Musis januari 2012 nr. 1 - Gemeente Schiedam

JANUARI 2012 JAARGANG 18 NO 1 CULTUREEL MAGAZINE
e 5,-

Ontdekschiedam.nu pas
Met de Ontdekschiedam.nu pas kunt u als
Schiedammer gratis naar musea in Schiedam en
krijgt u korting op voorstellingen, concerten,
activiteiten en verrassingspakketten bij
organisaties in de stad. Ook Musis is aangesloten
bij de Ontdekschiedam.nu pas. Houders van de
pas ontvangen Musis voor slechts € 25,00 per jaar.
Vraag de pas vandaag nog aan via
www.ontdekschiedam.nu waar u ook alle
(kortings)acties vindt.
De administratiekosten voor de pas zijn € 2,50 per jaar.
01Stadspas_advertentie.indd 2 27-07-2009 22:20:44
pas

3 Musis
MUSIS januari 2012
jaargang 18
no 1
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar
en informeert en opinieert
onafhankelijk op het brede terrein
van cultuur en samenleving.
Musis is toegelaten als
Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)
8049 60 057
Uitgever : Stichting Musis
Bestuur :
Jan Franken, Dick Jansen, Loe Koppejan – voorzitter,
Jos Poolman, Karin Visser)
Redactie en administratie :
Broersvest 75-77
3111 ED Schiedam
Telefoon :010 473 55 18
E-mail : redactie@musis.info
Hoofdredacteur : Hans van der Sloot
Redactie :
Jeroen ter Brugge, Theo van Giezen,
Sjef Henderickx, Jack Tsang, Rikkert Wijk
Maarten Bijl ( voorzitter )
Tekstredactie : Harriet Kruse
Eindredactie : Laurens Priester
Abonnement : minimaal e 35,-
(jaarabonnement 2012
(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)
op rekeningnummer 81.33.79.555 Fortis
MUSIS ONLINE OP
http://archief.schiedam.nl/
Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan
het laatste nummer (december 2011) is Musis
volledig leesbaar op de website van het
Gemeentearchief Schiedam / publicaties.
Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.
Alle auteursrechten en datarecht berusten bij
Stichting Musis en de auteurs. Het onderwijs
en educatieve instellingen kunnen op Musis
een beroep doen bij het geschikt maken van
onderwerpen voor lessen en projecten
Druk : BGS Grafisch, Schiedam
Alle auteursrechten en datarecht berusten
bij Stichting Musis en de auteurs.
Omslag :
Winterlicht 2011 / M.M.C. Schobbe
Foto: Eric van Straaten
Inhoudsopgave
4 Woonplus keert terug naar de kerntaken
6 We gaan vooral gestapeld slopen
12 Oost west Hollands best
18 Jaap Lijber: Vogelman
22 Dat er licht zij
26 Museumvondsten
28 La cabane des hirondelles
Zoek de verschillen
De woningmarkt staat onder druk. Het beleid van de
regering en dat van de banken is er de oorzaak van
dat bouwactiviteiten tot een fractie van de vroegere
volumes is teruggelopen en dat de markt stagneert.
Het volkshuisvestingsbeleid in Vlaardingen en
Schiedam ondervindt hiervan de directe terugslag.
Beide steden herbergen een beroepsbevolking met
een modaal inkomen of iets daaronder. Beide steden
hebben ook te maken met een vergrijzing van de
bevolking, Vlaardingen misschien iets minder dan
Schiedam.
Voor wie graag wijst op de verschillen tussen beide
zustergemeenten, in plaats van het accent te leggen
op de vele, vele overeenkomsten, vindt in deze Musis
twee artikelen van zijn of haar gading. De manieren
waarop Vlaardingen het hoofd biedt aan de problemen
in volkshuisvestingsland en de wijze waarop Schiedam
dit doet, verschillen hemelsbreed. Terwijl het doel toch
hetzelfde is: vernieuwing van de oude volkswijken,
terugbrengen van het aantal verhuurde woningen en
een betere balans aanbrengen tussen het bouwen voor
de kopersmarkt en de sociale verhuursector. Robert van
Herk stak bij Waterweg Wonen in Vlaardingen z’n licht
op. Hans van der Sloot deed hetzelfde bij Woonplus in
Schiedam.

WOONPLUS
KEERT TERUG
NAAR DE
KERNTAKEN
tekst: Hans van der Sloot
foto: Jan van der Ploeg
De woningmarkt staat onder druk. In Schiedam
evenzeer als elders. Aan de prijsdaling in
koopwoningen lijkt geen einde te komen.
Een juist nu de economie onder druk staat
en mensen met een gemiddeld inkomen hun
spaargeld in de vorm van stenen zouden
moeten kunnen verzilveren, stagneert de markt.
De bouwproductie is op dit moment lager
dan ooit, projecten waarvoor nog geen spa
in de grond is gestoken worden stopgezet en
jongeren wordt de toegang tot de woningmarkt
door regeringsbeleid en de banken vrijwel
onmogelijk gemaakt. ‘De hoogste tijd’,
zegt directeur-bestuurder van Woonplus
Bob Venhuizen, ‘om terug te keren naar de
kerntaken van de corporatie’.
Die terugkeer werd in een recente verklaring toegelicht
met: ‘Woonplus richt zich voornamelijk op sociale
huurwoningen met een huur tot 664 euro (dat was
652 euro), huishoudens met een bruto-inkomen tot
34.085 euro (dat was 33.614 euro). Daarnaast faciliteert
en activeert Woonplus vormen van leefbaarheid in
de wijk en ondersteunt zij in projecten ‘Schoon, heel
en veilig’. Wij doen daarin wel een stap terug door te
stoppen met subsidiëren. Wat Woonplus nog wel doet:
samenwerken, organiseren en faciliteren’.
Deze toelichting moet kritische volgers van de
Nederlandse woningmarkt zoals emeritus hoogleraar
Volkshuisvesting Hugo Priemus en ex-staatssecretaris
Volkshuisvesting Marcel van Dam als muziek in
de oren klinken. Al jaren waarschuwen zij ervoor
dat vroegere corporaties zichzelf zouden uithollen
wanneer het onverslijtbaar geachte corduroy van de
maatschappelijke organisatie verwisseld werd voor
het sexy pakje van de op de koopsector gerichte
projectontwikkelaar. Kortgeleden kwam Hugo
Priemus nog in de Volkskrant in het geweer tegen
het voornemen van de regering om de corporaties
te verplichten 1,8 miljoen huurwoningen aan hun
huurders te koop aan te bieden.
Priemus betoogde dat deze maatregel een volledige
ontwrichting gaat betekenen van de woningmarkt.
‘Alles wijst erop dat dit de [echte] opgave is
die het kabinet zich heeft gesteld’, schrijft hij.
‘Woningcorporaties zullen worden verplicht driekwart
van hun woningvoorraad aan hun huurders te koop
aan te bieden. Deze aanbiedingsplicht impliceert dat in
Nederland meer dan twee miljoen woningen te koop
staan’.
Een beknopte schets van de geschiedenis van
de Volkshuisvesting van 1901 tot gisteren, is
als achtergrond wel handig. In 1901 werd met
de afkondiging van de Woningwet de sociale
volkshuisvesting tot zorg van de overheid verklaard.
Voor Schiedam betekent dit niet minder dan dat geheel
Schiedam- West en Schiedam-Oost, de gehele Gorzen
en de complete wijken Nieuwland, Groenoord en
Woudhoek alsmede een groot deel van Spaland door
de woningbouwverenigingen en de gemeentelijke
overheid werden gerealiseerd.
Op weinig terreinen was de overheid ook zo
succesvol als in de volkshuisvesting. Zonder enige
overdrijving mag deze sector, in historisch perspectief
en vergelijkenderwijs op dezelfde hoogte worden
geplaatst als de droogmaking van ons land, inclusief
Haarlemmermeer en Zuiderzee en de realisering
van de Deltawerken. Met een relatief vrije huur- en
koopsector en een door de overheid gefinancierde
en gecontroleerde sociale huursector werd praktisch
iedereen goed en betaalbaar gehuisvest. In krap
honderd jaar werd in steen een sociaal bezit van meer
dan tweehonderd miljard euro opgebouwd. Een unicum
en dus in geen enkel ander land ter wereld met een vrije
economie vertoond.
Begerig naar overwaarde
In 1995 kwam de ommekeer. Onder
verantwoordelijkheid van PvdA-minister Margreeth
de Boer in het eerste kabinet Kok werden de
woningcorporaties verzelfstandigd.
Het terugtrekken van de overheid als financier van
de (volks)woningbouw gebeurde vanuit het politieke
besluit dat de bestuurders van de woningcorporaties
zich met het immense corporatieve woningbezit als
maatschappelijk kapitaal als ondernemers moesten
gaan inzetten voor de bouw en verhuur van sociale
huurwoningen. Op basis van de toenmalige politieke
verhoudingen en niet te vergeten de florissante
woningmarkt, had dit – het idealisme in aanmerking
nemend - zeker gekund.
De praktijk vertoonde echter een ander beeld. Voor
een aantal bestuurders was de eerste daad als vrije
ondernemer het verhogen van hun eigen salaris tot
ver boven dat van de premier. De banken ontdekten
tegelijkertijd dat de aftrekbaarheid van hypotheekrente
via aflossingsvrije hypotheken kon worden omgezet
in een aantrekkelijk beleggingsproduct. De huizenprijzen
stegen sterk, dus ook de waarde van de
corporatiewoningen. Hiermee groeide de leencapaciteit
van de corporaties. In een aantal gevallen werd deze
aangewend om de sociale doelstelling te verbreden.
In andere echter om zich als projectontwikkelaar op
een gewillige koopmarkt te begeven of om van het
maatschappelijk kapitaal tweehonderd miljoen te
Musis 4

steken in een als cruiseschip afgedankte, aftandse
stoomboot.
Als voorbeeld van een
omgeving waarin op
termijn gekeken zal
worden naar renovatie
en woningverbetering,
noemt hij het middendeel
van de Nolenslaan.
‘Dat is natuurlijk een
prachtige mix van een
sterk winkelbestand en
bewoning. Op welke
dag en op welk tijdstip
je ook op de Nolenslaan
komt, het is er altijd
druk. De menging van
supermarkten en kleine
detailhandel en van
allochtone en autochtone
ondernemers is ijzersterk.
En dat zal alleen maar
toenemen met de
nieuwbouw in de directe
omgeving.
5 Musis
Ook de overheid
keek begerig naar die
overwaarde. En zoals Wim
Kok de idealen van de
sociaaldemocratie als veren
van zich had afgeschud,
deed de socialistische
minister van financiën
Wouter Bos hetzelfde met
de in beginsel zonder
winstoogmerk opererende
corporaties. Door deze
plots te beschouwen als
commerciële instellingen,
onttrok hij jaarlijks
een half miljard aan de
volkshuisvesting. Zijn
collega-minister Van
der Laan deed de rest
door mensen met een
huishoudinkomen van
33.500 euro tot een soort
volkshuisvestingsprofiteurs
te verklaren. Zij hoorden niet
thuis in een huurwoning.
De gevolgen laten
zich raden. Verkoop
van driekwart van het
huurwoningbestand
betekent het volledig
instorten van de gehele markt. Erger is dat de
corporaties gedwongen zullen zijn hun bezit te
verkopen tegen waarschijnlijk niet meer dan tachtig
procent van de WOZ- waarde. Laat Musis de zaken nu
niet erger voorstellen dan ze zijn, maar het voorstel van
deze regering letterlijk nemend, zouden in Schiedam –
de opgave van Funda meegenomen - zo’n zesduizend
woningen in de verkoop komen.
Gouden tijden zijn voorbij
Met het aanhouden van mensen met een
huishoudinkomen tot bruto 33.614 euro als primaire
doelgroep, geeft Woonplus aan een eigen koers te
willen volgen. Bob Venhuizen benadrukt de sociale taak
van Woonplus als leidraad voor de toekomst.
‘We moeten ons realiseren dat de gouden tijden van
weleer voorbij zijn. De woningmarkt zal niet meer
worden wat het ooit geweest is. Zelfs niet als de
economie weer aantrekt. Als corporatie hebben we
rekening te houden met een lokale bevolking die grijzer
is dan gemiddeld en minder verdient. Dus tekenen de
contouren van de sociale onderneming Woonplus zich
des te scherper af. We ontkomen er daardoor intern
niet aan dat gesneden wordt in het personeelsbestand.
Van vijfendertig mensen hebben we inmiddels afscheid
moeten nemen. In meer dan dertig gevallen is dat
op de beste manier gegaan. Voor een drietal zal een
begeleiding moeten worden gezocht. Maar ook het
externe beleid zullen we wijzigen om te voorkomen dat
de bezuiniging leidt tot vermindering van de kwaliteit
van het woningbezit en de dienstverlening’.
Het is geen vrolijke boodschap. In de jaren waarin
Woonplus zich ontwikkelde van de behoudende
Gemeentelijke Woningdienst tot stopperspil op
Bob Venhuizen

ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111 ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl
Betoverende
sfeer...
Fun-Key events organiseert het in Schiedam.
Benieuwd naar alles wat wij voor u kunnen
betekenen? Kijk op www.fun-key.nl
Westvest 38 | 3111 BW Schiedam | T 010 4270888
Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H'berg
Bergse Dorpsstraat 25
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl
Musis 6

de woningmarkt deed Woonplus zich kennen als
sophisticated sociale ondernemer waarop ook de sport,
de cultuursector, gezondheidszorg en maatschappelijke
en wijkgerichte organisaties en projectgroepen met
succes een beroep deden.
Venhuizen: ‘Woonplus heeft gedurende vele jaren
een substantiële bijdrage kunnen leveren aan
een stadsbrede verbetering van het woon- en
cultuurklimaat. Hou het erop dat Schiedam op die
manier heeft mogen profiteren van de winsten
die we op de vastgoedmarkt hebben gerealiseerd.
Dat is een goede zaak geweest, daarvan ben ik
overtuigd. Woonplus is een bedrijf dat wortelt in
Schiedam. Zowel de woningbouwverenigingen als het
Gemeentelijk Woningbedrijf zijn opgericht vanuit een
maatschappelijk ideaal. En hoewel we zijn meegegroeid
met een ontwikkeling waarin de koopsector een even
belangrijke positie heeft als de sociale huursector, zijn
en blijven we een sociale organisatie. Cultuur, recreatie
en sport hebben met succes een beroep op ons kunnen
doen. Daaraan komt dan nu een einde. Natuurlijk is dat
jammer. Maar onvermijdelijk in deze tijd’.
Sociale cohesie blijft intact
Woonplus stelt zich ten doel om in de komende
bouwactiviteiten een verhouding te hebben van
vijftig procent koophuizen tegenover vijftig procent
huurwoningen. ‘Dit zal al zichtbaar zijn in de tweede
fase van de ontwikkeling van “Wonen over het water”.
Dit hele plan gaat op de schop’, zegt hij. ‘De ambities uit
het verleden om de stadsvernieuwing grotendeels met
koopwoningen te realiseren, is niet langer haalbaar’.
Dit geldt ook voor de nieuwbouw op de plaats van
de gesloopte appartementencomplexen aan de
Huijsmansstraat en Aleidastraat. Aanpassing aan de
huidige economische situatie en de opstelling van de
banken, maakt dat de nieuwbouw hier vooral in de
sociale huursector wordt gerealiseerd. Dit impliceert
overigens ook – hoewel Bob Venhuizen hierop niet
de nadruk legt - dat de sociale cohesie van de buurt
intact blijft. Vanuit het perspectief van de banken is dit
volstrekt geen interessant gegeven. Voor een stad die
rekening te houden heeft met een snel toenemende
vergrijzing, wel iets om in het achterhoofd te houden.
‘De huisvesting van senioren heeft onze speciale
aandacht. Daaraan zal in de toekomst een steeds
grotere behoefte bestaan. Waarbij de ouderen van
nu een heel ander leven leiden dan pakweg veertig,
vijftig jaar geleden. Wij realiseren ons dat we in deze
beschouwd kunnen worden als sociale partners van
de bewoners. Woonplus is, precies zoals corporaties
elders, de enige partij die gericht voor deze doelgroep
woningen realiseert in de sociale huursector’.
Venhuizen: ‘Op het punt van woningverbetering krijgen
we heel veel te doen. De onderhoudstoestand van
onze woningen, laat ik het maar voorzichtig zeggen, is
niet optimaal. Daar zullen we een inhaalslag moeten
maken. Waar mogelijk doen we dit door vervangende
nieuwbouw. Dit geeft ons ook de mogelijkheid om
de nieuwbouw als stadsvernieuwingsproject te
realiseren. In andere gevallen zullen we kiezen voor
herstel, renovatie en woningvernieuwing. Een goed
voorbeeld van kwaliteitshandhaving door vervangende
nieuwbouw vormen natuurlijk ‘de Nieuwe Tuinen op het
7 Musis
eind van de Burgemeester van Haarenlaan tegenover de
flat Spieringshoek’.
In dit gebied realiseerden Emile Groosman en
Jaap Bakema in de jaren 1950 een woonwijk
die internationaal de aandacht trok vanwege de
vernieuwende inzichten en systeemtoepassing en
in Schiedam spottend de bijnaam kreeg van ‘de
Hongerput’ vanwege de hoge huren aldaar. ‘Wat er nu
staat’, zegt Venhuizen, is een volwaardige vervanging
die met de projecten op de Schaepmansingel een
aansluiting heeft op het park aan de voet van de
Vlaardingerdijk. Op die manier moeten we doorgaan
met het realiseren van kwaliteit binnen de marges die
ons gegund zijn’.
Als voorbeeld van een omgeving waarin op
termijn gekeken zal worden naar renovatie en
woningverbetering, noemt hij het middendeel van de
Nolenslaan. ‘Dat is natuurlijk een prachtige mix van
een sterk winkelbestand en bewoning. Op welke dag
en op welk tijdstip je ook op de Nolenslaan komt, het
is er altijd druk. De menging van supermarkten en
kleine detailhandel en van allochtone en autochtone
ondernemers is ijzersterk. En dat zal alleen maar
toenemen met de nieuwbouw in de directe omgeving.
De eerste helft van het project Over het Water is
gerealiseerd . Voor de bewoners van dit gebied liggen
de winkels op de Nolenslaan op loopafstand. En een
buurt die een eigen drukte heeft, oefent nu eenmaal
een eigen aantrekkingskracht uit. Dat zie je ook aan de
subcentra in grote steden in Rotterdam, Amsterdam en
Den Haag.’
Woonplus heeft een goed jaar achter de rug, mag de
directeur zeggen op basis van de nu beschikbare cijfers.
‘Met een groot aanbod van woningen in de prijsklasse
van zo’n honderddertigduizend euro, kunnen we
een grote, niet-vermogende markt bedienen en
bevinden we ons ook voor de banken in een gunstig
prijssegment. Daarbij kijken we goed naar de markt
tot tweehonderdduizend euro. Ook daarin scoren we
goed. Schiedam is …, hoe je het ook wendt of keert,
geen kapitaalkrachtige stad. Daarin is een kentering
wel merkbaar. Er is een toevloed van mensen die hier
bijvoorbeeld in de binnenstad een woning kunnen
kopen waarvoor je in Amsterdam of Utrecht het
viervoudige moet neertellen. De promotie die Schiedam
voor zichzelf maakt, speelt daarin zeker een rol. Aan de
andere kant is het goed zich te realiseren dat Schiedam
een grote bevolkingsgroep heeft van modaal of iets
lager niveau.
In de belangen van beide heeft Woonplus een taak. We
horen in deze stad, werken samen met de gemeente
en andere partijen om het woonklimaat optimaal te
maken, kijken over de gemeentegrenzen heen om
ook daar in samenwerking – neem bijvoorbeeld de
bijzondere relatie tussen Schiedam en het Rotterdamse
deel van Mathenesse – en trachten door personele
ondersteuning en het faciliteren van wijk- en
buurtprojecten dicht bij de bewoners te blijven staan.
We zijn sociaal ondernemer en worden daaraan door
de huidige economische situatie en het regeringsbeleid
weer eens goed aan herinnerd’.

Hoewel Vlaardingen al sinds de jaren 1990 de grenzen
van haar bebouwbare oppervlakte heeft bereikt, heerst
er momenteel een ware bouwwoede. ‘Inbreiden’ is
het toverwoord en ‘Actieplan Wonen’ de leidraad, een
plan dat afrekent met de eenzijdige woningvoorraad
van Vlaardingen en ontwikkeld is door de gemeente
en de twee woningcorporaties: Waterweg Wonen en
Woningstichting Samenwerking Vlaardingen. Het
‘Actieplan Wonen’ loopt tot 2030 en behelst de sloop
van maar liefst 6800 woningen. Daar komen een
slordige 8000 nieuwbouwhuizen voor terug. Waterweg
WE GAAN
VOORAL
GESTAPELD
SLOPEN
Crisis of geen crisis, woningcorporatie
Waterweg Wonen bouwt gestaag verder
aan het ‘Actieplan Wonen’. Opmerkelijk,
want collega Woonplus uit Schiedam maakt
juist een pas op de plaats. De huizenmarkt zit
immers op slot en dat vraagt om herbezinning.
Is de realiteit in de twee buurgemeentes
zo verschillend?
tekst: Robert van Herk
foto’s: Jan van der Ploeg
René van der Heijden
Musis 8

