in heel wat sequenties voor: de<br />
tegels in de badkamer, een deur, een bloembak, de kleren van de kinderen op<br />
het speelplein, de bijnaam van één van de vrienden van Pablo is ‘<strong>El</strong> Rojo’. Kleur<br />
alludeert natuurlijk op het bloed dat stroomt wanneer Pablo’s vader hem aftroeft<br />
(met de rode kleren wil de regisseur duidelijk maken dat alle kinderen<br />
potentiële slachtoffers kunnen zijn van geweld).
Close-ups<br />
De regisseur brengt de gezichten van zijn personages regelmatig groot<br />
(beeldvullend) in beeld. Op deze manier kunnen we haast zien wat er zich<br />
afspeelt in hun hoofden : gevoelens, gedachten… Eén blik vertelt hier meer<br />
dan duizend woorden. Een paar voorbeelden uit de film : een afwisseling van<br />
close-ups van Pablo, zijn vader en zijn moeder rond de eettafel, schetsen de<br />
koele relatie tussen deze personages. Deze ondraaglijke sfeer bereikt naar het<br />
eind van de film een climax van geweld. In het pretpark staan angst en plezier<br />
op de gezichten van Balletje en Alfredo te lezen. Op het eind van de film spreekt<br />
Pablo rechtuit in de lens over zijn problemen: schijnbaar onbewogen, maar<br />
duidelijk aangeslagen…<br />
Licht<br />
We kunnen in deze film een onderscheid maken tussen de plaatsen waar Pablo<br />
zich goed voelt en waar minder goed. De heimelijke, ingesloten en schaduwrijke<br />
sfeer bij Balletje thuis staat in schril contrast met het open en warme nest van<br />
Alfredo’s ouders. Het pretpark en de picknickplaats tijdens het uitstapje, twee<br />
plaatsen waar we Pablo zichtbaar zien genieten, baden in de zon en in het<br />
licht.<br />
28 29<br />
Muziek<br />
In EL BOLA lijkt de muziek bijna niet aanwezig te zijn, ze valt niet hard op. Maar<br />
eigenlijk is de muziek een onderdeel van de stijl van de film en is de soundtrack<br />
meer aanwezig dan je zou denken.<br />
De componist Eduardo Arbide gebruikt twee thema’s in de film: die van de pijn<br />
en die van de vrijheid.<br />
De muziek van de pijn wordt weergegeven door een ostinato, (een basmelodie<br />
in een muziekstuk die zichzelf herhaalt, komt uit het Italiaans en betekent<br />
‘koppig/hardnekkig’) die hij plaatst over de beelden op de sporen. Alle scènes<br />
waarin de vader voorkomt, krijgen eveneens deze muziek.<br />
De vrijheid in de film wordt gevoeld door het gebruik van een gitaar en een<br />
harmonica: die muziek komt voor tijdens de gelukkige, leuke momenten, zoals<br />
de trip naar de bergen en de kermisattracties. Het is een meer open en<br />
harmonisch geluid, dat wordt afgewisseld met een elektrische gitaar die het<br />
wat meer dreigend maakt.<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
VRAGEN:<br />
Waarom denk je dat Pablo zijn balletje steeds bij zich heeft? Geeft<br />
het troost, is het een gewoonte, een houvast, bijgeloof?<br />
Wat betekende het balletje op de rails?<br />
Suggestie: vind je dat dit werkt in de film? (bv. enkel de schoen, de<br />
lege stoel in de klas) Voelde je meer spanning zo? Of had je liever de<br />
klappen gezien? Is dit een goede manier om geweld te tonen in een<br />
film? Zou te veel geweld tonen een gewenning creëren?<br />
Parallelle montage: waarom wordt dit gebruikt denk je? Werkt het in<br />
de film?
