BUITEN WITTEVROUWEN - Belvedere

I Een biografische benadering
De mens en zijn omgeving
Tot de kern van het concept van de landschapsbiografie behoort het denken over de verbondenheid
tussen het subject (de mens) en zijn omgeving. De invulling die in dit essay wordt gegeven aan deze
relatie, is in zeker zin enger dan in de theorievorming over de biografie van het landschap wordt
gehanteerd. Een korte beschrijving van de ontwikkeling van de geografische wetenschap dient als
achtergrond bij de positionering van het essay-onderwerp binnen het landschapsbiografisch concept.
De mens in het geografisch denken
Volgens De Pater & Van der Wusten (1996) lag de nadruk in geografisch onderzoek vanouds op de invloed
die het fysisch-geografisch milieu uitoefende op de bestaanswijze van een menselijke groep in een regio.
Twee van de belangrijkste representanten van de regionale geografie waren de Duitse geograaf Friedrich
Ratzel en de Franse geograaf Paul Vidal de la Blache. In tegenstelling tot Ratzel, die monocausale verbanden
legde tussen de natuurlijke omgeving en de menselijke samenleving, bood de natuur in de visie van Vidal de
la Blache de mens meerdere mogelijkheden.
In de jaren ’60 ontstond de gedragswetenschappelijke benadering binnen de geografie, mede als reactie op de
op het positivisme geënte stroming van de ruimtelijke analyse (New Geography). Niet de anonieme mens,
maar het autonome en actieve individu kwam in het centrum van de belangstelling te staan. Aanvankelijk
herleidden behavioristische geografen het (ruimtelijk) gedrag en handelen van het individu rechtstreeks tot
prikkels die uitgaan van de omgeving. Deze fysisch-deterministische visie werd echter onder invloed van de
cognitieve revolutie in de sociale wetenschappen al snel bekritiseerd. Volgens aanhangers van de behaviorale
stroming zou niet de omgeving het gedrag en handelen bepalen, maar de perceptie die mensen hebben van hun
omgeving. Om de relatie van de mens met zijn omgeving te analyseren, hanteerde de behaviorale geografie
kwantitatieve methoden. Als alternatief voor de positivistische denkwijze van de behaviorale geografie, kwam
vanaf de jaren ‘70 de stroming van de humanistische geografie op, die aansloot bij de interpretatieve richting
in de sociologie. Gedrag en handelen van individuen werd verklaard vanuit een persoonsgebonden
belevingskader, dat mede gevormd zou zijn door processen van communicatie met anderen. De gedachte dat
landschap een sociaal-construct is dat uitsluitend begrepen kan worden in termen van beleving, sociale
waarden en culturele representaties, zou zich met name in de new cultural geography een vaste grondslag
verwerven (Kolen & Witte, 2004, p. 128).
Het concept van de biografie van het landschap neemt een positie in tussen het naturalistisch perspectief
en het culturalistisch perspectief. Zo stellen Hidding et al. (2001) dat de landschapsbiografische
benadering gericht zou moeten zijn op een synthese van beide perspectieven. In deze integrerende
opvatting wordt het landschap beschouwd als een ruimtelijke orde die evolueert door interactie tussen de
ecologische en morfologische dimensies enerzijds en de mentale en sociaal-culturele dimensies
anderzijds.
Met bovenstaande in het achterhoofd wordt bij de operationalisering van het landschapsbiografisch
begrip voor de case Buiten Wittevrouwen een aantal opmerkingen geplaatst. Allereerst geldt dat in dit
essay primair wordt ingegaan op transformaties die zich af hebben gespeeld in een stadslandschap. Door
deze keuze ligt het accent op de sociaal-culturele dimensies van het landschap. Het gaat daarbij om de
wijze waarop gewoontes, gebruiken en normen in de loop der tijd duurzaam verankerd zijn geraakt in een
ruimtelijke orde, alsook om de wijze waarop een fysiek en geestelijk geordend landschap het denken en
handelen heeft beïnvloed. Daarmee is niet gezegd dat de invloed van de natuur niet relevant is; deze
dimensie manifesteert zich echter minder dan in een agrarisch cultuurlandschap. Een fundamentele notie
van de biografie van het landschap is dat de mens in een wederkerige relatie staat tot zijn leefomgeving,
ongeacht of deze omgeving een meer natuurlijke oorsprong heeft of in overheersende mate man-made is.
Uitgangspunt is dat het landschap weliswaar een fysiek gegeven is dat buiten ons staat, maar
tegelijkertijd onze leefomgeving is waaraan we vanuit een cultuurspecifieke ideeënwereld vorm en
betekenis geven.
Overigens wordt hiermee zijdelings geraakt aan een aspect dat in de theorievorming over de biografie
van het landschap nog nauwelijks expliciet is gemaakt, namelijk dat het ruimtelijke schaalniveau en het
gebiedstype in belangrijke mate bepalen vanuit welke invalshoek het landschap bestudeerd wordt. In een
biografische benadering die zich toespitst op regio’s (e.g. Kolen & Witte, 2004) ligt een geïntegreerd
perspectief op het landschap voor de hand. Echter een constatering dat “landschap (…) bij uitstek het