Inleiding

I n l e i d i n g
sociale kaart van Nederland zich voor de lezer. Dan blijken zich plotseling opvallende
overeenkomsten voor te doen tussen de organisaties op uiteenlopende
terreinen als onderwijs, wonen en de media; dan blijkt dat Nederland een typerende,
eigen infrastructuur kent van organisaties en instellingen. Maar we zien
ook verschillen; zo blijkt de dichtheid van instituties bijvoorbeeld zeer variabel
op de onderscheiden terreinen.
Om deze overeenkomsten en verschillen tussen velden op het spoor te komen,
behandelen de schrijvers in ieder hoofdstuk dus vergelijkbare aspecten. Eén aspect
is de al aangehaalde kwestie van de stroperigheid, de veelgehoorde klacht
dat het in Nederland zo lang duurt voordat instituties veranderen. Op grond
van de verschillende hoofdstukken in dit boek kunnen we concluderen dat dit
een fabeltje is. Op veel terreinen is juist sprake van enorm veel turbulentie en
vernieuwing. Er mag in Nederland dan veel en lang worden overlegd, maar uiteindelijk
leidt dit tot flexibele veranderingen in de institutionele structuur. Dan
toont zich de souplesse van stroperigheid.
Wat is een institutie?
Laten we bij het begin beginnen. We gebruikten hierboven nogal nonchalant
de begrippen instituties, instellingen en organisaties door elkaar heen. Dat betekent
nog niet dat het synoniemen zijn. Van dit rijtje zijn instituties de belangrijkste,
de zwaarstwegende als het gaat om het functioneren van de samenleving.
Ze reguleren ons gedrag vergaand: zowel in beperkende zin (ze zeggen
wat we niet mogen doen) als in vrijmakende zin: doordat instituties ons regels
bijbrengen, kunnen we veel in vrijheid en veiligheid doen.
Wat zijn ‘instituties’? Er bestaat eigenlijk niet één goede definitie van instituties.
Om een adequate omschrijving op het spoor te komen helpt het om ons af
te vragen wat het verschil is tussen een institutie en een organisatie. Denk aan
het parlement, het koningshuis of de rechtbank, en je voelt waarschijnlijk aan
dat dit heuse instituties zijn en niet zomaar organisaties. Ze belichamen stuk
voor stuk waarden en normen, historische continuïteit en, in sommige gevallen,
zelfs de eenheid van het land.
De socioloog Zijderveld, die veel over instituties heeft gepubliceerd, wijst erop
dat het verschil tussen organisaties enerzijds en instituties anderzijds in het Engels
fraai wordt uitgedrukt: je hebt waardegeladen instituties – institutions – en
je hebt allerhande organisaties en instellingen – institutes (Zijderveld, 2000a) .
Zijderveld definieert instituties in het verlengde van de socioloog Durkheim:
bij instituties gaat het om ‘traditionele vormen van denken, voelen en doen’
(Zijderveld, 2000b, p. 44). Hij bedoelt met traditioneel niet dat instituties gedateerd
zouden zijn, integendeel, ze hebben juist zeggingskracht voor ons gedrag
omdat ze ook nu nog door ons als relevant en waardevol worden erkend en her-
13
6861_Sociale kaart.indd 13 1/15/07 8:45:35 AM