Bronnen<br />
In deze lesmap werden een aantal verwerkingstips opgenomen uit het dossier<br />
van Ecran large sur tableau noir (www.grignoux.b<br />
( www.grignoux.be), ), zij zijn de Waalse collega’s<br />
van Lessen in het donker. donker. Ze presenteren eveneens een filmprogramma voor<br />
scholen en de bijhorende dossiers voor de Franstalige Gemeenschap.<br />
Contact: 04 / 222 27 78 of contact@grignoux.be<br />
Informatie over muziek in EL BOLA: “Interpretation des pistes sonores dans le<br />
film EL BOLA par Brigitte Boëdec”, gevonden op ‘http://www.acnantes.<br />
fr:8080/peda/disc/lv/espagnol/cine/<strong>bola</strong>_musica.htm’.<br />
FICHE VOOR DE LEERLINGEN<br />
Op de volgende pagina is een fiche voor de leerlingen toegevoegd. Daarop staan<br />
een aantal trefwoorden, citaten en vragen die met de film te maken hebben. Deze<br />
vormen een leidraad voor de leerlingen tijdens de verwerking.<br />
30 31
“Hij sloeg me en trok aan mijn haar. Hij verbrandde me met sigaretten. Hij deed me<br />
urine drinken. Voor het slapengaan gaf hij me laxeermiddelen. Wanneer ik me niet<br />
goed had gedragen, sloot hij me op in mijn kamer, of in de kast. Hij zei dat ik er niet<br />
uit mocht tot ik me verontschuldigde en dat hij me daar zou laten sterven.<br />
Hij verbood me mijn vrienden te zien, en hij deed me werken in de winkel. Hij maakte<br />
me uit. Hij spuugde op me. Hij zei dat ik had moeten sterven in plaats van mijn broer.<br />
Mag ik het zeggen? Hoerenzoon, bastaard, klootzak, stontjong, smeerlap, varken,<br />
mietje…”<br />
PABLO<br />
ALFREDO<br />
MARIANO<br />
JOSE<br />
32 33<br />
KINDERMISHANDELING<br />
DOOD<br />
TEGENSTELLINGEN<br />
Het balletje en Balletje<br />
VRIENDSCHAP<br />
FAMILIE<br />
Een jongen<br />
Een geluksbrenger<br />
Een spel<br />
Een vriend<br />
Een geheim<br />
Wij horen graag je reactie bij deze film. Laat die achter op:<br />
www.lesseninhetdonker.be (selecteer de film op de homepage). Ga je de film<br />
bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening kwijt op het kaartje<br />
dat je krijgt na de voorstelling.
BIJLAGE 1<br />
Twee tegengestelde families<br />
De jongens zelf<br />
Naam en leeftijd<br />
Bijnaam (eventueel)<br />
Hobby’s en bezigheden<br />
Dromen<br />
Hun familie<br />
De vader (naam, leeftijd, beroep, andere activiteiten)<br />
De moeder (naam, leeftijd, beroep, andere activiteiten)<br />
Andere leden van het gezin<br />
Vrienden/ kennissen<br />
Plaatsen waar ze voorkomen in de film<br />
Gewoontes<br />
Geef je impressie van de families<br />
- in het begin van de film<br />
- op het einde van de film<br />
Hun huis<br />
Korte beschrijving (meubels, kleur, licht)<br />
Relatie tussen man en vrouw<br />
Relatie tussen kind(eren) en ouders<br />
Relatie met de andere familie<br />
Pablo en zijn familie Alfredo en zijn familie<br />
34 35
BIJLAGE 2<br />
Personages begrijpen…<br />