Wonen is verantwoordelijk voor de sloop van 6000
van deze woningen. Ingrijpend, want het betreft zo’n
beetje de helft van het bezit van de woningcorporatie.
Er zullen 3700 woningen voor worden teruggebouwd,
veelal in een hoger prijssegment. Zowel koop als huur.
“Ik zou Vlaardingen willen typeren als een stad met
een weinig gedifferentieerde woningvoorraad”, vertelt
René van der Heijden. Hij is sinds zeven jaar manager
Bedrijfsvoering bij Waterweg Wonen, veruit de grootste
corporatie in Vlaardingen. Van der Heijden is een
aimabele verschijning, een forse man in smetteloos
overhemd met opvallende oranje stropdas. Tijdens ons
gesprek staat hij regelmatig enthousiast op om op een
wandkaart van Vlaardingen aan te wijzen waar welk
project precies plaatsvindt. “Veel van onze woningen
stammen uit de jaren vijftig, zestig en zeventig: weinig
eengezinswoningen, veel huur en heel veel gestapeld”,
legt Van der Heijden uit. Met gestapeld doelt hij op de
vele naoorlogse portiekflats die Vlaardingen rijk is.
“We gaan vooral gestapeld slopen. Daar komen dan
eengezinswoningen voor terug, meestal in een wat
hoger prijssegment. Vooral koop, maar ook sociale
huurwoningen.”
Eentonige wederopbouwwijk
Het kantoor van Van der Heijden kijkt uit over het
Burgemeester van Lierplein, het plein voor station
Vlaardingen Oost. Hij wijst uit het raam naar enkele
vierhoogflats in de verte. Ze staan in de Babberspolder,
de aangrenzende wijk. Nu
de platanen op het plein en
de populieren iets verderop,
hun blad hebben verloren,
zijn ze goed zichtbaar. “Kijk,
als je me vraagt waar we op
dit moment mee bezig zijn,
dan is daar op dit moment
ons meest prominente
project: de herstructurering
van de Babberspolder. We
gaan er 1400 woningen
slopen en er vervolgens
1000 opnieuw bouwen.
162 eengezinswoningen
van het project Spiegelhof
zijn inmiddels opgeleverd.
De laatste woningen in dit
project, 29 huizen in het vrije
huursegment met uitzicht
op het park, zijn binnenkort
gereed.” Inderdaad, wie al een tijdje niet meer in
de Babberspolder is geweest, herkent de voorheen
eentonige wederopbouwwijk niet meer terug. Althans,
als je de wijk vanuit het zuiden benadert, want het
plan wordt gefaseerd uitgevoerd, van zuid naar noord.
“De technische staat van de woningen was leidend
voor de planning”, verklaart Van der Heijden: “Alleen
de gestapelde (MUWI-)flats langs de Kethelweg blijven
staan.” Verrassend. Kennelijk bewaart Waterweg
Woningen de lelijkste woningen voor het laatst.
Het stedenbouwkundige plan van Van Tijen, dat
de Babberspolder onder architecten beroemd heeft
gemaakt, wordt bij de herstructurering overigens
ontzien. Althans voor zover mogelijk. De kenmerkende
9 Musis
“Onze primaire doelgroep kun
je rekenkundig definiëren als
gezinnen met een inkomen van
maximaal 33.614. Lang niet al
onze huurders behoren tot deze
doelgroep. Het is namelijk zo dat
veel van onze bewoners “scheef
wonen”. Het gaat om mensen die
eigenlijk zouden moeten verhuizen
naar een duurdere woning. Wij
willen juist hen naar nieuwbouw
verleiden; zo komt er weer ruimte
vrij voor onze primaire doelgroep”
lange zichtlijnen tussen de wijksegmenten blijven
behouden en worden groen ingevuld. Van de
bijpassende architectuur blijft echter weinig tot niets
over. Daarvoor zijn de flats anno nu te gedateerd.
Een dergelijk lot is ook de, al even beroemde,
Westwijk beschoren. Ook daar wordt de verouderde
woonvoorraad prijsgegeven aan de sloopkogel. “Dat
duurt nog wel even hoor; de Westwijk is als laatste
aan de beurt”, zegt Van der Heijden: “De collega’s van
Samenwerking hebben er al wel een groot project
en wij ronden daar nu het project ‘Werffhoven’ af,
maar wat ons betreft is nu eerst Holy Zuid aan de
beurt. We gaan er 800 woningen slopen en 560
eengezinswoningen terugbouwen, voornamelijk
betaalbare koop. Ik verwacht dat we daar in 2013 aan
toe komen. Overigens slopen we niet alleen hoor, we
doen ook aan hoogwaardige renovatie en onderhoud.”
Het klinkt allemaal heel voortvarend en het past
inderdaad keurig bij het Actieplan Wonen waarin
Vlaardingen afrekent met haar oude, eenzijdige
woningvoorraad en de inwoners van Vlaardingen
een wooncarrière biedt in hun stad. Vlaardingen
moet namelijk weer aantrekkelijk worden voor
middeninkomens. Jonge gezinnen uit deze
inkomensklasse komen nu nauwelijks aan bod
en trekken de stad uit. Door goedkope sociale
huurwoningen te slopen, ontstaat er ruimte voor
nieuwbouw voor deze, economisch aantrekkelijke,
doelgroep. Je vraagt je onwillekeurig af waar huurders
die het minder breed hebben heen moeten? Op haar
website beweert Waterweg
Wonen immers dat de
corporatie zich primair
richt op mensen met
een laag inkomen en op
kwetsbare groepen: “We
zijn een maatschappelijk
ondernemer.”
Kwetsbare huurders
Van der Heijden heeft
de vraag duidelijk vaker
gehoord. Begripvol hoort hij
me aan en legt vervolgens
uit dat de primaire doelgroep
niet wordt vergeten: “Onze
primaire doelgroep kun je
rekenkundig definiëren als
gezinnen met een inkomen
van maximaal 33.614, vanaf
1 januari 34.085 euro. Deze
economisch kwetsbare groep mensen bieden we een
huisvestingsgarantie, maar lang niet al onze huurders
behoren tot deze doelgroep. Het is namelijk zo dat
veel van onze bewoners “scheef wonen”. Het gaat om
mensen die meer dan de maximumnorm verdienen en
eigenlijk zouden moeten verhuizen naar een duurdere
woning. Door onze woonvoorraad te vernieuwen,
willen wij juist hen naar nieuwbouw verleiden; zo komt
er weer ruimte vrij voor onze primaire doelgroep.”
Van der Heijden spreekt over ‘verleiden’, maar dat is
slechts een van de middelen, want bij een grootschalige
aanpak als van ‘Actieplan Wonen’ is natuurlijk ook
sprake van ‘dwingen’, namelijk als de woning van de
scheefhuurder gesloopt gaat worden. Van der Heijden
erkent dat zo’n huurder vervolgens zelf een oplossing

Anneke Dunkhase,
amazone
...WIJ GAAN NOG EVEN DOOR...
UW OUDE BRIL
IS GELD WAARD
DEZE DEZE SUCCESVOLLE
SUCCESVOLLE
AKTIE AKTIE STOPPEN STOPPEN WIJ
NOG NOG LANG LANG NIET! NIET!
DOE DOE DUS DUS MEE..! MEE..!
Matras met
perfect
aansluitende
elementen
Swissfl ex en ik. Eén tijdens het slapen.
NIEUW
INRUIL-
PREMIE
€100,- OF
€50,-!
Synchroon-precisie = precieze samenwerking tussen matras en lattenbodem
Paardrijden is mijn leven.
Een gezonde nachtrust mijn stokpaardje.
Een gezonde nachtrust door de synchroon-precisie tussen matras en lattenbodem. Het resultaat:
• Perfecte aanpassing aan uw bewegingen tijdens de slaap.
• In elke houding perfect in balans en een goede ondersteuning van top tot teen.
• Anatomisch correct en tegelijk ontspannen, drukvrij liggen.
Alleen Swissfl ex biedt deze unieke combinatie van matras en lattenbodem voor alle
lichaamstypen aan, in een uitgebreid assortiment.
Swissfl ex. Omdat een gezonde nachtrust het waard is.
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 42 68 732
www.bednodig.nl
Orthopedische kussens thuis gratis testen.
Parkeren: ABC Parkeergarage - Kreupelstraat. Gratis uitrijkaart.
Ruil uw oude bril in en ontvang tot 100,- euro
inruilpremie bij aanschaf van een nieuwe
complete bril uit onze gehele collectie. Uw oude bril
geeft iemand in een 3e wereldland weer kans op een
beter (vooruit)zicht. Kom nu naar Tempel Optiek en
doe mee. Deze aanbieding komt nog bovenop de
vergoeding van uw zorgverzekeraar.
Tempel Optiek
werkt samen met alle
zorgverzekeraars.
Zelfregulerende
lattenbodem
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 4
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 42 68 732
www.bednodi
www.bednodig.nl
Orthopedische kussens thuis grat
Orthopedische Parkeren: ABC kussens Parkeergarage thuis gratis - Kreupelstraat. testen. Gratis u
Parkeren: ABC Parkeergarage - Kreupelstraat. Gratis uitrijkaart.
Hoogstraat 2 • 3111 HH Schiedam • Tel (010) 473 59 19
www.tempeloptiek.nl
Musis 10

moet vinden. “Maar voor de huurders uit onze eigen,
kwetsbare doelgroep geldt dan dat ze stedelijkevernieuwings-urgent
worden. Ze krijgen anderhalf jaar
voor de sloop te horen dat ze moeten verhuizen en wij
helpen ze in de tussentijd aan een nieuwe betaalbare
woning.”
De afspraken over deze kwetsbare huurders zijn op
regionaal niveau vastgelegd. Iemand die in Rotterdam
zijn woning moet verlaten, komt ook in Vlaardingen in
aanmerking voor een woning en vice versa. Uiteindelijk
is het streven dat er in de regio genoeg huizen voor
deze doelgroep beschikbaar blijven. Van der Heijden:
“Zelfs welvarende gemeentes als Lansingerland en
Rhoon hebben toegezegd voor deze doelgroep te
bouwen. En dat doen ze ook.”, zegt Van der Heijden.
Maar is het allemaal niet wat bescheiden? Moeten er
niet gewoon meer sociale huurwoningen komen? “We
zouden als corporatie heel graag overbodig willen
worden, in de zin dat onze doelgroep welvarender
Veel van onze woningen stammen
uit de jaren vijftig, zestig en zeventig:
weinig eengezinswoningen, veel huur
en heel veel gestapeld. We gaan vooral
gestapeld slopen. Daar komen dan
eengezinswoningen voor terug
wordt en ons niet meer nodig heeft. De gedachte dat
onze doelgroep zou moeten groeien, ondersteunen we
in ieder geval niet. ”
Hoe het ook zij, veel van de huurwoningen die
Waterweg Wonen sloopt worden vervangen door
eengezinskoopwoningen. Dat leek een verstandige
keuze in 2008, toen het actieplan van kracht werd,
maar geldt dat nu nog, nu de economische crisis de
huizenmarkt op slot heeft gezet? Het is publiek geheim
dat de dure koopwoningen die nu gebouwd worden
op het terrein van het gesloopte Holy Ziekenhuis, niet
makkelijk worden verkocht. “’Park Hoog Leede’ is geen
project van Waterweg Wonen”, zegt Van der Heijden:
“Wij bouwen huizen met een vraagprijs van hooguit
300.000 euro, maar meestal goedkoper. Natuurlijk is
het zo dat de situatie op de huizenmarkt anders is dan
vier jaar terug, maar bij ons project ‘Vlaardings Geluk’
in de Babberspolder zijn we toch nog steeds succesvol.
Het loopt minder makkelijk dan in 2008, maar nog altijd
beter dan gelijksoortige projecten in Rotterdam.”
Toch lijkt de trend te wijzen op een grotere populariteit
van betaalbare huurwoningen. De Schiedamse collega
Woonplus wil daar op in spelen; het gaat meer sociale
huurwoningen bouwen. “Ik weet niet precies hoe de
situatie in Schiedam is”, antwoordt Van der Heijden:
“Onze steden zijn in vele opzichten vergelijkbaar, en
van alle corporaties lijkt Woonplus nog het meeste
op ons, maar Schiedam heeft toch net een andere
problematiek. De stad biedt veel meer een aanvulling op
de stadsfunctie van Rotterdam. Ik heb de burgemeester
van Schiedam ooit horen zeggen dat haar stad 5000
arbeidsmigranten huisvest, terwijl burgemeester
11 Musis
Bruinsma van Vlaardingen sprak over een aantal van
650, om maar een voorbeeld te noemen. Maar vooral
denk ik dat ons ‘Actieplan Wonen’ van een andere orde
is. Het is een langetermijnplan dat breed gedragen
wordt, door de politiek en door de uitvoerende
woningcorporaties. Er is dus veel commitment. Drie
partijen hebben er hun handtekening onder gezet. We
gaan nu eerst het project in de Babberspolder goed
afronden.” Maar wijst dat niet op een gevaarlijk gebrek
aan flexibiliteit? “Dat vind ik niet”, zegt Van der Heijden:
“Eventueel kunnen we er inderdaad voor kiezen om
meer huurwoningen te bouwen of, dat denk ik eerder,
om de planning te herzien. We halen in dat geval de
bouw van huurwoningen die wij toch al beoogden te
bouwen naar voren. Maar voorlopig kiezen we hooguit
voor een trager tempo. Toen we ‘Actieplan Wonen’
ondertekenden, was het mogelijk om 400 woningen
per jaar voor de markt op te leveren. Dat is nu
waarschijnlijk niet meer haalbaar, maar dat zal wat ons
betreft hooguit betekenen dat we in 2032 gereed komen
in plaats van in 2030.”
Geen paniek dus bij Waterweg Wonen. Van der
Heijden: “We proberen onze plannen zoveel mogelijk
los te koppelen van de huidige crisis, die hopelijk van
voorbijgaande aard is. Wij bouwen immers voor de
lange termijn. De duur van deze crisis is toch vooral
afhankelijk van de mate waarin ze in staat zijn om
in Brussel de problemen aan te pakken. Zodra het
vertrouwen terug is, kan alles omslaan. Morgen al.”

