ONZE GOD IS EEN ARBEIDER - Anarchist Studies Network

(A.Pierson, Cd. Busken Huet). In 1877 werd de Vrije Gemeente opgericht . Met de
vergelijking van godsdiensten werd de verdergaande relativering van Schrift,
Christus en alles wat ermee samenhangt mogelijk. Velen hielden wel vast aan de
centrale rol van het Evangelie. Maar een neiging tot pantheïsme is ook een
consequentie van het radicale modernisme. P.H. Hugenholtz, oprichter van de
Nederlandsche Protestantenbond, organisatorisch verband der modernen met als
orgaan "De Hervorming", wilde een Allerheiligenviering waarbij ook de bekende
figuren uit het Dreyfusproces als heiligen beschouwd zouden worden.(1898) ( 44 ).
Na 1885 treedt het socialisme, althans de sociale kwestie, in het blikveld van de
moderne theologen, die eerst met de liberalen geassocieerd worden, daar van
nature toe behoorden.( 45 ) Aankomende theologen gingen zich bezighouden met
Toynbee-werk onder de gewone bevolking van de steden hunner opleiding, en met
name in Leiden moet dit tot een cultuurschok geleid hebben : zij "zagen ... den
jammer der fabrieksbevolking. Zij werden vooral sterk getroffen door de diepe kloof
die er gaapte tusschen de beide klassen die daar naast elkander leefden. Daar was
de kring der geleerden, sedert eeuwen uitmuntende door reusachtige kennis en fijne
geestelijke beschaving, en daarnaast een fabrieksbevolking, die tot de meest
gedemoraliseerde, tot de sufste en lamlendigste van Nederland gerekend mocht
worden, die toen nog bijna geen ander punt van aanraking had met al die
geleerdheid, dan dat de aanstaande artsen zich op de proletariërsvrouwen mochten
oefenen in de kunst van het accouchement." ( 46 )
Deze confrontatie met de arbeidersklasse voert tot twee richtingen onder de
vrijzinnige predikanten: wat Bakker noemt de tolstoyanen, en de christen-socialisten,
die 31 oktober 1902 het weekblad De Blijde Wereld doen verschijnen. Dit weekblad
identificeert zich met de S.D.A.P. In de felle klassenstrijd, die met recht gevoerd
wordt door de arbeidersklasse, moet het proletariaat de geestelijke en zedelijke
eigenschappen verwerven, waarmee het later de macht kan uitoefenen. Hiervoor is
tijd nodig, de komst van het socialisme morgen zou een ramp zijn.( 47 ).
Met de richting, die Bakker tolstoyaans noemt, bedoelt hij de christen-anarchisten.
Het Koninkrijk Gods is binnen in U van Tolstoi heeft zeker predikanten voor het
anarchisme gewonnen. Dit beroep op het persoonlijke geweten tegenover de
machthebbers met hun staat en militair apparaat, en zijn verwijzing naar het
Godsrijk, werd in moderne kring door de radicale vleugel met open armen
ontvangen. Tolstois boek viel evenwel als zaad op een bodem die ervoor klaar was
gemaakt door bovengenoemde bewustwording, en de ontwikkeling van de moderne
theologie zelf, die op haar grenzen stuitte.( 48 )
De eerste die erop reageerde en het modernisme een bourgeois-Jezus
verweet voor te staan, was H.W.Ph.E. van den Bergh van Eysinga. Maar al in 1898
nam hij afscheid van het anarchisme, bekende zich totaal tot de S.D.A.P. en richtte
zich op den duur geheel op Hegel,om tenslotte weer bij de religieus-anarchisten
terecht te komen.( 49 )
Dat het christen-anarchisme geen importgedachte is, in tegenstelling tot de verdere
ontwikkeling van het modernisme, blijkt uit de algemene typering van de radicale
jongeren als mystieken, bij wie Van Eedens De kleine Johannes, alleengebleven
symbolistische roman in de Nederlandse literatuur, als een frisse wind ervaren werd
over de dorre velden van het gangbaar geestelijk leven. De mystieke stroming werd
in Leiden opgevangen door Prof. J.H.Gunning, later door P.D. Chantepie de la
Saussaye, hoogleraar tot 1916. De christen-anarchisten werden door de overige
linkse modernen wel als een doodlopende richting beschouwd.( 50 )
10