Hieronder staan enkele scènes uit de film opgesomd met drie mogelijke<br />
opvattingen over het personage. Welke lijken je het meest passend (meerdere<br />
antwoorden zijn mogelijk)?<br />
Pablo speelt op de sporen en daagt zijn vrienden uit. Het is een extreem gevaarlijk<br />
spel. Hij zou kunnen sterven.<br />
• Pablo is niet bang om te sterven. In zijn ogen is het leven niet veel<br />
waard.<br />
• Pablo is niet bang om te sterven. Misschien zou zijn vader hem liever<br />
zien als hij zou sterven, zoals zijn broer.<br />
• Hij is een waaghals die wat pit in zijn leven brengt door risico’s te<br />
nemen.<br />
De vader van Pablo is heel streng voor hem. Hij slaat hem gewelddadig.<br />
•<br />
•<br />
•<br />
Pablo verdient die straffen: hij is vaak ongehoorzaam.<br />
Mariano, de vader van Pablo, is de dood van zijn eerste zoon nooit<br />
tebovengekomen; hij slaat Pablo omdat hij zo verschillend is van zijn<br />
broer.<br />
De vader van Pablo is een bruut die het hoederecht over zijn zoon<br />
niet verdient.<br />
Alfredo gaat Félix in het geheim bezoeken in het ziekenhuis.<br />
•<br />
•<br />
•<br />
Alfredo wil weten hoe het is om te sterven.<br />
Alfredo wil gewoon goedendag zeggen aan zijn peter.<br />
Alfredo wil zijn vader uitdagen omdat hij hem als een kind<br />
behandelt.<br />
36 37<br />
Pablo’s vader heeft hem eerst verboden om naar de bergen te gaan met Alfredo’s<br />
familie, maar wanneer José het hem komt vragen, stemt hij toe.<br />
• Mariano verandert van mening omdat hij gerustgesteld is door het<br />
voorkomen van José en zijn verantwoordelijke uitstraling.<br />
• Pablo’s vader durft geen ‘nee’ zeggen tegen iemand die geen deel<br />
uitmaakt van de familie.<br />
• Hij wil sympathiek overkomen tegenover José. Hij is hypocriet.<br />
Pablo’s vader wil niet dat hij nog omgaat met Alfredo en zijn familie.<br />
• Hij vindt de familie niet fatsoenlijk genoeg, en vreest dat ze een<br />
slechte invloed zullen hebben op zijn zoon.<br />
• De vader van Pablo vreest dat ze te intiem zullen worden, en dat ze<br />
Pablo’s geheim zullen ontdekken.<br />
• Mariano is een sadist die niet kan verdragen dat Pablo gelukkig is,<br />
terwijl hij zelf geen geluk kent.<br />
Na de dag in de bergen vermijdt Pablo zijn vriend.<br />
• Pablo weet dat hij opnieuw slagen riskeert als zijn vader weet dat hij<br />
Alfredo blijft zien.<br />
• Pablo schaamt zich: hij wil niet praten met zijn vriend over wat er is<br />
gebeurd.<br />
• Pablo is kwaad op Alfredo: het is zijn fout dat hij al die problemen<br />
heeft.<br />
José tatoeëert Alfredo.<br />
• De tatoeage is een teken van herkenning, een bewijs dat hij de zoon<br />
is van José.<br />
• De tatoeage is als een overgangsritueel, een teken dat bewijst dat<br />
Alfredo volwassen is.<br />
• De tatoeage is pijnlijk op het moment dat die geplaatst wordt, maar<br />
laat een permanent teken achter.
