Nov. nr 86 - Oud Bennekom

Landbouw op de Veluwe en in de Gelderse Vallei;
een historische schets
door Ad Nooij
Inleiding
Wie goed wil boeren, moet op een goede plek zitten. Niet te droog, want dan willen de
gewassen niet groeien. Maar ook niet te vochtig, want het gewas houdt meestal niet van natte
voeten. ln de CelderseVallei, maar meer nog op de westelijke flank van deVeluwe, kunnen
boeren goede plekken vinden. Zeker de eerste bewoners waren zeer afhankeli,;k van de
natuurlijke omstandigheden en daarom zeer kieskeurig bij het zoeken naar een goede
vestigingsplaats. In een zeer lange geschiedenis van groeiende landbouwkundige kennis,
waarbij elke volgende generatie gebruik kon maken van de verworven kennis van hun voorouders,
is de afhankelijkheid van de natuur geleidelijk minder geworden, zonder overigens te
verdwijnen. Zo Ieerde men in een ver verleden dijken aan te leggen om het kwelwater van de
Veluwe om te leiden. Ook het gereedschap waarover de boer beschikte, werd steeds geavanceerder.
Bovendien was men zeer wel in staat nieuwe gewassen te selecteren die beter pasten
bij de toenmalige productieomstandigheden. Het gebruik van mestmethoden, cruciaal voor
de akkerbouw, ontwikkelde zich in de loop der eeuwen. Het is een grote misvatting te menen
dat de landbouw tot aan het begin van de twintigste eeuw een conservatieve bedrijfstak was
waar op een gedachtelozewijze tradities van vader op zoon werden overgedragen. Ook in de
CelderseVallei en op deVeluwe is steeds sprake geweest van nieuwe ontwikkelingen, mede
in antwoord op veranderde omstandigheden.
De natuurlijke omgeving
De Crebbeberg en de Wageningse Berg zijn twee markante elementen in het Iandschap.
Het zijn de eindpunten van de Utrechtse Heuvelrug en het Veluwe-massief die ongeveer
150.000 jaar geleden, in de vóórlaatste lJstijd, zijn ontstaan door de stuwende werking van de
grote gletschers die vanuit Scandinavië over dit gebied schoven. Door deze ijsmassa werd de
loop van de grote rivieren in een westelijke richting afgebogen. De twee stuwwallen waren
in het zuiden hoefijzervormig met elkaar verbonden, maar deze verbinding is verdwenen
door de eroderende werking van de Rijn. Toen in een volgende klimatologische periode met
hogere temperaturen het landijs was gesmolten, lag tussen de stuwwallen het laaggelegen en
vochtige gebied dat we nu de CelderseVallei noemen. ln de laatste lJstijd (ongeveer 70.000
jaar geleden) was Nederland niet met ijs bedekt. In de CelderseVallei ontstond een toendraachtige
vegetatie. Krachtige westenwinden verplaatsten veel zand. Crote delen van oostelijk
Nederland werden bedekt met zogenaamde dekzanden. ln de Celderse Vallei ontstonden de
hoger gelegen zandruggen in oost-west richting die we vinden bij Bennekom (de Kraats), Ede
en Lunteren. Later, veel latet zouden dit ideale vestigingsplaatsen worden voor landbouwers.
Klimaatveranderingen bleven optreden. Ongeveer 15.000 jaar geleden was het klimaat
opnieuw aanzienlijk milder dan in de laatste lJstijd; het land werd nu geleidelijk bedekt met
bossen. In de CelderseVallei met zijn slechte afwatering ontstonden venen en moerasbossen.
Voor bewoning was dit gebied voorlopig niet geschikt. De eerste bewoners in dit gebied
vestigden zich op de randen van de stuwwallen.

Prehistorie
Deze eerste bewoners kunnen we nog geen boeren noemen, zij waren jagers en verzamelaars
die leefden van wat zij in de omgeving aantrofíen. Wanneer het voedsel schaars begon te
worden, trokken zij verder. In de zandverstuivingen op het Mosselsche Zand, ten zuiden van
Otterlo, zijn yachtkampjes uit het Laat-Paleolithicum en het Mesolithicum gevonden (ca. 9000
tot 5000 voor Chr.). Celeideliyk aan proberen de mensen hun bestaanszekerheid te vergroten
en gaan zij meer aan landbouw doen. Tussen 4000 en 3000 voor Chr. ontstonden de eerste
boerennederzettingen in deze omgeving. De landbouw had toen nog een zeer primitieÍ karakter.
Door het platbranden van een stuk bos ontstond een akker. Verbrandingsas werkte als
'kunstmest'. Na enige tijd was deze kunstmest echter uitgewerkt en zat er niets anders op dan
elders weer een nieuwe akker aan te leggen. Vanuit ons hedendaags perspectief zouden we
clit roofbouw noemen. Het is duidelilk dat een dergelijk landbouwsysteem slechts in stand kan
blijven bij een zeer geringe bevolkingsdruk, zodat de bosvegetatie de kans krijgt zich te
herstellen. ln werkelijkheid was er wel degelijk sprake van een aantasting van de bosvegetatie.
Dat werd mede veroorzaakt door de bosbeweiding (varkens) en de ijzerindustrie die
zeer veel hout vereiste.
Ondanks het zeer primitieve karakter van deze landbouw kunnen we toch spreken van een
belangrijke stap in de ontwikkeling naar minder afhankelijkheid van de natuur. De ontwikkeling
van de landbouw maakte het mogelijk dat mensen zich permanent gingen vestigen.
Hierdoor was de basis gelegd voor een verdere ontwikkeling van het maatschappelijke leven.
Uit de Bronstijd en de vroege l)zertijd (2000 tot 500 voor Chr.) zijn kleine nederzettingen
bekend. Deze bestonden uit enkele boerderilen waarvan de bewoners regelmatig een nieuwe
standplaats moesten zoeken wanneer de grond was uitgeput. Uit deze periode stammen de
Keltische Velden. Dit zijn vierkante veldjes van ongeveer 0 bij 40 meter, aígescheiden door
lage walletjes. Omdat er per huishouden een aantal veldjes beschikbaar was, kon men een
vorm van vruchtwisseling toepassen. Op een deel werd haver en gerst verbouwd. De overige
percelen lagen braak oí werden benut voor het weiden van vee. Dit systeem kon echter niet
verhinderen, dat de boerderijen regelmatig verplaatst moesten worden. KeltischeVelden zijn
te zien bij deVijfsprong in Lunteren en langs de Panoramaweg in Bennekom.
Onze kennis over deze periode berust geheel op archeologische vondsten. Omdat schriftelijke
bronnen ontbreken, spreken we van prehistorie.
Romeinse tild en Middeleeuwen
Ook over de hierop volgende periode zijn de gegevens aanvankelijk nog zeer schaars. In de
Romeinse tiid (tot 450 na Chr.) was sprake van sterke bevolkingsgroei. Er ontstonden Srotere
nederzettingen, met name in het gebied ten zuiden van de Riyn. De Rijn was de grensrivier
van het Romeinse Rijk. Noordelijk van deze rijksgrens waren in een gebied van 50 kilometer
grotere bevolkingsconcentraties niet toegestaan. De Romeinen aarzelden niet om met geweld
deze verdedigingslinie in stand te houden. In 1968 en1971/2 is in Ede-Veldhuizen een nederzetting
uit de Romeinse tijd opgegraven. Deze nederzetting was tenminste 7,5 ha groot
en bestond grotendeels uit drieschepige woon-stalhuizen. De grootste boerderijen waren
ongeveer 50 meter lang en B meter breed.
Na de ineenstorting van het Romeinse Rijk volgde een langdurige periode van Srote maatschappelijke
turbulentie. Het was de periode van deVolksverhuizingen. Voor de ontwikkeling
van de landbouw waren deze omstandigheden zeer ongunstig. Nadien tijdens het bewind van
de Frankische koningen ontstond meer orde en rust, zij het dat deze orde met oorlogen tot
stand werd gebracht. Maar ook de kerkelijke organisatie van het Christendom, met
bisschoppen en kloosters, speelde een belangrijke rol in de ordening van de toenmaliSe maat-
$r;rrl,l; i'r-f,q*rri

