ONZE GOD IS EEN ARBEIDER - Anarchist Studies Network

christen-anarchisme.( 56 ) Deze inconsequentie is alleen te verklaren door het
vasthouden aan de naam "tolstojanen" in plaats van "christen-anarchisten". Zo
ontstaan verschillen die er niet zijn. De christen-anarchisten van latere decennia
zetten de traditie voort en zijn niet een nieuw verschijnsel.
Tolstoi is een autoriteit, maar er mag geen sprake van zijn dat hij zomaar
gevolgd wordt ( 57 ),en hij mag niet als excuus gaan dienen om de christenanarchisten
naar hem te vernoemen: "De naam 'Tolstoyaan' is de bliksemafleider
geworden voor menigeen, die hem gebruikt. Tolstoyanen zien volgens hun beginsel
zich den eisch gesteld om krijgsdienst te weigeren; maar gij, die geen Tolstoyaan
zijt, vindt dit als Christen een erg overdreven idee, het idee van een dweper, die nog
christelijker wil zijn dan Christus zelf. Immers als een Tolstoyaan zegt dit of dat te
moeten doen of nalaten dan is dit natuurlijk het gevolg van zijn Tolstoyaansche
beginselen en gij, die u niet zoo noemt, laat zulk een eisch langs uw koude kleeren
glijden. Wanneer aankomende jongens en meisjes of van die eenvoudigen in den
lande lezen of hooren spreken van 'Tolstoyanen' dan is het eerste en meestal ook
het laatste, waar zij aan zullen denken, dat het weer een bizarre secte is, zooals zij
wel eens gehoord hebben van Irvingianen en Mormonen."( 58 ) Tolstoi vergt te veel
tegelijk van mensen.( 59 )
Men mag niet eisen, men kan slechts streven. Ortt zet zich dan ook
regelmatig af tegen Tolstoi en wat hij dan noemt Tolstoyanen.
Tot het christen-anarchisme is hij evenwel geïnspireerd door de dienstweigering van
Van der Veer ( 60 ). Deze was op zijn beurt weer door Tolstoi geïnspireerd, wat de
schrijver niet ontgaan is, en waarop hij gereageerd heeft door middel van een in
nogal algemene termen klinkende brochure "Het einde nadert! " Het einde, moet
men hieraan toevoegen, van het militarisme.( 61 )
Op grond van hun eigen positiebepaling en hun duidelijk staan in de traditie
van het modernisme - dit moge als een paradox klinken, maar het modernisme had
intussen een traditie van meer dan een halve eeuw -, valt niet in te zien waarom de
christen-anarchisten niet hun eigen naam zouden mogen dragen in de
geschiedschrijving.
Dit neemt niet weg, dat Tolstoi een belangrijke inspiratiebron was. Op het
gebied van dienstweigering ("Het Koninkrijk Gods is binnen in U") en het reine leven
("Opstanding", "De Kreutzersonate" , "Waarom de menschen zich bedwelmen") het
meest. Het christendom van Tolstoi sloot maar in beperkte mate aan bij dat van
hervormde Nederlanders. Zijn Christelijke Leer was in waarheid een geheel eigen,
die een mengeling van rationalisme en godsgeloof behelsde. Het grootste deel van
de gangbare christelijke lering berustte volgens hem op bedrog of zonde. Dat Jezus
niet over het water gelopen heeft, zoals Tolstoi stelt in artikel 206 van De Christelijke
Leer, is geen essentiële aanval op het christendom: geen modernist zou hem
tegengesproken hebben.( 62 ) Een belangrijk deel van de Christelijke Leer behelst het
afwijzen van alle sensualiteit of genieting: alles zonde of valstrik. De zonde moet
voortdurend vermeden worden en hiertoe dient aanhoudend gebeden te worden.( 63 )
Theologisch had Tolstoi de christen-anarchisten weinig te zeggen. Zijn orthodoxe
achtergrond verschilde ook te zeer van die van de Nederlanders, al viel de
orthodoxe beklemtoning van God als Liefde goed samen met bovengeschetste
tendenzen in het modernisme.( 64 )
Het reine leven, en zeker de geheelonthouding, waren geen thema's die door
Tolstoi aangedragen zijn. De gehanteerde dubbele moraal ten aanzien van
mannelijke en vrouwelijke seksualiteit paste geheel in de Victoriaanse tijdgeest; de
anti-seksuele conclusies die Tolstoi, klaarblijkelijk op grond van persoonlijke
12