BIJLAGE 3<br />
Enkele interpretaties over het thema ‘de de<br />
dood dood’ in de film EL BOLA.<br />
•<br />
•<br />
Wanneer Pablo en zijn vrienden op de sporen spelen, riskeren ze hun<br />
leven. En ze weten dit omdat er het jaar voordien een jongen is<br />
gestorven. Deze scène leert ons dat Pablo niet bang is om te sterven<br />
(of misschien is de angst om de sterven minder sterk dan het<br />
verlangen om zijn vrienden uit te dagen). We kunnen hieruit ook<br />
concluderen dat hij weinig waarde hecht aan het leven. Dit leidt ook<br />
een groot verschil in tussen Pablo en Alfredo. Hij weigert om aan dit<br />
spel deel te nemen.<br />
De familie van Pablo leeft met de herinnering aan zijn broer, die<br />
stierf in een auto-ongeluk. Het lijkt erop dat de ouders dit nooit zijn<br />
tebovengekomen. Pablo, die zijn broer nooit gekend heeft, denkt<br />
dat hij maar niks was, aangezien zijn vader hem steeds vergelijkt met<br />
zijn broer. We kunnen hieruit verschillende zaken concluderen:<br />
misschien hebben de ouders van Pablo een tweede kind genomen<br />
om het eerste te vervangen. Maar aangezien Pablo niet hetzelfde<br />
kind is, is zijn vader teleurgesteld. Misschien is dat de reden waarom<br />
hij zo streng en gewelddadig is. We kunnen ook denken dat Pablo<br />
zo’n wrok koestert tegenover zijn vader, dat hij daarom zijn haat<br />
verplaatst naar de lievelingsbroer, en zegt dat hij een nietsnut was.<br />
38 39<br />
•<br />
•<br />
In elk geval, de scène toont ons indicaties over het klimaat en de<br />
psychologie van de familie.<br />
José gaat Félix bezoeken in het ziekenhuis maar Alfonso weigert mee<br />
te gaan. “Ik ben het zat om mijn vrienden te zien sterven”, zegt hij.<br />
Dus heel wat vrienden van José en Alfredo zijn gestorven. Later<br />
komen we te weten dat Félix aids heeft.<br />
• Alfredo en Pablo gaan in het<br />
geniep Félix bezoeken. Alfredo<br />
heeft spijt dat hij erheen is<br />
gegaan: hij had Félix niet in deze<br />
toestand willen zien. De twee<br />
jongens praten over de dood.<br />
Pablo wil verast worden en zijn as<br />
uitgestrooid, om het even waar.<br />
Alfredo gelooft niet in God, omdat<br />
hij de zaken niet kan veranderen:<br />
hij laat Félix sterven net zoals hij<br />
de steen laat vallen die hij net in<br />
het water gooide. Het is alsof<br />
Pablo de dood beter aanvaardt dan<br />
Alfredo: de dood is iets helemaal<br />
nieuws voor hem. Voor Pablo<br />
betekent de dood de vervelende jaarlijkse bedevaartstocht naar het<br />
kerkhof, het afzien van zijn ouders die zijn broer liever hadden dan<br />
hem…<br />
Wanneer zijn vader hem verbiedt nog om te gaan met de familie van<br />
Alfredo, zegt Pablo heel stil: “Ik hoop dat je sterft.” Wenst hij echt<br />
dat zijn vader sterft? Waarschijnlijk niet, maar zijn harde woorden<br />
zijn op maat van de klappen die hij krijgt van zijn vader. En we kunnen<br />
begrijpen dat Pablo even gewelddadig is met zijn woorden.
•<br />
•<br />
Pablo vervoegt Alfredo en zijn familie nadat Félix is gestorven. Hij<br />
maakt de hereniging mee van de vrienden en steunt zijn vriend<br />
Alfredo. Hij is op die manier toeschouwer van de pijn en het verdriet<br />
van een groep mensen die elkaar zowel affectie geven als steun. Hij<br />
poneert dat de begrafenis van zijn broer klote was, terwijl hij er niet<br />
bij was, aangezien hij pas erna is geboren. Hij denkt dat de dood van<br />
zijn broer niet dezelfde reacties heeft uitgelokt als de dood van Félix.<br />
We begrijpen ook dat Pablo een heel groot verschil ziet tussen zijn<br />
familie en die van Alfredo. Zelfs bij het overlijden van een dierbare<br />
plaatst hij zijn familie niet op dezelfde hoogte als die van Alfredo.<br />
Wanneer hij verneemt dat zijn zoon en Pablo op de sporen een heel<br />
gevaarlijk spel spelen, maakt José zich kwaad op de jongens.<br />
Zijn boodschap is dat ze niet met hun leven mogen spelen, dat het<br />
veel te dierbaar en kort is. De recente dood van Félix versterkt zijn<br />
gevoel hierin. Deze scène toont heel goed het contrast tussen<br />
volwassenen zoals José, die zich heel bewust zijn van de waarde van<br />
het leven, en kinderen die nog geen meester zijn over hun lot en niet<br />
weten wat ze allemaal kunnen verliezen in hun leven. José merkt ook<br />
op dat de dood van iemand een grote weerslag heeft op het leven van<br />
de dierbaren: “Als je doodgaat, vermoord je ook je dierbaren.” Met<br />
40 41<br />
•<br />
je leven spelen doe je niet in je eentje, je betrekt er ook al je naasten<br />
bij. Deze zin heeft heel wat weerslag op Pablo: als hij sterft, zullen<br />
zijn ouders afzien, iets waar hij misschien naar verlangt. Maar de<br />
familie van Alfredo zou ook afzien, en dat wil hij in geen geval.<br />
“De volgende keer dat je die mensen ziet, ruk ik je hoofd eraf”/ “Ik<br />
hoop dat je sterft.” Deze dialoog tussen vader en zoon heeft plaats<br />
tijdens de meest gewelddadige scène uit de film. Zijn vader slaat<br />
hem heel hard, hij zou hem evengoed kunnen vermoorden. Enkel<br />
door hun woorden begrijpen we dat de ene de dood van de ander<br />
wenst (als hun woorden kogels waren, waren ze al lang dood, want<br />
het zijn zeer gewelddadige woorden). En het is des te moeilijker om<br />
te aanvaarden dat dit kan tussen vader en zoon.
