Seine van de Belt heeft als humanistisch raadsman in het ...

Seine van de Belt heeft als humanistisch raadsman in het
Nederlandse leger tussen 1964 en 1982 een aantal artikelen
geschreven voor het humanistisch tijdschrift voor militairen
“EGO”. Deze artikelen zijn, voor zover opgespoord, op deze site
weergegeven. Ook is er een artikel uit 1943 over de
hervorming van het onderwijs opgenomen. Verder zijn enkele
brieven waarin geloofs- en ethische kwesties aan de orde
worden gesteld opgenomen.

INHOUDSOPGAVE
01) Toelichting bij "De hervorming van opvoeding en onderwijs"
02) De hervorming van opvoeding en onderwijs
03) Humanistische geestelijke verzorging
04) Links-Rechts
05) Links-Rechts II
06) Katholieken en Humanisten nu
07) Militaire dienstplicht en de wet gewetensbezwaren
08) Survivals uit een militaristisch verleden
09) JA, DOMI-NEE
10) De waarheid is in beweging
11) Vrijwilligers voor, of toch maar liever de dienstplicht
12) Brief aan de Diocesane Pastorale Raad
13) De weg van rechts naar links tussen ANARCHIE en anarchie
14) De weg van rechts naar links tussen ANARCHIE en anarchie
15) De commissie Mommersteeg
16) Het geweten en de dienstplicht
17) Gewetensbezwaren, Verv. staatsdienst, Sociale dienstplicht
18) Verder leven met de dienstplicht
19) Verder leven met de dienstplicht
20) Vrijwilligers of dienstplichtigen
21) De EO en de abortus
22) Help de apparaten stelen ons werk
23) Grenzen aan de groei ?
24) Waar gaan we met elkaar naar toe
25) Wat humanisme is weet ik niet
26) Humanisten temidden van de anderen
27) Humanisten temidden van de anderen
28) Bestaat er een god, ja of nee
29) De sprong in het ongewisse
30) De waarheid is in het geding
31) De waarheid is in beweging
32) Wat te doen en wat te laten
33) De ethicameter geen oplossing
34) Humanisme en politiek
35) Humanisme en politiek
36) Humanisme en politiek

Toelichting bij “de hervorming van onderwijs en
opvoeding”.
Dit stuk is geschreven in oktober 1943, direct na mijn onderduikperiode bij
Overcinge in Havelte van half mei tot half oktober 1943.
Ik was weer een poosje thuis bij mijn ouders in Kampen Oudestraat 234. Ik
moest, dacht ik, daar maar wachten op het einde van de oorlog. Voorlopig was
er niets te doen. Naar een school kon ik niet meer gaan, want ik was vertrokken
zonder een adres achter te laten. Als ik toen te voorschijn was gekomen en me
weer had gemeld voor een functie in het onderwijs, kon dat maar één gevolg
hebben: dat ik werd opgepakt en alsnog naar een krijgsgevangenkamp zou
worden gestuurd. Ik moest me dus gedeisd houden tot het einde van de oorlog.
In Havelte had ik de eerste maanden bieten op enen gezet, dat wil zeggen het
teveel aan bietenplantjes wegschoffelen, zodat tussen de overblijvende planten
een 12 centimeter ruimte overbleef. Als dat niet gebeurde hadden de
bietenplantjes geen ruimte om uit te groeien tot volwassen bieten. Het was een
saai werk. Een hele dag duurde voor mijn gevoel maanden.
Ik had een horloge bij me. Als mijn tijdgevoel me zei, dat er wel een uur voorbij
moest zijn, keek ik even op het horloge, maar het horloge zei me dan treiterig:
niet een uur, maar maar 10 minuten of zelfs vijf minuten. Ik moest dus zorgen,
dat ik iets meer deed dan alleen dat stomme bieten wieden; als het kon iets met
mijn hersenen.
Zo kwam ik ertoe tijdens die eenzame uren op de bietenakker een plan te
ontwerpen voor de hervorming van het hele Nederlandse onderwijsstelsel.
Praktische ervaring in het onderwijs had ik nog nauwelijks. Een aantal maanden
gevolonteerd in een klas, een poosje gewerkt als kwekeling met akte, een
uitvinding van de regering Colijn, zaliger nagedachtenis! En verder een paar
maanden als tijdelijk onderwijzer in Kampen. Geen ervaringsbasis om me op te
beroemen. Ik stond nog maar aan het allereerste begin van mijn carrière in het
onderwijs.
Eigenlijk was mijn militaire loopbaan op dat moment meer omvattend dan die in
het onderwijs. Wat ik in die paar maanden onderwijspraktijk wel gezien had, was
hoe een nieuwe school werd ingericht. Voor ieder vak werd wat materiaal bijeen
gezocht, wat men wel aardig vond, zonder dat daar een idee aan ten grondslag
lag; een plan, dat van het hele onderwijs op die school een samenhangend
geheel maakte.
Het was natuurlijk verschrikkelijk eigenwijs en eigengereid om zonder nog iets
gepresteerd te hebben op dit terrein even een poging te doen de richtlijnen aan
te geven voor een totale vernieuwing van het hele Nederlandse onderwijs. Het zij
zo! Ik had echter een doorslaggevende verontschuldiging voor mijn hoogmoed:
ik moest een manier vinden op een zinnige wijze de tijd door te komen op de
bietenakker van acht uur ‘s morgens tot één uur in de middag. En dat dagen
achter elkaar. ‘s Middags na één uur werd het gezelliger. Dan kwamen ze me
helpen, want de tijd drong. Het werk op de bietenakker moest op een bepaalde
tijd klaar zijn. Daarna kwam gelukkig de hooi~ en roggeoogst. Dat was een veel
plezieriger werk, hoewel lichamelijk veel zwaarder. Tijdens de roggeoogst kwam
Hinke me opzoeken. Ik zat op de maaimachine om de garven af te leggen. De
anderen waren bezig ze op te binden. We werkten toen op mijn voorstel samen
met de buurman. Dat ging vlugger dan ieder voor zich. In plaats van twee
maaimachines was er slechts een machine nodig, maar die werd getrokken door
twee paarden, die nu niet telkens een poos hoefden stil te staan. We hadden een
dubbel aantal binders, die nu soms een ogenblik tijd hadden om even te rusten.
Hin stond dat hele gedoe aan te kijken. Plotseling zei Ep de Leeuw tegen Hin:
“kuj menn?” “Nog nooit gedaan” . zei ze, “nou probeer mar ies .” Hij lei een

zakje gevuld met gras op de ijzeren pan van de machine, waarop ze moest zitten.
En die dag heeft Hin de hele verdere dag de paarden gestuurd. Toen het avond
was, was ze net zo zwart en bezweet als wij waren. Na de roggeoogst begon de
aardappeloogst. Geen werk voor mij. De hele dag gebukt staan om de
aardappelen op te rapen. In de kou vaak, want het werd herfst.
Ik had gehoord, dat in Kampen zich nog niemand om mij bekommerd had. Geen
politie, die geïnformeerd had, waar ik zat. Ik kon dus eigenlijk best naar Kampen
terug gaan. Natuurlijk niet weer naar de school. Toen ik weer thuis was half
oktober heb ik de schrijfmachine van de Coöperatie geleend om eens op te
schrijven, wat ik op die bietenakker bij elkaar gedacht had. Dat viel nog niet mee,
want ik moest twee dingen tegelijk leren: leren typen en tegelijk een complex
geheel van gedachten, in een kluwen opgerold, op een lijn achter elkaar zien te
krijgen. Wat in een kluwen dicht bij ligt, komt als je die kluwen afwindt, heel ver
uit elkaar te liggen, wat eigenlijk niet de bedoeling is. Als ik het nu terug lees na
55 jaar, ervaar ik dat weer zo.
Het hele verhaal bestaat uit een rij kluwentjes, die achter elkaar gezet zijn. Dat
bemerk ik aan het aantal herhalingen, dat ik na 55 jaar op een hinderlijke wijze
weer tegenkwam, overigens deed ik, zoals mij later bleek niets bijzonders.
Heel veel mensen hielden zich dat laatste jaar van de oorlog heel intensief bezig
met de vraag: hoe kunnen we het na de oorlog beter doen, dan we het voor de
oorlog gedaan hebben? Ja, dat was de grote vraag, waar we toen voor stonden.

De hervorming van opvoeding en onderwijs (oktober 1943)
Dit opstel heeft tot doel een bijdrage te leveren in de discussie over de
naoorlogse problemen.
Het gaat uit van de gedachte, dat deze oorlog tevens een revolutie is. Er
voltrekken zich veranderingen in de fundamenten van onze cultuur, waarmee de
grondslag gelegd wordt voor een nieuwe vorm van menselijke samenleving. Ook
in de Nederlandse volksgemeenschap zal deze revolutie zich moeten voltrekken,
door de drang van de omstandigheden en door de bewuste wil tot vernieuwing.
Een herstel van de oude maatschappij zou ons opnieuw leiden tot dezelfde
problemen, tot dezelfde geestelijke verwarring en houdingloosheid, waaruit de
krachten zijn voortgekomen, die deze oorlog hebben ontketend.
De daaruit voortkomende spanningen zouden ons opnieuw tot een oorlog leiden.
Hoelang echter kan bij de tegenwoordige ontwikkeling van de
vernietigingstechniek de oorlog nog dienen als middel om geschillen te
beslechten, zonder de mensheid zelf te vernietigen? Is de keuze tussen het oude
en het nieuwe geen keuze tussen het nieuwe en de totale ondergang? Daarom
ligt slechts met een volledige aanvaarding van het nieuwe een toekomst voor ons
open, waarin de opgaande lijn van de menselijke geschiedenis kan worden
voortgezet.
Met dit revolutionaire karakter van onze tijd als achtergrond wil het hierna
volgende betoog de noodzakelijkheid aantonen van een volledige hervorming van
ons opvoeding- en onderwijsstelsel De drang naar onderwijshervorming is niet
nieuw. De resultaten van het wetenschappelijk onderzoek op psychologisch en
pedagogisch gebied dreven reeds lang naar een vernieuwing. Toch kwam hiervan
nog maar weinig tot uitdrukking in de praktijk van ons onderwijs.
Ten eerste door de geringe belangstelling van de doorsnee onderwijzer voor
psychologie en pedagogiek met als gevolg een zeer geringe waardering voor de
resultaten van het wetenschappelijk onderzoek. Dit gebrek aan belangstelling en
waardering komt voor een deel voort uit de onvoldoende pedagogische opleiding,
die de meesten hebben ontvangen.
Voor een ander deel komt het echter voort uit gebrek aan tijd. Het salaris van
een onderwijzer is totnogtoe steeds zo, dat hij genoodzaakt is door middel van
bijlessen zijn inkomsten aan te vullen. Bovendien vergt de studie voor allerlei
bijakten, die noodzakelijk zijn om in het onderwijs vooruit te komen, zoveel tijd
en energie, dat de meesten daardoor de lust en de gelegenheid ontbreekt de
problemen van opvoeding en onderwijs te bestuderen.
Ten tweede omdat deze nieuwe gedachten niet toegepast kunnen worden zonder
de totale structuur van ons onderwijsstelsel te veranderen. Met
onderwijsvernieuwing wil men immers meer bereiken, dan enige verandering in
de praktische uitvoering van de oude beginselen, waarop ons onderwijs tot nu
toe berustte. Men wil deze beginselen zelf aantasten en deze kunnen niet
vervangen worden zonder de totale bovenbouw eerst radicaal af te breken en
daarna weer op te bouwen.
Hoe gebrekkig en onsamenhangend ons onderwijsstelsel overigens ook is, toch
vormt het een geheel dat op bepaalde beginselen is opgebouwd en dat door een
enkeling alleen niet doorbroken kan worden. Iedere leerkracht moet zich voegen
in het bestaande systeem, wat hem verhindert zijn eigen gedachten in zijn
dagelijks werk te verwezenlijken.
Misschien is dit een geluk. Een individuele uitwerking van de nieuwe gedachten,
zonder een krachtige leiding, die het geheel kan overzien en harmonisch kan
samenvoegen zou eindigen in een volkomen chaos. Bovendien zou dit in strijd

zijn met de wezenlijke inhoud en met de kerngedachte van deze totale revolutie
die zozeer beheerst worden door de begrippen ordening en planmatigheid.
De hervorming van ons opvoeding- en onderwijsstelsel moet bewust van bovenaf
geleid worden en mag niet afhankelijk gesteld worden van persoonlijk initiatief
van de leerkrachten. Het ogenblik nadert, waarin de hervorming van het
onderwijs een absolute noodzaak zal worden. Direct na de oorlog zal in het kader
van de totale wederopbouw van de Nederlandse Volksgemeenschap op nieuwe
maatschappelijke en politieke beginselen, die naar wij hopen en verwachten op
deze oorlog zal volgen, een aanpassing van ons onderwijs aan de veranderde
structuur van de nationale samenleving noodzakelijk zijn. Laten we dan gereed
zijn met onze plannen, zodat wij deze grote kans voor de onderwijsvernieuwing
niet ongebruikt voorbij hoeven laten gaan.
De nieuwe opvoeding, waarvan hier sprake is, moet deel uitmaken van een
nieuwe Nederlandse Volksgemeenschap. Een verouderd- en tot ondergang
gedoemd maatschappelijk stelsel en een daarmee verbonden cultuurgeheel is in
elkaar gestort. Dit is het meest opmerkelijke feit van deze oorlog. Dit feit stelt
ons straks na het sluiten van de vrede voor de noodzaak de wereld en de
Nederlandse Volksgemeenschap in het bijzonder van de grond af nieuw op te
bouwen.
Hiermee is een natuurlijk einde gekomen aan de strijd over de vraag of de
noodzakelijke principiële wijzigingen in de structuur van de maatschappij
geleidelijk dan wel ineens in een totale revolutie tot stand gebracht moet
worden.
Het is in de jaren voor de oorlog gebleken dat veranderingen in de onderdelen
van de samenleving, die de grondslagen aantasten, waarop de samenleving als
geheel is gebaseerd, niet aangebracht kunnen worden zonder de structuur van
dat geheel te veranderen. De menselijke samenleving is nu eenmaal meer dan
een toevallige verzameling van losse en van elkaar onafhankelijke onderdelen.
Zij vormt een totaliteit, waarin alles met alles samenhangt en waarvan de
innerlijke structuur bepaald wordt door centrale beginselen, die de vorm en
inhoud van alle gebieden der cultuur bepalen. Daarom moesten noodzakelijk alle
pogingen tot hervorming van de afzonderlijke levensgebieden, voor zover zij
uitgingen van andere beginselen, mislukken door de weerstand van het geheel.
Het Plan van de Arbeid, dat een diepgaande principiële hervorming van de
kapitalistische economie inhield, waardoor de grondslag gelegd zou worden voor
een ontwikkeling naar een geordende economie is gestrand op de politieke
verstarring van de liberale democratie. De uitvoering van het Plan van de Arbeid
veronderstelde de aanwezigheid van een politieke macht, die de liberale
democratie niet vermocht voort te brengen. Het veronderstelde echter tevens
een diepgaande hervorming in de organisatie en de doelstellingen van het
democratisch staatsbestuur, dat zich tot nog toe voor zover het mogelijk was,
principieel onthouden had van inmenging in de economische verhoudingen. Dit
strookte immers niet met de liberale opvattingen omtrent de taak van de staat.
Een ander voorbeeld heeft meer betrekking op het eigenlijke onderwerp van dit
opstel.
De vernieuwingbeweging op het gebied van opvoeding en onderwijs, die
voortgekomen is uit andere opvattingen omtrent de gemeenschap en uit de
resultaten van het moderne wetenschappelijke onderzoek, is doodgelopen op de
organisatie van ons onderwijs en op de weerstand van het geheel, waarvan het
deel uitmaakt. Het gevolg was, dat wij met het voortschrijden van de tijd meer
en meer vastliepen in een algemene verstarring, die alleen door de vernietigende
kracht van een oorlog en een totale revolutie doorbroken kon worden. De oorlog
is gekomen en heeft alles vernietigd, wat een ontwikkeling naar een nieuwe
beschavingsperiode in de weg stond. Misschien is het de historische verdienste

