Inleiding

I n l e i d i n g
burgers en instellingen vertrouwt en met vertrouwen behandelt, niet een die
autocratisch optreedt.
In het perspectief van de bevindingen van Putnam, is de terugtredende overheid
in Europa niet direct een geruststellend fenomeen. Anders dan veel politici
denken die voor een kleinere overheid pleiten, leidt een zwakkere staat
bepaald niet vanzelf tot een florerend middenveld, tot zelforganisatie van burgers.
Overheid en middenveld staan niet in een zero-sumverhouding tot elkaar,
integendeel zou Putnam zeggen. Juist ook de Nederlandse geschiedenis toont
dat een relatief sterke staat en een sterk ontwikkeld middenveld goed samengaan
en elkaar zelfs nodig hebben.
De terugtredende overheid kan schadelijk zijn voor de ‘generalized trust’,
ook al doordat dit terugtreden vaak gepaard gaat met het oprichten van talloze
organisaties gericht op toezicht en verantwoording. Onder andere de wrr
heeft erop gewezen dat de politiek recentelijk veel instituties is gaan wantrouwen,
wat leidde tot een ‘afrekencultuur’ (wrr, 2003; Van den Brink, 2004). Er
is bij een terugtredende overheid, paradoxaal genoeg, tegelijkertijd sprake van
steeds meer controle en toezicht op ‘verzelfstandigde’ instellingen. Zo worden
er steeds hogere eisen gesteld aan verantwoording en ‘transparantie’.
Dit nieuwe wantrouwen betreft vooral het gesubsidieerde middenveld, de
maatschappelijke dienstverlening: scholen, woningbouwverenigingen, de arbeidsvoorziening,
welzijnsinstellingen, gezondheidszorginstellingen, en dergelijke.
Op het oog wordt meer aan dergelijke instellingen overgelaten, maar
het wantrouwen ten opzichte van degenen die daar werken, is groot. De professionals
in deze organisaties dreigen in een spagaat terecht te komen tussen aan
de ene kant een wantrouwende overheid en aan de andere kant steeds mondiger
burgers (Tonkens, 2004). Door de horizontalisering van verhoudingen,
hechten patiënten en cliënten bijvoorbeeld steeds minder geloof aan de goede
bedoelingen van professionals (Duyvendak et al., 2006; Mol, 2006).
De terugtredende overheid – een uitdrukking die soms een eufemisme is voor
een kleinere verzorgingsstaat – ondermijnt ook op een tweede manier het vertrouwen
dat burgers in de overheid en in elkaar stellen. Uit onderzoek blijkt dat
alleen een overheid die velen laat delen in voorzieningen en gunsten, het algemene
vertrouwen in instituties en in medeburgers versterkt. Universal welfare
states zijn goed voor high trust (Rothstein & Stolle, 2003), ook al omdat je je medeburgers
niet snel van misbruik zal beschuldigen als je ook zelf de kans hebt
om van een regeling te profiteren, terwijl bij selectieve regelingen – uitkeringen
en subsidies – dit wantrouwen wordt aangejaagd. Overigens gaat het er hierbij
niet alleen om dat iedereen profijt heeft van de overheid. Het gaat ook om de
6861_Sociale kaart.indd 29 1/15/07 8:45:39 AM
2