Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

De. weeshuisziekte van 1566
Ook in het weeshuis was het voedsel schaars. Gedurende de eerste maanden van het jaar
1566 aten de kinderen niet veel meer dan hennep- en lijnkoeken. 18
De vroedschap meende
dat het beter was het verzoek niet in te willigen vanwege de 'inconvenienten' die daaruit zouden
kunnen voortkomen.
De bezorgdheid van de vroedschap is begrijpelijk wanneer we bedenken dat de kapel van
de Heilige Stede zich vlakbij het toenmalige weeshuis bevond: een nog grotere concentratie
van mensen op dat moment op die plaats was niet wenselijk. Bij dit besluit heeft waarschijnlijk
eveneens een rol gespeeld dat één van de burgemeesters, Sybrant Occo, in de Kalverstraat
op een steenworp afstand van de Heilige Stede en het weeshuis woonde, en ook
om die reden onrust wilde vermijden.
De vroedschap deelde mee zich te bezinnen op andere middelen om het weeshuis bij te
staan. Zij besloot de zieke wezen over te plaatsen naar het Paulusbroedersklooster, aan de
andere kant van het water, voor verpleging en bewaring. De remedie bleek niet effectief: de
onrust verplaatste zich naar de Oude Zijde, rondom het klooster. Door wezen en anderen
werden de deuren van het convent opengebroken, de ramen ingegooid en er werd over de
schuttingen geklommen. Ook in het klooster kon men zo de 'ziecken ende ellendige' wezen
niet voldoende de helpende hand bieden, en ook hier werd op vi jf februari de toegang voor
onbevoegden verboden. 19
Ondanks dit verbod duurde het rumoer de volgende maanden voort. De kinderen wisten
herhaaldelijk te ontsnappen uit het klooster. 'De razende kinderen zijn door geen omsluitend
huis, door geen grendels te bedwingen: neen, zij breken uit en zwerven op de pleinen
van de stad'. 20
Op 1 april trad de nieuwe schout Pieter Pietersz. in functie. Zoals gezegd keerden de wezen
zich tegen hem. Over de schermutselingen tussen de wezen en de schout schreef de korenkoper
Laurens Jacobsz. Reael, in die tijd één van de voornaamste voorstanders van de
Reformatie, in zijn gedenkschriften. 21
Net zo als het gedicht van Duetus niet onpartijdig
was, is uiteraard ook het verslag van Reael niet onbevangen. Ook op de achtergronden van
het verslag van Reael kom ik later terug.
Volgens Reael heeft de Heer een 'wonderlycke passie' gezonden onder de wezen van Amsterdam,
waardoor 70 meisjes en jongens met een boze geest bezwaard werden. De schout
vormde het mikpunt van de plagerijen van de kinderen. Ze vielen hem in en voor zijn huis
lastig 'hem veele quaets toe seggende ende verwijtende'. De schout gaf om 'haer te stillen'
18 GAA, arch. Burgerweeshuis (arch.nr 367) inv.nr 194 (rapiamus), 1566. In het voorjaar verbetert de situatie en
kunnen er onder andere acht magere varkens aangeschaft worden.
19 GAA, Burgemeestersarchief - Keurboeken (arch.nr 5020) Keurboek deel F. fol 199 dd 1566-09-0^
20 A. Duetus, Expostulatio de temporum calamitatibus. Geciteerd naar Maandblad Amstelodamum 46 (1959) 212-213.
21
iiciuugmeei van ae geaenKscnntten van Keael ïsniet bewaard. We beschikken wel over een onvolledig uittreksel
uit de 17e eeuw, waarvan een uitgave door Joh. C. Breen bezorgd werd: 'Uittreksel uit de Amsterdamsche
gedenkschriften van Laurens Jacobsz. Reael, 1542-1567', Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap
17 (1896) 1-60. Het origineel is gebruikt door Geeracrt Brandt in zijn Historie der reformatie (Amsterdam 1677)
en dit boek is daarom een belangrijke aanvulling op de uitgave van Breen (zie voor Brandt ook blz. 14). B R.
de Melker maakte mij onlangs opmerkzaam op een handschrift dat berust in het Huisarchief Marquette, dat
eveneens een uittreksel van Reael blijkt te zijn : Een warachtigh ende cort verhael van 'tgenegepasseert is indeprincip'aelste
troublen, insonderheijt in dejare 1566 ende 1567, besonderlyck in de stadl van Amsterdam, mitsgaders in eenighe omliggende
plaetsen, .aengaende de dingen van de religie. Het handschrift is ongedateerd en ongenummerd. (GAA, Huisarchief
Marquette (arch.nr 231) inv.nr 130). Waarschijnlijk is het vervaardigd door Gerrit Schaep Pietersz. in de eerste
hellt van de 17e eeuw, na 1626 in elk geval. Omdat dit handschrift vollediger is dan het door Breen uitgegeven
uittreksel, zal ik, tenzij anders vermeld, hieruit citeren. Een transcriptie van dit handschrift is in bewerking.
76