van het Nationaal Socialisme dat het in de materiele nood en de geestelijke
verwarring van de crisis de politieke macht heeft kunnen vormen, die sterk
genoeg was deze ondergaande cultuur als geheel te vernietigen. Als het bij de
vervulling van deze historische vernietigingstaak zelf zal zijn ondergegaan heeft
het de democratische krachten gewekt, die de opbouw van een nieuwe toekomst
met nieuwe mogelijkheden kunnen volbrengen. Kunnen volbrengen als wij ten
volle de eisen van deze tijd zullen begrijpen. De eerste voorwaarde is, dunkt mij
deze, dat de eensgezindheid van ons volk, ontstaan in de gemeenschappelijke
strijd tegen de vijand, blijft bestaan en dat haar kracht gericht wordt op de
positieve arbeid voor de wederopbouw van de Nederlandse Volksgemeenschap.
Als basis voor deze eenheid zal nodig zijn een gemeenschappelijk plan voor de
opbouw, dat alle levensgebieden omvat en samenvoegt tot een harmonisch
geheel.
Tot de opstelling van dit plan zouden alle deskundigen op de verschillende
gebieden moeten samenwerken. Deze gedachte volgt consequent uit het wezen
van deze tijd, die gekenmerkt wordt door het streven naar synthese en
planmatigheid, welk streven weer voortkomt uit de drang naar een grotere
gemeenschapsbinding. Er zijn twee gedachten, waarover een groot deel van het
Nederlandse volk gelijk denkt en die belangrijk genoeg zijn om als grondslag te
dienen voor een plan van de wederopbouw.
De eerste gedachte is, dat wij na de oorlog moeten komen tot een stelsel van
planmatige economie.
De tweede gedachte is, dat deze ordening gepaard moet gaan met het behoud
van de democratie en dus met het behoud van de geestelijke vrijheid.
Wie nu meent, dat wij dus kunnen volstaan met een verandering van ons
productie- en distributiestelsel heeft het, dunkt mij, mis. Economische ordening
veronderstelt niet alleen een samenstel van nieuwe organen om de
maatschappelijke krachten, die in de liberaal-kapitalistische maatschappij hun
vrije spel kunnen spelen, te richten en te dwingen tot samenwerking in dienst
van de gezamenlijke behoeften voorziening, maar ook een fundamentele
verandering in het karakter van ons staatsbestuur en bovenal een verandering in
de geest en de levenshouding van de mens en daardoor in het wezen van onze
gehele cultuur.
De liberaal-kapitalistische maatschappij heeft ons volk geatomiseerd, verdeeld in
ontelbare groepen, groepjes en individuen, die ieder voor zich eigen doeleinden
nastreefden zonder rekening te houden met een gemeenschappelijk belang,
waardoor de onderlinge scheidingslijnen onoverbrugbare kloven werden. Onze
politieke partijen vertegenwoordigden groepsbelangen. Ons volk was niet één
volk, maar een massa volkjes met hoge tolmuren ertussen en met slechts heel
weinig onderling verkeer. Het heeft maar een haartje gescheeld of we hadden op
de Grebbeberg gevochten met een Katholiek, een Gereformeerd en een
socialistisch leger.
Had Amsterdam al niet zijn socialistische burgerwacht? De ordening van de
economie, in welke vorm ook, houdt in de binding van ons volk tot een
organische levensgemeenschap, waarvan alle delen in hun verschillende functies
gericht zijn op een gemeenschappelijk doel.
Planmatigheid betekent gemeenschapsbinding en versterking van de onderlinge
afhankelijkheid, maar het betekent tevens een beperking van de individuele
vrijheid van handelen, zoals die bestond in de liberale maatschappij.
De ondernemer, de middenstander, de boer is niet meer vrij alleen baas in zijn
eigen bedrijf, maar hij heeft zich te voegen in het gemeenschappelijke werkplan
en zich te richten naar het doel van de gemeenschap. Hij zal een deel van zijn
beschikkingsmacht af moeten staan ten behoeve van de gemeenschapsorganen,

die het geheel overzien en besturen. Ook zij moeten dienaren van het volk
worden.
Maar zoals er voor het richten van de moleculen in een stuk ijzer een kracht
nodig is van een permanente magneet of van een elektrische stroom, zo is er
ook voor het richten van de mensen tot een organische levensgemeenschap een
kracht nodig. Een kracht zo groot als de liberale democratie niet voort kon
brengen, omdat de potentieel aanwezige kracht verspild werd in de wrijving van
de onderlinge strijd, in de politieke voortzetting van de maatschappelijke
belangenstrijd. Dat kon wel het Duitse Nationaal-Socialisme. Met dwang en
terreurmaatregelen heeft men het gehele volk gericht op een gemeenschappelijk
doel: de uitbreiding van de Duitse macht en levensruimte en de vestiging van de
Duitse hegemonie in Europa.
Deze macht heeft onze samenleving vernietigd. Het heeft de ineenstorting
voltooid van een regime, dat in staat van ontbinding verkeerde en heeft in de
democratische volken de krachten opgeroepen, die op hun beurt het Nationaal-
Socialisme zullen vernietigen, maar ook de wil bezitten het volksleven opnieuw
op te bouwen en te hervormen met het behoud van de Christelijke waarden, die
de kern vormen van de Europese beschaving en die verankerd liggen in de
democratie.
Wij willen niet aanvaarden het Nationaal-Socialistische mensbeeld, de
gelijkgeschakelde mens, allen gevormd naar één bepaald ideaaltype; de mens
met de harde starre gelaatstrekken, die zijn hoogste bestemming pas in de
oorlog vindt. In vier jaren Duitse bezetting hebben we de rechtszekerheid, de
geestelijke vrijheid en de eerbied voor de persoonlijkheid, die inherent zijn aan
de democratie te zeer leren waarderen.
Dit betekent echter niet, dat wij daarom terug willen naar de toestanden van
voorheen, met zijn werkeloosheid, bestaansonzekerheid, maatschappelijke nood
en geestelijke verwarring. Ook wij willen de gemeenschap richten, maar we
moeten de daartoe nodige politieke krachten opleveren door de democratie te
hervormen en aan te passen aan de eisen van de nieuwe gemeenschap. De
liberale democratie moet vervangen worden door een sociale democratie.
Dit betekent niet alleen een wijziging naar de vorm, maar vooral naar de geest,
waarvoor een grondige wijziging in de mentaliteit van de mens de eerste en
belangrijkste voorwaarde is. In de liberaal-democratische staat werd de staat
beschouwd als een noodzakelijk kwaad, die het individu hinderde in de vrije
uitoefening van zijn persoonlijke rechten en wiens wetten men zoveel mogelijk
moest trachten te ontduiken en die men zoveel mogelijk dienstbaar moest
maken aan zijn persoonlijke belangen. In de sociale democratie moet de staat
niet slechts zijn de handhaver van die rechtsregels, zonder welke de samenleving
in volmaakte anarchie zou ontaarden, maar het instrument, dat leiding geeft aan
de volksgemeenschap. Zijn kracht moet de resultante zijn van de
samengebundelde krachten van allen en gericht zijn op de gemeenschappelijke
doelstelling; de verhoging van de algemene welvaart en de verheffing van de
nationale cultuur. Hij moet daarom gedragen worden door de vrije
verantwoordelijkheid van allen tegenover de gemeenschap, waarbinnen ieder
individu bestaanszekerheid moet hebben en de mogelijkheid tot volledige
geestelijke ontplooiing moet vinden.
De kracht van zulk een staat steunt niet op dwang en terreur van een leidende
groep, maar op de vrije wil tot samenwerking. De politieke strijd is dan geen
wrijving van tegenstrijdige belangen, maar een verschil van inzicht in de
middelen, die lijden moeten tot een algemeen heil. Wil men planmatige
economie paren aan de democratie en aan de geestelijke vrijheid, dan moet de
dragende kracht van het gemeenschapsleven zijn; de verantwoordelijkheid en de
gemeenschapszin van allen. Dit vergt een volkomen verandering in de

geestesgesteldheid van de mensen; een verandering in het mensbeeld, want
deze houding en mentaliteit kan men niet verwachten van mensen, die geslacht
na geslacht zijn opgegroeid onder de liberaal-kapitalistische verhoudingen,
waarin de mensen op straffe van ondergang genoodzaakt waren in de eerste
plaats voor hun eigenbelang te zorgen en waarin geld verdienen de eerste
opgave van het leven was.
Wat is nu primair? De organisatie van de economie, de hervorming van de
democratische staat of de opvoeding tot sociale verantwoordelijkheid en tot
gemeenschapszin?
Het antwoord op deze vraag is dunkt mij zo: noch het een noch het ander. De
nieuwe mens kan niet gevormd worden in de bestaansonzekerheid en de
egoïstische sfeer, die onverbrekelijk verbonden is met de liberale maatschappij.
Maar die oude maatschappij kan slechts veranderd worden door een nieuw mens,
die zich zijn verantwoordelijkheid en afhankelijkheid ten opzichte van elkaar en
van de gemeenschap bewust is.
Wat zou er van een ordening terecht moeten komen, zelfs bij een volmaakte
organisatie, wanneer ieder voortging alleen zijn eigen belang te zoeken en het
belang van de gemeenschap te saboteren. Daarom moeten mens- staat en
maatschappij samen als een totaliteit groeien naar een nieuwe hogere fase van
samenleven. Naar een samenleving, die staat onder de heerschappij en in dienst
van de geest en waar de technische gaven, die de periode van de liberale
maatschappij ons geschonken heeft, worden gebruikt in dienst van de algemene
welvaart.
De wederopbouw stelt ons dus voor een complex van problemen, die slechts
gelijktijdig en als totaliteit kunnen worden opgelost. Deze conclusie brengt mij
terug op mijn uitgangspunt; namelijk tot de mening dat wij na de oorlog een
groot nationaal plan behoeven, dat niet alleen de economie, maar alle
levensgebieden omvat en dat als werkplan kan dienen bij de opbouw van de
nieuwe gemeenschap. De harmonie van het geheel kan alleen verzekerd worden
door uit te gaan van de totaliteit. Deze gedachte nu toegepast op het gebied van
de opvoeding stelt ons voor de taak, in de eerste plaats de hervorming van de
opvoeding en van het onderwijs te zien als een onderdeel van de algemene
vernieuwing.
Het nieuwe opvoedingsstelsel moet, uitgaande van deze gedachte steeds
opnieuw de geestelijke voorwaarden scheppen voor de democratische
levensgemeenschap, gebaseerd op de samenwerking van allen. Het doel van
onderwijs en opvoeding wordt in dit verband, de opleiding tot democratisch
staatsburgerschap, de opleiding tot staatsburger van de nieuwe gemeenschap,
waarin de mens tot volledige ontplooiing kan komen, maar die dan ook gedragen
moet worden door de verantwoordelijkheid van allen. Ons tegenwoordige
onderwijsstelsel is voor deze taak niet geschikt. Psychologisch en didactisch is
ons onderwijs volkomen verouderd, maar ook sociologisch sluit het aan bij de
oude maatschappijvorm.
Dit is geen wonder als men bedenkt, dat onze tegenwoordige school in dezelfde
tijd en uit dezelfde geestelijke sfeer is ontstaan als de kapitalistische
maatschappij. Het eenzijdig intellectualistisch karakter van ons onderwijs is
ontstaan uit de noodzaak de jeugd zo goed mogelijk voor te bereiden op de strijd
om het bestaan en kennis is immers macht. De Herbartiaanse
voorstellingstheorie heeft dit intellectualistisch karakter nog op een zeer speciale
manier versterkt, waardoor ons onderwijs, mee onder invloed van een
maatschappij, die steeds meer diploma’s vroeg, verworden is tot een
kweekplaats van mensen met hoofden vol onverwerkte parate kennis, die niet
geestelijk is verwerkt en niet door functionering is verworven.

Deze kennis heeft weinig of geen nut, ja zij kan zelfs schadelijk zijn. De moderne
psychologie leert, dat een teveel aan parate kennis de hogere functie van het
denken kan belemmeren. Ik kom hier straks nog op terug. Deze parate kennis
wordt aangebracht in een school met een klassikaal stelsel.
De klas, waar les gegeven wordt volgens het strenge klassikale systeem is een
concurrentie maatschappij in het klein, waar ieder voor zelf zorgt en ieder
wedijvert met de ander. Het gaat uit van de foutieve mening, dat allen gelijk,
niet gelijkberechtigd, maar werkelijk gelijk zijn, omdat ieder gelijk wordt
behandeld en wordt beoordeeld naar dezelfde maatstaf. Daardoor doet het zowel
de persoonlijkheid als de gemeenschap te kort. Mijn grootste bezwaar, afgezien
van andere, geldt de egoïstische sfeer, waarin de kinderen worden opgevoed. In
bijna iedere klas van de tegenwoordige school kan men een bordje hangen met
de woorden van Kaïn: “Ben ik mijn broeders hoeder!” Deze sfeer past weliswaar
bij de opvoeding voor de bestaansstrijd van allen tegen allen in de vrije
concurrentiemaatschappij, waar ook het ieder voor zich geldt.
Maar het is onverenigbaar met het doel van de nieuwe opvoeding, die tot taak
heeft de verantwoordelijkheid en de gemeenschapszin aan te kweken als de
dragende krachten van de samenleving. In plaats van de woorden van Kaïn
moeten in de nieuwe school de woorden van Christus als devies gelden: “Heb
God lief boven alles en uw naasten als u zelve.” Bij deze twee bezwaren komt
nog een derde. Ons tegenwoordige onderwijsstelsel is als onderdeel van een
nieuwe gemeenschap totaal ontoereikend. De meeste kinderen gaan van school
op het moment dat het inzicht begint te rijpen en de belangrijkste periode voor
de geestelijke opvoeding aanbreekt. Een 6 of 7 jarige school was misschien
voldoende in de oude maatschappij, maar een planmatige levensgemeenschap is
een hogere vorm van maatschappelijke samenleving en dus een hogere
cultuurfase.
Hoe hoger het cultuurleven stijgt, dat is een algemene wet, des te langer duurt
ook de opvoedingsperiode. Voor de eisen, die de nieuwe gemeenschap aan de
mens zal stellen, zowel aan zijn karakter, zijn inzicht als aan zijn verdere
ontwikkeling is ons tegenwoordige onderwijsstelsel volkomen onvoldoende.
Aan welke eisen moet dan het toekomstig onderwijs voldoen, wil het zich
aanpassen bij de eisen van een nieuwe maatschappij? De eerste en voornaamste
taak van het komende onderwijs- en opvoedingsstelsel is de karakteropvoeding.
Zonder een verandering in het karakterbeeld van de mens, zonder de vervanging
van de egoïstische levenshouding van de kapitalistische mens, door een geest
van sociale verantwoordelijkheid en gemeenschapszin zal de vorming van een
gemeenschap gebaseerd op de solidariteit van allen een utopie blijven. De
gemeenschapsopvoeding van de jeugd kan alleen plaats hebben in een levende
gemeenschap. Daarom moet iedere schoolklasse zowel bij het lagere als bij het
voortgezette onderwijs een levensgemeenschap worden, waar de deugden
verantwoordelijkheid, plichtsbesef, offervaardigheid en naastenliefde in de
praktijk van het dagelijks kinderleven moeten worden toegepast en waar ieder
kind zich voortdurend een deel voelt van een groter geheel, waarin het een
dienende taak heeft. De tweede taak is het aanbrengen van kennis en inzicht.
Wie het verschil tussen kennis en inzicht volgens de nieuwe denkpsychologie in
beknopte vorm uiteengezet wil zien, leze de brochure van L. Welling, die de
inleiding vormt van de serie “Naar de nieuwe didactiek”. Ons onderwijs putte zich
uit in het aanbrengen van kennis , zoveel mogelijk kennis op alle mogelijke
gebieden. Dit is een gevolg van de verouderde theorie van Herbart en van de
steeds toenemende vraag naar diploma’s. Parate kennis is gemakkelijk te
examineren en dus vroeg men het naarmate de eisen opgeschroefd werden door
het grote aantal kandidaten, meer en dus leerde men meer. Zo raakten wij in
een vicieuze cirkel. Deze kennis is echter geestelijk en maatschappelijk van geen

waarde. Het is slechts geheugenballast. De moderne psychologie heeft zelfs
duidelijk aangetoond, dat een teveel aan parate kennis het denken en dus het
inzicht moet belemmeren. Hoe vaak ontmoet men trouwens geen mensen, die
beschikken over een grote hoeveelheid feitenkennis, maar die niet in staat zijn
deze kennis te ordenen tot een overzichtelijk en hanteerbaar geheel, wat de
moderne psychologie toch als de eigenlijke functie van het denken beschouwt. Ik
heb voor mijn eigen studie de Algemene Geschiedenis van Pik moeten
bestuderen.
Het was een hele brok aan feitenkennis en bijna nooit heb ik tussen al die
historische feiten een ander verband zien leggen dan die van de tijdelijke
opeenvolging, één van de primitiefste ordeningssystemen, die er bestaan. Het
eerste opstelletje van een kind wemelt immers van de “en toen’s”. Bijna nooit
heb ik er iets kunnen ontdekken, dat duidde op een ander verband tussen de
ontdekkingsreizen omstreeks 1500, de vorming van de grote absolutistische
staten, de hervorming in de godsdienst, het humanisme in de wetenschap en de
Renaissance in de kunst, dan dat ze gelijktijdig voorkwamen. Bijna nooit werd er
de aandacht op gevestigd, dat deze historische verschijnselen op verschillende
levensgebieden een gelijke strekking vertoonden en een gemeenschappelijke
oorzaak hadden, die het wezen van die verschijnselen bepaalde.
Door ons tegenwoordige onderwijs worden de hoofden volgepropt met kennis,
maar het inzicht, de ordening van die kennis ontbreekt. Huizinga zei: “Onderwijs
maakt onderwijs”. Daarom is de tweede eis: Inzicht. In de eerste plaats inzicht in
de structuur van de gemeenschap en omtrent de plaats van die gemeenschap in
de wereld en vervolgens inzicht in de ontwikkelingsgang van de geschiedenis en
de doeleinden der mensen.
Dit tekort aan inzicht in de ingewikkelde structuur van de maatschappij en in de
problemen der gemeenschap als gevolg van de ver doorgevoerde specialisatie en
de tekortkomingen van ons onderwijs, vormde het grootste gevaar voor de
democratie, toen het maatschappelijk stelsel begon te wankelen.
De liberale maatschappij heeft krachtens haar wezen geleid tot een steeds
verder gaande specialisatie, die aan de ene kant tot gevolg had een geweldige
ontplooiing van de wetenschap en techniek, maar aan de andere kant leidde tot
een angstaanjagende oppervlakkigheid, omdat men alle contact met de overige
levensgebieden had verloren en men er blijkbaar ook weinig behoefte toe
gevoelde zijn werk te zien in het organisch verband van een groter geheel.
Daardoor kon het gebeuren, dat velen, die tot de intellectuele elite van ons volk
behoorden, slechts inzicht bezaten op het kleine gebied, waarop ze toevallig
gespecialiseerd waren, terwijl ze zich op andere levensgebieden volkomen
gedroegen als wat de Spanjaard Y Gasset in “De Opstand der Horden” de
hordemens noemt.
De parate kenniscultuur en de specialisatie hebben samen geleid tot een
gevaarlijk gebrek aan inzicht in de sociale en politieke problemen van onze
ingewikkelde maatschappij. Gevaarlijk in de eerste plaats voor de democratie.
Iedere vorm van democratie veronderstelt immers een inzicht in de problemen
van de gemeenschap en van de staat; inzicht in hun structuur en in de verdere
ontwikkelingsmogelijkheden; inzicht ook in de staatkundige beginselen van de
staatkundige groeperingen en in hun wezenlijke verschillen, omdat bij iedere
verkiezing immers een oordeel gevraagd wordt.
Dit oordeel bepaalt mee op welke manier en in welke richting de gemeenschap in
de toekomst geleid zal worden. Wat betekent echter een oordeel zonder inzicht
in de problemen en waardoor wordt dan dat oordeel tenslotte bepaald; niet door
verstandelijke overwegingen van de kiezer, maar door de suggestiviteit van de
politieke propaganda en door de doeltreffende aanwending van de massapsychologische
middelen. De politieke reclame met suggestieve aanplakbiljetten

