Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

De weeshuisziekte van 1566
over de politiek van het regerend stadsbestuur: de doleanten (indieners van het klaagschrift
in 1564) onder aanvoering van een zoon van Willem Bardes en andere hervormingsgezin-
den. 3
De aanstelling van Pieter Pietersz., een vurige ketterjager met de bijnaam 'Drace-
bloet', als opvolger van Willem Bardes bracht uiteraard de partijen geenszins nader tot el­
kaar. En op deze Pieter Pietersz. hadden de wezen het vooral gemunt.
De 'sonderlinge passie' van de wezen, zoals een keur uit dat jaar de aandoening noemde, 4
haar mogelijke oorzaken en de rol die zij speelde in de politiek-religieuze strijd van die tijd,
is beschreven door tijdgenoten en later door historici, medici en anderen.
Jan Wagenaar (1709-1773) was de eerste historicus van Amsterdam die voor zijn - uitvoe­
rige - beschrijving van de weeshuisziekte archiefstukken raadpleegde: keurboeken en reso­
luties van de vroedschap. 5
Volgens hem moesten we de oorzaak van de weeshuisziekte zoeken
in een bedwelming van de hersenen of aanstellerij. Hij plaatste de commotie rond de wezen
in een politieke en religieuze context en sprak het vermoeden uit dat de gereformeerden de
kinderen hadden aangezet tot baldadigheden: 'zij hebben hiermede, ongetwyfeld, in deezen
tijd van beroerte, hunne oogmerken gehad'.
Deze suggestie viel in slechte aarde bij Johannes ter Gouw (1814-1894), bekend om zijn
anti-katholieke gezindheid. 6
Ook hij schreef uitgebreid over de weeshuisziekte en raadpleeg­
de naast de al eerder genoemde bronnen de stadsrekeningen. Hij keerde zich tegen het
standpunt van Wagenaar en weigerde de ziekte van de wezen in een politiek-religieus kader
te plaatsen; hij meende dat het aan medici overgelaten zou moeten worden om de aard van
de ziekte te verklaren.
De sociaal-geneeskundige Arie Querido (1901-1983) pakte ruim een halve eeuw later de
handschoen op en maakte een studie van de weeshuisziekte. 7
Hij stelde dat de honger groot
was in deze periode van schaarste; op grond daarvan gaf hij een voorzichtige diagnose en
zocht de acute oorzaak van de ziekte in de voeding van een minderwaardig roggemeel. Door
vitaminegebrek ontstond een overgevoeligheid voor giftige stoffen die in dit meel aanwezig
waren. Deze zogenaamde moederkorenvergiftiging zou onder andere ergotisme (de 'krie­
belziekte') kunnen veroorzaken. Een andere mogelijkheid zou zijn dat de rogge verontrei­
nigd was met Cannabis indica, oftewel hennep: zowel de rogge als de hennep kwamen in die
tijd uit de Oostzeelanden. 8
Uit het kasboek van 1566 van het Burgerweeshuis (een bron die
door Querido niet geraadpleegd is) blijkt dat het voedsel van de wezen gedurende de eerste
maanden van het jaar vrijwel uitsluitend uit hennepkoeken heeft bestaan. 9
Querido was van
mening dat het maatschappelijk kader waarbinnen de ziekte zich ontwikkelde van groot be­
lang is. Evenals Wagenaar kwam hij tot de conclusie dat de gereformeerden de ziekte van
de wezen in hun voordeel probeerden te gebruiken.
3 A.J. M. Brouwer Ancher en J.C. Breen, 'De doleantie van een deel der burgerij van Amsterdam tegen den magistraat
dier stad in 1564 en 1565', Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap 23 (1903) 59-200.
4 Gemeentearchief Amsterdam (GAA), Burgemeestersarchief - Keurboeken (arch.nr 5020), keurboek F, fol.
195v, dd. 1566-01-14.
5 J. Wagenaar, Amsterdam in zyne opkomst, etc, (3 dln; Amsterdam 1760-1767) I, 274-275.
6 J. ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam (Amsterdam 1891) VI, 77-80.
7 A. Querido, Storm in hei weeshuis. De beroering onder de Amsterdamse burgerwezen in 1566 (Amsterdam 1958).
8 A. Querido, 'De beroering onder de wezen in 1566', Maanblad Amstelodamum 46 (1959) 212-213.
9 GAA, arch. Burgerweeshuis (arch.nr 367) inv.nr 194 (rapiamus).
72