H*
ne
r
ffi
i-
l,:
lr
i,,.'1"
1'&ilreFl -
Bij de opgravingen rond 1970 in Mariëndaal w,erden restanten van een oude Romeinse nederzetting
gevonden. (foto Frans van Oort)
',,W,'
., ' ]t';!-
schappij, onder meer door kerkstichtingen. Kerkstichtingen zijn het werk geweest van
zendelingen, maar ook van bisschoppen en kloosters. De kleine nederzettingen op de
westelijke rand van de Veluwe waren als kerspel opgenomen in de kerkelijke organisatie.
Wanneer dat precies is gebeurd, weten we niet. Als er documenten in die tijd zijn opgesteld,
dan zijn die verloren gegaan. Wel is bekend dat de kerk van Ede in de dertiende eeuw bij de
Sint Janskerk te Utrecht behoorde. Maar het kerspel Ede kan misschien wel enkele eeuwen
eerder ziln gesticht. De boeren betaalden een grondbelasting, de tiende, aan de SintJanskerk.
Ook het kerspel Bennekom, zo is uit latere tijd bekend, was verbonden aan de Sint Janskerk.
De ontwikkeling van kerspelen is tussen 1 I00 en 1200 voltooid.
Rond de millenniumwisseling, maar misschien ook wel veel eerder, waren nederzettingen tot
ontwikkeling gekomen in Wageningen, Bennekom (Berinchem, Hal en Hoekelum),
Veldhuizen, Ede, Doesburg, Lunteren en Wekerom. In het zuidelijke gedeelte van de Celderse
Vallei lagen deze nederzettingen nabij de'l 5 m hoogtelijn. De boerderijen lagen rond de
brink, een pleinvormige ruimte met een drinkpoel voor het vee, en hadden elk hun percelen
in de gemeenschappelijke eng (ook es of enk genoemd). Rogge, gerst en haver waren de
belangrijkste producten. Hoewel deze boeren te maken hadden met (kerkelijke) grondheren,
bleek dat zij zich konden ontwikkelen tot een groep van vrijwel eigengeërfde boeren met
weinig heerl ijke verpl ichtingen.
Reeds vóór de millenniumwisseling kwamen in het centrum van het toenmalige Europa het
hofstelsel en het leenstelsel tot ontwikkeling. Met name het hofstelsel is belangrijk geweest
voor de organisatie van de Iandbouw. Crond was in deze tijd het voornaamste kapitaal en
grootgrondbezitters maakten dit kapitaal rendabel door het stichten van hoeven. De boeren
die deze hoeven exploiteerden, waren verplicht tot leveranties aan de grondheer en het verrichten
van allerlei herendiensten.
Het hofstelsel is ook van betekenis geweest voor de ontginning van de Kraats ïe Bennekom.
Op deze zandrug ten westen van Bennekom werden grote hoeven gesticht. Wanneer dit precies
is gebeurd, is niet bekend, maar niet later dan de twaalfde eeuw. Anders dan in de nederzettingen
op de'l 5 m hoogtelijn hadden deze hoeven elk hun eigen eng. Naar alle waarschijnlijkheid
zijn boerderijen als de Crampel, de Harn, Harslo, en Dickenes de opvolgers van
deze hoeven. Harslo had ook een verdedigingsfunctie tegenover de bisschop van Utrecht.
$t.r*r,l:ri f:'lil1i'.il'lí
r.1$",,,..
i*.' ,, l
.,.': l
il
,.,w
\1 ,lrfr. .,, l

Hier was dus de invloed van de graaf van Celre tastbaar aanwezig.
In veel gevallen woonde de eigenaar niet zelÍ op de
middeleeuwse hoeve. Het bedrijf werd beheerd door een
boer die de status van pachter had. Aanvankelijk werd de
pacht voldaan in natura, maar met de geleideliyke ontwikkeling
van een geldeconomie in de periode na de kruistochten
werd deze vervangen door geldpacht. De pachter werkte met inwonend personeel.
De omvang van de engen in de Kraats doet vermoeden dat het soms een aanzienlijk aantal
mensen betrof. Deze grote hoeven hebben het beeld van de Bennekomse Kraats tot ver in de
20e eeuw bepaald, een aantal van deze bedrijven is pas toen gesplitst.
Het hoevenlandschap ten noorden en ten zuiden van de Kraats is later ontgonnen, en wel
in de 13e eeuw. Cezien de grote regelmaat in de verkaveling moet bij deze ontginning
sprake zijn geweest van een centraal gecoórdineerde onderneming. OnLlekend is echter wie
de regisseur was van deze ontginning. Mogelijk was dit de graaf van Celre. De stegen die
op een onderlinge afstand liggen van ongeveer 550 meter, hebben alle eenzelfde noord-zuid
oriëntatie met sloten aan de oostzijde. Door de lage ligging was dit gebied vooral geschikt
voor het weiden van vee en voor hooiwinning.
Ook het LunterseVeldis in deze periode ont5ionnen. De graaf van Celre had in navolging van
Hollandse landheren bepaald dat woeste gronden tot het bodemregaal behoorden. In heden-
daagse termen zouden we van domeingronden spreken. De ontginning van deze gronden verschafte
hem en zijn opvolgers aldus een aanzienlijke bron van inkomsten en vergrootte
bovendien zijn macht tegenover de andere grondheren.
Een wankel evenwicht
Van oudsher was de mestvoorziening de zwakke schakel in een landbouwsysteem. Wanneer
boeren op een vaste plek willen blijven boeren, dan moet deze grond tegen uitputting
worden beschermd. Dat was de voornaamste reden waarom boeren vee hielden. Tussen
akkerbouw en veeteelt bestond een wankel evenwicht. Er moest voldoende vee zijn om
het boulvland te bemesten, maar de voedering van dit vee mocht niet al te zeer ten koste gaan
van de productie. Het vee graasde op de lager gelegen natte gronden, maar na de oogst ook
op de stoppelvelden. Het spreekt vanzelf dat dit het nodige overleg vereiste tussen de boeren
die één of meer percelen bezaten op de es. Dit overleg kreeg de vorm van een buurtoÍ buurtsr:hap.
In de buurtschap hadclen alle eigengeëríde boeren zeggenschap naar de mate dat zij
grond hadden in de eng. Maar niet alleen het gebruik van de eng vroeg om regelgeving, dat
gold ook voor de heidevelden.
Van zeer grote betekenis voor een verhoogde mestproductie was de plaggenbemesting.
Op de heide werden plaggen gestoken en getransporteerd naar de stallen, waar deze plaggen
rverden bemest door het vee. Telkens kwam een nieuwe laag plaggen in de potst:rl. In het
voorjaar ging deze nrassa naar het bouwland. Door cleze plaggenbemesting werden mineralen
van buiten het bedrijí naar het bouwland gebracht. De heide, de woeste grond,
was daarom van uitermate groot belang voor de Iandbouw. We moeten het aantal hectares
heidegrond dat wercl afgeplagd niet onderschatten. Voor elke hectare bouwlancl was ongeveer
zeven hectare heidegrond nodig. Na het aíplaggen moest deze grond bovenciien nog zevcn
jaar ongemoeid bliyven liggen voor de ontwikkeling van een nier-rwe zode. Te intensievc
afplagging leidde tot zandverstuivingen. De fraaie zandverstuivingen die in onze tijd door
Natuurmonumenten in stand worden gehouclen op deVeluwe, zijn in íeite een natuurramp
als gevolg van roofbouw.
12 1:.,:,.:.:.:,,,1

De buurtschap
Voor de instandhouding en het goede beheer van de heidegronden was regelgeving vereist.
Ook dit was een belangrijke taak van de buurtschappen. De eigengeërfde boeren stelden
regels op voor het gebruik van de woeste gronden. Ook het gebruik van de gemeenschappelijke
hooilanden in het Binnenveld was aan regels gebonden. De buurtschappen zijn dus
ontstaan op grond van zeer praktische overwegingen en hebben niets te maken met een soms
veronderstelde solidaristische mentaliteit van de middeleeuwse mens. In veel buurtschappen
zien we dat in toenemende mate ook publieke Íuncties worden uitgeoefend. Slicher van Bath
wijst erop dat in de 16e, 17e en vooral de 1Be eeuw veel bepalingen in buurtreglementen zijn
opgenomen die uitstijgen boven de directe belangen van de landeigenaren, zoals de armenzorg
en het aanstellen van een schoolmeester en koster. Een voorbeeld hiervan vinden we in
Bennekom. In 1648 werd jonker Sloot van de havezathe Boekeloo in Bennekom door de
buurtschap toestemming verleend zich een stukje land dat tot de buurt behoorde toe te
eigenen "mits dat sijn Edele in het school enen kacheloven ofte stoof sal laten maken ende
deselve school eens versien met noodwendige bancken, alles op sijn Edeler kosten". (Een
Veluws Dorp, blz. 1B8t
De buurtschappen hebben tot in de 19e eeuw hun Íunctie behouden. Door de liberale vooruitgangsfilosofie
van die tijd kwamen de buurtschappen onder vuur te liggen. De buurtschappen
werden gezien als een achterhaalde organisatie. Individualisme en persoonlijk gewin
zouden beter zijn voor de economische ontwikkeling. Maar de boeren, zeker ook de grote
boeren, handhaafden uit welbegrepen eigenbelang de bestaande organisatie met een zorgvuldige
regeling van toegangsrechten tot de gemeenschappelijke gronden. Wel was er inmiddels
al sprake van een zekere mate van individualisering. De introductie van knollen en spurrie als
nagewas - geteeld na de oogst van het hoofdgewas - leidde ertoe dat in een aantal buurtschappen,
onder andere in Ede-Veldhuizen en in Bennekom bepalingen werden opgenomen die het
weiden van paarden, varkens en schapen op de gemeenschappelijke eng verboden. In de 1 9e
eeuw waren bovendien de publieke functies van de buurtschap overgenomen door de burgerlijke
gemeente. Ook de verkoop van percelen was niet langer ongebruikelijk. De Markenwet
van .l 886 die de opheffing van buurtschappen regelde, kanaliseerde deze ontwikkeling. De
definitieve doorbraak kwam echter met de introductie van de kunstmest. Hiermee werd het
eeuwenlange wankele evenwicht tussen akkerbouw en veeteelt doorbroken. De heideplaggen
verloren hun betekenis voor de landbouw en daarom verdween de noodzaak van een nauwkeurige
reglementering van het gebruik van de woeste gronden.
Werken in een markteconomie
ln de vroege middeleeuwen was er nog weinig beroepsdiííerentiatie. Verreweg de meeste
mensen moesten in hun levensonderhoud voorzien door op het veld te werken. Alleen leden
van de geestelijke stand en de adel waren van deze arbeid vrijgesteld, als grondheren leefden
zij van afdrachten door de boeren. In de periode na de Kruistochten (ongeveer .l 100 tot 1350)
was er sprake van een krachtige demograíische en economische groei. In deze periode zijn in
West-Europa veel steden ontstaan en is er veel nieuw land ontgonnen. Voor de landbouw in
de buurt van de steden bood dit mogelijkheden voor handel en enige specialisatie. Hoewel
de periode van 1350 tot.l 500 een ernstige demografische en economische terugval kende,
werd niettemin bezien over een langere periode de productie van handelsgewassen steeds
belangrijker. Vanzelfsprekend bleven boerderijen voornamelijk gericht op zelfvoorziening.
Maar desondanks was met name in de 16e eeuw de productie voor een externe markt niet
onbelangrijk, ook op de Veluwe en in de Celderse Vallei. De sterke bevolkingstoename in
de 16e eeuw veroorzaakte een stijging van de graanprijzen en dat leidde tot een vraag naar
lii,l;c.iri',1 I tl.r il.t'r,rr,rli