BIJLAGE 4<br />
Wat hebben deze scenes met elkaar<br />
gemeen? Wat wilde de regisseur ermee<br />
zeggen?<br />
Spelen om elkaar bang te maken<br />
Pablo speelt een gevaarlijk spel op de spoorweg.<br />
Pablo en Alfredo bezoeken een attractie op de kermis.<br />
De regisseur toont aan de hand van deze twee scènes dat de twee jongens ervan<br />
houden om te spelen en elkaar bang te maken, grote emoties te voelen. In dat<br />
opzicht lijken ze op elkaar en op veel kinderen van hun leeftijd. Maar daar waar<br />
Pablo een gevaarlijk spel speelt, heeft het spel van Alfredo enkel het uitzicht<br />
gevaarlijk te zijn. Herinner je dat Pablo zijn vriend uitnodigt om mee te spelen<br />
met het spel op de sporen, maar dat Alfredo hem dat uit het hoofd praat en hem<br />
meeneemt naar de kermis. Op die manier toont de regisseur dat de twee<br />
jongens overeenkomsten hebben, maar dat ze toch verschillen op één vlak:<br />
Pablo heeft minder te verliezen in zijn leven dan Alfredo, hij is minder<br />
redelijk.<br />
42 43<br />
Binnendringen in de intimiteit van een persoon.<br />
De moeder van Pablo wast zijn grootmoeder, met de hulp van Pablo, die wegkijkt.<br />
De kleine broer van Alfredo zegt tegen Pablo dat zijn moeder een tatoeage op haar bil<br />
heeft.<br />
De scène waarin de grootmoeder zich laat wassen door de moeder is toch<br />
gênant. Normaalgezien toont televisie enkel naakte mensen die ook mooi en<br />
jong zijn. Haar bekijken is ergens ook deelnemen aan de vernedering waartoe<br />
ze gedwongen wordt; ze wil niet naakt getoond worden, aan wie dan ook! Ze<br />
schaamt zich, ze doet haar beklag maar wordt afgesnauwd door de moeder. De<br />
situatie is gênant, voor haar, voor Pablo en voor de toeschouwer.<br />
Dit staat in contrast met de kleine Juan – de broer van Alfredo – die trots vertelt<br />
aan Balletje dat zijn moeder een tatoeage op haar bil heeft. Dit veroorzaakt<br />
geen gêne maar doet je lachen. Het is natuurlijk niet de bedoeling dat Pablo<br />
weet dat de moeder een tatoeage heeft op haar bil! In de twee scènes krijgen<br />
we toegang tot de intimiteit van iemand, maar bij Pablo’s familie gebeurt dat<br />
zonder respect.<br />
Reageren op een pijnlijk gegeven.<br />
De familie van Pablo bezoekt het graf van hun oudste zoon.<br />
De familie van Alfredo en hun vrienden komen samen na de dood van Félix.<br />
De families van de twee personages worden allebei geconfronteerd met een<br />
pijnlijke gebeurtenis: het verlies van een geliefde. Uiteraard is de broer van<br />
Pablo enkele jaren geleden gestorven, de peter van Alfredo recent. Maar de<br />
dood is in de film steeds aanwezig bij beide families, en benadrukt de<br />