OOST
WEST
HOLLANDS
BEST
tekst: Henk Slechte
foto’s: uit besproken boek
De geschiedenis van de export van het Nederlandse
gedistilleerd is een prachtig verhaal, mits verteld in
een economisch- en maritiemhistorische context. Het
ging immers om geld, het gebeurde vooral overzee
in een tijd waarin de scheepvaart zich technisch en
organisatorisch snel ontwikkelde en het was een
nationale en geen louter Schiedamse economische
activiteit, al was Schiedam natuurlijk wel een van de
paar jeneversteden die voor de export produceerden.
De andere waren – wisselend in de tijd – Weesp,
Amsterdam, Rotterdam en Delfshaven. Er zijn nog
meer elementen in dit onderwerp, waaraan een
tentoonstelling en een publicatie over dit onderwerp
aandacht zouden moeten geven, zoals de fiscaliteit, en
de cultuur en wetgeving van de ontvangende landen
en de rol die de import van drank uit Nederland daar
speelde. En dan is er nog de denkbare parallel met
de slavenhandel die in de tweede helft van de 18de
eeuw zijn Nederlandse hoogtepunt beleefde, precies
in dezelfde tijd dat ook Schiedam actief werd in de
export van jenever. Die produceerden de Schiedamse
branders op een schaal die ver uitsteeg boven de
behoefte van de Nederlandse markt. Daarvoor
ontbreekt cijfermatig bewijs, maar een serieuze
aanwijzing is wel de snelle stichting van nagenoeg
alle brandersmolens tussen ongeveer 1760 en 1795. In
diezelfde tijd kregen de Verenigde Staten van Noord-
Amerika hun definitieve vorm en correspondeerden de
Amerikaanse president John Adams en de Schiedamse
– patriotse - brander Jacobus Nolet met elkaar. Dat
alles leidt in museaal perspectief tot de conclusie dat
een dergelijke tentoonstelling en het begeleidende
boek multidisciplinair gemaakt moeten worden,
liefst in samenwerking met musea die elk hun eigen
deskundige inbreng hebben. Het Jenevermuseum,
het Maritiem Museum, het Belastingmuseum en het
Wereldmuseum in Rotterdam zouden daarvoor een
goed team kunnen vormen door hun deskundigheid te
bundelen en van zo’n veelzijdig onderwerp een mooie
tentoonstelling met blijvende betekenis te maken. Een
dergelijke aanpak betekent ook dat de bundel bij de
tentoonstelling inhoudelijk strak geredigeerd moet
worden. Dat kost allemaal veel tijd, menskracht en geld,
maar dan is er ook iets op nationaal niveau.
Het Jenevermuseum kan aan die voorwaarden niet
voldoen. Het heeft een moeilijke tijd achter de rug en
doet met Oost West Hollands Best een dappere en
Musea doen voor ambitieuze
tentoonstellingen veel onderzoek. De
tentoonstelling verdwijnt weer, maar het
resultaat van het onderzoek blijft vaak
bewaard in de vorm van een catalogus,
meestal met een paar gespecialiseerde
artikelen over het onderwerp van de
tentoonstelling en een gedetailleerde
beschrijving van de exponaten. Het
Jenevermuseum is zo’n museum. In 2007
verscheen bij de tentoonstelling The King
of Drinks, Jenever in Ghana een boek met
dezelfde titel van Dmitri van den Bersselaar,
in 2008 ging de tentoonstelling De Wijze
en de Dwaas van de collectie prenten van
alchemisten van A. Brinkman vergezeld van
een fraai boek, en in 2010 organiseerde het
museum een tentoonstelling en een aantal
familiebijeenkomsten bij het vuistdikke
Honderd Schiedamse Families van L.A.F.
Barjesteh van Waalwijk van Doorn. Deze
boeken zijn weliswaar geen catalogi, maar
wel degelijke en boeiende publicaties over
het onderwerp van de tentoonstelling,
een inhoudelijk en commercieel handige
tussenvorm, omdat die het onderzoek
boekstaaft, maar het boek ook na de
tentoonstelling nog lang verkoopbaar
blijft. Op 26 november 2011 opende het
Jenevermuseum de tentoonstelling Oost
West Hollands Best, over de export van
Nederlands gedistilleerd. Henk Slechte
las de bundel die het museum bij die
tentoonstelling publiceerde en bekeek
de tentoonstelling. Dat was genieten en
schrikken tegelijk.
gedeeltelijk zeker geslaagde poging om de museale en
publicistische draad weer op te pakken en de sympathie
van het publiek te herwinnen. De tentoonstelling
beoogt inzicht te geven in de wereldwijde Nederlandse
export van jenever, waarbij het begrip jenever breder is
dan de titel doet vermoeden. Ze besteedt immers ook
aandacht aan de export van wodka, zoals Cardinal van
UTO, waarvan een fraaie fles te zien is. Dat roept bij de
bezoeker wel meteen een prangende vraag op, want die
verwacht bij de mooie nieuwe fles van Cardinal dan ook
een wodkafles van Nolet, immers bij uitstek het bedrijf
dat de naam heeft gedistilleerd te exporteren. Wie niet
weet dat Herman Jansen Cardinal al aan het eind van
de 19de eeuw heeft ontwikkeld en tot de drooglegging
op grote schaal naar het zuiden van de Verenigde
Staten exporteerde, terwijl de exportactiviteiten en de
grootschaligheid van Nolet pas van de laatste decennia
Musis 12

dateren, blijft dus wel met die vraag en met meer
vragen zitten. De tentoonstelling geeft geen antwoord.
De geïnteresseerde leek gaat met gemengde gevoelens
weg. Hij of zij heeft veel gezien: etiketten en reclameuitingen
die zijn aangepast aan de ontvangende
werelddelen en landen, kelders en andere emballage
waarvoor hetzelfde geldt, een scheepsmodel, een
paar archiefstukken en zelfs scheepssier zoals een
prachtige Liduïna die in de 19de eeuw iedereen
duidelijk moest maken dat distillateur en reder Van
Gent katholiek was. Het is overigens jammer dat de
paar geëxposeerde archiefstukken een beschrijving
ontberen. Dat moet toch een kleine moeite zijn, want
het boek geeft die beschrijving wel. In ieder geval geven
ze een overzicht van de administratie van de lading
zoals die bijvoorbeeld in 1916 het S.S. Tubantia die voor
Lucas Bols vervoerde. De bezoeker kan ook op een
13 Musis
aanraakscherm de etiketten van Schiedamse branders
en distillateurs aanstippen en daarmee informatie van
wisselende kwaliteit en volledigheid over die bedrijven
krijgen. Een mooie eigentijdse manier van informatie
verstrekken.
De tentoonstelling heeft helaas onvoldoende structuur,
waardoor de bezoeker geen kader krijgt, waarin hij
het onderwerp, de objecten en de uitleg die daarbij
wordt gegeven, kan plaatsen. Hij weet niet wanneer
de samenstellers van de tentoonstelling de export
laten beginnen en die, althans in de opstelling,
laten eindigen. Een ander zwak punt is dat de titel
en de fraaie folder nadrukkelijk aangeven dat de
tentoonstelling gaat over de Hollandse (=Nederlandse)
export van sterke drank, terwijl die de indruk wekt dat
alleen Schiedam dit product maakte en exporteerde.
En zo is er meer. Nergens komt bijvoorbeeld aan de

orde hoe het de geëxporteerde drank verder verging
en wat de export van zo’n product betekende voor de
landen waar het terechtkwam. De export van welk
vaderlands product dan ook was een economische
activiteit waarbij meer kwam kijken dan de verpakking,
de reclame en het vervoermiddel. De tentoonstelling
geeft geen inzicht in de organisatie en de economische
betekenis van de export van jenever en gedistilleerd.
Hoe belangrijk was die in het geheel van de
Nederlandse export? Vergelijkbaar met kaas, tulpen
of slaven, of belangrijker? Maar ook op microniveau
maakt de tentoonstelling de bezoeker weinig wijzer.
Hij krijgt geen inzicht in de lokale economische situatie
en in de verhoudingen tussen de branders waar het
de export betreft. Het manco van de tentoonstelling
is dat een economisch- en maritiemhistorisch kader
ontbreekt, waardoor de bezoeker inhoudelijk met lege
handen staat en met teveel vragen de tentoonstelling
verlaat. De inrichters hebben de trend gevolgd, die in
meer vergelijkbare musea zichtbaar is. Zij geven steeds
vaker het laten zien en mooi opstellen van oogstrelende
en nostalgische objecten de voorrang boven het
gestructureerd vertellen van het onderliggende verhaal.
De tentoonstelling oogt beslist aangenaam. Dat is te
danken aan de vormgeving en de objecten die met zorg
zijn uitgezocht. Wie gevoelig is voor een smaakvol
ingerichte expositie, houdt van mooie en nostalgische
voorwerpen uit de geschiedenis van de Schiedamse
gedistilleerdindustrie, en geniet van het kijken naar
exotische etiketten en idem reclamemateriaal, moet
vooral naar het museum gaan, en na afloop van zijn
rondgang over de tentoonstelling een borrel drinken in
het proeflokaal. Het is de moeite waard om dan ook een
kelderfles van de heerlijke Old Schiedam moutwijn, met
speciaal ontworpen etiket, te kopen om thuis nog na te
genieten. Een prima uitje voor de zondagmiddag.
Eigenlijk geldt voor de dikke bundel met bijdragen
over de export van Nederlands Gedistilleerd iets
vergelijkbaars. Ook die lijkt niet primair gemaakt om de
lezer en bezoeker van de tentoonstelling te informeren,
maar om te imponeren. De vormgeving is zo uitbundig
dat de teksten die bedoeld zijn om gelezen te worden
volledig ondersneeuwen. Dat is - veel beheerster - ook
met de tentoonstelling gebeurd: vorm is gesteld boven
inhoud. Bij het boek komen daar nog wel een paar
minpunten bij. De vormgever heeft zich niet ontzien
Musis 14