en grote politieke vergaderingen, waar minder op het verstand dan op de
sentimenten wordt gewerkt, waar de feiten uit hun verband worden gerukt en de
problemen vaak volkomen scheef worden voorgesteld, waar iedere redelijke
gedachtewisseling onmogelijk wordt gemaakt door de toepassing van allerlei
spitsvondigheden en debattrucs, bepaalt dan de uitslag van een verkiezing. Dit
bewijst misschien dat het volk nog niet rijp is voor de democratie, maar het
betekent tevens een groot gevaar voor de democratische instellingen en de
geestelijke vrijheid. Want dit soort politieke strijd wint steeds degene die het
minst door zijn geweten wordt belemmerd.
Op dit gebied winnen steeds de Hitlers, die op een fabelachtige wijze de massa
dienstbaar weten te maken aan hun machtswellust. Willen wij de democratie
behouden ook in de nieuwe gemeenschap, dan zullen wij haar voorwaarden
moeten versterken door het inzicht en de belangstelling voor de problemen der
gemeenschap uit te breiden en te verdiepen. Zonder dat is de democratie niet
meer dan een verkapte dictatuur van volksmenners.
Er is echter nog een andere belangrijke reden, waarom het inzicht bij de grote
massa moet worden verdiept. Zonder inzicht in de structuur van de
gemeenschap is sociale verantwoordelijkheid ondenkbaar. De soldaat in het leger,
die de doelstelling en de strategische opzet van het veldtochtsplan kent zal zich
meer verantwoordelijk voelen en zich dus meer inspannen, dan de soldaat die in
blind vertrouwen op zijn officieren bevelen opvolgt en uitvoert. De
verantwoordelijkheid van de eerste is echter ook kwalitatief anders dan van de
laatste. Het eerste is democratische verantwoordelijkheid, het andere slaafse
volgzaamheid, die het wezen van de mens tekort doet. Als het noodzakelijk is,
dat in de toekomst iedere werker zich verantwoordelijk voelt tegenover het
geheel, waarvan hij slechts een deel is, dan is een inzicht in de structuur en de
doeleinden van die gemeenschap eveneens noodzakelijk.
Daarom moet het toekomstig onderwijs door een veel sterkere activering van het
denken de verdieping van het inzicht bevorderen. Deze sociologische motivering
loopt parallel met de resultaten van het wetenschappelijk psychologisch
onderzoek dat speciaal het denken heeft onderzocht en dat op psychologische
gronden tot eenzelfde conclusie is gekomen. Op iedere school moet daarom een
inzicht gegeven worden in de organisatie van de menselijke samenleving en
samenwerking. Een overzicht over het geheel, waarbij steeds de aandacht wordt
gevestigd op de plaats van de eigen gemeenschap en op de plaats en de taak
van het individu in dat geheel. In de tweede plaats een overzicht van de
geschiedenis der mensheid en in het bijzonder van de eigen volksgemeenschap.
Door de geschiedenis leert men, dat een mens en een generatie een schakel
vormen in de keten van de menselijke beschaving. Dat men niet alleen
verantwoordelijk is tegenover de gemeenschap van nu, maar ook voor de
toekomst. Bovendien liggen in de geschiedenis van een volk alle politieke en
maatschappelijke ervaringen van vorige geslachten opgeborgen. Een volk, dat
deze geschiedenis niet kent en dus ook niet de ervaringen van vroegere
geslachten, kan er ook geen gebruik van maken en moet eigenlijk steeds
opnieuw beginnen. Een volk, dat zijn geschiedenis niet kent marcheert op de
plaats.
De derde taak van de komende school is de beroeps opleiding. Het beroep is de
plaats, waar de mens iedere dag opnieuw zijn verantwoordelijkheids- en
plichtsgevoel tegenover de gemeenschap moet tonen. Een mens, die niet meer is
dan het verlengstuk van een machine kan zich onmogelijk verantwoordelijk
voelen en daardoor arbeidsvreugde genieten. Hij kan zich pas verantwoordelijk
voelen als hij het hele vak beheerst en de betekenis kent van zijn vak voor het
organisme van de gemeenschap. Om de arbeid uit de sfeer van de slavernij te
verlossen en iedere werker het gevoel te geven, dat hij meebouwt aan de

Kathedraal der gemeenschap is een goede beroepsopleiding voor ieder een
noodzakelijke behoefte. Een toestand zoals voor de oorlog gewoon was, dat een
jongen tussen zijn 14 e en 18 e jaar als loopjongen wordt gebruikt, om daarna te
worden ontslagen, omdat hij te duur is, mag dunkt mij in de toekomst niet meer
voorkomen. Na hun 18 e jaar stonden ze dan hulpeloos in de wereld, waren niets
en ze konden niets. Als in de toekomst de techniek van de arbeid zich nog meer
ontwikkelt, zal ook daaruit reeds de noodzaak van een betere scholing
voortkomen. Tenslotte heeft het onderwijs de mens als gemeenschapswezen in
te leiden en ontvankelijk te maken voor de cultuur van de gemeenschap. Tot nu
toe zijn degene, die deel hebben aan de cultuur beperkt tot een vrij kleine groep.
Hoeveel mensen zijn er niet, die zelden of nooit een boek in handen krijgen. Niet
omdat dit buiten hun bereik ligt en ook niet, omdat ze de natuurlijke gaven
missen, om daarvan te genieten, maar alleen omdat ze niet in de gelegenheid
zijn geweest daarvoor ontvankelijk te worden. Een goed geordende en
harmonisch opgebouwde volksgemeenschap houdt in de doorwerking van de
kunst in het gehele volk.
Daarom zal het nodig zijn het schoonheidsgevoel te ontwikkelen en een inzicht te
geven in de kunstgeschiedenis en verder de jeugd te leren lezen en in te wijden
in de muziek en verder in de kunsten, die nodig zijn voor de ontplooiing van het
gemeenschapsleven en voor een hogere vorm van feestcultuur, waardoor de
verbondenheid van de gemeenschap moet worden gesymboliseerd, zodat de
banale oranje lol van vroeger vervangen kan worden door een hoogstaand
nationaal feest. Het spreekt vanzelf, dat dit omvangrijke programma niet
afgewerkt kan worden in een zeven of acht-klasssige lagere school. Voor dit
programma, dat noodzakelijk is voor de vorming van een nieuwe gemeenschap
is een uitbreiding van de leerplicht tot het eenentwintigste jaar een vereiste. In
de eerste plaats, omdat een hogere maatschappelijke ontwikkeling en een
hogere cultuurfase een langere jeugd en dus een langere leertijd vergt. In de
tweede plaats omdat de kennis en het inzicht en de verantwoordelijkheid, die de
voorwaarde vormen voor een democratische gemeenschap pas aangebracht
kunnen worden na de puberteit. Men kan kinderen, beneden de 14 jaar ook in de
toekomst niet leren, wat men slechts op latere leeftijd kan begrijpen. Heel wat
mensen zullen echter schrikken bij deze buitensporige eis. Hij is echter niet
buitensporig, als men de gemeenschap als een organische totaliteit kan zien en
dan de voordelen voor de gemeenschap tegen de kosten kan afwegen.
Ongetwijfeld zullen de kosten stijgen, maar niet zoveel meer dan nodig is voor
het onderhoud van 400.000 werklozen, die voor de oorlog parasiteerden op de
gemeenschap. En ik geloof, dat een gemeenschap deze kosten kan opbrengen,
gezien de enorme energieoverschotten, die bij gerichte economie kunnen
ontstaan. In deze grote volkenoorlog wordt die overtollige energie vrijgemaakt
om de oorlog te voeren en wij zien welk een enorm overschot aan kracht kan
worden opgeleverd.
Als wij na de oorlog maar een deel van deze energie aanwenden voor de
opvoeding van het toekomstig geslacht, zal dat al genoeg zijn. De opvoeding van
de jeugd is voor een volksgemeenschap tenslotte een even belangrijke taak als
voor een ouderpaar de opvoeding van hun kind. Gezien de economische
verspilling in de onderlinge concurrentie van de liberale maatschappij en de
weelde van 400.000 werklozen, ben ik van mening, dat wij bij gerichte economie
in staat zullen zijn ons de weelde te veroorloven onze jeugd een opvoeding te
geven in overeenstemming met de hoogte van ons cultuurniveau. Bovendien
zullen de opofferingen op den duur ruimschoots vergoed worden door de
verhoging van de gemeenschappelijke productiviteit ontstaan uit de betere
opleiding en tenslotte moet het doel van de gemeenschap niet zijn de mens te
voeren tot zijn hoogste geestelijke bestemming?

Als wij nu met deze gedachten als uitgangsstelling een onderwijsstelsel moeten
opbouwen, dat zowel organisatorisch als pedagogisch-didactisch een organisch
geheel vormt. Hoe zal dat stelsel er dan uit moeten zien? We stellen dus voorop,
dat het stelsel een harmonisch geheel moet vormen, waarbij ieder onderdeel
rechtstreeks ondergeschikt gemaakt wordt aan de doelstelling van het geheel.
Wil dat zeggen dat wij na de oorlog moeten proberen een neutrale Nederlandse
volksschool te krijgen? Neen! In de eerste plaats weten wij veel te goed, dat dit
oude ideaal van de openbare school altijd een utopie zal blijven, gesteld dat wij
er nog prijs op zouden stellen. Als onderwijs meer moet zijn dan kennis
aanbrengen, maar tevens opvoeding tot democratisch staatsburgerschap, dan
moet het kunnen steunen op en uitgaan van een geestelijk beginsel. Neutrale
opvoeding zweeft in de lucht en kan niet veel meer geven dan parate kennis. Het
essentiële, het verband tussen de feiten en dus de ordening van de kennis kan
alleen gebeuren vanuit een bepaald standpunt. Wie vanuit een bepaald
standpunt redeneert is niet meer neutraal.
Ook al moet de sociale opvoeding van allen gericht zijn op een zelfde doel. Toch
zal iedere geestelijke stroming in ons volk de noodzaak tot saamhorigheid en de
opvoeding tot verantwoordelijkheid vanuit haar eigen wereld- en
levensbeschouwing willen verklaren. Daarom is een splitsing naar de
geestesrichtingen noodzakelijk. In hoofdzaak bestaat ons volk immers uit
Katholieke, een Protestant-Christelijke en wat ik zou willen noemen een
Humanistische groep.
De splitsing naar deze drie geestesrichtingen is noodzakelijk, om de geestelijke
vrijheid te verzekeren. Dit neemt echter niet weg, dat aan de andere kant
gezorgd moet worden, dat de eenheid van ons volk niet verbroken mag worden,
omdat wij samen een levensgemeenschap moeten vormen. In het begin van de
bezetting hebben we ter verdediging van de democratie wel eens beweerd, dat
de geestelijke verschillen de oorzaak vormden van de geestelijke rijkdom van
ons volk. Dit is geloof ik alleen waar, wanneer de verschillende groepen niet
volkomen naast elkaar leven, maar elkaar voortdurend beïnvloeden. Daarom
moeten door een nationale overkoepeling van de opvoeding de verschillende
delen, waaruit ons volk bestaat samengesmeed worden tot een hechte eenheid.
Hoe? Dat hoop ik bij het schetsen van mijn ontwerp duidelijk te maken.
Als grondslag voor alle voortgezet onderwijs hebben we nodig een 7 of 8 jarige
grondschool. Het onderwijs moet heemkundig worden ingericht, waarbij het
gebruik van de moedertaal, zowel actief als passief het belangrijkste is. De taal is
het eerste en belangrijkste middel om gedachten uit te drukken en daardoor het
voornaamste middel om onder eigen verantwoording te leren denken. Belangrijk
is daarbij het aanleren van de juiste betekenis der woorden. In deze tijd van
politieke propaganda met bewuste toepassing van massa- psychologische
middelen is de betekenis van de woorden vaak totaal verdraaid en soms zelfs
geheel vervangen door geassocieerde gevoelswaarden die willekeurig kunnen
worden aangebracht. Als wij de democratie in het toekomstige
gemeenschapsleven gehandhaafd willen zien, dan moeten wij haar beschermen
tegen de invloed van de demagogie, die bij voorkeur gebruik maakt van holle
woorden zonder betekenis, maar met een sterke gevoelswaarde. Bovendien is
democratie zonder discussie ondenkbaar. Voor een vruchtbare discussie is het
goed kunnen gebruiken van een gemeenschappelijke woordenschat een eerste
voorwaarde. Als ik dus spreek van het gebruik van de moedertaal, dan omvat
dat veel meer dan alleen spelling, zoals men het vroeger en tegenwoordig nog
vaak opvat, maar taalgebruik in al zijn verschillende vormen. Dus het schriftelijk
opnemen en uitdrukken van gedachten. Het gebruik van de moedertaal moet
volledig samengesmolten worden met een heemkundig ingericht onderwijs in de
zaakvakken. Aan het begrip heemkunde liggen twee denkbeelden ten grondslag.

Ten eerste dat men uit moet gaan van het bekende. Ten tweede dat het
kinderlijk denken zich ontwikkelt van het geheel naar de delen. Het eerste is
zonder meer duidelijk. Het tweede is de kerngedachte van de
totaliteitspsychologie, die bezig is een revolutie te bewerken in de methodiek van
de lagere school. (globalisatie methoden) Consequent toegepast moet deze
gedachte leiden tot een heemkundig ingericht onderwijs.
Het kind ziet de werkelijkheid om zich heen niet opgesplitst in een aantal
leervakken, maar als onverbrekelijke eenheid, als een totaliteit. Aardrijkskunde,
geschiedenis, natuurkennis zijn slechts facetten van één en dezelfde
werkelijkheid, die we het kind als een totaliteit moeten geven, willen we
aansluiten bij de kinderlijke ontwikkeling. Wil dat zeggen: de gehele
werkelijkheid in zijn overstelpende veelheid en ingewik keldheid? Neen! Alleen de
hen onmiddellijk omringende werkelijkheid. De kennis van het milieu moet
verdiept en uitgebreid worden en deze kennis moet het uitgangspunt worden van
alle verdere ontwikkeling. Natuurlijk mag esthetische en de lichamelijke
opvoeding niet vergeten worden. Alle kennis moet tenslotte in dienst staan van
de hoogste doeleinden. Wij willen sterke en gezonde karakters en geesten in
gezonde lichamen. Gezonde en complete mensen kunnen slechts een
harmonische gemeenschap vormen. Deze lagere school moet de grondslag
vormen voor alle verdere onderwijs, zowel dus voor het voorbereidend hoger als
voor het vakonderwijs. Alle scholen moeten in leerprogram en in methode
aansluiten op deze grondschool.
Lager en voortgezet onderwijs moeten samen een eenheid vormen, die als
geheel in dienst staat van de nationale levensgemeenschap. Richtlijnen voor het
voorbereidend hoger onderwijs zou ik niet durven geven, omdat mij de kennis
omtrent dit onderdeel van de opvoeding ontbreekt, maar ook hier is het zeker
noodzakelijk de hoeveelheid parate kennis te beperken ten bate van het inzicht.
De grote hoeveelheid geheugenballast moet ook hier afgeschaft worden. Het vak
onderwijs van het 14 e tot en met het 18 e jaar kan men gesplitst denken in een
H.B.S. voor de hogere administratieve functies, U.L.O. voor de lagere
administratieve functies en verder Landbouw- en Nijverheidsonderwijs voor
jongens en meisjes. Het onderwijs op de vakscholen zal in de allereerste plaats
moeten bestaan in een grondige theoretische en praktische vakopleiding, waarbij
voor het praktische gedeelte zoveel mogelijk het bedrijfsleven ingeschakeld moet
worden, echter onder toezicht van de school. Ook in de praktijk zijn ze leerling.
Toch zal hierdoor het verlies aan maatschappelijk arbeidsvermogen veroorzaakt
door de lange opvoedingstijd weer enigszins gereduceerd worden. Daarnaast
moet een grote plaats ingeruimd worden voor het vak sociale kennis, waardoor
een inzicht verkregen wordt in de structuur van de menselijke samenleving en in
het bijzonder van de nationale levensgemeenschap en haar bestuursproblemen,
waarbij de aandacht wordt gevestigd op de functie van het beroep in het geheel.
Vervolgens geschiedenis om een inzicht te krijgen in de historische ontwikkeling
van de mensheid en in het bijzonder van het eigen volk.
Tenslotte moet ook hier een grote plaats ingeruimd worden voor de esthetische
en lichamelijke opvoeding. In de harmonisch gevormde gemeenschap moet de
kunst in al zijn veerschillende vormen doorwerken in het gehele volk; niet alleen
de letterkunde, maar ook de muziek en de dans. Gemeenschappelijke zang en
dans moeten bij iedere gelegenheid de binding van het volk symboliseren maar
ook de bouwkunst als resultaat van gezamenlijke arbeid moet binnen de
gezichtskring van de massa gebracht worden. Natuurlijk mag de lichamelijke
opvoeding en als belangrijke tak daarvan de sport niet vergeten worden. De
sportbeoefening in de liberale maatschappij had tot doel het leveren van
uitzonderingsprestaties met het gevolg dat tenslotte alleen de uitblinkers nog