verschillen tussen de twee. De pijn en de vereniging van de vrienden rond de<br />
familie van Alfredo staan in contrast met de kilheid van het ritueel van de<br />
familie van Pablo. We krijgen het gevoel dat ze hun leven nooit meer in handen
hebben genomen, ze lijken vastgeroest in het verleden.<br />
Een vader die ‘nee’ zegt.<br />
José wil niet dat Alfredo Félix gaat bezoeken in het ziekenhuis.<br />
De vader van Pablo wil niet dat hij meegaat met de familie van Alfredo naar de<br />
bergen.<br />
Dit zijn twee scènes waar de vaders iets weigeren aan hun zonen. Maar er is een<br />
groot verschil tussen de twee. Wanneer José weigert dat Alfredo zijn peter gaat<br />
bezoeken, is dat om hem een pijnlijke ervaring te besparen: zijn peter zien<br />
lijden.<br />
De vader van Pablo verbiedt hem naar de bergen te gaan met de familie van<br />
Alfredo. Hij wil hem geen pijnlijke gebeurtenis besparen, maar vermijden dat<br />
hij iets leuks meemaakt. Hij oefent een willekeurige macht uit, zonder dat hij<br />
verantwoording geeft voor zijn verbod.<br />
De regisseur toont op die manier dat de twee vaders streng zijn.<br />
Een vader die slaat<br />
Pablo krijgt klappen van zijn vader.<br />
José geeft een oorveeg aan Alfredo.<br />
De vaders van de twee jongens zijn allebei streng en behoorlijk autoritair. Ze<br />
gaan zover dat ze hun zoon slaan. Maar waar het bij Pablo een gewoonte is - hij<br />
slaat hem voor de minste ongehoorzaamheid, aan een willekeurige regelmaat<br />
- is het bij José een uitzondering. Hij slaat hem wanneer Alfredo hem weigert te<br />
vertellen waar Pablo zich schuilhoudt. De oorveeg van José lijkt een<br />
onbeholpenheid: hij is opgewonden door de belofte die hij niet kan nakomen,<br />
en door de houding van Alfredo, die de lippen op elkaar houdt. José bereikt er<br />
niets mee. We kunnen vermoeden dat José zijn zoon niet meer zal slaan.<br />
Daarentegen kunnen we vermoeden dat wanneer Pablo’s vader hem slaat, het<br />
hem beter doet voelen. Het betreft hier dus twee vormen van geweld die heel<br />
44 45<br />
verschillend zijn.<br />
Littekens op het lichaam<br />
Pablo wordt geslagen door zijn vader.<br />
Alfredo wordt getatoeëerd door zijn vader.<br />
Pablo en Alfredo hebben allebei littekens, aangebracht door hun vader: de ene<br />
door de klappen, de ander door de tatoeage. De plekken van de ene zullen niet<br />
eeuwig op zijn lichaam blijven, maar hij zal nooit de pijn vergeten. De ander zal<br />
gauw de pijn vergeten zijn, en enkel het litteken zal overblijven. De klappen die<br />
Mariano geeft, zijn de uiting van de woede die hij voelt. De tatoeage van de pa<br />
is een erkenning van zijn volwassenheid.