om de vaak prachtige en informatieve illustraties te
ontsieren met bijschriften op lelijke gekleurde strepen
dwars door de illustratie, of zelfs verticaal waarvoor
de lezer het boek moet omdraaien om ze te kunnen
lezen. Ook het afdrukken van de tekst in witte letters
op een gekleurde ondergrond maakt het lezen er
niet aangenamer op, temeer waar de kleuren van die
ondergrond verschillen. Vormgeving is een hulpmiddel
om de lezer te helpen bij het bekijken van een
tentoonstelling of het lezen van een publicatie, en geen
zelfstandige kunstvorm. Over smaak valt te twisten,
maar deze bundel lijkt meer op een kunststuk van een
vormgever die de tekst bijzaak vindt en denkt dat de
consument zal vallen voor zijn of haar leuke vondsten.
Het is mogelijk dat het heeft ontbroken aan begeleiding
van de vormgever, zoals ook van een corrigerende
en coördinerende eindredactie nauwelijks sprake
lijkt te zijn geweest. Een pijnlijk voorbeeld van een
gebrek aan corrigerende eindredactie zijn de inleiding
en het eerste hoofdstuk, waarin Ton Vermeulen een
informatief historisch overzicht van de export van
jenever geeft, dat wordt ontsierd door een groot aantal
onnodige taalfouten. Hij heeft het over het Nationaal
15 Musis
Vormgeving is
een hulpmiddel
om de lezer te
helpen bij het
bekijken van een
tentoonstelling
of het lezen van
een publicatie, en
geen zelfstandige
kunstvorm. Over
smaak valt te
twisten, maar
deze bundel lijkt
meer op een
kunststuk van een
vormgever die
de tekst bijzaak
vindt en denkt
dat de consument
zal vallen voor
zijn of haar leuke
vondsten.
Jenevermuseum, maar noemt dat onzijdige begrip in
dezelfde zin wel zij. Jenever is mannelijk, maar op
pagina 16 schrijft hij: Alleen jenever geproduceerd in
wat we voor het gemak de Lage Landen noemen en
dat moutwijn bevat, mag zich Jenever noemen. Op
dezelfde pagina staat: De firma Van Dulken, Weiland
& Co hadden daar hun handen vol aan… En op pagina
21 tenslotte lees ik: Volgens M. Philippus Hermani, die
zijn ‘Constich Distileerboeck’ in 1552 te Antwerpen
publiceerde en dat vervolgens vele herdrukken kende,
kon je de drank bereiden door...’ Een taalkundige
wandeling door het boek levert nog meer fraais op.
Zo noemt Wim Snikkers de haringvangst een ‘tak
van industrie’ en heeft hij het in de 18de eeuw over
‘gemeentebeleid’, terwijl de gemeentewet van 1851
dateert. De lezer van het boek krijgt ook de stellige
indruk dat samensteller Ton Vermeulen na het leuk
getekende maar inhoudelijk oubollige stripverhaal van
Harr Wiegman nauwelijks op de volgorde heeft gelet.
Alleen de stuk voor stuk interessante artikelen Hollands
Best, de export van jenever van Ton Vermeulen,
Moutwijn, gist, spoeling en jenever van Wim Snikkers
en De ontwikkeling van de jeneverfles van Peter A.
Vermeulen lijken bewust als inleidende artikelen aan
het begin te zijn geplaatst. Daarna is van rubricering
niets meer te bespeuren. Jammer, want dat zou het
geheel overzichtelijker hebben gemaakt dan het nu is.
Zo zou de toegankelijkheid gediend zijn geweest als
bijvoorbeeld de artikelen over de emballage, die over de
etikettering, die over de jenever in verre landen en de
biografieën van de bedrijven bij elkaar in thematische
rubrieken waren opgenomen.
En ook de informatie over en beschrijving van
voorwerpen en illustraties is niet altijd betrouwbaar. Op
pagina 69 beschrijft Johan Soetens, in een voor de lezer
onduidelijke context, gedenkramen ter herinnering aan
de eerste wekelijkse KLM vlucht naar West-Indië. In
een plakboek van de gebroeders Henderickx, waarvan
het Gemeentearchief Schiedam een gedigitaliseerde
versie bezit, staat echter dat die glas-in-loodraampjes
zijn gemaakt ter gelegenheid van de doop op 6 juni
1946 van de DC-4 Schiedam door de waarnemend
burgemeester van Schiedam, uiteraard met een fles
jenever van de Schiedamse branders. Volgens de lokale
kranten zijn de raampjes op initiatief van de makers
ten stadhuize aangeboden aan de directie van de KLM
voor de kantoren in Den Haag en New York, en mocht
ook de waarnemend burgemeester er een in ontvangst
nemen. Storender is de beschrijving op pagina 109 van
een gedenkraam van distilleerderij Duys uit 1947, ook
gemaakt door het atelier van de gebroeders Henderickx.
Volgens Wim Snikkers zit links Neptunus en naast hem
Liduïna. Hij heeft dat wellicht aangenomen, omdat
het schip van rederij en branderij van Gent op het
raam Liduïna heet. De duidelijk licht aangeschoten
en enigszins androgyne figuur naast Neptunus (niet
Neptunes) is echter niet de heilige Liduïna, maar
Bacchus, de god van het drinken. Een vergelijkbaar
raam van de gebroeders Henderickx met dezelfde
figuren bevindt zich in het Vierkantje aan de Koemarkt.
Ondanks deze tekortkomingen is dit boek een
bundeling van kennis van mensen met een passie
voor alles wat met de jenever te maken heeft,
en alleen al daarom een belangrijke uitgave. De
initiatiefnemers voor de tentoonstelling en de bundel
hebben 18 specialisten gevraagd om een bijdrage. Dat

Musis 16

Het manco van de tentoonstelling is dat een economisch- en
maritiemhistorisch kader ontbreekt, waardoor de bezoeker inhoudelijk met
lege handen staat en met teveel vragen de tentoonstelling verlaat.
is uitgemond in 44 specialistische en gedetailleerde
artikelen, voorzien van fraaie titels maar zonder de
bijbehorende korte duiding van de inhoud. Wie de
moeite neemt om alle artikelen te lezen komt onder de
indruk van de hier gebundelde kennis. Ton Vermeulen
beschikt onmiskenbaar over de brede kennis die nodig
is voor dit onderwerp, Wim Snikkers weet veel van het
productieproces en is de bekwame biograaf van een
aantal relevante branderijen en distilleerderijen, Johan
Soetens is een erkend kenner van en schrijver over
glas, wat Hans van der Sloot niet weet van etiketten is
het weten niet waard, Dmitri van den Bersselaar heeft
zijn grote deskundigheid waar het de geschiedenis
van West-Afrika betreft al in een eerdere publicatie
van het Jenevermuseum bewezen, en Bert Lever
verdiepte zich als genealoog in de geschiedenis van
A. Houtman & Co., het bedrijf van zijn voorouders,
waarvan hij ook de flessen verzamelt. Wie zich door
de vormgeving heen worstelt en probeert de teksten
tot zich te nemen, constateert dat het boek verder
gaat dan de tentoonstelling. In het boek komen meer
aspecten van de export van jenever en andere sterke
drank aan bod dan op de tentoonstelling en het boek is
ook minder Schiedamcentrisch dan de tentoonstelling.
De meeste auteurs verantwoorden bovendien hun
bronnen en de literatuur die ze hebben geraadpleegd.
Ze geven daarmee een aanzet voor verder onderzoek
en dat maakt het boek niet alleen leesbaar maar ook
17 Musis
bruikbaar. Het is ook een goed idee de lezer te vertellen
wie de auteurs zijn, maar bij Bert Lever had best mogen
staan dat hij van huis uit een gepromoveerde bioloog
is en werkzaam is als directeur van het Centraal
Bureau voor Genealogie in Den Haag, maar ook dat
hij de voorzitter is van het Museumregister Nederland.
En overigens ben ik van mening dat een index op
persoons- en geografische namen geen overbodige luxe
zou zijn geweest.
Ton Vermeulen (d.), Oost West Hollands Best.
Jeneverexport wereldwijd. Jenevermuseum Schiedam
2011. € 30

Als je wat
buffalowormpjes
strooit, komen de
vogels gewoon op je
schoen zitten’
Jaap Lijbers
Musis 18

JAAP LIJBERS
VOGELMAN
Hoe vaker ze
baden, hoe beter
het gevederte
Peter de Lange spreekt met Schiedammers en
Vlaardingers voor wie hun liefhebberij een manier van
leven is geworden. In deze Musis Jaap en Rini Lijbers in
Schiedam
Ben ik wel aan het goede adres? De beschilderde
dakpan naast de voordeur draagt de beeltenis van een
kat. Niet waarschijnlijk dat hier 150 siervogels huizen.
-Toch wel, verzekert Jaap Lijbers bij de begroeting. Om
alle twijfels weg te nemen leidt hij mij de trap op, naar
een zijvertrek op de eerste verdieping, waar van de
vloer tot het plafond vogelkooien staan opgestapeld. De
populatie bestaat uit een nerveus volkje, dat al piepend
van de ene kant van hun verblijf naar de andere
fladdert. En weer terug. En weer terug. Hun verenpak
verschilt sterk van uitvoering. Sommige dragen het
exotische aquamarijn van verre windstreken zoals
Nieuw-Guinea, andere het grijsbruin dat aan Hollandse
huismussen herinnert.
Maar pas op, een anonieme uitmonstering kan
misleidend zijn. -Er zitten uiterst zeldzame, uiterst
kostbare soorten onder, zegt Jaap. Soorten zoals het
geparelde bronzen mannetje, waarvan in 2010 in
Nederland slechts zestien exemplaren voorkwamen. Die
kat laat zich steeds moeilijker plaatsen.
Die kat, zegt Rini, Jaaps vrouw, is dood. Naar buiten
geglipt, voor ’t eerst op straat en meteen overreden.
Met de vogeltjes ging het best samen. Hij ging van
z’n leven de vogelkamer niet in. Hij bleef zitten op de
drempel. Dat hadden we hem geleerd.
Want de vogelrust mag niet worden verstoord, de
beestjes moeten in topconditie blijven. De eerste gang
van Jaap (70) en Rini (67) ’s morgens na het opstaan:
met een gieter de kooien langs om hun troeteldieren
water te geven. Dat kost een half uur tot drie kwartier.
Hangt er vanaf of de vogels in bad moeten. Hoe vaker
ze baden, hoe beter het gevederte.
Achttien, negentien graden is de ideale temperatuur
voor dit vertrek. Om de juiste luchtvochtigheidsgraad
te bereiken hangt Jaap waterreservoirs aan de
verwarming. En de kamer moet schoon zijn. Jaap is
19 Musis
tekst: Peter de Lange
foto’s: Sjaak van Beek
regelmatig met ontsmettingsmiddel in de weer. Rini
haalt er een paar keer per week een dweil doorheen.
Er zijn vrouwen die uit oogpunt van properheid geen
vogels in huis dulden. Jaaps moeder was zo iemand
- Jaaps vader moest zijn hobby uitoefenen in het
halfduistere souterrain. Andere echtgenotes tolereren
alleen een volière in de tuin. Rini is een uitzondering.
Dierenliefde werd haar van huis uit met de paplepel
ingegoten. In hun verlovingstijd sloegen zij en Jaap
geen vogeltentoonstelling in Arcade over. Toen had je
nog geen importverbod. Op een expositie kreeg je een
overdaad aan kleuren en soorten voorgeschoteld. Hand
in hand stonden ze zich te vergapen aan de vederpracht
uit vijf werelddelen.
-Het is iets wat je in je hebt. En als je het in je hebt, kom
je er nooit meer vanaf, zegt Jaap.
Hij begon, lang geleden, bescheiden, met een paar
kanaries. Dat was voor 1965, het jaar waarin hij lid
werd van de Nederlandse Bond van Vogelliefhebbers.
Eenmaal aangesloten bij de NBVV was het hek van
de dam. Voortaan had hij altijd vogels in huis. Met
uitzondering van een paar jaar aan de Parkweg, uit
ruimtegebrek omdat de kinderen nog thuis woonden.
Hij reisde stad en land af om bijzondere soorten te zien.
Een van zijn vaste adressen was de dierenwinkel van
Maarten Noordzij op de Hoogstraat in Vlaardingen.
-Maartens volières stonden op de bovenverdieping.
Daar liet hij bijna niemand toe. Alleen echte kenners
mochten wel eens een kijkje nemen. Een bezoek
aan die verdieping was een ware traktatie. Je zag er
het zeldzaamste van het zeldzaamste. Vogels van
tweeduizend gulden het stelletje.
Sinds de kinderen het huis uit zijn, Jaap is
gepensioneerd en Rini bij de Thuiszorg als alfahulp is
gestopt, zijn alle beperkingen weggevallen. De vogels
krijgen de ruimte die ze nodig hebben.
-Ik weet niet wat ik zou moeten doen zonder deze
hobby, zegt Jaap.
Wat niet betekent dat hij geen oog heeft voor andere
zaken. Hij en Rini gaan elk jaar gewoon op vakantie
naar Italië. Hun oudste zoon neemt dan de zorg voor de
vogels op zich. Maar ook in Italië duiken vogels op in
het vakantieprogramma.
-Ik neem altijd een lopertje mee, zegt Jaap. Zo’n handig
vervoerskooitje. Maar ik ben nog nooit een vogeltje
tegengekomen dat ik mee naar Holland wilde nemen.
Thuis gaan ze er ook wel eens even tussenuit. Maken
ze een uitstapje naar Blijdorp. Ze hebben allebei een
abonnement. Hun favoriete plek is de volière in de
Rivièrahal, waar de vogels vrij rond vliegen. Jaap neemt
altijd een handjevol levend voer mee.
-Als je wat buffalowormpjes strooit, komen de vogels
gewoon op je schoen zitten.
Hij heeft tot zijn 65e in de metaal gewerkt. Bij ICI in de
Botlek, bij Heerema in Vlissingen, op booreilanden in de
Noordzee.
-Ik heb me met mijn LTS-diploma opgewerkt tot
offshore pijpfitter. Interessante job, maar zwaar. Ik
heb vijftig jaar gewerkt, tot m’n 65e. Ik heb er een
mankement aan m’n rug aan overgehouden. Twee jaar
geleden ben ik geopereerd.