aan sport deden en de overigen toekeken. Het beste wordt dit gedemonstreerd
door de 22 voetballers die toegejubeld werden door een duizendkoppige menigte.
Hou je van sport, vroeg men en dan bedoelde men; volg je alle voetbalverslagen
in de maandagmorgenkrant. De lichamelijke opvoeding op school moet de
actieve sportbeoefening van allen bevorderen, zodat wij een sportief en
kerngezond volk krijgen, naar lichaam en geest. Vakopleiding, sociale kennis en
geschiedenis om het inzicht te verdiepen en de sport; alles moet dienstbaar
gemaakt worden aan de karakteropvoeding. Ook op de meisjesvakscholen moet
dezelfde opleiding gegeven worden, maar aangepast aan de speciale
belangstelling en behoeften van de vrouw. Daarbij moet rekening gehouden
worden met het feit, dat zij later als moeder de eerste opvoeding van haar
kinderen heeft te verzorgen. De praktische opleiding tot huisvrouw zal ook zoveel
mogelijk moeten gebeuren in de gezinnen, waar de leerlinge echter niet als
dienstmeisje mag worden beschouwd maar steeds als leerling. Wanneer door de
uitbreiding van de leerplicht een tekort zou ontstaan aan goedkope
huishoudelijke hulp zal vanzelf de noodzaak ontstaan de bouw en inrichting van
onze woningen bij dit feit aan te passen.
Tot en met het vakonderwijs zijn de scholen gesplitst geweest naar de drie
geestesrichtingen, omdat de opvoeding gebaseerd moet zijn op een geestelijke
grondslag, welke voor een katholiek anders is dan bijvoorbeeld voor een
aanhanger van het vrijzinnig of orthodox protestantisme. Maar al dit onderwijs
zal moeten voldoen aan de eisen, die de democratisch geordende gemeenschap
stelt. Door de splitsing naar de geestesrichtingen en naar de verschillende
beroepen dreigt echter ook dan weer het gevaar, dat ons volk verdeeld wordt in
verschillende groepen en groepjes zonder onderling contact. De geestelijke
vrijheid en het verschil in wereldbeschouwing mag echter de eenheid niet
verbreken. Dit is ook niet nodig als door onderlinge waardering, begrip voor
elkaars standpunt en door verdraagzaamheid het onderling geestelijk verkeer
bewaard kan blijven. De kloof tussen de verschillende bevolkingsgroepen wordt
het meest verbreed door de onbekendheid met elkaars gedachten en in de regel
komt men door een eerlijk onderling gesprek tot de ontdekking, dat men naast
enkele principiële verschillen ook veel gemeenschappelijke denkbeelden heeft.
Na de vakopleiding moet daarom een eenjarige volkshogeschool volgen, waar
gemeenschappelijk gewerkt wordt in een levensgemeenschap, die zoveel
mogelijk zichzelf bedruipt en die gebouwd is op de beginselen van democratische
samenwerking en solidariteit, zodat verantwoordelijkheid en gemeenschapszin
tot volle ontplooiing worden gebracht. Daar moeten de verkregen inzichten
worden versterkt en gecorrigeerd door de botsing met de inzichten van anderen.
Daar moet ook de verdraagzaamheid en de waardering van de meningen van
anderen worden geleerd. Het is de plaats waar alle groepen en groepjes waaruit
ons volk bestaat, verdeeld als het is in geestesrichtingen, beroep en stand en
streek bij elkaar gebracht worden. De Volkshogeschool heeft tot taak ons volk tot
een democratische gemeenschap samen te smeden, door
levensgemeenschappen te vormen, waarin alle groepen vertegenwoordigd zullen
moeten zijn, rooms katholiek, protestanten, zowel orthodox als vrijzinnig,
stedelingen en mensen van het platteland, boeren en burgers, toekomstige
ambtenaren en fabrieksarbeiders, de toekomstige ingenieurs en de gewone
arbeiders. In deze levensgemeenschap wordt ‘s morgens gewerkt in het belang
van de gemeenschap, waarbij ook de toekomstige ambtenaar en de toekomstige
ingenieur de schop leren gebruiken, waardoor de waardering voor de lichamelijke
arbeid wordt bevorderd. De middag moet gewijd worden aan de bespreking van
de sociale en politieke problemen, ingeleid door sprekers van allerlei
schakeringen en uitgewerkt in onderlinge discussie. Deze discussie vooral heeft
veel voordelen.
De onderlinge gesprekken bevorderen de politieke en maatschappelijke

elangstelling en dus de verantwoordelijkheid, die voor de democratie
onontbeerlijk is. De eigen gedachte, gevormd in een eenzijdig gerichte opvoeding
worden in de botsing met andere inzichten gelouterd en verdiept, maar tevens
komt men tot de conclusie, dat men ondanks alle verschillen in de diepste kern
put uit dezelfde bron en praktisch streeft naar dezelfde doeleinden ook al zijn de
symbolen en de terminologie nog zo verschillend. In deze gemeenschap, waar
gemeenschappelijke arbeid en onderlinge discussie zo’n belangrijke rol spelen
groeit de onderlinge waardering voor elkaars werk en elkaars standpunt. Hier
wordt in het algemeen de democratische gezindheid geboren die nodig is voor de
instandhouding van de geestelijke vrijheid, niet door ijle bespiegelingen maar in
de praktijk van een democratische levensgemeenschap. Hier worden bovendien
de gemeenschapsbindende werking van gemeenschappelijke zang, dans en sport
in de praktijk beproefd. Hier wordt een nieuwe feestcultuur geboren die de
banale oranje lol moet vervangen.
Als voltooiing van de sociale opvoeding geldt voor mannen de militaire dienst.
Voor alle jonge vrouwen de sociale hulpdienst. De militaire dienst is voor de man
de hoogste vorm van gemeenschapsdienst. De belangrijkste vorm is zijn
dagelijkse beroepsarbeid, de hoogste de vervulling van de militaire plicht. Als de
gemeenschap wordt aangevallen moet de soldaat bereid zijn met inzet van zijn
leven zijn land en volk en de geestelijke waarden, die het vertegenwoordigt te
verdedigen. De soldaat die het hier beschreven opvoedingsstelsel heeft
doorlopen, weet dan waarvoor hij vecht, als hij zijn land moet verdedigen tegen
de agressiviteit van volken, die hun innerlijk evenwicht niet hebben kunnen
bereiken. Dit is het geval wanneer er geen internationale rechtsorde zal ontstaan
na deze oorlog en de anarchie in de statengemeenschap dus blijft bestaan.
Laten we echter hopen, dat ons leger wordt opgenomen in een grotere eenheid
van een international machtsapparaat ter handhaving van de internationale
rechtsorde der staten. Dan wordt de bedoeling van dit leger alleen de
handhaving van dit recht en dat doel gaat dus ver uit boven de nationaalegoïstische
doelstelling van de zelfhandhaving. Dat een volk, democratisch
bestuurd met een planmatige economie, opgevoed in een humanistische en
christelijke wereld- en levensbeschouwing gericht op verhoging van welvaart en
beschaving zich zou vergrijpen aan de rechten van andere volken is ondenkbaar.
Een volk dat politiek heeft leren denken en een inzicht heeft in de grote
problemen van de menselijke samenleving en bovendien in de grote lijnen van
de historische ontwikkeling naar de eindbestemming van de mens is onvatbaar
geworden voor de sociaal-psychologische infectieziekte, die voorwaarde is voor
een aanvalsoorlog. De militaire macht heeft voor ons land dan ook geen ander
doel dan het beschermen van de grenzen, indien de statenanarchie zou blijven
bestaan en in het beste geval het nakomen van de internationale verplichtingen
in een internationaal rechtstelsel. De sociale hulpdienst voor meisjes is een
andere vorm van gemeenschapsdienst. We hebben na de oorlog een dienst nodig
voor sociale hulp, een instelling die ingrijpt indien er gezinnen zijn die zich niet
zelfstandig kunnen handhaven, bijvoorbeeld door ziekte. De Volksdienst onder
dit regime opgericht voorziet werkelijk in een behoefte, die misschien niet gold in
de liberale maatschappij, waar ieder maar voor zichzelf moest zorgen. In de
toekomstige gemeenschap, waar allen voor allen verantwoordelijk zijn bestaat
deze behoefte wel. Het opvoedkundige voordeel van een dergelijke dienst is dat
alle jonge vrouwen uit alle kringen de handen uit de mouwen leren steken en in
aanraking komen met verschillende bevolkingsgroepen. Door deze sociale
hulpdienst zullen er vriendschapsverhoudingen ontstaan tussen mensen uit
verschillende kringen, de tegenstellingen zullen vervlakken, waardoor de weg
wordt geopend naar een ware volksgemeenschap.

De verandering van de onderwijsorganisatie houdt echter nog geen principiële
vernieuwing en verandering van ons onderwijs in. Daarvoor is een inwendige
structuurverandering nodig en bovendien zou een organisatie, als boven
geschetst, niet zomaar ingevoerd kunnen worden. Daarvoor ontbreken de
onderwijzers, de gebouwen, de middelen. En een inwendige structuurverandering;
hoe krijgt men die, gezien de houding van ons onderwijzend personeel, dat voor
een groot deel vastgeroest zit in een verouderde traditie. Maar al hadden de
onderwijzers een grondige studie gemaakt van de nieuwe onderwijsideeën, dan
nog is geen onderwijzer in staat vanuit zijn klas het onderwijs te vernieuwen. De
nieuwe praktijk kan slechts het resultaat zijn van de samenwerking van allen.
Daarom hebben we twee dingen nodig: Een onderwijsplan, dat als
uitgangsstelling dienst moet doen, dat de richting aan moet geven en dat de
organisatorische middeleen aangeeft, waardoor wij zo gauw mogelijk het
gewenste doel kunnen bereiken. Een onderwijsschap, waarin alle leerkrachten
zijn georganiseerd en dat onder leiding staat van een pedagogisch laboratorium,
dat in voortdurend contact met alle leerkrachten de nieuwe praktijk opbouwt.
Het onderwijsschap moet de voorzieningen treffen waardoor de ervaringen
uitgewisseld en de problemen besproken kunnen worden. Wij hebben nodig een
brug tussen de theorie en de praktijk, die bovendien over de macht beschikt
dwingende bepalingen te maken omtrent leerplan en methode.

Humanistische geestelijke verzorging (1964)
Geestelijke verzorgers praten met mensen; voeren gesprekken met mensen
afzonderlijk onder vier ogen of in groepsverband.
Daarbij moeten ze in de allereerste plaats luisteren. Daartussendoor stellen ze
vragen, vatten samen en geven informatie, als ze dat kunnen. Zonodig helpen ze,
waar dat mogelijk is en ze protesteren, waar dat noodzakelijk is. En ook dit deel
van hun werk betekent weer praten, nu met commandanten, dokters, sociale
diensten en welzijnsverzorgers.
Het gaat daarbij over persoonlijke problemen; de concrete leefsituatie thuis, op
het werk, in de kazerne, of meer algemene in staat en maatschappij, kortom
over mensen in hun wereld. Vragen over leven en dood, liefde en seksualiteit,
werkkring, huwelijk en gezin, welvaart en welzijn, vrijheid, vrede, geluk en de
tegenhangers daarvan armoede, ellende, verdrukking, geweld. Wie en wat zijn
we eigenlijk? Wat is goed? Wat kwaad? Wat is kunst? En wat is de zin van dit
alles?
Zo maar een losse opsomming van vragen, die in de geestelijke verzorging
onderwerp van gesprek kunnen zijn, bij de dominee, de aalmoezenier, de rabbijn
en bij de raadsman. Is het mogelijk deze veelheid onder één noemer te brengen
en samen te vatten in een definitie? Wat hier volgt is een poging daartoe.
GEESTELIJKE VERZORGING IS:
Het scheppen van ruimte (gelegenheid bieden, plaats maken, tijd geven,
aandacht besteden, hulp verschaffen, informatie verstrekken, de weg wijzen,
stimuleren, middelen ter beschikking stellen enzovoorts.) waarbinnen mensen
(individueel of in groepsverband, in het laatste geval in harmonie of door
conflicten heen) hun bewustzijn (van de hen omringende wereld en daarmee van
zichzelf) kunnen verruimen, verdiepen, verrijken, ordenen, vormen en daarmee
de mogelijkheden kunnen ontwikkelen zelfstandig creatief een zin aan hun
bestaan te geven, door mee te werken die ruimte voor allen te scheppen, of
korter gezegd:
Geestelijke verzorging is het scheppen van ruimte, waarbinnen mensen tot
zelfbewustzijn en zelfontplooiing kunnen komen, zich zelf kunnen worden in
denken en doen. Bovenstaande begripsbepaling van geestelijke verzorging is
geworteld in een humanistisch levensbesef; levensbesef als samenvatting van
levensgevoel en levensvisie, van emotie en rede. Dat komt allereerst tot
uitdrukking in de primaire benadering van de geestelijke verzorging als …. het
scheppen van ruimte, waarbinnen mensen…. Het gaat in de geestelijke
verzorging om mensen en nergens anders om. En wel om de gehele mens, die
met al zijn verschillende aspecten betrokken is op de totale werkelijkheid van
natuur en cultuur, waarin hij leeft. Met de nadruk op het specifiek menselijke;
zijn denken en handelen; zijn denken gericht op het handelen, zijn doen geleid
door het denken.
Centraal daarin staan de eeuwige vragen, die mensen altijd en overal gesteld
hebben. De mens zelf het uitsluitende doel van de geestelijke verzorging, niet de
staat, de maatschappij, de krijgsmacht, een partij of kerk, God of de wet, de
toekomstige heilstaat of wat mensen nog meer bedacht hebben aan instituten,
structuren, idolen en waarden. Hoewel natuurlijk erkend moet worden, dat
mensen niet kunnen leven zonder hun waarden, structuren en instituten, het is
ook zeker, dat ze vaak een eigen leven gaan leiden, deze scheppingen van de
mens; doel in zichzelf worden en dan mensen aan zich onderwerpen. In het
ergste geval zelfs opofferen. In dat geval zal de geestelijke verzorging aan de
kant van de mensen moeten staan, niet aan de kant van de instituten.