goedkopere graansoorten. Daarmee werd boekweit een gewild handelsproduct, een situatie
die tot in de 19e eeuw zou blijven bestaan. Ook de productie van tabak en honing was van
g:'t"i1"kï:1"' o" o":::l_*'"::g":lg'
Boekweit
ln Ede, Scherpenzeel en Barneveld was tegen het midden van de 1 9e eeuw ongeveer de helft i
vanhet|andbouwareaa|metboekweitbetee|d.Boekweitwerdvooreenbe|angrijkdee|aíge-
zet in de Hollandse steden. Maar de teelt van boekweit had ook andere voordelen. Het was l
een gewas dat bij een grote inzet van arbeid leidde tot hoge opbrengsten. Daar kwam bij dat
boekweit maar half zoveel mest nodig had als rogge. Tegen het eind van de 19e eeuw verdween I
boekweitvandeakkers.Dithaddee|stemakenmetda|endepríjzenVan8raana|sgevo|gvan
import uit Rusland en Noord-Amerika. Maar belangrijk was ook de introductie van kunstmest.
Enerzijds omdat het mestbesparende effectvan de boekweitteelt zijn betekenis verloor, anderzijds
omdat kunstmest anders dan bij andere gewassen geen duidelilk opbrengstverhogend :
effect bii boekweit bleek te hebben.
Tabak
Tabak was typisch een product voor de handel. Er waren handelaren die de verkoop regelden,
maar ook voorschotten gaven. Een sterke
uitbreiding van de tabaksteelt vindt plaats
in de tweede helft van de 17e eeuw, met
een hoogtepunt in het begin van de 1Be
eeuw. Wageningen, Nijkerk, Amersfoort
en Arnhem waren belangrijke concentratiepunten.
De tabaksteelt was intensief,
vrouwen en kinderen hadden een be-
langrijk aandeel in de werkzaamheden.
Om het zaad te laten voorkiemen, werd
wel gebruik gemaakt van de warme bak.
De bladeren van de volgroeide tabaksplant
werden aízonderlijk geplukt en
gedroogd in speciale droogschuren waar
de wind vrij spel had. In de loop van
de 1Be eeuw verloor de inlandse tabak
terrein ten BUnste van de koloniale tabak.
De teelt van aardappelen kreeg nu meer
betekenis. Voor de menselijke consump- Tabakschuren inWageningen rond 1890.
tie was deze aardappelenteelt van groot Ontleend aan H.K. Roessingh, lnlandse tabak.
Wagen i n gen 1 97 6 (vereenvoud i gd).
belang, vooral als we bedenken dat indertijd
van een ha aardappelen drie maal zoveel mensen zich konden voeden als van een
ha graan. Een opleving van de binnenlandse tabaksteelt vond plaats tijdens de Napoleontische
oorlogen. Door het 'Continentale Stelsel' wilde Napoleon Engeland economisch isoleren,
maar Engeland reageerde hierop met een contrablokkade. Oudere lezers zullen zich een
vergelijkbare situatie herinneren uit de Tweede Wereldoorlog.
,fïr;s:;'*'r; í*"ftcxd

Honing
In de tweede helÍt van de 1Be en de eerste helft van de 19e eeuw was de bijenhouderij in de
CelderseVallei van betekenis. Barneveld, Putten, Woudenberg en Renswoude waren belangrij-
ke centra. In het voorjaar werden de bijenvolken naar het rivierengebied gebracht (fruit en kool-
zaad), en in de zomer tijdens de bloei van de boekweit weer terug gehaald. De bloesem van
boekweit was belangrijk voor de honingproductie, terwijl omgekeerd de aanwezigheid van de
bijen belangrijk was voor de opbrengsten van de boekweitteelt. In het najaar konden de bijen
foerageren op de heidevelden.
De omkering
De tweede helft van de 19e eeuw was
een keerpunt in de geschiedenis van
de landbouw op de zandgronden.
Door de groeiende internationale
handel stegen de prijzen van veehouderijproducten
veel sneller dan die
van akkerbouwproducten, waardoor
veehouderij voor de boeren een meer
rendabele bedriifstak werd. ln de 19e
eeuw zien we een toename van de
consumptie van vlees en vet.
Ondanks de armoede waaronder een
deel van de bevolking gebukt ging,
kunnen we hier spreken van een De boterbereiding op de boerderij. Schoolplaat circa 1910.
groeiende welvaart. De Veluwse (Nationaal Schoàmuseum, Rotteídam. Ontleencl aan Martijn
boeren, gewend aan productie voor Bakker, Boterbereiding in de late negentiende eeuw.
Zutphen 1991)'
de markt - naast zelfvoorziening -
gingen in toenemende mate over op het produceren van boter en het mesten van varkens.
Mest werd daardoor minder schaars. Celeidelijk aan zien we een omkering in de relatie tussen
akkerbouw en veeteelt. Voorheen was veeteelt vanwege de mest noodzakelijk voor de
akkerbouw. Maar nu komt de akkerbouw door de teelt van veevoedergewassen meer in dienst
van de veeteelt. Deze omkering in het productiesysteem is een duidelijke indicatie van de
toenemende welvaart in dit deel van de werelo.
Een belangrijke factor in de omkering van het productiesysteem was de toepassing van kunstmest.
In de tijd van de plaggenbemesting werden mineralen van de heidevelden naar de
akkers vervoerd. Door kunstmest op de akkers te brengen, vindt opnieuw een externe aanvoer
van mineralen plaats. Nu echter niet afkomstig van de heidevelden maar verkregen door mijnbouw
in verafgelegen gebieden.
Intensivering en bedrijfssplitsing
Door de nieuwe combinatie van akkerbouw en veeteelt waren de bedrijven aanzienlijk intensiever
geworden. Dat betekende dat men ook op een relatief kleine oppervlakte, althans
kleiner dan voordien, een redelijk gezinsinkomen kon halen. Daarmee was de weg geopend
naar de splitsing van bedrijven. Bovendien was er een extra vraag ontstaan naar bedrijven
omdat door verbeterde medische en hygiënische omstandigheden de kindersterfte aÍnam en
derhalve het aantal erígenamen in de boerengezinnen toenam. De kunstmest maakte nieuwe
ontginningen op voorheen schrale gronden mogelijk. Ondernemingen als de HeideMij en de
S**ru;r órlg*;*,d 15