Hij is ook fabrieksdoof. Het ijle gepiep van de vogels dat
tot in de woonkamer hoorbaar is, dringt niet tot hem
door. In zijn hoofd dreunt nog altijd het geweld van
pershamers en lasbranders na.
-Hij hoort geen hoge tonen meer, zegt Rini.
Dus als Jaap zegt ‘’Die vogel kan toch zo prachtig
zingen!’’ is dat een mededeling waar hij niet direct
klanken bij hoort. Hij moet de bijbehorende tonen uit
zijn geheugen opdiepen. De mozambiquesijs die de
tuinvolière deelt met een paar bruinborst rietvinken en
wat Japanse meeuwen is zo’n fluitwonder waarvan de
zang hem slechts ten dele bereikt. Geeft niet. Voor Jaap
is de zang bijzaak. Zijn voornaamste motief om zich
met vogels bezig te houden is de kweek. Het gaat hem
om de kweekresultaten.
-Mijn hoofddoel is vogels te kweken die
tentoonstellingswaardig zijn. Het hoogste wat je bij een
wedstrijd kunt scoren is 93 punten. Daar zit ik altijd
op, of net onder. Ik zal geen vogeltjes met 85 punten
inzenden.
Hij neemt niet aan wedstrijden deel om er roem of
geld mee te vergaren. Hij doet het voor zijn plezier. Hij
wil vogels kweken waar een ander ook wat aan heeft.
Vogels die voor honderd procent aan de eisen voldoen.
Die perfect zijn qua kleur en qua tekening. Als hij daar
in slaagt is hij dik tevreden. En trots ook, natuurlijk. Hij
heeft meerdere kampioenstitels op zijn naam staan. Die
van Schiedam, die van Oostvoorne, die van nog een
handvol andere gemeenten. Hij heeft ook de nationale
titel wel eens in de wacht gesleept.
-Er zijn kwekers die zeggen: als jij meedoet, blijf ik
thuis. Dan kan ik toch niet winnen.
Hij moet er smakelijk om lachen.
Bekers?
-Die hebben we niet in huis. Onze vereniging is
helemaal van de bekers afgestapt. De winnaar krijgt
een in plastic gesealde foto. Is toch veel leuker dan
een beker? Als ik alle bekers die ik heb gewonnen
had bewaard, had dit huis er nog twee kamers bij
moeten hebben. Sommige bekers zijn zo groot dat ze
nauwelijks op de kast passen. Bekers zijn trouwens
duur. De kleinste maat kost al gauw 20 euro.
Rini toont foto’s van winnende koppels. Pronte vogeltjes
in onberispelijke verenpakjes, onwaarschijnlijk van
kleur: smaragdgroen, azuurblauw, mosterdgeel. De
kweek van zulke perfecte beestjes vergt concentratie,
discipline en geduld. En kennis van het materiaal, dat
eerst grondig moet worden bestudeerd. Soms zit Jaap
uren achtereen op een kruk de gedragingen van een
paartje te bestuderen.
- Het is soms nodig om je vogels te observeren, omdat
je van bepaalde soorten niet aan het uiterlijk kunt zien
of je met een mannetje of een vrouwtje te maken hebt.
Het kan even duren voordat je dat hebt uitgevonden.
De methode is simpel en effectief. Een vogeltje dat
begint te zingen zodra het bij een afgezonderd vrouwtje
in de kooi wordt gezet, is in alle gevallen een mannetje.
Je moet dan natuurlijk wel eerst zeker weten dat het
eerste vogeltje een vrouwtje is. Hoe kom je daarachter?
Soms alleen met hulp van het laboratorium.
Hij neemt niet aan wedstrijden deel om er
roem of geld mee te vergaren. Hij doet het
voor zijn plezier. Hij wil vogels kweken waar
een ander ook wat aan heeft. Vogels die
voor honderd procent aan de eisen voldoen.
Die perfect zijn qua kleur en qua tekening.
Als hij daar in slaagt is hij dik tevreden.
En trots ook, natuurlijk. Hij heeft meerdere
kampioenstitels op zijn naam staan. Die van
Schiedam, die van Oostvoorne, die van nog
een handvol andere gemeenten. Hij heeft
ook de nationale titel wel eens in de wacht
gesleept.
-Ik trek twee veertjes uit de staart en stuur die op naar
een laboratorium in Bielefeld. Daar stellen ze aan de
hand van een DNA-onderzoek vast om welk geslacht
het gaat, vertelt Jaap.
Om met succes prijsvogeltjes te kunnen kweken is een
goede administratie onontbeerlijk. Dat begint met een
eenvoudig stukje wit papier op de kooi te plakken. Op
dit papiertje staan de ringnummers genoteerd van de
vogels die de kooi bewonen. Dezelfde ringnummers
staan ook in het kweekregister, dat minutieus moet
Musis 20

worden bijgehouden. Dan kan te allen tijde de
stamboom van ieder vogeltje worden nageslagen.
Broedkoppels samenstellen is vervolgens een kwestie
van streng selecteren.
-Ik manipuleer de natuur een beetje, zegt Jaap. Het is
altijd weer spannend om twee vogeltjes bij elkaar in
een kooitje te doen. Eerst het vrouwtje apart, dan het
mannetje erbij. En dan kijken of het klikt. Als het goed
zit, gaan ze een nestje bouwen. Van kokosvezel, dat
is ideaal nestmateriaal. En als je dan ziet dat ze eitjes
leggen en hoe trouw ze gaan broeden… Dan heb je
op een gegeven moment een nest met vijf, zes eitjes
zó klein dat je ze alleen met een plastic theelepeltje
kunt pakken; tussen je vingers zouden ze onmiddellijk
breken. En de vogeltjes die daar dan uitkruipen zijn
tien, elf millimeter groot. Iets mooiers bestaat toch niet?
Sommige kwekers zetten wel eens per abuis broer en
zus in één kooi. Dat levert of heel slechte, of helemaal
geen vogeltjes op. Zo’n vergissing zal Jaap Lijbers niet
snel maken. Zijn vogeltjes staan internationaal bekend
om hun hoge kwaliteit. Er is in heel Europa vraag naar.
In Portugal, Duitsland, Hongarije, Denemarken, noem
maar op.
Zo’n reputatie krijg je niet zomaar. Het heeft hem jaren
gekost de vereiste kennis te vergaren. Dat ging met
vallen en opstaan. Een leuk en leerzaam proces. De
amateur die vogeltjes houdt, doet dat tenslotte ook voor
de gezelligheid. De sfeer op de wekelijkse bijeenkomst
van Vogelvereniging Schiedam in Tuindorp is heel
ontspannen. Jaap zorgt er als voorzitter voor dat er
altijd iets te doen is. Iemand houdt eens een lezing met
21 Musis
een beamer. Iemand neemt een bepaalde soort onder
de loep en licht gedrag en voeding toe. Nee, dat gaat
nooit vervelen.
-Daarnaast ben ik ook lid van een speciale vogelclub,
waarvoor ik elke maand een avond met veel plezier
naar Maasland ga. Vogelliefhebbers onder elkaar, dat is
een apart volk. Het zijn allemaal mannen. De vereniging
in Schiedam telt zegge en schrijve drie vrouwelijke
leden, op een totaal van 54. De vogeltjeswereld is
een mannenwereld. De meesten zijn al op leeftijd,
het gemiddelde ligt rond de zeventig. Jongeren zie je
nauwelijks.
Jaap heeft in de loop der jaren in eigen land voldoende
contacten opgebouwd om voor nieuwe vogeltjes niet
naar het buitenland te hoeven. En anders is wat hij
zoekt altijd wel op vogelmarktplaats.nl te vinden.
Daar telt alleen de afdeling tropische vogels al bijna
duizend advertenties. Even riant is het aanbod van
kanaries,vruchten- en insecteneters, agaporniden,
grondvogels.
Dat gaat op basis van kopen en verkopen. Daar houdt
Jaap niet zo van.
-Heb ik teveel vogels, dan zijn er altijd wel andere
liefhebbers te vinden. Ik doe ze voor een spotprijsje
weg. Als ik iets van m’n onkosten terugkrijg, ben ik al
tevreden. Of we ruilen onderling. Dan hoeft niemand
z’n portemonnee te trekken. Ik help graag iemand aan
goede vogeltjes. Zo hou je ook vriendschappen. Mekaar
wat gunnen is leuker dan overal met je portemonnee
klaar staan.
Op beurzen, zoals die in de IJsselhallen in Zwolle, gaat
het er vaak anders aan toe.
-Daar lopen lui met een stapel kooitjes en een dot
geld in de zak die alles opkopen. Er kwam bij mij een
Engelsman die in één keer alles meenam.
Op die beurzen worden soms barre bedragen betaald.
-In Australië heb je maar één soort Australische
zebravinken. De oorspronkelijke soort. In Europa
bestaan 112 verschillende soorten. Allemaal gekweekt.
Sommige ervan kunnen wel duizend euro per stuk
opbrengen. Het gebeurt op een beurs wel dat iemand
ze bij dozijnen tegelijk opkoopt. Meestal komen zulke
mensen uit Dubai of een ander Arabisch land. Die
sjeiks hebben blijkbaar geld zat. Maar ik vind het nogal
overdreven. Vijfentwintig euro voor een koppeltje is
mooi genoeg.

Het Winterlicht onderstreept in een drieavondlijk
evenement de kwaliteiten van het Julianapark als
beeldentuin en kunstlocatie. Bovendien probeert
Winterlicht alle Schiedammers te interesseren in
beeldende en ruimtelijke kunst en schept daarvoor
een feeërieke omgeving die weer en wind misschien
niet doet vergeten, maar wel even op de achtergrond
plaatst. Maar nu de ‘mitsen’. En de ‘maren’. Winterlicht
bergt de mogelijkheden in zich om uit te groeien tot
een evenement van betekenis. Mits de organisatoren
zich realiseren dat een dergelijk evenement het van
de verrassing moet hebben. Gekozen is voor een
samenwerking met meerdere kunstenaars. Maar daarin
schuilt het risico dat het evenement versnippert in een
verscheidenheid van benadering en presentaties, die op
zichzelf allemaal de moeite waard zijn om te worden
bekeken, maar de gezamenlijke bedoeling niet duidelijk
maken. Ook dit jaar viel er in het Julianapark voor de
(kunst)liefhebber heel wat te genieten. En daarmee
is meteen een ander ‘maar’ geduid. Winterlicht boeit
vooral de liefhebber. De Schiedammer zal achter het
begrip ‘winterlicht’ mogelijk eerder een avond ‘Ik hou
van Holland’ zoeken. Met de pils onder handbereik en
DAT ER
LICHT ZIJ
Het kleine midwinterfestival
‘Winterlicht’ in het Julianapark is
met twee edities en een interval
van twee jaar nog geen traditie in
Schiedam. Maar heeft het in zich om
dit wel te worden, de ‘mitsen’ en
‘maren’ dan meegenomen.
Daarmee krijgt Schiedam dan een
lichtfestival, zoals ook Vlaardingen
enkele jaren in het Hof heeft gehad..
tekst: Wim Henkes
foto’s: Eric van Straaten
Monique Thomaes: het ligt in jou, licht in situ
Musis 22