Het scheppen van ruimte Geestelijke verzorging is ruimte scheppen.
Ruimte scheppen is hier gekozen als het naast hogere begrip om elke
verwantschap met manipulatie of paternalistische bevoogding uit te sluiten.
Woorden als helpen, bemoeienis met, ook het woord verzorging zelf hebben iets
in zich, dat neigt naar betutteling, laat staan uitdrukkingen als de weg wijzen
naar, verkondigen, voeren tot en leiden naar, die direct en onverbloemd ontleend
zijn aan de relatie van herder en schapen.
Deze vergelijking is volledig ongeschikt als model te dienen voor de
humanistische geestelijke verzorging. In het begrip ruimte scheppen ligt de
gedachte besloten, dat mensen zelf moeten denken, zelf moeten kiezen en zelf
moeten beslissen. Dat zijzelf antwoord moeten geven op de vragen, die zij zelf
stellen. Dat is de vrijheid tot zelfbepaling van de autonome mens, het bij uitstek
menselijke, waar het in de geestelijke verzorging om draait.
Ruimte scheppen verwijst naar de vrijheid, die mensen nodig hebben om
menswaardig te kunnen leven. Vrijheid eist ruimte. Die echter van twee kanten
wordt ingeperkt. Door de mens zelf van binnenuit en van buitenaf. Van binnenuit
door gebrek aan prikkels, motieven, interessen, aanknopingspunten, door
onwetendheid, angst, schuldgevoelens, goedgelovigheid, om maar enkele
hindernissen te noemen, die mensen kunnen beletten zich te ontplooien tot wat
ze zouden kunnen zijn.
Hier betekent ruimte scheppen; hulp verschaffen, informatie verstrekken,
ongerijmdheden blootleggen, bouwstenen aandragen voor kritisch denken zonder
de zelfstandigheid van mensen in de weg te staan. Van buitenaf door
beperkingen afkomstig uit de natuur, cultuur, staat, maatschappij, in het
algemeen uit de structuren, waarbinnen mensen noodzakelijkerwijze leven. Die
enerzijds leven mogelijk maken en dus onontbeerlijk zijn, anderzijds door hun
onvolkomenheid, mensen meer dan onvermijdelijk is in de weg kunnen staan.
Waar dat het geval is zal de geestelijke verzorger kritisch moeten reageren op
deze omstandigheden. Het kan zelfs nodig zijn die kritiek te activeren tot
oppositie en te verhevigen tot verzet tegen toestanden, die in flagrante
tegenstelling staan tot het doel, dat hij zich als geestelijk verzorger moet stellen
uitgaande van de definitie hierboven omschreven. Doet hij dit niet dan zou het
werk door innerlijke tegenstrijdigheid ongeloofwaardig worden en zichzelf
opheffen.
De raadslieden in de strijdkrachten hebben, zoals men weet, een aantal keren
voor de situatie gestaan, dat ze protest moesten aantekenen. In zulke situaties
wordt geestelijke verzorging politiserend. Hetzelfde geldt voor
wereldbeschouwelijke organisaties als het Humanistisch Verbond. Zij kunnen
kritiek uitoefenen op toestanden en beslissingen. Wat ze niet kunnen doen is
deze kritiek omzetten in een positief beleid. Dat is de taak van politieke organen,
partijen, pressie- en actiegroepen, die heel anders zijn samengesteld dan
wereldbeschouwelijke organisaties. Men kan eensgezind zijn tegen iets, maar
volkomen verdeeld zijn als het er op aankomt nieuwe vormen te scheppen. Dan
blijken er immers altijd vele mogelijkheden te zijn, waaruit men kan kiezen. In
een extreme situatie, waar staat en maatschappij geheel berusten op geweld en
onderdrukking zou een geestelijke verzorging als door ons bedoeld op moeten
wekken tot verzet en revolutie; aangezien dat onder zulke omstandigheden niet
wordt geduld, is geestelijke verzorging dan in feite onmogelijk, evenzeer
trouwens als georganiseerd humanisme.
Aan de andere kant in een denkbare, maar nog nergens gerealiseerde
samenleving, waar mensen optimale ontplooiingskansen zouden hebben, in een
soort Rijk der Vrijheid, waar alle mensen vrede mee zouden kunnen hebben,
daar zou geestelijke verzorging geheel overbodig zijn. Tussen deze twee ligt een
onafzienbare weg van groeiende mogelijkheden en afnemende noodzakelijkheid

voor de geestelijke verzorging. Bewustzijnsverruiming, verdieping, verrijking,
ordening, vorming.
Mensen leven in een wereld en ze weten dat. Het eerste deel van deze zin
verenigt ons mensen met planten en dieren tot levende wezens. Het tweede deel
onderscheidt ons daarvan, n.l. door het weet hebben van een wereld, het zich
bewust zijn van een werkelijkheid om ons heen. Mensen verwerken, wat ze zien,
horen, proeven, ruiken, voelen fantaserend en denkend in een beeld van de
werkelijkheid, dat over de grenzen van het hier en nu heenreikt. Via dit beeld,
wendt hij zijn blik terug naar zichzelf en ontdekt zichzelf als dat bewustzijn en
wordt daardoor zelfbewust.
Dit bewustzijn van de wereld en van zichzelf is de mens in de meest pregnante
zin van het woord. Mensen scheppen zich een beeld van de wereld en daardoor
zichzelf. Dit is het aanknopingspunt voor de geestelijke verzorging. Dat beeld is
vatbaar voor verandering en groei in een nooit eindigend spel van vragen en
antwoorden, vastgelegd in taal. De mens is mens geworden met de eerste vraag,
geboren uit verwondering. Hij moet antwoorden op de vragen die hij zelf stelt.
Hij is verantwoordelijk in denken en handelen. Dus vatbaar voor verandering en
groei. In tegenstelling tot de groei van het lichaam, die op een gegeven moment
ophoudt, gaat deze groei door, in principe van geboorte tot dood. Het kan
groeien in omvang, in diepte en rijkdom, het kan groeien van een chaotische
veelheid tot een geïntegreerde samenhang. In omvang van de beperktheid van
het direct voorhandene tot het alomvattende, van een niet verder kijken dan de
neus lang is tot in de diepten van het heelal, zowel in de ruimte als in de tijd.
Diepte verwijst hier naar de kernen van het bestaan, rijkdom naar de
hoeveelheid verwerkte ervaringen. Bewustzijn gaat gepaard met emoties, met
gevoelens van bewondering, geluk en liefde, maar ook van walging angst en
afschuw. We aanvaarden niet zonder meer, de wereld, zoals zij aan ons
verschijnt in ons wereldbeeld. Onze relatie tot de werkelijkheid om ons heen is
een liefde-haatver houding. Zij maakt het leven mogelijk en bedreigt het tegelijk.
Wij hebben er alles aan te danken, maar ook alles van te vrezen. Zij verschaft
ons een grond om op te staan, lucht om te ademen, water om te drinken,
voedsel om te eten, warmte en licht, de kleuren van de bloemen en de jubel van
de leeuwerik en tenslotte de hulp van onze medemensen maar tot nu toe altijd
te veel of te weinig, de hele geschiedenis door.
Diezelfde wereld bedreigt ons dan met gebrek, ziekte, ellende en dood. Dat is
iets, waar we ons als mensen onmogelijk bij neer kunnen leggen. We moeten er
iets aan doen. Naast het beeld van wat is, scheppen we een beeld van dat, wat
zou kunnen zijn. In de spanning tussen zijn en behoren ontstaat de krachtbron
voor alle creativiteit, voor alles, wat we cultuur noemen. Het is een krachtbron
die niet uitgeput raakt, want bij elke stap in de richting, die we vooruitgang
noemen, worden de tekortkomingen van het bestaande duidelijker zichtbaar en
opent het zicht op nieuwe mogelijkheden. Kritiek en communicatie. Geestelijke
verzorging wortelend in een humanistisch levensbesef moet kritisch zijn. De
onvrede met het bestaande, vaak verward met ontevredenheid, is de startmotor
voor elke door mensen gewilde verandering, voor elke vernieuwing en
verbetering. Het begin van alle cultuur ligt in de constatering, dat de wereld niet
is, wat zij wezen kan en dus worden moet. De wereld is te nat, te koud en te
winderig.
Daarom hebben mensen huizen gebouwd en niet alleen huizen, maar ook dorpen,
staten, opdat de wereld bewoonbaarder en het leven leefbaarder zou worden.
Iedere nieuwe gedachte, theorie of filosofie is ontstaan uit de kritiek op wat is.
Het monotheïsme is ontstaan omdat het heidense polytheïsme ontoereikend en
ongeloofwaardig was geworden. Het Christendom uit de onvrede met het

wettische Jodendom. Het Protestantisme, het ligt in de naam verankerd, uit
kritiek op de leer en de praktijk van de Katholieke kerk. Het Humanisme is
ontstaan, omdat het mens- en wereldbeeld van de godsdiensten een groot aantal
mensen niet meer aansprak. Mensen hebben hamers uitgevonden omdat ze met
een steen niet hard genoeg konden slaan en een knijptang omdat onze vingers
niet sterk genoeg waren. Geestelijke verzorging, die niet kritisch zou zijn, zich
daarentegen neerlegt bij de status quo, verloochent haar doel, n.l. ruimte te
scheppen voor een creatief mens zijn.
Bij dit alles zijn mensen op elkaar aangewezen. Het zoeken naar waarheid, het
veranderen van de wereld, de verruiming van het bewustzijn, gaat de krachten
van de individuele mens te boven. Hij is in heel zijn wezen gemeenschapswezen.
De mens is mens geworden, toen hij het woord uitvond om de communicatie met
de andere mens tot stand te brengen.
De geschiedenis van de mens begon, toen hij het woord zijn vluchtigheid ontnam
door het in zichtbare tekens vast te leggen, daardoor de grenzen van het hier en
nu doorbrekend. De nieuwe geschiedenis begon toen het geschreven woord
onbeperkt kon worden vermenigvuldigd. Zo markeert de ontwikkeling van de
communicatiemiddelen de geschiedenis van de mens. In het denken van nu,
denken voorgaande geslachten mee. Kritiek en communicatie zijn de pijlers,
waarop een menselijke cultuur rust. Ze zijn ook de belangrijkste elementen
binnen de geestelijke verzorging, die ruimte wil scheppen voor mensen om
zichzelf te zijn.
Dat is onmogelijk als dat niet voor alle mensen geldt.

Links-Rechts (Ego februari 1971)
Het links-rechts hierboven heeft niets te maken met de gescandeerde yell van de
sergeant naast een exercerende troep. Dit artikel gaat niet over de betekenis van
de exercitie voor de handhaving van de krijgstucht. Je zou dat een ogenblik
kunnen denken. Ego is tenslotte een blad voor militairen.
Dit links-rechts slaat op het links-rechts in de politiek, wat al bleek uit de twee
uitslaande vleugels onder de titel.
Voor heel veel mensen een verwarrende zaak die politiek. Maar volop actueel
met twee verkiezingen achter de rug en een heel belangrijke in het verschiet. We
beleven een tijd van verhoogde politieke activiteit, eigenlijk al sinds de Provo’s
een rookbom onder ons politiek partijensysteem hebben laten ontploffen.
Voorlopig gevolg: een aantal scheuringen en scheuren en hier en daar wat
schuchtere pogingen tot nieuwe groepering. En dus een nog grotere chaos van
partijen en partijtjes, van programma’s, tegenstrijdige meningen, met of zonder
gods dienstige fundering; ideologische en persoonlijke verschillen, soms
vermengd met doodordinaire ruzies van mensen onder elkaar over tegengestelde
belangen. Dat alles met elkaar heet dan politiek. Niet uit wijs te worden! Geen
wonder, dat een groot aantal mensen het heeft laten afweten. Dat bleek duidelijk
bij de laatste verkiezingen. Ongeveer een derde van de kiezers, vooral jonge
kiezers, heeft er toen de brui aangegeven, omdat het immers niet meer hoefde.
Men heeft daar diepere politieke bedoelingen achter gezocht. Zelfs een nieuwe
politieke beweging, die haar heil meer zou zoeken in buiten-parlementaire
vormen van democratie. Maar dat betreft hoogstens een kleine groep van niet
meer dan enkele procenten van alle kiesgerechtigden. De meeste niet-stemmers
vonden het gewoon te moeilijk om te kiezen. Daarvoor is immers nodig, dat je
elke dag de krant leest en dan natuurlijk niet alleen de sport en de advertenties.
Dat je verder discussies volgt voor de T.V. en bewust luistert naar de
nieuwsberichten als het gaat over binnen- en buitenlandse zaken, lonen en
prijzen, belastingen NAVO, EEG, Kabouters en Dolle Mina’s en nog veel meer. De
reactie van veel mensen ligt voor de hand: Er zijn interessantere dingen op de
wereld. Ze moeten het maar uitzoeken!
Dat laatste moet nu juist niet. Voor en over je laten beslissen zonder zelf een
stem in het kapittel te hebben is de dood voor de democratie. Democratie wil in
de eerste plaats zeggen: Iedereen moet meedenken, meepraten en tenslotte
meebeslissen over de dingen, die de samenleving betreffen. Tegenwoordig
noemen we dat inspraak. Het gekke is nu: Aan de ene kant vraagt men om meer
inspraak, is er de wens tot verdere democratisering, aan de andere zijde gooit
een groot aantal mensen de inspraak, die men reeds heeft te grabbel. Dat
laatste klinkt wat onvriendelijk en verwijtend. Voor een deel ten onrechte. Ik
geloof, dat de politiek inderdaad te onduidelijk, te onoverzichtelijk en te moeilijk
is.
Dit artikel heeft tot doel wat orde in de chaos te scheppen met behulp van de
begrippen links en rechts, vermoedelijk de meest gebruikte, maar daarom nog
niet voor ieder de meest duidelijke woorden uit het politieke woordenboek. Dat
laatste is m.i. jammer, want deze twee woorden verwijzen naar een
fundamentele tegenstelling in de politiek, die altijd en overal aanwezig is omdat
ze ten grondslag ligt aan alle politieke verschillen. Daarom kun je er heel veel

meedoen; dus een paar vruchtbare begrippen, die veel duidelijk maken. Ik ben
mij goed bewust, dat ik met deze uitspraak een aantal mensen tegen de haren in
strijk. Ik hoor ze al zeggen: je moet mensen niet in hokjes stoppen; je kunt
mensen geen etiketten opplakken; het is onmogelijk de grote verscheidenheid
van politieke meningen samen te vatten in een paar begrippen als links en rechts
of liberalisme en socialisme. Dat is ouderwets. Natuurlijk hebben zij bij voorbaat
al gelijk. Dat is inderdaad onmogelijk. Politiek links en rechts in reincultuur, dus
in zuivere vorm kom je ze in werkelijkheid nauwelijks tegen. Wat je tegenkomt
zijn mengvormen en geleidelijke overgangen van links en rechts, van rechts met
snufje links of omgekeerd. Dat heb ik willen aangeven met twee uitslaande
vleugels onder de titel.
Wie hieruit echter de conclusie trekt, dat men zulke samenvattende begrippen in
de politiek niet meer mag gebruiken, schaft echter de taal af en daarmee het
denken. Om de volle rijkdom van de werkelijkheid, ook de politieke werkelijkheid
een beetje overzichtelijk en hanteerbaar te maken moet een mens nu eenmaal
lijnen trekken en onderscheidingen maken. Ik geef toe, dat is een rauw bedrijf.
Hoe je het ook doet, het is altijd onvolmaakt. Maar het moet gebeuren. Doe je
het niet dan blijf je machteloos staan tegenover een ongrijpbare en daardoor
onbegrijpelijke wereld. Bovendien, wenselijk of niet. Het gebeurt eenvoudig. De
begrippen links en rechts worden gebruikt, hier en overal, om orde te scheppen
in de veelheid van opvattingen, onverschillig of het gaat over bestuursvormen,
inkomensverdeling, ras- en klassentegenstellingen, de lengte van de haren of de
beleving van de seksualiteit in hetero- of homoverhoudingen. Iedereen spreekt
over linkse en rechtse partijen over linker en rechter vleugels binnen partijen,
kerken en andere groeperingen. En de vraag is dan, wat is de betekenis van
deze woorden? Betekenen ze altijd hetzelfde of telkens weer iets anders. Bestaat
er een begrijpelijk verband tussen het ene rechts en het andere? Waarom heten
de Kabouters links en de partij van de heer Koekoek rechts? Waarom is de PvdA
links, maar minder links dan de PSP? Waarom is de VVD rechts, doch blijkbaar
niet rechts genoeg voor de heren Koekoek en Harmsen. Wat is het Linkse in Vrij
Nederland, de Volkskrant en het Vrije Volk? Wat het rechtse in Elzeviers
Weekblad en de Telegraaf? De VPRO is blijkbaar duidelijk links en de TROS
rechts, maar waar zit hem dat in? Communisme, zegt men, is links, zelfs uiterst
links. Maar is Bresjnef nu linkser of rechtser dan de Tsjechische communisten
van het type Dubcek, die hebben moeten bukken voor het Russische geweld?
“Dat is een heel eenvoudige zaak”, zegt iemand. “Links, dat zijn de
oproerkraaiers, de herrieschoppers, die altijd protesteren. De mensen, die alle
normen en waarden omver willen smijten; de wegmetonzers, die onze nationale
symbolen beledigen en de lui, die hun vuil achter laten op het nationale
monument in Amsterdam.” Dat is duidelijke taal, we weten nu nog wel niet wat
precies links is, maar een ding staat onomstotelijk vast: de spreker is rechts en
waarschijnlijk een heel eind rechts van het midden. Voor hem is links gelijk aan
slecht en rechts heeft dezelfde betekenis als goed. Dat is geen beschrijving,
maar een oordeel en wel een bijzonder soort oordeel, nl. een vooroordeel. Nou
met vooroordelen kunnen we weinig beginnen. Nee, dan is het volgende heel wat
serieuzer:

Links is;
1. Niet-
Confessioneel
2. Socialistisch
3. Vooruitstrevend
Rechts is:
l. Confessioneel
2. Liberaal
3 Conservatief
*Niet-Confessioneel - Confessioneel
Historisch begrijpelijk, maar nu verouderd. In de Tweede Kamer zitten de
confessionele partijen rechts en de niet-confessionele partijen links van de
voorzitter. Volgens deze definitie zou de VVD een linkse partij zijn. Nu is het
waar, dat in de vorige eeuw de politieke voorvaderen van mevrouw Van
Someren-Downer en mr. Geertsema in de verhoudingen van toen links waren.
Wie echter nu de VVD nog links noemt, veroorzaakt op zijn minst een politieke
spraakverwarring.
* Socialistisch - Liberaal
Ook afgekeurd. Er zijn mensen, die wel links, maar beslist niet socialistisch
genoemd willen worden. En het omgekeerde is ook waar: er zijn liberalen, die
niet rechts zijn. Er is overigens een tijd geweest, dat het liberalisme links was,
n.l. in de tijd van Thorbecke. Het gaat daarom ook niet op Liberaal en rechts
gelijk te stellen.
*Vooruitstrevend-Behoudend of Progressief-Conservatief
Mevrouw Van Someren-Downer, nu voorzitster van de VVD heb ik eens horen
zeggen: “Ik ben niet bepaald ultralinks, maar wel vooruitstrevend.” Dat is een
begrijpelijke uitspraak. In Nederland wil niemand conservatief heten, behalve
misschien Ridder Van Rappard. In ons land streeft iedereen vooruit. Wel in
verschillende richtingen natuurlijk. Maar toch vooruit. De woorden behoudend en
conservatief hebben bij ons een ongunstige bijklank en zijn daardoor ongeschikt
als aanduiding voor een politieke instelling, als het tenminste niet om
propaganda gaat. Hieruit blijkt, dat men de begrippen links en rechts niet zonder
meer door een paar andere woorden kan vervangen. Ze hebben een eigen
betekenis in de taal van de politiek en om die te achterhalen zullen we ons
moeten bezig houden met de politiek zelf, met de harde kern waar het in de
politiek om gaat.
De harde kern van de politiek.
In de politiek gaat het om machtsverdeling, om de verdeling van macht en geld.
Een van beide is eigenlijk overbodig, want bijna altijd kan men macht ruilen voor
geld en geld voor macht. De gulden is de eenheid van macht. Macht over alles
wat schaars is en dus waarde heeft. Er zijn minder bruut klinkende definities van
politiek te geven, fraaier en edeler, maar minder vruchtbaar, als je iets duidelijk
wilt maken. In Nederland hebben we per jaar zo’n slordige honderd miljard
gulden te verdelen. Dat is ons nationale product of huiselijker gezegd onze
nationale koek. Die koek wordt elk jaar 4 tot 6% groter, de groei van ons
nationaal inkomen. Die groei is politiek heel belangrijk, want juist daarmee zijn
nieuwe dingen te doen en daardoor verandering aan te brengen in de verdeling
van het geheel. Het lijkt daarom wel eens alsof de politiek draait om de verdeling
van de groei van het nationaal inkomen. Wij gaan ons hier echter bezighouden
met de verdeling van de hele koek, die ik hier voor het gemak weergeef in de
vorm van een rechthoek. Dan kan het mes erin. Anders moet het zo bij woorden
alleen blijven.
Het mes erin.
De eerste snede, lijn A, wordt gegeven door de Min. van Financiën. Hij bepaalt,
welk deel van de nationale koek aangewend zal worden voor collectief gebruik,
voor ons allemaal samen voor onderwijs, defensie, wegenbouw, cultuur, sociale
voorzieningen en voor hulp aan anderen, de ontwikkelingshulp. De rest kunnen
we besteden voor ons zelf in de privaatsector, zoals dat heet. Op de derde

dinsdag in september, direct nadat de koningin de troonrede heeft uitgesproken,
maakt de Min. van Financiën de miljoenennota bekend, d.w.z. hoeveel de
overheid nodig heeft om haar taken te kunnen verrichten.
Daarmee is de lijn A getrokken. Het had natuurlijk ook lijn A’ kunnen zijn of A”.
Dat is een kwestie van kiezen, iets meer naar links of iets meer naar rechts. Iets
meer naar links betekent minder belastingen, dus ook minder
overheidsvoorzieningen, iets meer naar rechts hogere belastingen en dus ook
meer ruimte voor collectieve voorzieningen. Dat is duidelijk. Waar de lijn A
tenslotte gezet wordt, wordt bepaald door de krachtverhouding tussen linkse en
rechtse politiek. Links wil de lijn A”, terwijl rechts meer voelt voor de lijn A’.
Links wil een groter deel van de nationale koek voor gezamenlijk gebruik. Rechts
wil als het even kan de belastingen zo laag mogelijk houden. Met deze regel kun
je de partijen vrij zuiver een plaats geven, te linker en ter rechter zijde. Wie een
ontzettende hekel heeft aan belasting moet rechts stemmen. Er is één
uitzondering op deze regel. Als het gaat om de verdediging van lijf en goed en
van huis en hof tegen de bedreiging van vijandige vreemden, dan is rechts meer
dan links bereid om offers te brengen. Toen de regering 225 miljoen vroeg voor
de versterking van de krijgsmacht, zei rechts: “Natuurlijk” en links: “Kunnen we
het niet beter aan onderwijs of aan de woningbouw besteden?” De lijn B in de
verdeling van onze welvaartskoek, het klinkt een beetje technisch, verdeelt de
rest in twee niet helemaal gelijke delen, het arbeidsinkomen en het
kapitaalinkomen. Aan de ene kant de lonen, salarissen, wedden, kortom wat de
mensen met werken verdienen, aan de andere kant de renten en dividenden, dus
de winst op kapitaal. Deze lijn is in het geding als het gaat om de loon- en de
prijspolitiek tussen werknemers en werkgevers, tussen de vakcentrales en de
werkgeversorganisaties in de Stichting van de Arbeid en de SER, met de regering
als niet altijd onpartijdige scheidsrechter. Want ook hier doet zich de rechts-links
tegenstelling gelden. Links streeft ernaar het arbeidsaandeel te vergroten,
vanzelfsprekend ten koste van het kapitaalaandeel. Rechts doet het
omgekeerde.
Verdeling van het arbeidsaandeel
Niet alle mensen kregen evenveel betaald voor hun werk. Er zijn mensen, die het
moeten doen met een minimumloon van nu f 166,20,- per week of f 8642,- per
jaar. Daarentegen zijn er ook die f 120.000,- per jaar vangen of zelfs meer.
Mensen met minimum loon zijn er meer dan met een topsalaris. Dat is op een
beetje ruwe manier zichtbaar gemaakt in de onderstaande grafiek in de vorm
van een pagode, een soort Boeddhistische tempel. Hoe hoger in de tempel, hoe
hoger het salaris. Bovenin zitten de weinige gelukkigen in financieel opzicht,
onderin de grote massa. De vorm van deze grafiek is het derde strijdpunt in de

politiek. Links wil de tempel In elkaar drukken. De basis omhoog en de top
omlaag, zodat de verschillen kleiner worden. Rechts wil de top nog hoger. De
verschillen nog groter. Als dat niet gaat in ieder geval de vorm van onze pagode
houden zoals hij is. Misschien is dit verschil het meest karakteristieke en
fundamentele in de verhouding van links en rechts. Ook de strijd om de lijnen A
en B kunnen hieruit verklaard worden. Waarom wil links meer overheidsuitgaven,
wat vanzelfsprekend hogere belastingen met zich meebrengt? Niet uit
propagandistisch oogpunt, want propaganda voor hogere belastingen spreekt
maar weinigen aan. Nee, omdat belastingen, speciaal de directe belastingen een
gelijkmakende werking hebben. Hetzelfde geldt voor collectieve voorzieningen,
die meestal de maatschappelijk zwakkeren het meest ten goede komen. Nog
duidelijker ligt dit bij de verdeling Arbeids- en Kapitaal inkomen. Bijna alle
mensen moeten het hebben, van wat ze met werken verdienen. Slechts een
betrekkelijk klein aantal, niet de armsten, kunnen hun leven baseren op de
opbrengst van hun kapitaal. In rechtse kringen wijst men vaak naar de kleine
rentetrekkers, die het zo hard hebben. Natuurlijk, als de kleine rentetrekkers het
wat beter krijgen, zitten de groten automatisch op rozen. In het algemeen is het
dus zo, dat: links streeft naar grotere gelijkheid, als het gaat om de verdeling
van geld en macht, tussen rijk en arm tussen, de mensen, die het voor het
zeggen hebben en degenen, die moeten gehoorzamen. Ook in de verhouding
man - vrouw, blank - zwart, ouders - kinderen leraren - leerlingen enz. Rechts
verdedigt de bestaande ongelijkheden in een maatschappij, dus de rechten van
de sterksten. Eén van onze meest rechtse partijen, het GPV vindt, dat wij onze
stamverwanten in Zuid-Afrika niet voor de voeten moeten lopen bij het
handhaven van de blanke baasskap. In laatste instantie is dit een verschil in
mensbeschouwing en moraal. Voor links zijn alle mensen in beginsel
gelijkwaardig en ge1ijkberechtigd. Dat moet in de structuur van staat- en
maatschappij tot uitdrukking komen. Niet om alle mensen gelijk te maken, maar
wel om voor alle mensen de voorwaarden te scheppen tot een zo volledig
mogelijk ontplooiing te komen. Voor rechts zijn de mensen niet alleen ongelijk,
maar ook ongelijkwaardig. Er zijn rangen en standen, hogere en lagere. Er zijn
heren en knechten, bazen en ondergeschikten, rijken en armen, blanken en
zwarten, mannen en vrouwen. En dat is niet alleen zo, het is onvermijdelijk. Dat
ligt in de natuur besloten. Dus hoort het ook zo te zijn. De maatschappelijke
verschillen zijn een maatschappelijk goed. Zij vormen tezamen de ruggengraat
van de samenleving. Nog sterker, de hiërarchie is de maatschappelijke orde zelf,
die koste, wat het kost verdedigd moet worden tegen subversieve elementen van
links, de revolutionaire oproerkraaiers, die zich verzetten tegen het Gezag en de
gevestigde orde. Kortom tegen Wet, Orde en Gezag, door God zelf zo ingesteld.
De sociale verschillen zijn het logische gevolg van de verschillen in karakter,
bekwaamheid, verstand en wilskracht. Wie de maatschappelijke verschillen
nivelleert verwoest de prikkel om zich in te spannen, het voornaamste motief tot
activiteit, het eigenbelang. Het is duidelijk dat rechts in onze samenleving de
sterkste troeven in handen heeft. Dat is logisch. Rechts bezet de machtsposities.
Is het niet in de staat, dan toch zeker in de maatschappij. Links is de oppositie,
de kritiek op de maatschappij: Deze maatschappij deugt niet, zij is
onrechtvaardig en onredelijk en moet dus veranderd worden. Geleidelijk en
voorzichtig stap voor stap, de gematigden. Of totaal en radicaal door middel van
een revolutie, de extremen. Een kwestie van temperament. Hoe dat werkt in de
praktijk van de politiek bekijken we in een volgend artikel.

Links - rechts II (Ego, maart 1971)
Links is protest (de opstand, verzet of oppositie) tegen de ongelijkheid in de
maatschappij. Rechts verdedigt de privileges van de bevoorrechten in onze
samenleving.
Dat was heel in het kort de eindconclusie van het eerste artikel over dit
onderwerp in het vorige nummer van EGO. Deze tegenstelling tussen links en
rechts loopt als een lange rode draad door de geschiedenis. Dat lijkt een beetje
op een andere stelling, een heel beroemde: “De geschiedenis van alle
samenleving is tot dusver een geschiedenis van klassenstrijd. Vrije man en slaaf,
patriciër en plebejer, baron en lijfeigene, gildenmeester en gezel, in één woord
verdrukkers en verdrukten stonden in een voortdurende tegenstelling tot
elkander, voerden een gestadige, nu eens bedekte dan weer open strijd”. Dit is
de eerste zin van het eerste hoofdstuk van het Communistisch Manifest van Marx
en Engels. Een eindje verder zeggen ze: “De hele maatschappij splitst zich meer
en meer in twee vijandige kampen: bourgeoisie en proletariaat.” De bourgeoisie
zijn de bezitters, de kapitalisten; het proletariaat de bezitlozen, die dus
gedwongen zijn hun arbeidskracht aan de bezitters te verkopen. Een eenvoudige
theorie, die geweldig is aangeslagen in de wereld. Te eenvoudig, meen ik. Als het
zo eenvoudig was, was de strijd al lang beslist geweest ten gunste van het
proletariaat. De levens van Marx en Engels zelf weerspraken in zekere zin echter
hun eigen theorie. Beiden kwamen ze voort uit de gegoede, de zeer gegoede
burgerij en kozen de kant van het proletariaat. Daarentegen zijn er altijd veel
verdrukten geweest, die de zijde van de verdrukkers kozen, als we ons even
willen houden aan de uitdrukkingswijze van Marx. De baronnen van de
Middeleeuwen zijn door hun eigen lijfeigenen verdedigd. Anders hadden ze het,
zelfs achter hun dikke muren niet lang uitgehouden. Marx heeft de politieke
tegenstellingen verklaard als pure belangentegenstellingen. De werkelijkheid is
enigszins ingewikkelder. Natuurlijk spelen belangentegenstellingen en
klassentegenstellingen een belangrijke rol, ook in de links-rechts verhouding. Als
in wijk A van een stad de VVD een aanzienlijke meerderheid heeft, weet iedereen,
dat de inwoners van wijk A niet tot de laagste inkomensgroep behoren. Maar er
zijn ook nog andere overwegingen, die de politieke keuze bepalen, rationele en
emotionele van religieuze, morele en filosofische aard. De links-rechts
tegenstelling is daarom ruimer dan de klassentegenstelling. Ook de strijd voor de
vrouwenemancipatie is links, de strijd van de studenten voor de democratisering
van de universiteiten of van de V.V.D.M. tegen overdreven autoritaire
verhoudingen in de militaire dienst. Daarom hou ik vast aan de links-rechts
tegenstelling, als de lange rode draad, die door de geschiedenis en door de
politiek loopt.
De filosofieën van links en rechts
en van de situatie: Spanje of Nederland,
dat maakt verschil LINKS is PROTEST tegen de ongelijkheden in de wereld, tegen
onderdrukking en uitbuiting, tegen alle vormen van discriminatie. Protest in
verschillende graden van hevigheid: Van gewelddadige opstand en revolutie tot
en met de loyale oppositie binnen de spelregels van de gevestigde orde. Dat is
een kwestie van temperament en karakter. De extremen willen alles of niks.
Deze hele rotte maatschappij tot de grond toe afbreken, ja tot en met de
fundamenten, want juist de fundamenten zijn rot. En dan een hele nieuwe
samenleving opbouwen. De loyale oppositie is zich bewust, dat iedere
verandering in de maatschappij, die van enig belang is, alleen stap voor stap is
te realiseren. Ook bij de stap-voor-stap methode zijn nog twee mogelijkheden.
Je kunt aansturen op een radicale verandering of voortborduren op het

estaande. Dit protestkarakter van links verklaart, waarom linkse groeperingen
zich gewoonlijk meer aangetrokken voelen tot oppositie voeren dan tot regeren.
Hoe linkser de groepering, des te duidelijker blijkt dat. De anti-K.V.P. resolutie
kwam uit de linkervleugel van de PvdA en had tot doel de PvdA in de oppositie te
houden. De ONGELIJKHEID is voor links hetzelfde als onrecht. En onrecht moet
bestreden worden, dat spreekt vanzelf. Voorlopig is er dan werk aan de winkel,
want het is nog heel erg slecht verdeeld in de wereld: de macht, de welvaart en
het welzijn. De ongelijkheid is regel, de gelijkheid zeldzame uitzondering.
Daarom staat links afwijzend en kritisch tegenover de bestaande maatschappij.
“Ja, links, zijn die lui die altijd ontevreden zijn,” zegt rechts. En ze hebben gelijk.
Links is onvrede met de bestaande situatie, met de wereld zoals hij is. Dus moet
hij veranderd worden tot wat hij behoort te zijn. Mensen zijn in beginsel
GELIJKWAARDIG en GELIJKBERECHTIGD. Een samenleving, die dit niet erkent,
deugt niet en moet veranderd worden.
De grondgedachten van links zijn goed samengevat in de Universele Verklaring
van de Rechten van de Mens. (1948) Art. 1 Alle mensen worden vrij en gelijk in
waardigheid en rechten geboren. Art. 2 Een ieder heeft aanspraak op alle rechten
en vrijheden, in deze verklaring opgesomd, zonder onderscheid van welke aard
ook, zoals ras, kleur, geslacht, taal, godsdienst enz. Deze verklaring is het
voorlopige eindresultaat van een lange strijd tegen de autoritaire verhoudingen
tussen mensen, tegen de absolute monarchie, de slavernij, het kolonialisme, de
vrouwendiscriminatie en de rassendiscriminatie, om slechts enkele te noemen.
Het is een strijd geweest met vele etappen. Ik noem er enkele: De Magna Charta
in Engeland 1215, de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring 1776, de
verklaring van de rechten van de mens en van de burger in 1789 in Frankrijk.
Voor rechts is de ongelijkheid een noodzakelijk en een onvermijdelijk gevolg van
de natuurlijke verschillen, die er nu eenmaal tussen mensen bestaan. Die
ongelijkheid is er niet alleen, die behoort er ook te zijn..... en te blijven. Die
ongelijkheid is de prikkel om te werken; een soort accu voor alle menselijke
energie. Haal die accu eruit en je zet de maatschappij stop. De ongelijkheid,
geen maatschappelijk kwaad dus, maar een maatschappelijk goed, dat zijn
wortels heeft in de natuur zelf. Er zijn nu eenmaal sterken en zwakken,
intelligenten en dommen, vlijtigen en luiaards, doorzetters en bij de pakkenneer-zitters,
beschaafden, listigen en onnozelen, brutalen en bedeesden. Het ligt
voor de hand dat de leiding in de wereld toevalt aan de sterken, de intelligenten
en de doorzetters, die de zwakken, de dommen en de onnozelen aan zich
onderwerpen. Dat is de natuur zelf, die dat zo heeft geordend. De
maatschappelijke verschillen zijn een afspiegeling van de verschillen in
bekwaamheid en kwaliteit. Vrij baan voor de bekwamen. Daardoor alleen is
vooruitgang mogelijk. Rechts is niet conservatief, maar juist vooruitstrevend. Het