Voormalige schaapskooi aan de Langesteeg te Bennekom. (foto Ad Nooii)
CrondMij zijn er
groot door Eeworden.
Maar de boerenbedrijven
op de
nieuwe gronden
konden relatief klein
blijven. Door de
kunstmest was de
opbrengst van de
akkers hoog. Bovendien
werd het inkomen
aangevuld
door het houden van
varkens en kippen.
Zo ontstaat met
name in de eerste
helft van de 20e
eeuw geleidelijk een nieuw landschapsbeeld op de Veluwerand en in de Celderse Vallei,
een landschap met zeer talrijke en veelal kleine boerderijen. In dit verband moet ook de
pluimveeteelt genoemd worden. Van oudsher liepen op de boerenerven kippen rond.
Zii scharrelden zelf hun voedsel bij elkaar, en vroegen niet veel meer werk dan het op
tijd weghalen van de eieren. Maar ook hier is in de loop van de l9e eeuw sprake van een
commercialisering. Een rapporteur voor de Staatscommissie die in 1906 de toestand van de
landbouw moest bekijken, schreef: "Had men vroeger op eene boerderij 6 à 12 kippen, thans
heeft men er 100 à 300, ja zelís nog meer" (Bieleman, blz.317). Wat scharrelkippen waren
wist men toen nog niet, om de eenvoudige reden dat er geen andere dan scharrelkippen
bestonden. De ontwlkkelingen die zich gedurende de laatste halve eeuw hebben voltrokken
in de pluimveesector zijn genoegzaam bekend. Kip en ei zijn goedkoper dan ooit, maar de
kip die zich mag gedragen als kip wordt een hobbykip genoemd.
De voortgaande modernisering van de landbouw werd geremd door een tweetal factoren. De
toegenomen betekenis van de rundveehouderij vestigde nog eens extra de aandacht op de
slechte ontwatering van de graslanden in de Vallei. Ook de verspreide ligging van percelen
als gevolg van de vele bedrijfssplitsingen in het verleden, werkte belemmerend. Deze overwegingen,
maar ook de geplande aanleg van de A-12, mondden uit in een ruilverkaveling
waartoe in 1939 werd besloten. De uitvoering van de werkzaamheden, met ondermeer een
kanalisering van de Grift, vond na de oorlog plaats.
De Bennekomse Kraats
Een aparte vermelding verdient de ontwikkeling in de Bennekomse Kraats. Zoals eerder
vermeld, zijn in een ver verleden hier grote hoeven gesticht, elk met een eigen eng.
Het proces van bedrijfssplitsing is hier veel later opgetreden dan elders het geval was.
In 1938 schriyft de sociograaf Van Eck dat in afwijking van ontwikkelingen elders, bijna geen
van de Bennekomse boerderijen is gesplitst. Deze bewering van Van Eck is onjuist. Ook in
Bennekom zijn veel bedrijven gesplitst. Maar de bedrijven waren zo groot, dat ook de
verdeelde bedrijven nog groot waren. Hij wijst terecht op de manier waarop in de
Bennekomse boerenÍamilies huwelijkspartners werden gekozen. Volgens Van Eck hebben de
Bennekomse boeren een duideliik standsbewustzijn. Daarom sloten zij zich niet aan bij de
#l*v q.,i? l'lfglie.'i:f

coóperatieve zuivelfabriek Concordia in Ede, maar richtten een eigen zuivelÍabriek op, de
Hoop.Yan Eck noemt als reden: "De Bennekomse boeren vormden een groep van tamelijk
welgestelde boeren, die graag zelf heersen en het niet kunnen uitstaan de zeggenschap met
de kleine Veluwse boer te moeten
delen." (blz.41). Wanneer de landschapsarchitect
Bijhouwer in het
midden van de jaren vijftig een
beschrijving geeft van de zandrug
in de Kraats, zegt hij het volgende:
"Daarlangs verheft zich een serie
der grootste boerderijen in de
gehele streek. De families, die hier
wonen, behoren tot de leiders der
landbouworganisaties van de Zuid-
Veluwe; hun plaats in cÍe maatschappij
laat zich het beste vergelijken
met die van de scholteboe-
ren in de Achterhoek en Twente."
(Een Veluws Dorp, blz. 82).
Deze boerclerij is nog in bedrijf, binnen de bebouwde kont, aan
de Halderbrinkweg te Bennekom. (íoto Ad Nooij)
En verder
De geschiedenis van de landbouw in de CelderseVallei is een geschiedenis van toenemende
natuurbeheersing, toenemende specialisering en toenemende commercialisering. Zoals uit
het voorgaande duidelijk is geworden, hebben boeren zich steeds aangepast aan veranderde
omstandigheden. Boeren zijn daarbij ongetwijfeld eerder bedachtzaam dan overmoedig te
werk gegaan. Dat heeft hun vaak het verwijt opgeleverd daï zij conservatief zouden zijn.
Zo meenden de liberale Verlichtingsdenkers van het begin van de 19e eeuw dat de boeren ten
onrechte vasthielden aan de gemeenschappelijke exploitatie van de gemene gronden.
Ook kregen in het begin van de 20e eeuw de boeren van landbouwvoorlichters te horen dat
zij de zaken anders moesten aanpakken. Toen op advies van de Staatscommissie van I906
de Rijksvoorlichtingsdienst werd opgericht en ook het landbouwkundige onderwijs en onderzoek
een extra stimulans kreeg, onderstreepten de nieuwe voorlichters het belang van hun
taak door alom te verkondigen dat de situatie in de landbouw aan het eind van de l9e eeuw
in een deplorabele situatie verkeerde en dat de boeren veel extra scholing nodig hadden.
Sindsdien bestaat de mythe dat de eigenlijke geschiedenis van de landbouw pas begonnen
zou zijn in de 20e eeuw, dat er toen pas sprake was van mechanisering, rationalisering en
commercialisering. Sindsdien bestaat ook de mythe dat de landbouw in deze streken tot aan
de 20e eeuw gericht zou zijn geweest op zelfvoorziening. De geschiedenis toont echter een
geheel ander beeld.
Maar de geschiedenis heeft niet alleen een verleden, maar rolt ook door naar de toekomst.
Aan het eind van de 20e eeuw heeft de Iandbouw in de CelderseVallei opnieuw te maken
met een aantal problemen die vragen om creatieve oplossingen. De ongekende mate van
specialisatie en schaalvergroting in de varkenshouderij- en pluimveesector stelt ons voor
vragen op het terrein van milieubelasting, dierenwelzijn, en dierziektebestrijding. Ook zien
we dat door bedrijfsbeëindiging veel fraaie oude boerderijen hun agrarische functie verliezen.
Dikwijls worden deze boerderijen omgebouwd tot luxe woonhuizen, maar niet zelden krijgt
de boerderij een niet-agrarische bedrijfsfunctie. Een ander probleem is dat in de Celderse
Vallei veel agrarische bedrijven in feite te klein zijn om zich staande te houden in een eco-

Moderne bedrijfsgehouwen aan de Langesteeg te Bennek()m
(fokt Ad Nooij)
nomisch klimaat dat wordt
gekenmerkt door toenemende
liberalisering op mondiaal
niveau. Wanneer niet wordt
gekozen voor bedri jísbeëi ndigi ng
en ook een specialisatie in
varkens- of pluimveehouderij
een brug te ver is, zoeken deze
boeren een oplossing in bedrijfsverbreding.
Door allerlei nevenactiviteiten
aan te pakken, zoals
het houden van rijpaarden of
een minicamping, probeert men
een inkomen op te bouwen,
eventueel aangevuld met een
betaalde baan buiten de landbouw.
Ligt hier de redding van
het platteland en de agrarische
cultuur? De meningen zijn verdeeld. Sommigen juichen deze ontwikkeling toe, anderen
vrezen dat dit zal leiden tot een toenemende 'verrommeling' van het landschap.
Al deze overwegingen hebben ertoe geleid dat in'l 990 deValleicommissie werd ingesteld.
Naar goed Nederlands gebruik is er intensief overleg gepleegd tussen vertegenwoordigers
van allerlei belangengroepen, zoals landbouw recreatie, milieu, landschap, Semeenten,
provincie en rijksoverheid. De oplossing wordt gezocht in een ruimtelijke herinrichting van
het gebied met een zekere mate van ruimtelijke scheiding tussen landbouw, milieu en
recreatie. Dit impliceert dat er veel agrarische bedrijven verplaatst moeten worden, en dat
is duur. Mogelijk te duur voor een overheid die drastisch wil bezuinigen. Hoe gaan de
boeren op de bedrijven met intensieve veehouderij verder? Na de recente Srote uitbraken van
varkenspest, mond- en klauwzeer en vogelpest, wordt telkens verkondigd dat het roer moet
worden omgegooid. Maar na verloop van tiJd blijkt de animo voor radicale koerswijzigingen
- die onvermiidelijk veel overheidsgeld kosten - snel verdwenen.
Een ligboxenst,tl aan de Dickenesweg te Benrtekom. (foto Ad Nottii)