de afstandbediening om de reclame weg te zappen.
Moeten de organisatoren Winterlicht dan maar uit
hun hoofd zetten? Nee…., natuurlijk niet! Winterlicht
is gebaseerd op een idee van Ineke Hagen die
geïnspireerd raakte door de lichtmanifestaties in het
Julianapark in de jaren 1950. Toen zijn er drie licht- en
geluidspelen georganiseerd, waar duizenden bezoekers
op af kwamen. Deze evenementen vonden in de jaren
vijftig plaats in de zomer. Het was een tijd waarin ook
dahliatentoonstellingen drommen geïnteresseerden
trokken en industrie- en nijverheidstentoonstellingen
als Ahoy en E55 in Rotterdam bezoekers trokken van
ver over de grenzen.
De manifestaties werden zo bijzonder gevonden dat
zelfs het Schiedams Parool erover schreef. Een krant
toch die in het Schiedams journalistieke palet van het
socialistische Het Vrije Volk, de katholieke Maasbode,
het onafhankelijke Rotterdams Nieuwsblad en de
gereformeerde Rotterdammer het meest op de NRC
wilde lijken en dus in terughoudendheid liet weten niet
van de straat te zijn.
Het Schiedams Parool: ‘In augustus 1953 werd de
eerste lichtmanifestatie in het Julianapark gehouden
onder de titel ‘Bloemenweelde in Sprookjeslicht’.
De bedoeling was een feeërieke verlichting van het
park. Hiervoor werd een verlichtingsinstallatieplan
opgesteld. Voor de verlichting hadden ze o.a. 8
kilometer elektrische kabel, 80 schijnwerpers van
1000 watt en 1000 gekleurde lampen nodig. De eerste
lichtmanifestatie was een succes, gezien de enorme
publieke belangstelling.
In augustus en begin september 1956 werd de tweede
23 Musis
lichtmanifestatie in het Julianapark gehouden ook weer
ter gelegenheid van de Schiedamse Vakantiefeesten.
Het motto was dit keer ‘Scheepsbouw en Scheepvaart’.
Er werd een groter deel van het park verlicht. Het
Julianapark baadde in een sprookjesachtig licht met
artistieke effecten op planten, struiken, bomen,
beelden en waterpartijen. Er waren ook 6 besloten
beeldengroepen te zien met Sinbad de Zeeman en
Neptunus. Er werd een kleine entreevergoeding aan de
bezoekers gevraagd.
In juli 1959 vond de derde lichtmanifestatie onder de
naam ‘Lichtfestijn’. De openingstijd was van 19.30
tot 23.00 uur en de entree werd laag gehouden: een
Ook in Winterlicht zijn vergankelijkheid
en vluchtigheid substantiële elementen.
Eenmaal de stekker eruit is de kunst
verdwenen, de betovering weg. Dat
mag met Winterlicht niet gebeuren. Dit
project verdient het om over twee jaar
het Julianapark wederom te veranderen
in een met lichtkunst gerealiseerd
sprookjesland. Mits het concept goed
is uitgewerkt en Winterlicht, net als de
lichtmanifestaties van inmiddels een dikke
zestig jaar geleden, een verhaal vertellen
wil. Vijftigduizend Schiedammers krijg je
daarmee niet de kou in. Maar een breder
publiek moet toch zeker te realiseren zijn.
Marcella Kuiper: bINdINg, Mensen en bewegend licht

Natuurlijk, er was geen
televisie en - afgaande
op de lange rij van
kerkberichten - werd er
in de nadagen van Zwart
Nazareth in Schiedam meer
gepreekt dan genoten.
Dus is het begrijpelijk
dat op enkele zoele
zomeravonden, een spel
van kleurig licht en muziek
meer dan 50.000 mensen
op de been bracht. Volgens
de bevolkingscijfers in het
gemeentearchief driekwart
van de totale Schiedamse
bevolking in dat jaar
kwartje. Naast de gebruikelijke verlichting was het
park dit keer verrijkt met 25 dierfiguren, gemaakt van
staaldraad en krimpfolie. Naast de grote dierfiguren
stonden beeldhouwwerken van Nederlandse
kunstenaars opgesteld. De rotonde van de koepel was
ingericht met thee- en koffieschenkerij. 53.885 personen
bezochten het lichtfestijn’.
Van die lichtevenementen in het Julianapark bestaat
geen kleurregistratie. Maar afgaande op de grofkorrelige
foto’s in de Schiedamse Gemeenschap en genoemd
Schiedams Parool, moet het Julianapark gebaad hebben
in het kleurig licht met onder de bomen muziek alom en
een lichtorgel met vanzelfsprekend Joop Walvis aan de
toetsen.
Natuurlijk, er was geen televisie en - afgaande op de
lange rij van kerkberichten - werd er in de nadagen
van Zwart Nazareth in Schiedam meer gepreekt dan
genoten. Dus is het begrijpelijk dat op enkele zoele
zomeravonden, een spel van kleurig licht en muziek
meer dan 50.000 mensen op de been bracht. Volgens de
bevolkingscijfers in het gemeentearchief driekwart van
de totale Schiedamse bevolking in dat jaar.
In de jaren 1950 waren de lichtmanifestaties vooral
gericht op het op een bijzondere manier aanlichten van
het park, schreven de organisatoren in hun toelichting
op het project. Bij Winterlicht draait het meer rond
de kunstwerken, waarbij licht een belangrijk medium
vormt. Aan de kunstenaars werd gevraagd zich te laten
inspireren door het park en/of werk te tonen dat een
relatie aangaat met het park, of met een aspect daarvan
onder de noemer: spel van licht en donker. Op deze
manier wordt zowel een sprookjesachtig park gecreëerd
als extra inhoud gegeven aan het begrip lichtkunst.
Beeldend kunstenaar Aris de Bakker was voor de
tweede maal curator en projectleider van Winterlicht
2011. Twintig kunstenaars namen deel in het project.
Naast de lichtkunstwerken en videoprojecties waren er
ook shows en muziek- en dansuitvoeringen.
Het oeuvre van deze Haagse beeldende kunstenaar
wordt voornamelijk gevormd door kortstondige
projecten. Ook de materialen die hij gebruikt hebben
een tijdelijk karakter zoals paraffine, suiker, zout,
Ronald van der Meijs: Section 63, Part 9
Musis 24

25 Musis
Mieke van den Hoeven: Schemerlichten
M.M.C. Schobbe, schetsen voor lichtproject verzetsmonument Pieter Starreveld
vruchtensappen en bloemen, plastic, zand en
schelpen. Met deze materialen realiseert hij objecten
die schijnbaar een permanent karakter hebben maar
smelten, verbranden of oplossen, afhankelijk van
het materiaal dat hij gebruikt. Zijn projecten gaan
in essentie over het vergankelijke leven. Tijdens het
project ‘Lust voor het oog’, in Schiedam eveneens op
enkele dagen in december, maakte hij in paraffine
afgietsels van gewone huishoudelijke artikelen die De
Bakker exposeerde in een leegstaande winkel aan de
Hoogstraat.
Ook in Winterlicht zijn vergankelijkheid en vluchtigheid
substantiële elementen. Eenmaal de stekker eruit is
de kunst verdwenen, de betovering weg. Dat mag met
Winterlicht niet gebeuren. Dit project verdient het om
over twee jaar het Julianapark wederom te veranderen
in een met lichtkunst gerealiseerd sprookjesland. Mits
het concept goed is uitgewerkt en Winterlicht, net als
de lichtmanifestaties van inmiddels een dikke zestig
jaar geleden, een verhaal vertellen wil. Vijftigduizend
Schiedammers krijg je daarmee niet de kou in. Maar
een breder publiek moet toch zeker te realiseren zijn.

Koud was Hendrik Husly Viervant medio september
1780 in Vlaardingen als predikant beroepen of op 20
december brak de Vierde Engelse Oorlog uit. Een oorlog
die voor de Republiek zeer schadelijk zou blijken.
Honderden koopvaarders werden door de van een
kaperbrief voorziene Engelsen genomen, maar ook
viel menige visserijhoeker ten prooi. Als belangrijkste
visserijhaven van het land was Vlaardingen daarmee
zeer kwetsbaar. Niet alleen bestond het levensgrote
gevaar dat schepen en bemanning in Britse handen
zouden vallen, ook viel de plaatselijke economie
stil omdat de vissersvaartuigen nu eenmaal slecht
bestand waren tegen de tot de tanden toe bewapende
vijandelijke kaperschepen.
Door het snel reageren van de gezamenlijke
Maassluisse en Vlaardingse reders, enig geluk, maar
ook met de inzet van de stoutmoedige stuurman
Jacob van der Windt, kon het grootste deel van
de Maasmondse visserijvloot gered worden. Deze
Vlaardinger wist, met een gunstige beloning in het
vooruitzicht, het grootste deel van de vloot (op weg
voor de wintervisserij op kabeljauw) in te halen en
terug naar huis te dirigeren. Slechts een beperkt aantal
schepen viel in Engelse handen en een nog grotere
ramp was voorkomen. Jacob van der Windt werd
vereerd met een herdenkingspenning ter ere van zijn
‘Waarschuwingsreis’ en reder Assendelft de Coningh
van het schip waarmee hij er op uit was gestuurd (de
Rode Roos) kreeg een fraaie gegraveerde bokaal, die
zich in de collectie van het Vlaardings Museum bevindt.
Uiteraard werd in de gelovige visserijgemeenschap
de goddelijke voorzienigheid, waaraan de redding
natuurlijk te danken was, geëerd. En daar was een
dominee voor nodig. Husly Viervant viel met de neus
in de boter. De net zesentwintigjarige gereformeerde
predikant moet overuren gedraaid hebben. Hoewel
daar met geen letter over gerept wordt, zal hij de
familieleden van de bemanning van de schepen
Museumvondsten tekst : Jeroen ter Brugge
©Gelders Archief
Predikant en profil
waarvan inmiddels duidelijk was dat ze door de
Engelsen genomen waren, getroost hebben. Bovendien
lag de visserij op zijn gat en was er geen uitzicht op
een snel herstel van de oude orde, zodat werkloosheid
in het verschiet lag. En werkloosheid betekende in
die tijd bedeling vanuit de kerk. Enkele maanden na
de Waarschuwingsreis werd evenzogoed in de Grote
Kerk een grote herdenkingsdienst gehouden, die onder
zijn leiding stond. Deze dienst, in achttiende-eeuwse
termen een ‘Dank- en Bedestonde’, nam Viervant
meer dan serieus. Het moet een hoogtepunt in zijn
nog jonge predikantsloopbaan zijn geweest. Hoewel
nobele gedachten hem niet ontzegd mogen worden,
was het dé gelegenheid zich in het aanzien van de
Vlaardingse elite en vissersbevolking te profileren.
Als we zijn stad- en tijdgenoot Joannes Badon mogen
geloven, kweet hij zich meer dan uitstekend van zijn
taak. De preek was een ‘treffelyke leerrede’, die deze
landelijk bekende dichter in een in druk verschenen
ererijm bejubelde. Maar ook Viervants leerrede zelf
werd gedrukt: ‘Leerreden over den CXXIVsten psalm,
te Vlaardingen den 4den van grasmaand 1781 in een
dank- en bedestond uitgesproken, by gelegenheid
van de behoudene aankomst van de Vlaardingsche
vischvloot na de vredebreuk met Engeland.’ De
opbrengst van de verkoop van de leerrede kwam
ten goede aan de visserijarmen, die als gevolg van
de oorlog brodeloos waren geworden. Zoals dat bij
predikanten, zeker de meer succesvolle, gebeurde, werd
ook Viervant regelmatig elders beroepen. Dit betekende
dat hij om de zoveel jaar een nieuwe standplaats
kreeg, waarbij het hoogst haalbare een benoeming in
een kerk in één van de grote steden was. Dat hij al in
1783, na Scherpenzeel, Haastrecht en Vlaardingen,
in Haarlem werd beroepen, laat zien dat hij zich in
de belangstelling mocht verheugen. Later zouden
nog Rotterdam en Amsterdam volgen. Het getoonde
bepruikte en profil silhouet verscheen na zijn overlijden.
Musis 26

