Inleiding

De waar-vraag: staat, markt of middenveld?
I n l e i d i n g
Waar zitten instituties? Sommigen instituties zijn bijna per definitie overheidsinstituties:
het parlement, rechtbanken, we kunnen ons niet voorstellen dat die
op commerciële leest geschoeid zouden zijn. Maar kijken we buiten Nederland,
dan blijkt dat maar weinig instituties per definitie tot één bepaalde sfeer – overheid,
markt of middenveld – behoren. Zo zijn gevangenissen in de Verenigde
Staten vergaand geprivatiseerd: ze worden geleid als ondernemingen.
In het debat over de vernieuwing van instituties gaat het vaak over het mogelijk
verplaatsen van een institutie een andere sfeer of om het vermengen van sferen.
Dan moeten er bijvoorbeeld marktprikkels worden ingebouwd binnen (semi)
overheidsinstellingen. Voorbeelden hiervan zijn de prestatiecontracten die de
politie met politiek verantwoordelijke bestuurders afspreekt (een bepaald aantal
bekeuringen per jaar en een bepaald percentage vergrijpen dat moet worden
opgelost), universiteiten die moeten gaan concurreren met private instellingen
als het loi om de verzilvering van de leerrechten van studenten, en gehandicapten
die als heuse consumenten met een eigen financieel ‘rugzakje’ (het Persoons
Gebonden Budget, pgb) de ‘markt’ van de thuiszorg op kunnen.
Nu zijn ‘gemengde instituties’ in Nederland bepaald niet nieuw. ‘Deze vorm
van gedeelde zeggenschap is terug te voeren op maatschappelijke en politieke
ontwikkelingen die plaatsvonden in het begin van de twintigste eeuw. Het systeem
dat daaruit resulteerde werd na de Tweede Wereld oorlog verder uitgebouwd
(...). Na de Tweede Wereld oorlog begon de verzuiling pas echt goed te
werken. (...) Het proces van verzuiling heeft geresulteerd in een publieke ruimte
die in toenemende mate wordt gedeeld en in een particulier initiatief om de
uitvoering van gezamenlijk vastgesteld beleid zelf ter hand te kunnen nemen’
(wrr, 2004, pp. 33-34). In ons land was het ten tijde van de verzuiling heel gewoon
dat verzuilde instellingen uit het maatschappelijk middenveld, waar de
overheid geen zeggenschap over had, wél uit publieke gelden werden betaald
(denk aan de financiering van het bijzonder onderwijs, maar ook aan uit belastinggelden
gesubsidieerde christelijke en socialistische bejaardentehuizen,
thuiszorg, voetbalverenigingen et cetera).
Dat zich in Nederland een sterk maatschappelijk middenveld ontwikkelde,
spoorde met de opvatting dat zoveel mogelijk binnen de eigen verzuilde kring
geregeld moest kunnen worden. Trefwoorden in dit verband zijn ‘subsidiariteit’
en ‘soevereiniteit in eigen kring’: de overheid moest zich zo min mogelijk
bemoeien met zaken die binnen (religieuze) gemeenschappen en/of op een zo
laag mogelijk niveau, geregeld kunnen worden.
Nico de Boer en Jan Willem Duyvendak schetsen in hoofdstuk 7 over ‘welzijn’
dat door de ontzuiling veel van deze instellingen hun natuurlijke achterban
21
6861_Sociale kaart.indd 21 1/15/07 8:45:37 AM