En hoe gaan de boeren op de kleine bedrijven verder? Ogenschijnlijk zijn hun perspectieven
niet bijster gunstig. Onderzoekers hebben er echter op gewezen dat deze boeren de beschikking
hebben over een bijzonder soort kapitaal, namelijk een uitgebreid netwerk van vrienden-
en familierelaties waardoor veel werkzaamheden in eigen beheer kunnen worden uitgevoerd.
"De agrarische bedrijven in deVallei zijn daarom, ... niet klein te krijgen." (De Bruin, blz.2).
De toekomst zal ons leren of deze voorspelling terecht is.
Bronnen
- Bieleman, J., Geschiedenis van de landbouw in Nederland 1500 - 7950. Amsterdam 1992
- Bieleman, J., (redactie), Anderhalve eeuw Celderse Iandbouw. Croningen 1995
- BIink, H., Ceschiedenis van den boerenstand en de landbouw in Nederland Croningen .l 902
- Bruin, R. de, H. Oostindie en J. D. van der Ploeg, Niet klein te krijgen. Bedrijfsstijlen in cle
Celderse Val leí. Wageningen 1 991 .
- Eck, H.J. van, Boeren en fabrieksarbeiders; een socíografie van de gemeente Ede.
Amsterdam 1938
- Een Veluws Dorp; een herinneringswerk voor Ir. M.M. van Hoffen. 1958
- Elzebroek, A.T.C., Geschiedenís van het landbouwkundíg gebruik van het zuidelijk deel van
de Celderse Vallei. WagenÍngen, Vakgroep Landbouwplantenteelt en graslandkunde;
Mededeling 100;1990
- Crootheest, A.C. van, Kraats en Binnenveld, een historische notítíe. Historische Werkgroep
de Kraats, I9BB
- Lommen, P., S. van der A, en A.Yos, Boerderijen en landelijke bouwkunst in Ede;
werkdocument.
- Oort, F.C. van,'En het landschap veranderde'; ruilverkaveling Ede-Veenendaal, een weldaad
voor de streek. De Zandloper 2OO1 -4, pp 2 - 36.
- Roekel, C. van, Het buurtboek van Bennekom. Capelle a.d. lJssel .l 998
- Roessingh, H.K., Inlandse tabak. Expansie en contractie van een handelsgewas in de 17e en
l Be eeuw in Nederland Wageningen lTutphen 1979
- Slicher van Bath, 8.H., Mensch en Land in de Middeleeuwen, Deel /. Assen .l 945.
- Slicher van Bath, 8.H., De agrarische geschiedenis van West-Europa 500 1850.
Utrecht 1960
- Tatenhove, Jan van, Milieubeleid onder dak? Beleídsvoeringsprocessen in het Nederlandse
milieubeleid in de periode 1970 - 1990; nader uitgewerkt voor de Celderse Vallei.
Wageningen 1993.
-Voet, L. Het platteland, maatschappelijk en economisch. ln: Algemene Ceschiedenis der
Nederlanden, deel II, pp. a50 - 486. Utrecht 1 950.
- Valleicommissie, P/an van aanpak GelderseVallei. 1993

Boerderijen Dickenes
Dickenesweg 4, 4A en 5 te Bennekom.
Dickenes kan terugzien op een lange geschiedenis
die begon in de 13e eeuw. In die tijd
vond de ontginning plaats van de zandrug ten :westen
van het doro Bennekom en werden
bedrijven gesticht zoals Harslo, De Harn,
Bruxvoort, Schoonhoven, Raven en Dickenes
(ook geschreven als Dikkenes en Dickenest).
Dit waren grote bedrijven, veel groter dan de
boerderijen die gelegen waren rond de brinken
van Bennekom, de Hal, en Hoekelum.
Van de oorspronkelijke boerderij is niets
bewaard gebleven. De Dickenes op de
Dickenesweg nr 5 is gebouwd in 191O, maar op de plaats die op de situatieschets is aangeduid
met '2' staat een boerderij waarvan de muurankers het jaartal .l 775 vormen.
Deze boerderij vinden we ook terug op de kadastrale kaart van 1832. Nog weer een andere
boerderij, ook een Dickenes, heeft bij benadering op plaats .l gestaan. Deze boerderij, die in
1945 is afgebrand, staat niet op de kadastrale kaart van 1832, en is dus van latere datunr dan
de boerderij van 1775. De boerderij van 19.1 0, op plaats 3, is een gemeentelijk monument.
De naam'Dickenes'is dus verbonden aan drie boerderijen. Bij de nu volgende beschrijving
zullen we ons beperken tot twee van deze boerderijen, namelijk de boerderij van 1775 op
Dickenesweg 4 en 4A, en die van 1910 op Dickenesweg 5. De eerste zullen we aangeven als
Athterzijcle ttn de hoerdt'rij Dickenes-1 775. (foto Centeentearchtei Ede)
door Ad Nooij
\
\
Situatieschets Dickenes in drievoud.
(Crootschalige Basiskaart Nederland, Genteente
Ede, ROB, aídeling Realisatie)
tl
"t
ffi

Dickenes-.1 775 en de tweede als Dickenes-1910. Voor beide boerderijen zullen we nader
ingaan op de geschiedenis van eigendom en bewoning. Vervolgens geven we aÍzonderlijk
voor Dickenes-l775 en Dickenes-.1 9.1 0 een beschrijving van de boerderij respectievelijk als
gebouw en als bedrijf.
Eigenaren en bewoners
:,- 7
l//
\k
Í1et eigencktm v.tn Dickwres, zoals dit eruit zag op het eerste kadastrale
minutttplan van IB.l2.
Over de eerste eeuwen van
Dickenes is weinig bekend.
De verpondingskohieren van
1 65 1 tot .l 684 vermelden dat
Dickenes eigendom was van
de heer van Rosendael;
Hermen Hermsen betaalde
een pachtgeld van 37 carolusgulden
en lq sluiver.
ln 1715 wordt Jorden
Willemsen als pachter vermeld.
Eigenaar is dan nog
steeds de heer van
Rosendael, maar in 1729
bliykt Dickenes te zijn overgedragen
.rdn een nieuwe
eigenaar, de heer van Heeckeren. In 1752 is Evert Ceurtsen de pachter van Dickenes. Nog
steeds bedraagt cle pacht 37 carolusgulden en .l
9 stuiver, exact hetzelÍde bedrag als in 165-l .
Voor de pachter moet dat zeer ongunstig zijn geweest, aangezien de prijzen van landbouwproducten
in de periode tussen .l
650 en 1750 een dalende tendens lieten zien.
Het register van de kadastrale kaart van 1832 vermeldt dat Ceorg Lodewijk Carel Hendrik
graaf van Ranzow eigenaar is van Dickenes. Dit is dus de boerderij die in .l 775 is gebouwd.
De percelen die in 1832 tot Dickenes behoren, zijn weergegeven in bovenstaande íiguur.
Dickenes is dan evenals in de voorgaande eeuwen nog eigendom van een elders wonende
grootgrondbezitter. Dat verandert in .l 870. Dan wordt Dickenes verkocht aan Marinus Adams,
landbouwer te Bennekom. Boerenland komt in boerenhand.
Bij de volgende overdrachten van eigendom en boedelscheidingen zien we steeds de bekende
Bennekomse namen verschijnen. Aan het begin van de twintigste eeuw zijn Cornelis
Kroesbergen en Marinus van Steenbergen eigenaar van Dickenes-l775.
In 1910 werd een geheel nieuwe boerderij gebouwd. Waarschijnlijk was de nieuwbouw van
Dickenes de eerste boerderij in Bennekom waarvoor krachtens de Woningwet van .l 901 een
bouwvergunninp; vereist was. Op 2 juni 1910 stuurden de gebr. Mekking, timmerlieden en
aannemers te Bennekom, een met de hand geschreven brief aan de 'Weled. Achtb. Heeren
Burgemeester en Wethouders der Cemeente Ede':
"Met verschuldigde eerbied geven te kennen G. Kroesbergen en M. v. Steenbergen, beiden
zonder beroep, wonende te Bennekom. Dat zij adressanten voornemens zijn een boerderii
met schuur e.a. te doen bouwen op een erf genaamd "Dikkenest" te Bennekom, kaclastraal
bekend oncler Sectie E No's 86-87-88. Eén en ander volgens biigaande tekening.
Redenen waarom zij Uw Edl. Achtbare beleefdelijk verzoeken, hen de daartoe vereischte
vergunning om gemelde boerderij e.a. te bouwen, wel te wíllen verlenen'"
I

De aard van de percelen waarop de nieuwe boerderij zal worden gebouwd, wordt omschreven
als hakhout. De nieuwe boerderij, die we in het vervolg zullen aanduiden als Dickenes-
1910, Iigt aan de zuidkant van de huidige Dickenesweg, schuin tegenover Dickenes-1775.
Marinus van Steenbergen die wordt genoemd in de brief van de gebr. Mekking woonde op
Nergena en was ongehuwd. Ziln broer, Aart van Steenbergen, had een dochter, Aaltje, die
trouwde met Reijer Jochemsen. Voor hen werd Dickenes-1910 gebouwd. De broer van Aaltje,
Jochem van Steenbergen, was gehuwd met Willempje Jochemsen, de zuster van Reijer
Jochemsen; broer en zus waren dus gehuwd met zus en broer. Jochem van Steenbergen en
Willempje Jochemsen kwamen te wonen op Dickenes-1775.
De beschrijving van de opeenvolgende eigenaren van de twee boerderijen, die beide de naam
Dickenes dragen, toont aan dat de familierelaties complex zijn. Voor de moderne stedeling met
een beperkte oriëntatie op de eigen familie, ziln deze relaties wellicht moeilijk te volgen.
Boeren in de Kraats hebben echter geen moeite met het traceren van deze ingewikkelde fami-
lierelaties. Dat komt mede omdat voor hen de huwelijken van grote betekenis zijn voor de
voortzetting van het bedrijf, hetgeen overigens niet hoeft te betekenen dat er geen affectieve
relatie tussen de huwelijkspartners zou zijn of zou ontstaan. Huwelijken van boeren in de
Kraats zijn, of waren, daarom in sterke mate standsgebonden. Toen eens een boerendochter
kennis kreeg aan een onderwijzer, werd haar duidelijk te verstaan gegeven dat een boerendochter
niet kon aankomen met'een kale onderwijzer'. Het zal duidelijk zijn, dat'kaal'hier
niet bedoeld is om het uiterlijk van de betrokkene te beschrijven.
De stichting van een nieuwe boerderij in 1910 betekende een verdeling van het gebied
van Dickenes. Een dergelijke afsplitsing had ook al eerder plaats gevonden, gegeven het
bestaan van een Dickenes op positie 1 van de situatieschets. In deze periode zijn veel bedrijven
gesplitst. Dat was mogelijk omdat met name door de toepassing van kunstmest,
de opbrengsten per hectare veel hoger
waren geworden. De boerderij op positie .l
van de situatieschets is in 1945 verbrand.
Er is toen een noodgebouw neergezet,
compleet met stal, zodat de gedupeerde
boer, Henri Nicolaas Adams, zoon van
Martijn Adams, verder kon. Deze boerderij
staat er nog, maar is sterk gewijzigd, met
name het woonhuis, en is inmiddels geen
boerenbedrijÍ meer. Een kleinzoon van de
broer van Martijn Adams heeft tegenwoordig
een boerderij een stukje verderop aan
de Dickenesweg, op nummer 1; deze
boerderij is in 1939 gebouwd.
ln 1954 ging Dickenes--l 9i 0 over naar
Het balkluik en een cleel van de gevelankers van Díkkenestwee
zonen van Reijer Jochemsen, name- 1910' (ftttrt cemeentearchíei Ede)
lijk Aart Cerrit en Marinus. De laatste was gehuwd met een dochter uit het geslacht Van
Steenbergen. Na het overlijden van Marinus in 1983 wonen zijn weduwe, Willemina van