27 Musis
Een Schiedams vlaggenschip
In 2012 zijn het de firma’s Huisman, Damen, IHC-
Gusto, Mammoet en andere werven/engineers die
invulling geven aan het maritieme karakter van
Schiedam. Honderdvijftig jaar geleden waren dat de
scheepswerven De Nijverheid en De Lelie en enkele
Schiedamse koopvaardijrederijen (al eerder besteedde
Museumvondsten hier aandacht aan). Hoewel
Schiedam grote havensteden als Rotterdam, Amsterdam
en Dordrecht niet naar de kroon kon steken, bezette de
stad toch als zodanig de vijfde plaats in Nederland.
Uiteraard werd de veelal op de Schiedamse werven
gebouwde vloot benut voor de export van jenever,
maar zeker niet uitsluitend. Ook andere goederen
werden vervoerd, zoals stoffen geproduceerd door de
opkomende textielindustrie. Voor de retourtocht werden
veelal koloniale goederen uit Indië mee teruggebracht,
in opdracht van de Nederlandsche Handel Maatschappij.
Op winst gericht handeldrijven was echter niet de enige
drijfveer voor de oprichting van rederijen en werven. De
initiatiefnemers voor de oprichting van de eerste rederij,
de Schiedamsche Scheepsreederij in 1835 waren buiten
hun commerciële loopbaan ook actief in het plaatselijke
stadsbestuur en de maatschappelijke ondersteuning.
President van de rederij was burgemeester Jan Loopuijt
en verder werd de eerste directie gevoerd door leden uit
de geslachten Nolet, De Groot en Roelants. Zij hadden
in de brede waaier van hun verantwoordelijkheden
ook te maken met werkloosheid en bedeling, die juist
in deze jaren sterk de kop opstak. Met het creëren van
werk hoopten zij ook aan deze nood, die een zware last
voor de portemonnee en het gemoed betekende, een
einde te maken. Het hier getoonde fregatschip Pieter
Cornelis Hooft was de vijfde voor de Schiedamsche
Scheepsreederij op De Nijverheid gebouwde Oost-
Indiëvaarder en met zijn 907 ton meteen de grootste.
Het liep op 26 maart 1842 van stapel en zou het
vlaggenschip van de onderneming worden. Het voer
tot in 1862 voor de rederij onder een reeks succesvolle
©Maritiem Museum Rotterdam
kapiteins, om in 1864, inmiddels verkocht en hernoemd
als Neerlands Indië, in de Indische Archipel verloren
te gaan. De langdurige en succesvolle carrière kwam
niet als vanzelf. Het gevaar van storm en vergaan lag
steeds op de loer, zo ondervond het schip op een van
zijn vroege reizen in 1843. Kapitein Douwe Hendriks
de Boer (1795-1852) verwoordde aan de rederijdirectie
zijn ervaringen tijdens een orkaan op volle zee aldus:
‘… Thans, geheel een speelbal van den woedenden
orkaan en de hemelhooge zee, slingerde het vaak ter
wederzijde met de nokken der onderra’s te water en
vaak zoo diep onder de stortzeeën bedolven dat het
twijfelachtig scheen, of het wel weder zich daaruit
verheffen zoude. …’ Nadat de nodige planken waren
losgeslagen en de bemanning door het wegkappen van
losgebroken onderdelen het schip onder bedwang wist
te houden, hield zij zich tenslotte uitstekend.
Op de gouache van de bekende scheepsportrettist
Jacob Spin is op de ‘nummervlag’ in de bezaanmast
het nummer R.241 te lezen. Een dergelijke vlag werd
door leden van de Maatschappij tot Nut der Zeevaart
te Rotterdam gevoerd, waarbij iedere gezagvoerder
(kapitein) zijn eigen nummer had. Het hier afgebeelde
is dat van Nicolaas Koens (1819-1868), die in 1855 het
bevel over het schip van kapitein Jan Jans Muntendam
overnam. De Schiedammer Koens was geen onbekende
van de Schiedamsche Scheepsreederij. Tevoren was
hij gezagvoerder geweest op de Mary Goddard en De
Leeuw van rederij De Groot, Roelants & Co., waarvan
de firmanten ook aan de Schiedamsche verbonden
waren. Na de verkoop van de P.C. Hooft in 1862
keerde Koens terug bij zijn oorspronkelijke werkgever,
waarvoor hij gezagvoerder op het fregatschip L.J.
Enthoven werd. Op 5 september 1868 verscheen het
bericht van zijn echtgenote in de krant dat haar man
‘na een kortstondige ziekte’ op 20 juli in Soerabaja was
overleden.

LA CABANE
DES
HIRONDELLES
tekst: Froukje Holtrop
foto’s: Sjef Henderickx
Ten westen van de Gironde, het water waarin de grote
rivieren de Dordogne en de Garonne samenkomen
en in de Atlantische Oceaan uitmonden, ligt de
Médoc. Ook al bekend om zijn fantastische wijnen
is het gebied door de combinatie van zoet en zout
water en het getijdenverschil van oudsher een zeer
geschikte plek om oesters te kweken. In Arcachon, in
het zuiden, worden tot op de dag van vandaag nog
veel oesters gekweekt, maar in het noordelijke deel
is dat sinds de jaren 1960 grotendeels voorbij. Nog
steeds herinneren de kleine haventjes met hun kleine
bootjes en de vissershutjes, de cabanes, aan de tijd dat
de oesterkwekerij nog een levendige activiteit was.
Sommige van die karakteristieke hutjes zijn inmiddels
restaurant geworden of hebben de bestemming van een
vakantiehuis gekregen. Een jaar of tien geleden werd
het gebied geteisterd door een grote storm en de hutjes
die niet goed onderhouden waren, vielen om.
Eén van de omgewaaide cabanes was van een Franse
vriend van de Schiedamse kunstenaar Sjef Henderickx,
die zelf al zo’n twintig jaar in de Médoc komt.
Henderickx maakte schetsen van de trieste aanblik
van de ingestorte vissershut. Het was niet alleen die
hut, maar Henderickx wilde het type vastleggen, dat
waarschijnlijk al sinds de middeleeuwen bestaat, en
daarmee de geschiedenis van het land en de mensen
met zich meedraagt. De cabane, de vissershut, zag
Henderickx als symbool voor de lokale geschiedenis.
Musis 28

De schets bleef lange tijd in het schetsboek. Tot
het begin van 2011, toen de burgemeester van St.
Vivien-de-Médoc zijn plannen kenbaar maakte om
het havenplaatsje een nieuwe impuls te geven. Toen
besloot Henderickx de schets te laten zien aan de
Franse galeriehouder Alain Tandille, waarmee hij sprak
over een culturele invulling van de plannen van de
burgemeester. Tandille was erg enthousiast over het
idee om een monument te maken dat tegelijkertijd als
tentoonstellingsruimte kon dienen. Terwijl Tandille
zich bezighield met de praktische kant van het plan,
het aanvragen van vergunningen, het enthousiasmeren
van Franse autoriteiten etc. werkte Henderickx zijn idee
voor het monument verder uit.
Henderickx verdiepte zich nog meer in de geschiedenis
van de omgeving en vond ook een niet onbelangrijk
Nederlands aandeel daarin. In de 16e en 17e eeuw
waren de Nederlanders namelijk grote spelers in
de wijnhandel. Ze verscheepten Franse wijn naar
Engeland, naar de Hanzesteden en de Baltische staten.
Ze droegen bovendien bij aan de ontwikkeling van
de Franse wijn. Door de toevoeging van brandy en
sulfiet maakten ze de wijn langer houdbaar. Maar
ook, en dat is belangrijker in dit verband, maakten
ze het gebied van de gewilde Bordeaux wijnen groter
door inpoldering van het moerassige landschap in de
Médoc. Het droogleggen van de Beemster had hun de
benodigde expertise verschaft om het land, dat net
als Nederland bepaald wordt door wind en water, te
voorzien van een geavanceerd afwateringssysteem en
geschikt te maken voor landbouw en veeteelt. En tot op
de dag van vandaag bepalen de lijnen van de polders
en de afwateringskanalen het landschap in de Médoc.
En spelen de Nederlanders een rol in het collectieve
geheugen van de bewoners van het gebied.
Eén van de omgewaaide
cabanes was van een Franse
vriend van de Schiedamse
kunstenaar Sjef Henderickx, die
zelf al zo’n twintig jaar in de
Médoc komt. Henderickx maakte
schetsen van de trieste aanblik
van de ingestorte vissershut.
Het was niet alleen die hut,
maar Henderickx wilde het type
vastleggen, dat waarschijnlijk al
sinds de middeleeuwen bestaat,
en daarmee de geschiedenis
van het land en de mensen met
zich meedraagt. De cabane,
de vissershut, zag Henderickx
als symbool voor de lokale
geschiedenis.
29 Musis
Met de lichtgrijze en bleekroze kleuren van
oesterschelpen en sint-jakobsschelpen moet het
monument, La Cabane des Hirondelles, er prachtig uit
komen te zien. Op het ter beschikking gestelde perceel
E 232/233 van 24 vierkante meter mag Henderickx
een sculptuur bouwen, in de vorm van een nieuwe
vissershut. In het ontwerp volgt hij de maatvoering van
de traditionele hutten van vier bij zes meter met een
schuin dak onder een hoek van 25 graden. Het skelet
is van gegalvaniseerd staal. De muren bestaan uit
rechtopstaande oesterschelpspiesen. Vier rijen dik en
ten opzichte van elkaar geplaatst onder een hoek van
45 graden. Dit om de grootste dichtheid te verkrijgen.
Oesterschelpspiesen zag Henderickx bij kwekers,
die ze in het open water laten om de ronddwalende
babyoestertjes zich te laten nestelen op het ruwe
oppervlak. Voor zijn muren heeft hij waarschijnlijk wel
zo’n 200.000 oesters nodig en hulp van de kwekers om
ze aan de spiesen te rijgen.
Het dak bedekt Henderickx met platte sint-jakobsschelpen.
De ruimte tussen de wanden en het dak laat
hij open om zwaluwen binnen te laten en in de nok
nesten te laten bouwen. In La Cabane des Hirondelles
zitten geen ramen, wel twee deuren. De wind kan er
door waaien en daarmee heeft de sculptuur een open
karakter, gelijk het gebied waar wind en water vrij spel
hebben.
In het werk van Sjef Henderickx spelen symbolen een

Met de lichtgrijze en bleekroze
kleuren van oesterschelpen
en sint-jakobsschelpen moet
het monument, La Cabane
des Hirondelles, er prachtig uit
komen te zien.
belangrijke rol. In zijn tekeningen en wandobjecten zie
je altijd elementen die ergens voor staan. Zoals een
bootje, een trechter, een mannetje, een wandelstok,
een lammetje. In zijn tekeningen gebruikt hij vaak
een roestbruine kleur en zijn wandobjecten lijken met
hun beige ruwe oppervlak eeuwenlang op de bodem
van de oceaan te hebben gelegen. Henderickx hecht
waarde aan objecten, waar verhalen achter schuil gaan.
Zoals de cabane van oesters het verhaal vertelt van de
oesterkwekers, de sint-jakobsschelpen van de reizende
bedevaartgangers naar Santiago de Compostela, de
lijnen in het landschap die van de Nederlanders in het
gebied en de zwaluw op de plek hoort waar water en
land samen de modder vormen waar hij zijn nesten
mee bouwt en nieuw leven brengt.
Sjef Henderickx heeft al eerder een monument gemaakt
waarin de lokale geschiedenis op een prachtige
manier zichtbaar is gemaakt, het Lam in de Grote
Kerk in Schiedam. Met de blonde brokstukken van
kapotgeslagen gotische altaren en beelden die op die
plek stonden, maakte Henderickx het beeld van een
lam hoog op een staketsel van stalen staken die in de
top bij elkaar komen.
La Cabane des Hirondelles is niet alleen een
monument om naar te kijken of omheen te lopen.
In de zomermaanden moet het open zijn als
tentoonstellingsruimte. Alain Tandille zet zijn expertise
in en ontwikkelt een programma met tentoonstellingen
om het verhaal van het land en zijn bewoners te
vertellen.
Maar het is er nog niet. Wel een prachtige maquette. En
een enthousiaste burgemeester en een galeriehouder
die het plan fantastisch vinden. Ook de Nederlandse
Rijkswaterstaat is geïnteresseerd in het gebied, waar
per slot van rekening Nederlanders hun kunsten als
polderaars hebben laten zien. Het is niet alleen een
lokaal verhaal, maar ook een Nederlands verhaal. En
natuurlijk ook een Europees project. Henderickx hoopt
dan ook dat het project door meerdere overheden
gedragen zal worden.
Musis 30

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
HATENBOER WATER – DRINKWATERBEHANDELING, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, REINIGING EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
NICOVERKEN HOLLAND B.V., SCHIEDAM
SNELWEG TRANSPORT, SCHIEDAM

Bezoek de nieuwe website van NOTARIS
www.NOTARISjenever.nl
Geniet, maar drink met mate