BIJLAGE 5<br />
“Iedereen weet het.”<br />
In EL BOLA worden de zaken niet uitgelegd van het begin. Eigenlijk begrijpen<br />
we pas beetje bij beetje wat er gebeurt (dat Pablo mishandeld wordt door zijn<br />
vader).<br />
Probeer een reconstructie te maken van het verhaal door een inventaris te<br />
maken van alle tekens of hints die erop wijzen dat Pablo een mishandeld kind<br />
is. Maar antwoord eerst op deze vraag: welke elementen van de film zorgen<br />
ervoor dat we twijfelen aan het feit of hij geslagen wordt of niet, en welke<br />
bevestigen dat het effectief zo is? Rangschik ze dan chronologisch.<br />
Vergelijk daarna je mening met die van je klasgenoten, over de volgende<br />
vragen:<br />
is je mening over de personages veranderd naarmate de film vorderde? Was de<br />
eerste indruk die je had van de vader van Pablo dezelfde gebleven naar het<br />
einde toe? En je eerste indruk over Alfredo’s vader, is die veranderd?<br />
Hieronder sommen we als geheugensteuntje enkele scènes op.<br />
Over Pablo’s vader:<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
Pablo’s vader zegt: “Ga je haren knippen.”<br />
Hij zegt: “Leg dat opzij of ik neem het je af.”<br />
Hij houdt Pablo bij zijn hals vast en zegt: “Kijk me aan als je tegen me<br />
spreekt, zeker in het openbaar.”<br />
Hij zegt: “Kom binnen of ga buiten, maar blijf niet in de deuropening<br />
staan!”<br />
We horen geschreeuw achter de deur wanneer Pablo te laat thuis<br />
komt. Zijn vader was hem gaan zoeken op school, maar Pablo had<br />
gespijbeld.<br />
Pablo’s vader zegt hem: “Ik wil niet dat je die mensen nog ziet!”<br />
Een jongen op school vertelt over Pablo, wanneer hij afwezig is op<br />
school: “Zijn vader zal hem een pak slaag gegeven hebben.”<br />
Pablo’s vader zegt tegen José: “Hij is ziek, hij is bij zijn<br />
grootmoeder.”<br />
46 47<br />
•<br />
•<br />
Mariano: “De volgende keer dat je die mensen ziet, ruk ik je hoofd<br />
eraf!” Daarna geeft hij hem heel harde klappen.<br />
Pablo beschuldigt zijn vader en vertelt over alle mishandelingen die<br />
hij ondergaan heeft.<br />
Over José, Alfredo’s vader:<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
•<br />
In Alfredo’s kamer staat een foto van José die iemand tatoeëert.<br />
Alfredo en Pablo gaan naar de tatoeagestudio. José vraagt aan<br />
Alfredo of hij zijn moeder op de hoogte heeft gebracht waar hij is.<br />
Alfredo zegt van wel, maar José gelooft hem niet.<br />
Aan tafel zegt José aan Alfredo dat hij een gemakkelijk leventje<br />
leidt.<br />
José weigert om zijn zoon mee te nemen naar het ziekenhuis om Félix<br />
te bezoeken. Hij zegt aan Félix dat Alfredo niet kon komen, dat hij<br />
dingen te doen had.<br />
José gaat aan Mariano de toestemming vragen of Pablo mee mag<br />
naar de bergen.<br />
José vraagt aan tafel wat Alfredo dwars zit.<br />
José gaat vragen hoe het met Pablo gaat, in de winkel van zijn vader.<br />
José neemt Alfredo in zijn armen en vertelt hem dat Félix gestorven<br />
is.<br />
José maakt zich kwaad op Alfredo omdat hij op de sporen ging spelen.<br />
“Ik zeg je dit omdat ik van je hou,” zegt hij aan zijn zoon. Daarna richt<br />
hij zich tot Pablo: “En jij ook, ik praat tegen je als mijn zoon.”<br />
José tatoeëert Alfredo.<br />
José gaat Pablo zoeken nadat hij is weggelopen. Hij brengt hem naar<br />
het ziekenhuis en belooft hem dat hij die nacht bij hen mag slapen.<br />
José waarschuwt de vader van Pablo dat hij bij hen is.<br />
José geeft Alfredo een oorveeg zodat die zou zeggen waar Pablo zich<br />
verstopt heeft.<br />
José besluit om Pablo bij hem te houden. Tegen Laura zegt hij: “Ik<br />
denk niet aan mezelf, maar aan de jongen.”