li
i
I
I
i
I
Steenbergen, en haar zwager Aart Cerrit op de boerderij. Zoals hierboven vermeld kwamen
Jochem van Steenbergen en Willempje.iochemsen te wonen op Dickenes-1775. Later hebben
de zonen Cerrit en Arie de boerderij overgenomen. Thans wordt het bedrijf gevoerd door
Jochem, zoon van Cerrit. Deze beschrijving van familierelaties laat zien dat op Dickenes een
aantal belangrijke boerengeslachten hun sporen hebben achtergelaten, namelijk Adams,
Jochemsen, Kroesbergen en Van Steenbergen. Wie het telefoonboek van Bennekom opslaat,
zal ook nu nog deze namen vaak tegenkomen rnet een adres in de Kraats.
De boerderij Dickenes-1910
i
t
il
I
-ïï
ï,r-*,-l
ttl
t
*r,n .u-,.-- |
"l ,eÉ +
I
I
l
'1
!
O
-
:
6.90
o".t
'-7--Í--
qP.".i'...,.*
-- 45d
4
9*o.r)oo-ntrti
__l
!
IL
ét(nt1.4 ,9.'-1.,
!
lI;:,-
L'F
I o-'t-.
Plattegrond van de boerderij Dickenes-1910,
q ts
Dwarsdoorsnede van de boerderij Dickenes-I 91 0
l't \,
- -----'.90
--. -.J' rrr
r
-].^^,
Biy de bouwaanvraag voor Dickenes-
1910 zijn ook bouwtekeningen, originele
blauwdrukken, overgelegd.
Zoals de plattegrond laat zien, is
Dickenes-.1 91 0 een hallehuisboerderij
met een dwarsgebouwd woonhuis.
Het voorhuis (woonhuis) heeft een met
gesmoorde tuiles du Nord gedekt
zadeldak, het achterhuis (deel en stallen)
heeft een zadeldak met wolÍseind
waarvan de bovenste helft is bedekt
met riet en de onderste helft met
gesmoorde Hollandse pannen. De
boerderij staat op de gemeentelijke
monumenten lijst.
De dw.rrsdoorsnede gee[l een zeer
karakteristiek beeld van een boerderij
uit de eerste helft van de 20e eeuw. In
het midden zien we de grote deuren
die toegang geven tot de deel, met
daarboven de toegang tot de hooizolder.
Vanaf de hooizolder kon het hooi
gemakkelijk door een luik in de vloer
naar de koeienstal neergelaten worden.
In elk van de zijbeuken bevindt
zich een deur naar resp. de koeienstal
en de paardenstal. Deze indeling
komen we niet meer tegen biy boerderijen
van meer recente datum. Hooi
wordt tegenwoordig niet meer opge-
slagen op een hooizolder. Hooi is vervangen
door kuilgras dat verpakt is in
balen die in plastic zijn gewikkeld.
Cras kan ook nat worden ingekuild
waarbij een verzurinBsproces zorg,t
voor de conservering. De plattegrond
geeft een nauwkeurig beeld van de
oorspronkelijke functie van deze boerderij.
Een belangrijk deel van de ruim-

te is gereserveerd voor de koeienstal. In de winter stonden de koeien op de stal, netjes naast
elkaar, de kont boven de grup. Dat is inmiddels een nostalgisch beeld, waarbij we gemakshalve
graag vergeten dat deze situatie voor koeien die oorspronkelijk steppedieren zijn,
allerminst aangenaam was. De grupstal is verleden tijd. Moderne boerderijen hebben tegenwoordig
een loopstal (ligboxenstal) waar de koeien vrij kunnen gaan en staan, en waar zij zich
naar behoefte kunnen aanmelden bij de automatische melkmachine. Voor de koe is dat veel
aangenamer en voor de boer is het efÍiciënter, zelÍs zo efficiënt dat in toenemende mate de
koeien ook in de zomer in de stal blijven. Maar dat vinden de koeien weer minder aangenaam.
Er is ook een paardenstal, want in 1910 was de mechanisatie nog maar beperkt
doorgevoerd. Om het hooi in de stal te krijgen, waren paarden onontbeerlijk. De geut, in
stads-nederlands de goot, was de ruimte die we tegenwoordig ltijkeuken zouden noemen.
Destijds geheel het werkdomein van de boerin.
r Lt('nuoto v,1t) ooeraent Pn cil ur( k(,n(s- I / 1.
De boerderij Dickenes-1 775
De prachtige luchtíoto, gemaakt in 1952, laat zien dat ook Dickenes-1 775 en T-huis boerderij
is, het woonhuis staat dwars op het achterhuis. Het voorhuis (woonhuis) met een
breedte van 22 meter stak ruimschoots uit ter weerszijde van het achterhuis. Helaas is dit
voorhuis in .l
984 verbrand. Het nieuwevoorhuis is aanzienlijk kleiner.Vóór het huis ligteen
zorgvuldig aangelegde tuin. Het achterhuis was gebouwd als koeienstal, met in de hoek de
paardenstal.
Op de deel van het achterhuis vonden tijdens de oorlogsjaren de bijeenkomsten plaats van de
'zingschool'. Dit was een koor dat onder leiding stond van Dirk Hol, de vader van de huidige
organist van de Nederlandse Hervormde Kerk. Om een goede akoestiek te krijgen, waren
emmers en melkbussen aan de zoldering gehangen. Het vierstemmige repertoire bestond voor-
namelijk uit psalmen, maar een enkele maal werd het Wilhelmus gezongen. Dat gebeurde met
zoveel enthousiasme dat bewoners van Achterberg, aan de andere kant van de CelderseVallei,
waarschuwden dat men toch vooral iets voorzichtiger moest zijn.

De naast Dickenes-l775 gelegen schuur uit 1789. (foto
Cemeentearchief Ede)
Naast het huis staat een grote
schuur waarvan de muurankers
zowel aan de voorzijde als aan de
achterzijde het jaartal 1789 vermelden.
Ook deze schuur heeft een
wolfsdak. De hooibergen, op de
foto zichtbaar, zijn inmiddels verdwenen.
Hooibergen passen niet
meer in de moderne bedrijfsvoering.
De opbouw ervan is te
arbeidsintensieÍ en er zijn legenwoordig
meer efficiënte alternatieven.
De foto toont ook de traditionele
schaapskooi. Toen de schapen
werden vervangen door varkens is
ook de buitenkant van de schaapskooi
aangepast; in de zijmuur werden
extra deuren aangebracht.
Inmiddels is de schaapskooi in zijn
oude glorie hersteld, en niet zo lang
geleden voorzien van een nieuwe deken (rieten dak). Maar er zijn na 1952 ook nieuwe
elementen toegevoegd. Niet alleen ziln er nieuwe stallen gebouwd, waarover straks meer,
maar naast de grote schuur met het jaartal 1789 staat nu ook een afzonderlijk woonhuis voor
de ouders van de huidige boer. Dat de ouders niet meer onder hetzelíde dak wonen als
de opvolgen met diens gezin, is een uiting van gezinsindividualisering en van betrekkelijk
recente datum.
Het bedrijf Dickenes-191 0
Na de stichting in 1910 is Dickenes een aantal malen verbouwd. ln 1927 is op aanvraag van
Reijer Jochemsen vergunning verleend voor een verbouwing, waardoor nu aan beide zijden
van de deel een lange grupstal voor koeien ontstond. Op deze wijze werd het mogelijk
aanzienlijk meer koeien te houden; schaalvergroting wordt dat genoemd. In 1948 waren er
reeds 48 koeien, later is dat aantal uitgegroeid tot ongeveer 100. Tot ongeveer het midden van
de jaren vijftig waren er ook nog twee vaste boerenknechten. ln 1976 werd de volgende stap
gezet in het proces van schaalvergroting. De bestaande boerderij was met zijn grupstallen niet
meer geschikt voor moderne rundveehouderij. Op de hoek van de Heuvelweg en de
Veensteeg werd op eigen grondgebied een moderne boerderij gebouwd. Dit bedrijf werd de
eerste jaren geleid door een bedrijísleider. Het rundvee van Dickenes werd overgebracht naar
dit moderne bedrilÍ. Dickenes was echter niet alleen een melkveebedriyf. In 1947 wordt
toestemming verleend voor de bouw van een kippenopfokhok. Hiermee wordt de weg
ingeslagen naar de intensieve veehouderij: in I950 twee kippenhokken aan de Harsloweg, in
1955 een kippenhok tegenover de woning, in 1959 alweer een kippenhok, in 1960 een
kippenhok van 10 bij 40 meter, in 1963 een uitbreidinB van twee kippenhokken en in 1964
een kippenschuurvan 100 m. Naastmelkveeen kippen waren erookvarkens. In 1965 wordt
nog een varkensschuur gebouwd. Dickenes-l910 heeft een ontwikkeling doorgemaakt die
aangeduid kan worden met de termen schaalvergroting en intensivering, een ontwikkeling die
karakteristiek is voor veel agrarische bedrijven. Dat geldt ook voor de laatste fase in dat
proces, namelijk de afbouw. De koeien zijn niet meer te vinden op Dickenes; zoals gezegd
fjar rru.e í,ríi**v?