gelijkheidsideaal van links is een idealistische hersenschim, gespeend van elk
realiteitsbesef. Laat ieder vrij zijn eigenbelang te dienen en de wereld zal er wel
bij varen. Het vrije ondernemerschap, gedreven door het winstprincipe, wat
vriendelijker het rentabiliteitsprincipe is het vaste fundament van de vrije
westerse wereld, waardoor we machtig en welvarend geworden zijn. Laat leder
voor zich zelf, zorgen, dan zorgt God voor ons. Ontneem de mensen de
verantwoordelijkheid voor zich zelf niet door allerlei overheidsvoorzieningen, die
heel veel geld kosten. Het particulier initiatief en de vrije concurrentie scheppen
tezamen een harmonisch evenwicht en daardoor welvaart voor iedereen naar de
maat, die hem toekomt volgens prestatie. Links gelooft niet in die onzichtbare
hand, die alles ten goede leidt. Het biologisch evenwicht is een goede theorie om
het leven in een sloot te verklaren, maar niet geschikt om onze wereld voor
mensen leefbaarder te maken. We hebben al ingegrepen. De natuur van de mens
is, dat hij cultuur schept en daardoor ingrijpt in zijn levensomstandigheden. Als
we een rechtvaardiger en een leefbaarder wereld willen, dan zullen de sterken
solidair moeten zijn met de zwakken en de gezonden met de zieken, want ieder
heeft recht op een menswaardig bestaan. Niet ieder voor zich, maar allen voor
allen. Niet de strijd, maar de solidariteit behoort het fundament te zijn waarop de
samenleving berust. Daarvoor is nodig, organisatie, ordening, planning, maar op
democratische wijze, zodat iedereen mee mag denken, kiezen en beslissen. Dit
bedoelt men als men spreekt van DEMOCRATISERING van de samenleving.
De politieke curve van Gauss.
Een beetje overtrokken zo, die tegenstelling? te vuurrood - pikzwart? De
duidelijkheid is altijd het grootst bij de uitersten. Meer naar het midden naderen
de standpunten elkaar. Daar erkent links een stuk werkelijkheidszin in de theorie
van rechts, dat men niet zonder meer kan verwaarlozen. Rechts veel redelijkheid
in de eisen van links. En daar in de buurt van het midden ligt het zwaartepunt
van de politieke praktijk. De uitersten zijn vooral interessant voor de theorie. Dat
staat te lezen in schema 1, dat grotendeels voor zichzelf moet spreken, omdat
mij de ruimte ontbreekt het helemaal te bespreken. De scherpe uiteinden, wijzen
links naar het anarchisme, rechts naar de anarchie. De anarchie is niet het doel
van anarchisme, integendeel. Met anarchie wordt hier bedoeld de situatie, waar
onbeperkt het recht van de sterkste geldt: de wet van het oerwoud en de prairie,
het verloren paradijs van rechts. De Amerikaanse Western is de filmische
uitdrukking van het heimwee naar deze situatie. Anarchisme is een wensdroom,
een rijk der vrijheid, waar allen gelijk zijn en waar de ene mens niet heerst over
de ander. De Oranje-Vrijstaat is het anarchistische alternatief van de Kabouters
voor onze autoritaire maatschappij. De anarchie heft natuurlijk zichzelf op.
Tenslotte is één de machtigste en onderwerpt alle anderen aan zijn heerschappij.
Het begin van de Absolute Monarchie. Ook het fascisme is zo’n absolute
monarchie, al heten de alleenheersers Führer of Duce. Het Liberalisme is het
eerste linkse verzet tegen het absolute monarchie. De Franse revolutie was een
linkse, een liberale revolutie. Voor Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. De
slavernij, de adellijke titels worden afgeschaft. De regering moet verantwoording
afleggen aan een parlement door het volk gekozen. Maar d e liberale staat mocht
zich niet bemoeien met de economie en met het bedrijfsleven. Dat moest worden
overgelaten aan het vrije spel van de maatschappelijke krachten, aan de vrije
concurrentie. Dat betekende vrijheid van de ondernemers, maar ook armoede en
ellende voor de werkers in hun bedrijven, mannen, vrouwen en kinderen. Een
nieuwe linkse beweging kondigde zich aan: het socialisme. Het socialisme wil
bedrijfsleven democratiseren. Allereerst door het bedrijfsleven ondergeschikt te
maken aan de staat, door nationalisatie en socialisatie. Dat is nog steeds een
onvervulde wens van veel socialisten. Wat wel gebeurd is: De staat heeft steeds
meer invloed gekregen op het bedrijfsleven, vooral na de oorlog. Door planning

en ordening is de vrije economie veranderd in een geleide economie. Bovendien
krijgen de werknemers langzamerhand inspraak en medezeggenschap door
middel van de ondernemingsraden. Maar daarmee houdt het niet op. Studenten
en scholieren eisen inspraak en willen een antiautoritaire school. Die hele
beweging heet DEMOCRATISERING
Onze politieke partijen
Na deze voorbereidende schermutselingen kunnen we een voorzichtige poging
wagen onze partijen hun plaats te wijzen. Er zijn twee verdelingsprincipes: Links
- Rechts, een werkelijk politieke tegenstelling en nog een andere, de
onderscheiding Confessioneel - Niet Confessioneel. Confessioneel betekent
gebaseerd op een confessie, een geloofsbelijdenis. Je kunt dat ook uitbreiden tot
verbonden met een levens- en wereldbeschouwing. Als iemand zo gek was een
humanistische partij op te richten, zou dat ook een confessionele partij zijn, ook
al bestaat er geen humanistische confessie. We zullen daarbij een onderscheid
moeten maken tussen de toestand voor 1966 en wat er daarna is gebeurd. Voor
en na de bominslag, de rookbom van de Provo’s. De Katholieke Volkspartij, de
K.V.P. staat als een groot massief blok in het midden, van links tot rechts bijna
alles omvattend, wat katholiek is. De politieke macht berust duidelijk op de
rechtse vleugel, de linkervleugel voegt zich bijna altijd, gehoorzaam en
onderdanig. Zonder de K.V.P. kan er in Nederland onmogelijk geregeerd worden.
Daarboven meer confessioneel gebonden dan de K.V.P., de Anti- Revolutionaire
Partij en de Christelijk Historische Unie. De eerste bestaat uit Gereformeerden,
de tweede uit meer orthodoxe Ned. Hervormden. De beide namen wijzen op een
rechtse instelling: Antirevolutionaire wil zeggen tegen de beginselen van de
Franse Revolutie; Christelijk-historisch, dat men zich ook in de politiek moet
laten leiden door de bijbel en de leer der vaadren. Nog confessioneler en nog
rechtser zijn de Staatkundig Gereformeerde Partij en het Gereformeerd Politiek
Verbond, met ir.Van Dis en de heer Jongeling als voorvechters. En dan de
Boerenpartij van dhr.Koekoek, boven en onder de scheidslijn van confessionelen
en niet confessionelen helemaal aan de rechtervleugel van de Nederlandse
politiek. Onder die lijn in hoofdzaak links van het midden de Partij van de Arbeid
rechts van het midden de V.V.D. (Voor Vrijheid en Democratie). De eerste een
voortzetting van de vooroorlogse S.D.A.P. de Sociaal- Democratische Arbeiders
Partij, aangevuld met Vrijzinnig Democraten, Protestantse en Katholieke
Christen-democraten (doorbraakfiguren) De V.V.D. is de partij van het
Liberalisme. Links van de PvdA de P.S.P., de Pacifistisch Socialistische Partij,
indertijd van de PvdA afgescheiden, omdat de PvdA bewapening binnen de NATO
aanvaardde. En helemaal op de linkervleugel de C.P.N., de Communistische
Partij. (Links met een aantal vraagtekens).
Na 1966
Het jaar 1966 is een emotioneel jaar in de Nederlandse politiek. De Provo’s halen
de voorpagina’s van de Wereldpers. Dat was ook het jaar van “Zo is het toevallig
ook nog eens een keer”. Gevolg: Een duidelijke radicalisering in de Nederlandse
politiek: links wordt linkser, rechts wordt rechtser. De spanning tussen linker en
rechter vleugels binnen de partijen wordt te sterk en de partijen scheuren. Op
zich zelf een goed ding, want wie schema 2 goed bekijkt, ziet dat de vijf grote
partijen op een kluitje rond het snijpunt van de twee scheidslijnen gegroepeerd
zijn. Voor mensen die zich niet alle dagen met politiek bezig houden, wordt dat
heel erg wazig. Dat is één van de oorzaken van de beroemde onduidelijkheid van
de politiek in Nederland. De andere oorzaak: de confessionele partijen, die niet
gekozen worden op politieke gronden maar op grond van godsdienstige
bindingen. Het begint bij de V.V.D., de meest linkse vleugel treedt uit en sticht D
‘66, dat zich zelfs helemaal buiten de oude partijen wil stellen met het doel de

zaak te laten ontploffen. Het doel is een brede progressieve volkspartij, waarbij
m.i. progressief hier moeilijk iets anders kan betekenen dan links. Bij de PvdA
werd de linker vleugel zeer actief (Nieuw Links), scheidde zich niet af maar werd
opgenomen in de besturen, waarop overigens prompt de rechtse vleugel, rechts
van de middellijn kwaad wegliep. DS 70. De linkervleugel van de K.V.P. werd
P.P.R. (Politieke Partij Radicalen) en van de ARP, de E.S.P. (Evangelische
Solidariteitspartij). De boerenpartij versplinterde en in de P.S.P. kraakte het
vervaarlijk. De scheuring in de P.S.P. dreigde tussen de oude pacifisten, die elk
geweld afwijzen en meer militante figuren, die een gewelddadige revolutie niet
onder alle omstandigheden willen afwijzen. Alleen S.G.P. en G.P.V. bleven hecht
aaneengesloten in het Isolement, rondom de banieren voor God, Nederland en
Oranje, vol heimwee naar het Nederland van voor 1848, toen het koningschap
nog werkelijke inhoud had. En dan helemaal uit het niets zijn er bij gekomen de
Kabouters, extreem links. Anarchisten in openlijke oorlog met het establishment
van de gevestigde maatschappij, die zijn ondergang tegemoet gaat. Doel: Hier
en nu, de vorming van een antiautoritaire samenleving. In de Oranje-Vrijstaat
zal niemand heersen over een ander. Besluiten worden door de gehele
volksvergadering genomen. Dat is alleen mogelijk in kleine gemeenschappen dus
decentralisatie. Uiterst links, dus ook alweer uiterst verdeeld in parlementaristen,
die toch deel willen nemen aan de Tweede Kamer verkiezingen en degenen, die
uitsluitend door directe buiten-parlementaire acties deze autoritaire maatschappij
willen uithollen. Onderwijl moeten daardoor ook de arme gemanipuleerde
massa’s bewust worden gemaakt van hun lot en worden omgeturnd, zoals dat
heet in de taal van de Oranje Vrijstaat. Dat zijn ze zo ongeveer. Er is heel wat
gebeurd in het wereldje van de Nederlandse politiek sinds 1966. Voorlopig
resultaat: Verwarring ten top. Eén derde van onze bevolking zag er geen gat
meer in, hoewel er toch keuze genoeg is. Wij moeten noodzakelijk naar een
eenvoudiger systeem.
Humanisme en politiek
Heeft het eigenlijk iets met elkaar te maken? Ja zeker. Humanisme is een wijze
van vragen en antwoorden. Ieder mens moet antwoorden geven op de vragen,
die hij stelt. In woorden en in daden. Daarbij zijn ook de problemen van de
samenleving. En hij moet antwoord geven. Hij moet kiezen en beslissen. Het
humanisme nu gaat ervan uit, dat elk antwoord, elk standpunt ter discussie
gesteld mag en moet worden en dat er geen definitieve eens en voor altijd
vastgestelde uitgangspunten zijn. Daarom zul je weinig humanisten vinden bij de
confessionele partijen, want die hebben juist allemaal in hun. programma staan,
dat er wel van die door God vastgestelde uitgangspunten zijn. Ik dacht dat ook
uiterst rechts en de communistische partij weinig aantrekkelijk kunnen zijn voor
humanisten. Iedere dictatuur sluit immers discussie uit, in ieder geval over de
wezenlijke vragen. Goed, ons uiterst rechts in Nederland wil geen dictatuur,
maar wel een beperking van de democratische vrijheden. Ik kan mij nauwelijks
een humanist voorstellen, die daaraan behoefte heeft. Blijven over de Kabouters,
de P.S.P., de P.v.d.A., D 66, DS 70 en de V.V.D., van anarchisme tot en met het
niet al te rechtse liberalisme. Daar vindt men humanisten en dat klopt met de
feiten.

Katholieken en Humanisten nu (Ego juni 1971)
Katholieken en humanisten. Nog geen tien jaar geleden twee bijna geheel
gescheiden werelden, geestelijk gezien. Want het was best mogelijk, dat ze in
dezelfde straat woonden, vlak naast elkaar. Bij dat woordje gescheiden kan men
naar eigen verkiezing denken aan ijzeren gordijn, een waterdicht schot of aan
een diepe kloof. Waar een ontmoeting onvermijdelijk was, bijvoorbeeld in het
politieke of in het maatschappelijke verband bleken de standpunten vaak bijna
regelrecht tegenover elkaar te staan. Katholieken huldigden toen nog de
opvatting, dat men weliswaar verdraagzaam behoorde te zijn tegenover
humanisten als mensen, maar natuurlijk niet tegenover het humanisme. Het was
een meer bijzondere toepassing van de algemene regel, dat men wel tolerant
moet zijn tegenover de dwalers, maar nooit tegenover de dwaling. De dwaling
moet bestreden worden. De praktische toepassing kwam bijvoorbeeld tot
uitdrukking in het subsidiebeleid van de gemeente Eindhoven, waar ik woon.
Daar weigerde het gemeentebestuur, gesteund door de meerderheid van de raad,
iedere subsidie aan de humanistische organisatie voor maatschappelijk werk
Humanitas. En dat ondanks het feit, dat humanisten in Eindhoven - evengoed
belasting moesten betalen als katholieken. Van die belastinggelden werden wel
subsidies verstrekt aan de vele katholieke organisaties voor maatschappelijk
werk en ook aan de protestantse. En dan is het begrijpelijk, dat er humanisten
waren, die zich in gemoede afvroegen, hoewel ze de verdraagzaamheid ook toen
al beschouwden als een vanzelfsprekende consequentie van hun humanistische
levensovertuiging of de verdraagzaamheid toch ook niet ergens zijn natuurlijke
grenzen heeft. Bijvoorbeeld daar, waar men stuit op de onverdraagzaamheid van
de ander. Dat is een oud probleem. Het wordt goed geïllustreerd door een
gesprek tussen twee burgers uit het Frankrijk van de vorige eeuw, de een
liberaal en de ander klerikaal. Zegt de klerikaal tegen de liberaal: Ja zie, het zit
natuurlijk zo! Jullie liberalen moeten aan ons, op grond van jullie eigen
vrijheidsprincipes de vrijheden toestaan, die wij jullie op grond van onze
beginselen zullen onthouden. Een doordenkertje, nietwaar? Ja, en nog altijd in
het geding, waar autoritaire en democratische gezindheid op elkaar stoten.
Toenadering
De laatste tien jaar is er echter heel wat veranderd. Dat geldt op alle gebieden.
Het lijkt wel of de oude wereld ontploft. Het geldt ook voor de onderlinge
verhoudingen van katholieken en humanisten. Leden van het Humanistisch
Verbond worden uitgenodigd om deel te nemen aan het beraad binnen en over
de Katholieke kerk. Op alle bijeenkomsten van het Pastoraal Concilie in
Noordwijkerhout, waren vertegenwoordigers van het Humanistisch Verbond
aanwezig. Niet als een meer of minder gewaardeerde gast, die vriendelijk
verzocht wordt zijn mond dicht te houden, nee als een volwaardige
gesprekspartner. De vertegenwoordiger van het Humanistisch Verbond en ook
die van de verschillende protestantse kerken konden volledig meepraten over de
zaken, die daar aan de orde kwamen. Dat hebben ze gedaan ook. Niet om zich te
bemoeien met andermans zaken, maar omdat het dingen betrof, die het hele
geestelijke klimaat in ons land bepalen. Ook in de meeste diocesane raden zijn
humanisten uitgenodigd om deel te nemen aan de discussies als toehoorder en
als gesprekspartner, zoals het in de uitnodiging geformuleerd was. Een diocesane
pastorale raad is een overlegorgaan tussen een bisschop en mensen uit zijn
bisdom, priesters en niet-priesters, dus gewone leken volgens katholiek
spraakgebruik. De bedoeling samen te denken en te praten over alle zaken, die
men van belang vindt voor kerk en geloof. Dus democratisering, inspraak en
medezeggenschap? Nee, nee, niet te snel, inspraak zeker, medezeggenschap???

