Inleiding

I n l e i d i n g
an existing social structure. (…) Rationality depends and rests upon a complex
foundation of habits, tacit knowledge and experience. Rationality is not detached
form the world: it is situated in and operates through specific cues, triggers,
and constrains’ (2004, pp. 422-423).
Aangezien het gedrag van mensen zo sterk wordt beïnvloed door de institutionele
context, besteden neo-institutionalisten veel aandacht aan de vraag
hoe instituties zo rechtvaardig mogelijk kunnen worden vormgegeven: juiste
instituties kunnen immers zorgen voor een billijke uitkomst. Zo rees, toen
bijna een miljoen Nederlanders arbeidsongeschikt waren geworden, de vraag
of werkgevers en werknemers wel de wao moesten blijven beheren of dat die
vormgeving het bovengeschetste misbruik juist in de hand had gewerkt (omdat
zowel werkgevers als werknemers gebaat waren bij het gebruik maken van de
wao in plaats van de ww).
Neo-institutionalisten claimen dus niet alleen dat instituties feitelijk veel effect
hebben op het gedrag van mensen, ze gaan nog een stap verder: aangezien instituties
een dergelijk belangrijke rol spelen in het reguleren van gedrag, vormen
zij ook normatief, dus bij de juiste vormgeving, de beste garantie voor een
rechtvaardige uitkomst. Hiermee verschuift de discussie, die nu vaak gaat over
het al dan niet rechtvaardig zijn van een bepaalde uitkomst, naar de institutionele
vormgeving. Is die juist, dan is, in de ogen van institutionalisten, de uitkomst
ook gerechtvaardigd.
Neo-institutionalisten staan met dit idee van procedurele rechtvaardigheid
(rechtvaardig vormgegeven instituties leiden per definitie tot rechtvaardige
uitkomsten) haaks op zowel liberalen als marxisten (Immergut, 1998). Veel liberalen
wantrouwen instituties. Zij zetten hun kaarten op het individueel handelen,
zijn eigenbelang nastrevend individu en op het maatschappelijke resultaat
dat daaruit voortvloeit. In deze visie is la volonté de tous, de optelsom van
alle individuele wensen, gelijk aan het algemeen belang, la volonté générale.
Ook marxisten zien niets in procedurele, institutioneel vormgegeven rechtvaardigheid.
Zij wantrouwen instituties die het vrije en gelijke handelen van
mensen zouden garanderen. Zij zien overal ongelijkheid, klassenongelijkheid
en onrechtvaardigheid. Instituties kunnen deze ongelijkheid, die een economische
basis heeft, nooit teniet doen. Dat kan alleen de politiek, die zowel markt
als middenveld moet reguleren.
Het neo-institutionalisme meent echter dat het van belang is om zowel het individualisme
van de liberalen als het van boven af opgelegd collectivisme van
het marxisme te overstijgen. De behartiging van het algemeen belang moet niet
‘substantieel’ maar ‘procedureel’ worden gegarandeerd door een juiste vormgeving
van de kerninstituties van een land.
41
6861_Sociale kaart.indd 41 1/15/07 8:45:42 AM