zijn deze verhuisd naar een nieuw bedrijf. De varkensschuur is gesloopt; in 1990 zijn de varkensrechten
verkocht. Ook de grote kippenschuur, 100 meter lang, is in het kader van een
opkoopregeling gesloopt; de kippenrechten zijn verkocht. Dickenes-19.1 0 is niet langer een
bedrijf, maar een woonboerderij.
Huis en boerderij Dickenes -1910. (foto Ad Nooij)
Het bedriff Dickenes-1 775
Ook dit bedrijf heeft een lange geschiedenis als groot melkveebedrijí. Er was een vaste
boerenknecht, totdat de zonen op leeftijd kwamen. Een dienstbode is er altijd geweest;
er waren immers geen boerendochters, en boerenzoons werden (worden?) niet geacht zich
bezig te houden met huishoudelijke taken. Evenals op Dickenes-1910 is ook hier na verloop
van tijd een duidelijke keuze gemaakt voor de intensieve pluimveehouderij. Het rundvee
werd afgestoten in 1970. Crond werd verhuurd voor de teelt van mais; een ander deel is in
gebruik bij een boomkwekerij. ln 196a werd de eerste grote kippenschuur gebouwd. Deze is
enkele jaren geleden vervangen door een schuur van aanzienlijk grotere omvang. Het bedrijf
is gespecialiseerd in slachtkuikenmoederdieren. De eieren gaan naar de broederij, een bedrijf
dat op zijn beurt de kuikens levert aan een kuikenmesterij. Dergelijke agrarische bedrijven
vertonen weinig overeenkomsten met onze traditionele voorstelling van een boerderij.
Dickenes, een eerbiedwaardige boerderij met een respectabele leeíti;d, heeft zich ontwikkeld
tot een omvangrijk en zeer eigentijds bedrijf voor intensieve pluimveehouderij.
Historische betekenis
Dickenes-.1 910 staat op de gemeentelijke monumentenlijst. Argumenten die tot dit besluit
hebben geleid zijn:
- schoonheid, met name vanwege de voor de bouwtijd kenmerkende wijze van bouwen
en detailleren
i,ftr'ft"r:,i r lr-,yt ;J

- cultuurhistorische waarde, met name als voorbeeld van een jonge variant van het
hallehuistype met een dwarsgebouwd voorhuis en een karakteristieke schuur annex
schaapskooi.
Zoals uit bovenstaande beschrijving van de twee boerderijen blijkt, heeft echter niet alleen
Dickenes-.1 910, maar het gehele Dickenes-complex een bijzondere historische betekenis. In
de geschiedenis van Dickenes weerspiegelt zich de historische ontwikkeling van de landbouw
op deze westelijke zandrug van Bennekom, met als karakteristieke kenmerken:
- stichting als boerenhoeve in het hofstelsel van de 13e eeuw
- eeuwenlange consolidatie van het grondbezit,
- overgang van een heerlijk goed naar boeren-eigendom in de 1 9e eeuw,
- bestendiging van het bezit door standsgebonden huwelijken,
- enkele bedrijfssplitsingen na intensivering van de productie (kunstmest) in begin van
de 20e eeuw,
- ontwikkeling tot een modern melkveebedrijf,
- overstap naar intensieve pluimveehouderij in tweede helft van de 20e eeuw,
- gezinsindividualisering blijkens de bouw van een afzonderlilke woning voor de ouders
na overdracht van bedriif aan zoon (Dickenes-1 775),
- beëindiging van het bedrijf en nieuwe bestemming als woonboerderij (Dickenes-l910).
Bronnen
- Edelman-Vlam, A.W. en C.H. Edelman, Over belangrijk grondbezit te Bennekom in het
verleden. EenVeluws Dorp; een herinneringswerk voor lr.M.M. van Hoffen.
Bennekom 2.i., 136-162
- Cemeentearchief Ede: verpondingskohieren, kadastrale leggers, gereconstrueerd
bevolkingsregister.
- Interviews met:
- Mevr. W. Jochemsen - Van Steenbergen,
- Henri Adams en zijn echtgenote Tiny van Beek,
- Cerrit van Steenbergen en zijn echtgenote Willy Ravenhorst
- Kadastrale Atlas Bennekom 1832
Bij het verzamelen van gegevens is veel hulp verkregen van Wout Hol (Historische
Vereniging Oud-Bennekom) en Evert Somer (Cemeentearchief Ede)

_
*t\
Boerderii D" Harn
Harnsedijkje 2 en 2a te Bennekom
,--=--v-È{
I
I ^-r.0^ounu,n
={_- _WUaUl {_/
I
I
I
door Ad Nooil
(Crootschalige Basiskaart Nederland, genteente Ede, Dwarsdoctrsnede van de stenen k,tnter van boerderii
ROB, aideling Rea/isatiel De Harn.
De Harn is een L-huisboerderij die, evenals de in het voorafgaande artikel beschreven boerderij
Dickenes, van zeer oude datum is. Een eerste vermelding dateert van -l398. Ook deze
boerderij is gelegen op de zandrug die in het verlengde van de Westbreukelder eng naar het
westen loopt. Op de kadastrale kaart van I832 is De Harn gelegen aan den Breukelder Weg.
Deze weg die in het verlengde lag van de West-Breukelderweg, komt in het huidige
wegenplan niet meer voor. Maar de Harn heeft nog een tweede bijzonderheid;
het is een boerderij met een stenen kamer. Tegenwoordig zijn alle ltoerderijen opgetrokken
met muren van steen, en zijn er dus vele stenen kamers, maar dat was vroeger niet het geval.
Zoals gebruikelijk in vroeger eeuwen had ook De Harn muren van hout of van met
Ieem bestreken vlechtwerk. Aan de noordwestzijde
is echter in het verre verleden,
waarschijnlijk bij de stichting van de boerderij,
een stenen kamer gebouwd die
boven de rest van de boerderij uitsteekt.
Zoals blijkt uit de dwarsdoorsnede bestaat
deze stenen kamer uit meer dan één
verdieping; de kelder steekt boven het
maaiveld uit, waardoor de eigenlijke
kamer op een hoger niveau ligt.
Het is niet waarschijnlijk dat de stenen
kamer een verdedigingsfunctie had, daarvoor
zijn de muren te dun. Wel mag
worden aangenomen dat de eigenaar een
man van aanzien is geweest en dat ook
duidelijk wilde laten zien. Opvallend is
Een prachtig zicht op lsoerclerij De Harn clcxtr dc ltonten
heen. Links is de verhoogde.stencn kanrer te zien. (foto
Centeentearchief Ede)

