Op lemen voeten - Tekstbureau Vlijtigelies

Literatuur langs de zeedijk
Weggestopt in een hoekje van Zuid-Beveland ligt Borssele. een dorpje dat
zijn landelijke bekendheid vooral kreeg door de kerncentrale. Daarnaast is
het de geboorteplaats van schrijver en dichter hans Warren. In zijn dagboeken,
die nog in de loop van zijn leven werden gepubliceerd, sprak de geboren
en getogen Zeeuw met liefde over de natuur van zijn geboortestreek.
Borssele anno 2011 is een plek waar natuur en literatuur elkaar ontmoeten
op de zeedijk.
Een symmetrisch stratenpatroon, kaarsrechte
polderwegen en vanaf de zeedijk
een magnifiek zicht op de Westerschelde.
Zo zou je Borssele in een paar woorden
kunnen karakteriseren. Maar het is niet
louter plattelandsidylle dat de kleine
woongemeenschap met zo’n 1.500 inwoners
karakteriseert. Duidelijk aanwezig
in het straatbeeld is de kerncentrale,
al sinds 1973 in bedrijf. Aan de verre
horizon tekent de chemische industrie
van Terneuzen en het Sloegebied zich af.
Waarom zou je hier willen wandelen? Wat
heeft Borssele de wandelaar tussen al die
oprukkende industrie te bieden? Het antwoord
is poëzie. Met dank aan de literaire
zoon van Borssele, Hans Warren.
24
Zeeland, Zuid-Beveland
Krijsende vogels
Hans Warren schreef met liefde over de
natuur in en rondom Borssele. Als kind
woonde hij buiten het dorp, in een groot
huis dat boven op de zeedijk was gebouwd.
Vanaf die zeedijk kon hij, tussen
Zeeuws-Vlaanderen en Vlissingen door,
de Noordzee zien. Vooral de ontelbare
vogels in de getijdenkreken genoten zijn
voorliefde. Hoewel veel van de getijdennatuur
in de loop der jaren verloren is
gegaan, is ook nu nog het schrille gekrijs
van vogels te horen. In het achterland,
de polder, domineert de akkerbouw.
Vooral tarwe, suikerbieten en aardappelen
worden er verbouwd, maar tijdens
onze najaarswandeling zien we met name
Het gedicht ‘Baadster’ van Hans Warren op de zeedijk bij Borssele
Tekst en foto's: Marianne Sinke
omgeploegde akkers. De grond krijgt rust
om volgend voorjaar weer ingezaaid te
worden.
Rechtlijnigheid
Langs ‘De Hoop en Verwachting’, een
korenmolen uit 1714, lopen we richting
zeedijk. Het is donker, grauw weer. Overal
rondom ons liggen de geploegde akkers
met dikke vette klei. Aan de horizon de
zeedijk, die op zijn beurt de rechtlijnigheid
van het landschap accentueert.
Eenmaal op de dijk hebben we uitzicht op
de brede monding van de Westerschelde.
Schepen op weg naar Antwerpen varen
langzaam voorbij. Aan de overkant van
het water zien we de rookpluimen van de
op lemen voeten
2011-1
industrie bij Terneuzen.
Vertwijfeld vragen we ons af hoe je hier
in een literaire stemming kunt komen,
zeker wanneer het ook nog zacht begint te
regenen. Maar dan ontdekken we de grote
ijzeren panelen, waarin de gedichten van
Hans Warren zijn uitgesneden. Woorden
die exact onze stemming weten te treffen:
‘Een schorre vogel houdt niet op te krijsen
als ’t lood der regens op de golven strijkt.’
In totaal komen we vier gedichten tegen,
te midden van het landschap waarover
Warren zijn gevoelens uit. Nooit eerder
heeft poëzie ons zo dicht op de huid
gezeten.
verloren paradijs
In het voorwoord van zijn natuurdagboek
‘Ik ging naar de Noordnol’ dat in 1996
verscheen, gaf Warren al aan dat het
Zeeuwse boerenschuren
Vanaf de zeedijk aan de zuidkant van Zuid-Beveland
is er steevast een weids uitzicht op de Westerschelde.
Het landschap van het schiereiland
heeft daarentegen een besloten karakter, waarin
de geschiedenis en de strijd tegen het water
is verankerd. De zak van Zuid-Beveland maakt
als cultureel landschap deel uit van het Nationaal
Landschap Zuid-West Nederland. Een landschap
gevormd door mensen: in de loop der eeuwen
groeiden kleine eilanden door inpoldering
aaneen tot een gesloten gebied. Het kleinschalige
karakter van het landschap is te danken aan
de vele dijkjes, vaak met dubbele bomenrijen beplant,
heggen en boomgaarden. Sporen van dijkdoorbraken
zijn nog terug te vinden in de vorm
van welen en kreken.
paradijs van zijn jeugd niet meer bestond.
‘De mens greep in en verwoestte alles,
tot in de verre omgeving.’ Dat kan een
wandelaar anno 2011 slechts beamen.
Als we aan de buitenkant van de
zeedijk weer richting Borssele lopen,
doemt onherroepelijk de kerncentrale
op. Onze wandeltocht eindigt in de
woonkern. Op het centrale plein, een
grasveld met in het midden de kerk, is
het doodstil. Zelfs spelende kinderen
ontbreken. Die kinderen zien we een
stukje verderop in een bronzen beeld
gevat van Anton Beijsens. Onwillekeurig
denken we opnieuw aan de gedichten
van Warren: ‘Hoog in het hemelblauw
klinken vogelgeluiden. Slaap. En een
zwanenvlucht is stil voorbijgezeild.’
Kenmerkend in het landschap van Zuid-Beveland
zijn de typische Zeeuwse boerenschuren. Grote
zwart geteerde gebouwen, waarbij witte randen
de deuren en ramen markeren. Een mooi voorbeeld
van dit type boerenschuur is te vinden in
Eversdijk (gemeente Kapelle). Een verstild gehucht
dat zijn oorspong kent in de 11e eeuw, toen
het ontstond op het snijpunt van twee wegen.
Door zijn geïsoleerde ligging heeft Eversdijk zich
echter nooit tot een volwaardig dorp ontwikkeld.
De kerk die er ooit stond stortte in 19e eeuw
in en werd vervolgens gesloopt. Rondom de plek
van de kerk staan nu nog een paar woonhuizen
en boerderijen. Een aantal grafstenen onder een
monumentale beuk herinnert aan de oude begraafplaats,
die tot 1948 in gebruik was.
Dichter Hans Warren:
‘Een schorre vogel houdt niet
op te krijsen als ’t lood der
regens op de golven strijkt.’
pRAKTISChe InFORMATIe
Voor de wandeltocht in en rondom Borssele werd
gebruikt gemaakt van de wandelgids ‘Zakboekje:
Sporen in de Zak’, een uitgave van Promotie Zeeland
Delta. De Hans Warren Wandeling is ruim tien
kilometer lang. De wandeling kan gevolgd worden
met behulp van wandelknooppunten. Er zijn in en
om Borssele echter geen overzichtsborden van het
wandelnetwerk aanwezig. Het is om die reden aan
te bevelen een wandelkaart mee te nemen. Borssele
is per bus vanuit Goes (met overstap in ’s Heerenhoek)
bereikbaar.
Zeeuwse boerenschuur in Eversdijk Het gedicht ‘Onweer’ van Hans Warren op de zeedijk
Hans Warren
Hans Warren (1921 – 2001) was schrijver, dichter
en literair criticus. Hij werd geboren in
Borssele als enig kind van een water- en wegenbouwkundig
ingenieur en een onderwijzeres.
Het gezin woonde in een afgelegen huis
aan de Zeedijk. Van jongs af aan was Warren
geïnteresseerd in de natuur. Zijn grote voorbeeld
was de veldbioloog en natuurbeschermer
Jac. P. Thijsse. Na zijn eindexamen schreef
Warren artikelen voor natuurtijdschriften,
maar ook was hij al op jonge leeftijd begonnen
met het bijhouden van een dagboek. Vroege
natuurobservaties zijn te vinden in zijn Natuurdagboek
1936 – 1942: Ik ging naar de
Noordnol. Gaande weg vonden steeds meer
persoonlijke ervaringen en problemen hun weg
in zijn dagboeken. Het zijn vooral deze ‘Geheime
dagboeken’ waaraan Warren zijn bekendheid
bij het grote publiek dankt.
2011-1 op lemen voeten 25