overigens dat de stenen waarmee de kamer is opgebouwd niet alleen van een groot formaat
ziin, maar bovendien tweedehands. Dat kwam vroeger vaker voor, want gebakken stenen
waren zeer kostbaar. We zullen nader ingaan op de geschiedenis van eigendom en bewoning.
Vervolgens geven we een beschrijving van de boerderij respectieveliik als gebouw en als
bedrijÍ.
Eigenaren
en
w
bewoners
I
I
''..'
Verpondingskohieren tonen aan dat in
1737 )an Cerritsen eigenaar was van de
Harn en dat CerritTeunissen en Hermen
Hermsen toen pachters waren. Deze
Hermen Hermsen kan gezien het tijdsverschil
niet dezelÍde persoon zijn als
zijn naamgenoot die wij tegen kwamen
als pachter van Dickenes in 165-1 en
1 684. In de periode 1 780 tot 1789 vermelden
de verpondingskohieren dat
Frank Teunissen eigenaar is van De Harn.
Kennelijk heeft de pachter kans gezien
het bedrijÍ te kopen. De legger bij de
kadastrale atlas van 1 832 geeft aan dat
toen Aart van Sleenbergen eigenaar w.rs
van De Harn. ln bijgaande figuur zijn de
Llit cle kadastrale atlas 18,12. tn lichtgrijs zijn weergege- percelen weergegeven, in bezit van Aart
vendepercelendieíndeonmiddelliikeomgevíngvan van Steenbergen, voor zover deze een
De Harn in bezit ziin vart Aart van Steenl';ergen, eigenaar aaneengeslotÀ gebied rond De Harn
van De Harn. ln donkergriis de percelen in bezit v;tn
Frartk van Essen. bewoner van De Harn.Ter oriëntatie is VOÍl]l€O. Opgemerkt mOet WOrden, dat
ge:heel rechts cle huidige Dreeslaan in5;etekend. Aart van Steenbergen ook eigenaar was
van andere percelen in een wijdere clmgeving. De Harn bleef in het bezit van de familie
Van Steenbergen tot 1904, en was vervolgens tot .l 922 eigendom van Jacob Mandersloot en
daarna tot 1929 van Willem en Roelof Mandersloot. Daarna kwam De Harn in bezit van de
Íamilie Wisgerhoí, eerst tot 1978 van Cerrit Wisgerhof, een neef van Roelof Mandersloot,
daarna van zijn zoon Barend Wisgerhof tot 1996. In het Edese gemeentearchief vonden wii
een notitie van J.C. Hartgers over de bewonersgeschiedenis van De Harn. Aan deze notitie en
aan Hartgers' reconstructie van huisnummers in Bennekom, is het volgende ontleend.
Van 1818 tot 1847 was Frank van Essen bewoner van De Harn. Deze was behalve pachter
van De Harn en de daarbij behorende percelen, ook eigenaar van veel andere percelen in de
nabijheid van De Harn. Achtereenvolgende generaties van de familieVan Essen hebben langdurig
op De Harn gewoond. Pas in 1929 zien we een nieuwe naam verschijnen. Cerrit
WisgerhoÍ vestigt zich dan, als eigenaar, op De Harn. (Volgens Barend Wisgerhof woonde de
familie van Essen niet op nr. 2, maar op nr 4).
Bouwgeschiedenis
Een boerderij met een leeÍti1d van meer dan zes eeuwen heeft veel verbouwingen meegemaakt.
Iníormatie hierover verschaft o.m. L.H. Boot (zie bronvermelding). Verstoringen in het
metselpatroon van de gevel van de stenen kamer laten zien dat in de gevels aan resp. de
noord-, de zuid- en de westzilde oude kloosterkozijnen zijn dichtgemetseld. Wanneer dat is
gebeurcl, is onbekend. Een belangrijke verbouwing vond plaats tegen het eind van de

17e eeuw. Toen werd namelijk de stenen
kamer ten dele ingebouwd in een
voorhu is (woongedeelte) dat eveneens
in steen werd opgetrokken. Op deze
wijze werd het wooncomfort aanzienlijk
vergroot. Op de plattegrond is
deze stenen ombouw duidelijk zichtbaar,
zij het dat de keuken destijds niet
aan de zuidzijde, maar aan de noordzijde
van het woonhuis lag, tussen
bakhuis en geut. Voor die tijd was dat
wel zo praktisch. Eigenlijk kunnen we
niet spreken van een bakhuis; het was ,
een bakoven die vanuit de keuken
gestookt werd. Op een plattegrond van
lq5J is deze oven nog aanwezig,
maar in 1955 is deze verdwenen. Het
afbreken van de oven, die niet meer
werd gebruikt, maakte het mogelijk
een raam aan te brengen in deze
8evel.
Ook in .l
Pl,tttegrond ,,an boerrterij De Harn in 1q55.
840 vond nog een aantal wijzigingen
plaats in de bouw van het woonhuis. Van grotere betekenis is echter de verbouwing
die in 1870 heeft plaats gevonden. Toen is namelijk het achterhuis (het bedrijfsgedeelte) dat
nog altijd van hout was, grotendeels in steen opgetrokken; alleen het bovenste gedeelte van
de oostgevel is van hout gebleven. Bij de verbouwing van 1955 kreeg, in samenhang met een
wijziging van het interieur, de zuidelijke gevel een ander aanzien.
Op de plattegrond zien we een opvallende combinatie van traditionele en moderne elementen.
Van recente datum zijn uiteraard de wc en de douche. Maar van veel oudere datum moet
de tegen de zuidgevel gesitueerde ruimte zijn die wordt aangeduid als knechtenhok. Dit hok,
duidelijk gescheiden van het woonhuis, was vanuit de deel met een stalleer bereikbaar. Het
knechtenhok, ook wel aangeduid als keet, was de slaapplaats van de boerenknecht.
Overigens zegt de benaming 'knechtenhok' alsmede de plaats daarvan in de boerderij, wel
iets over de sociale verhoudingen zoals die vroeger golden.
De indeling van de bedrijfsruimte heeft dezelfde grondvorm als bij Dickenes. Ook hier zien
we ter weerszijde van de deel de grupstallen voor het vee en de stal voor de werkpaarden.
Het is dus niet verwonderlijk dat ook de oostgevel waar de toegangsdeuren naar de bedrijÍsruimte
zijn gericht, veel gelijkenis
vertoont met Dickenes.
In het midden zien we de grote
dubbele deeldeur die toegang
geeft tot de deel. In deze deur
is een kleine personendeur, een
loopdeur, gemaakt. Ter weerszijde
van de grole deur zijn er
twee staldeuren voor het met
de kruiwagen uitrijden van de
mest. Bij een latere moderni- Tekening van de oostgevel van De Harn.
iti:;; ,',..,'.r ,i .] l :,ll't,,t,;,.i

sering is de grup in de stal met een meter verdiept en afgedekt met een rooster; op deze wijze
werd de mest verzameld in een kelder die regelmatig werd leeg gezogen. Het arbeidsintensieve
kruien van de mest behoorde toen tot het verleden.
Het bedrijf
Zoals reeds bleek uit de beschrijving van het achterhuis, was De Harn een melkveebedrijf. ln
de jaren dertig en veertig, toen Cerrit WisgerhoÍ - later met hulp van de zonen Barend en
Jacob - het bedrijf voerde, waren er ongeveer 12 koeien. Een vaste knecht werd toen al te
duur. Het maaien, met de zeis, werd uitbesteed; dit was seizoensarbeid. In de wintermaanden
werd door arbeiders veel tild besteed aan het verzamelen van hout uit de akkermaalsbossen.
De bakkers maar ook de thuisbakkers, hadden immers veel hout nodig voor hun ovens. Het
hout werd in bossen aangeleverd, gebonden met wilgentenen. Behalve de 12 koeien waren
er op De Harn ook ongeveer 120 varkens, en dat was veel voor die tild en bovendien een kleine
2000 kippen.
ln de naoorlogse landbouw was schaalvergroting noodzakelijk om als boer te kunnen overleven.
In welke richting moest De Harn groeien? De kippen werden in 1955 weggedaan.
Dat was in de tijd dat de intensieve veehouderij opkwam met de zeer grote hokken, maar die
richting is Barend Wisgerhoí niet ingeslagen. Cekozen werd voor een verdere uitbouw van het
melkveebedrijf. In 1987 werd een nieuwe stal gebouwd, een moderne loopstal. Het aantal
koeien groeide naar ongeveer 45. Hiervoor moest extra weidegrond worden gehuurd; ook in
de uiterwaarden bij Wageningen hebben koeien van De Harn gelopen. Een verdere groei was
noodzakelilk om het inkomen op peil te houden, maar tegelijkertijd maakten de melkquota
een p;roei zeer moeilijk. Het bijkopen van melkrechten en later ook van mestrechten was een
kostbare en riskante zaak. Maar de keerzijde van de medaille was, dat een eventuele verkoop
van melk- en mestrechten veel geld opleverde. Uiteindelijk hebben de beperkte mogelijkheden
voor verdere uitgroei en het ontbreken van een opvolger, geleid tot de beëindiging van
het melkveebedrijf.
Een nieuwe functie
In .l 996 werd De Harn verkocht. De aannemers Adams en Van de Kamp, de nieuwe eigenaren,
zijn van plan een paardenpension te beginnen op De Harn, uiteraard niet voor werkpaarden
maar voor luxe paarden. Dit maakt een verbouwing noodzakelijk en dat gaat niet
zonder slag of stoot, want het pand is inmiddels een rijksmonument. De loopstal van 1987
wordt grondig verbouwd. Later is nog een nieuwe 'rijbak' gebouwd, een ruimte waar de klanten
overdekt kunnen paardrijden. De Harn heeft dan een recreatieve functie gekregen, de
agrarische productiefunctie is na ruim zes eeuwen definitief verleden tiid.
Bronnen
Boot, L.H., Boerderij 'De Harn'te Bennekom. De Kostersteen 79, pp.1-B
Cemeente archief Ede: verpondingskohieren, kadastrale Ieggers, gereconstrueerd
bevolkingsregister.
Hartgers, J.C., Reconstructie huisnummers Bennekom 1B.l B I962. Cemeentearchief Ede.
Interview met Barend Wisgerhoí en diens echtgenote Arisje van de Lagemaat, eigenaars en
bewoners van De Harn tot .l 996
Kadastrale Atlas Celderland 1832: Bennekom.
NB
Bij het verzamelen van gegevens is veel hulp verkregen van Wout Hol (HistorischeVereniging
Oud-Bennekom) en Evert Somer (Cemeentearchief Ede)
il: i r' :."' t';' 'li