Bisschop Bluyssen van het Bisdom Den Bosch zei er indertijd dit van: De
diocesane raad, een adviserend of een besluitvormend lichaam? De raad zal die
vraag zelf in het overleg moeten betrekken en dus de eigen positie bepalen. In
iedér geval is het nu al zeker, dat de conclusies van de raad voor niemand
vrijblijvend kunnen zijn, ook niet voor de bisschop. Een paar onderwerpen van
gesprek tegelijk de brandende kwesties binnen de kerk: Pluriformiteit en Eenheid
in de kerk, de secularisatie en de gevolgen daarvan, de taak en de functie van de
priester, seksualiteit en huwelijks problematiek. Alles wijst in de richting van
meer democratie en dat betekent heel wat in een religieuze gemeenschap, waar
sinds mensenheugenis, de WAARHEID uit bovennatuurlijke regionen langs de
hiërarchieke weg, van boven naar beneden op de gelovigen is neergedaald en
waar de rol van de gewone mensen beperkt bleef tot het gelovig vertrouwen op
het gezag, dat uit God was. Het contact tussen katholieken en humanisten is
geen eenrichtingsverkeer. Omgekeerd heeft een katholiek, prof. Kwant, zitting
gehad in een commissie, die een nieuw beginselprogram voor het Humanistisch
Verbond moest ontwerpen. Dat nieuwe beginselprogram komt over enkele dagen
op het congres van het verbond in bespreking. Voor dat congres zijn ook
vertegenwoordigers van de Katholieke kerk uitgenodigd. Ik ben er zeker van dat
ze er zullen zijn. Dit alles kan nog gezien worden als een soort wederzijdse
beleefdheid en vrijblijvende welwillendheid tegenover elkaar. Maar het gaat nog
verder. Op initiatief van de rooms-katholieke kerk in Nederland en het
Humanistisch Verbond is een contactorgaan opgericht al enige jaren terug, met
de bedoeling kwesties, die onderling bestaan of kunnen ontstaan in goed overleg
met elkaar te regelen en om de samenwerking op maatschappelijk en
levensbeschouwelijk gebied te bevorderen. Het klinkt een beetje deftig, maar zo
is het toen geformuleerd. Dat Contactorgaan is inmiddels uitgegroeid tot een
Contactorgaan van levensovertuigingen waaraan ook een aantal protestantse
kerken deelnemen, Helaas nog niet alle. Het staat echter open voor alle
levensbeschouwelijke organisaties. Internationaal zijn er ook kontakten gelegd.
In oktober vorig jaar is er een internationale conferentie geweest tussen
humanisten en katholieken. Aan de ene kant een delegatie van de internationale
organisaties van humanisten, het IHEU. (International Humanist en Ethical
Union). Niet dat daar nu zulke geweldige resultaten zijn bereikt, het was
nauwelijks meer dan een wederzijdse verkenning van standpunten, maar goed:
alle begin is moeilijk. Overigens is het natuurlijk niet de bedoeling om de
verschillen tussen humanisten en katholieken op te heffen of om elkaar te
bekeren. Wel om te proberen tot een samenwerking te komen als het gaat om
het aanpakken van wereldproblemen, die een bedreiging zijn voor alle mensen.
En die zijn er genoeg, nu en in de toekomst. Dat is wel duidelijk. Op zichzelf
geen. wereldschokkende gebeurtenissen, die met vetgedrukte letters op de
voorpagina’s van de wereldpers hebben gestaan. Hoogstens in een paar kleine
berichtjes onder de rubriek Geestelijk Leven. Toch is het met elkaar al een heel
netwerk geworden van onderlinge verbindingen over de kloof heen. Voor dat dit
tot stand kon komen moest de Katholieke kerk een bijna revolutionaire
verandering ondergaan, n.l. de gettomentaliteit opgeven en zich openstellen voor
wat in de taal van de kerk altijd genoemd werd de profane wereld. En dat proces
is begonnen, weliswaar met horten en stoten, stap vooruit, stapje terug, soms
ook een stapje vooruit en een stap terug, maar toch onmiskenbaar, zeker in
Nederland. Uit Rome komen nog herhaaldelijk uitspraken, die wel geïnspireerd
lijken door artikel 1A van het Nederlandse reglement op de krijgstucht: De
godsdienst is de bron van alle geluk, deugd en ware moed enz. Uitspraken, waar
humanisten nu niet van schrikken, maar die toch ook duidelijk het onderlinge
contact niet bevorderen. Zoals in de kerstboodschap van 1969, waarin de Paus
zei, dat mensen zonder christelijke inspiratie veel gemakkelijker tot ondeugden
en eventueel misdaden zouden kunnen vervallen. Zo’n uitspraak herinnert

humanisten dan weer heel sterk aan de dagen van weleer, aan de dagen van het
Rijke Roomse Leven. Om de betekenis van de verandering, die heeft plaats
gehad te kunnen begrijpen, moeten we toch even de blik terug richten naar die
tijd, van ...
Het Rijke Roomse Leven
Toen ook Nederlandse bisschoppen nog in vol ornaat en voorzien van ring, staf
en mijter hun wijwaterkwasten hanteerden en de pastoors en kapelaans in
zwarte maxi, met hun typische ronde hoedjes, op damesfietsen de beminde
gelovigen bezochten om in de naam van God het beheer te voeren over hun
handel en wandel, over hun denken en hun doen. Inderdaad in de naam van God,
want dat stond toen in de Katholieke denkwereld als een onbetwijfelbare
zekerheid voorop: Deze zichtbare, hoorbare en tastbare wereld, die we kennen
uit onze ervaring, de aarde de zon en de maan, met alles er in, er op en d’r an is
een wonderbare schepping van een Superieure Intelligentie en een overmachtige
Wil, die zich manifesteert in de orde, de doelmatigheid en de schoonheid van de
natuur. Men beleefde het geheel van de werkelijkheid, waarin ons bestaan als
mens is geworteld, als een Iemand, als een Persoon, die men vereerde als een
weliswaar strenge, maar toch ook liefhebbende Vader. Of nog hoger, als een
koning boven alle koningen verheven, alwijs, almachtig en algoed. Hoewel
onzichtbaar en onhoorbaar was hij toch voor de godsdienstige mens zeer reëel in
de wereld aanwezig. Meer nog dan in de natuur in het sociale leven. Daar was
immers alles gegroepeerd rondom dat oude verhaal over Jezus Christus, de zoon
van God, dat de mensen van de wieg tot het graf begeleidde, bij het leren van de
taal, bij het eten en bij het naar bed gaan, in de school en in de kerk. In de
naam van Christus werd men gedoopt, deed men zijn communie, trouwde men
en werd men begraven. De geboorte in de stal van Bethlehem, met herders en
koningen, de opstanding en de hemelvaart, het werd ieder jaar opnieuw beleefd
in de volgorde van de Christelijke feestdagen. De viering van de eucharistie, de
hele liturgie in de kerk, het biechten, de oude beelden en de gebrandschilderde
ramen, het ging allemaal over dat oude verhaal van Jezus Christus, die tegelijk
mens en God was. Het gaf een vaste grond onder de voeten om op te staan, een
leidraad voor het leven, hoop voor de toekomst, orde en veiligheid voor het
bestaan van alle dag. Daardoor kreeg alles een begrijpelijke zin, zelfs de
armoede, de ellende, de ziekte en de dood. Een levensbeschouwing met een
geschiedenis van bijna 2000 jaar met nog eens een even lange prehistorie in het
joodsbijbelse denken en Griekse filosofie. Het is een autoritair, superpaternalistisch
wereldbeeld, gevormd naar het model van het oude Romeinse
Keizerrijk, een absolute monarchie. De val van Het Romeinse Rijk ligt nu 1500
jaar achter ons maar het leefde nog steeds voort in de taal, de kleding, de
gebruiken en de symbolen van de kerk van Rome en vooral in de bestuursvorm
en in de wijze van denken.
Er was maar één Waarheid, die waarheid was van God, aan ons bekend door zijn
woord. Dat Woord werd bewaard, uitgelegd en verkondigd door de kerk. Daar
had ieder zich aan te houden. De kerk gaf bindende regels voor het leven, voor
het huwelijk, voor de beleving van de seksualiteit en zij had een program voor de
staat en voor de maatschappij. Men had een eigen filosofie in de Middeleeuwen
ontworpen door Thomas van Aquino, de heilige Thomas en natuurlijk een eigen
moraal, eigen scholen met eigen lees- en rekenboekjes tot een eigen Universiteit
toe. Er was een eigen katholieke politieke partij en een katholieke vakvereniging
voor werknemers en ook voor werkgevers. Men sloot zich op in de eigen kring,
aan de ene kant om zich te beschermen tegen de gevaarlijke invloeden van
buiten, aan de andere kant om macht uit te oefenen op de ontwikkelingen
daarbuiten. Allemaal heel begrijpelijk, want ook de katholieken hebben in

Nederland heel hard moeten vechten voor hun emancipatie tot gelijkwaardige
burgers. Ze hebben hun tijden gekend van achterstelling, onderdrukking en zelfs
vervolging. Vanuit dit isolement heeft de kerk zich verzet tegen de modernisering.
Het begon met een verzet tegen de ontwikkeling van de moderne
wetenschappen, later ook tegen de verlichtingsideeën, de Franse Revolutie, de
democratie, tegen liberalisme en socialisme, tegen de evolutietheorie van Darwin
en tegen de bewuste geboorteregeling. En dat was altijd een verzet tegen een
manier van denken en leven, die we nu humanisme noemen.
Humanisten
De verschillen zijn inderdaad groot en fundamenteel. Geestelijk tegenvoeters.
Maar tegenvoeters hebben ook weer niet alleen verschillen. Ze vertonen ook
overeenkomsten. Ze staan aan weerszijden van dezelfde lijn. Het gaat
Katholieken en Humanisten beide om de grote vragen, waarvoor ieder mens in
zijn leven komt te staan. De antwoorden daarop werken door tot in de kleine
dingen van het dagelijks leven. Die antwoorden zijn verschillend, twee manieren
van denken, twee manieren van leven. Eerst waren het er maar een paar, later
meer, voor wie de boven beschreven voorstelling van zaken ongeloofwaardig
werd. Niet dat ze zich dat direct in volle omvang en diepte bewust waren. Ze
begonnen met kritiek te krijgen op bepaalde onderdelen, de een op dit, de ander
op dat terrein. In de wetenschappen, in de maatschappij, in de politiek. Ze
kwamen met nieuwe gedachten. Maar als je nu die stukken bij elkaar legt horen
ze bij elkaar en komt men tot de ontdekking, dat er een verandering was
gekomen in de manier van kijken, van denken en ook van leven, tegengesteld
aan de oude. Ze gingen niet meer naar de kerk, knielden niet meer voor altaren,
baden niet meer tot God, ontwikkelden hun eigen gedachten over wat ze zagen,
zochten hun eigen weg in de wereld met een lege hemel boven zich, een wereld
zonder God. Ze ervaren de wereld niet meer als een zeer doordachte en
opzettelijke orde, maar als een wanorde, een chaos. Een gevaarlijke chaos, die
ons mensen bedreigt, te hard, te koud of te heet, te nat of te droog, bepaald
geen wereld om dankbaar voor te zijn. Om er als mens te kunnen leven moet hij
leefbaar gemaakt worden, door een stukje orde te scheppen in de chaos. Dat is
niet eenvoudig, want het is een rauwe wereld, zeker geen eenmanstaak. In de
worsteling met deze weerbarstige wereld zijn we op elkaar aangewezen. De
solidariteit is het strijdwapen voor de zwakken. Welnu, die worsteling van
mensen om de wereld leefbaarder te maken is een nooit eindigende zaak. In die
strijd scheppen mensen hun cultuur, maken ze gereedschappen, bouwen huizen
en ploegen de aarde om te zaaien en te oogsten, verfijnen hun taal, regelen hun
rechten en hun plichten, stellen vragen en geven antwoorden, vatten die
antwoorden samen tot wetenschappen, brengen hun wereld, hun dromen en
fantasieën in beeld door middel van woorden, in kleur en lijn of in steen. Het is
inderdaad geen eenmanswerk. Cultuur is een kwestie van solidariteit. Maar de
mens zelf is ook een deel van die natuur, het meest weerbarstige materiaal wat
er bestaat en soms de grootste bedreiging. Maar ook hier maakt de wanorde
stap voor stap plaats voor meer orde en eenheid, van kleinere naar grotere
gemeenschappen op dit ogenblik van staten naar statengemeenschappen. Zoals
in de wetenschappen echter ieder antwoord, dat we geven nieuwe vragen
oproept, schept ook ieder opgelost probleem in de samenleving weer nieuwe. Nu
we tenminste in ons rijke deel van de wereld de honger en de schaarste een
beetje de baas zijn, dreigen we weer om te komen in het vuil. Zo gaat het altijd,
maar we kunnen niet ophouden, we moeten doorgaan ,met vragen stellen en
antwoorden geven in woorden en in daden. Het is een voortdurend vallen,
opstaan en weer vallen, zonder hoop, dat we het uiterst denkbare doel; een
wereld, waar we volkomen vrede mee kunnen hebben, een wereld, waar niets
meer te wensen overblijft ooit zullen bereiken. Maar niet de hoop op het bereiken

van dat uiterst denkbare doel houdt humanisten op de been, het gaat hun alleen
om het stapje vooruit in de richting van een leefbare wereld, waar mensen
zichzelf kunnen zijn in vrijheid en vrede. Dat op zichzelf is een spannend spel,
dat het leven de moeite waard maakt om te leven. In deze wereld- en
levensbeschouwing komt het helemaal aan op de mens zelf, die zelf moet
denken, die zelf moet kiezen en zelf moet beslissen. Het steekt wat sobertjes,
zelfs een beetje kaal af tegen het kleurrijke beeld van het rijke Roomse leven.
Geen prachtige tradities, geen ritueel van verering en aanbidding in honderden
symbolische handelingen, ja nauwelijks een organisatie. Het Humanistisch
Verbond omvat lang niet alle mensen, die zo denken en leven, dat men ze met
enig recht humanisten kan noemen In verhouding tot de taken, waarvoor het
Humanistisch Verbond komt te staan is het dan ook veel te klein. Gevolg: gebrek
aan geld en gebrek aan mankracht vaak. De wereld heeft geen geheime laden en
verborgen verdiepingen. Het gaat hen om het leven, hier en nu, op deze aarde
tussen geboorte en dood. Alle mensen zijn gelijk, ondanks hun verschillen,.
gelijkwaardig en met gelijke rechten op leven en geluk. De ene mens heeft geen
macht over de ander en waar dat wel het geval is, is dat ten onrechte. Er is geen
vaststaande waarheid, ook hier is alles in beweging. Iedere gedachte, door wie
ook uitgesproken, mag aan kritiek onderworpen worden. Hier geldt alleen het
recht van de sterkste, niet van de sterkste vuisten, maar van de sterkste
argumenten. En ook de moraal, onze oordelen over goed en kwaad doorlopen
een evolutie, zoals alles in deze wereld. Inderdaad in bijna alle opzichten is de
humanistische kijk op het leven de tegenpool van die van het katholicisme van
tien jaar geleden.Geen wonder dat er weinig relaties over en weer bestonden.
Waardoor is dat nu wel mogelijk geworden? Niet door veranderingen binnen het
humanisme. Dat verandert altijd door. Zie hierboven. Maar de Katholieke kerk
heeft in de jaren ‘60 een verandering doorlopen, zodanig dat nie mand nu nog
kan voorspellen, waar dat op uitloopt: de ondergang of vernieuwing, zoals men
in katholieke kring zelf zegt.
Een aggiornamento
De absolute zekerheden hebben hun steunpunten verloren. Men weet het niet
meer zo goed als vroeger. Ook niet meer wie God precies is en wat hij wil. Men
zegt zelfs: God bestaat inderdaad niet op de wijze, zoals de dingen bestaan en
zoals wijzelf bestaan. De dogma’s zijn geen absolute, eeuwig onveranderlijke
waarheden meer en de onfeilbaarheid van de Paus moet op een andere wijze
verstaan worden, dan we tot nu toe gedaan hebben. Het Latijn, de geheimtaal
van de kerk, heeft plaats gemaakt voor de taal van het volk. Men zoekt naar
nieuwe vormen van verering en aanbidding, veel menselijker en minder
onderdanig. Priesters hebben hun onderscheidende kleding afgelegd en lopen als
gewone mensen over straat. Bisschoppen kust men niet meer de ring en men
zegt gewoon meneer de bisschop. En in de hele wereld komt verzet van de
priesters tegen het gedwongen celibaat, men wil het recht hebben om te trouwen.
In Nederland laat men de greep op de politiek los. De KVP wijt haar verliezen in
de laatste verkiezing aan het doorzetten van de deconfessionalisering, het
verbreken van de banden tussen geloof en politiek. Rooms-katholieke
organisaties schrappen het R.K. voor de naam. De Rooms-katholieke kerk kreeg
een menselijker gezicht toen Paus Johannes XXIII de ramen en de deuren en de
kerk wijd opengooide om de frisse lucht van de buitenwereld binnen te laten. In
zijn openingswoord van het Tweede Vaticaans Concilie, gebruikte hij voor de
eerste keer het woord “Vrijheid”. De eenheid in Christus maakt plaats voor
veelvormigheid, pluriformiteit en de Wet van boven voor de stem van het eigen
geweten. Bisschop Bekkers zei voor de T.V. in 1963: Nog altijd krijg ik vragen
over het wel of niet gebruiken van anticonceptionele middelen, Katholieken in
Nederland, dat moet je niet vragen. Dat moet je zelf beslissen naar je eigen

geweten. Katholieken moeten mondige mensen worden. Met zo’n katholieke kerk
kunnen humanisten praten. Niet dat we nu precies dezelfde taal spreken. Dat
doen humanisten onder elkaar niet, ook al spreken we allemaal Nederlands en
dat doen katholieken als gevolg van het aggiornamento niet meer. Dat maakt
juist een communicatie mogelijk. En noodzakelijk, want er is nog veel te doen
waarbij alle mensen op elkaar aangewezen zijn.

Militaire dienstplicht en de wet gewetensbezwaren (Ego,
september 1971)
Het is niemand geraden tegen zijn geweten te handelen. Als het enigszins kan
tracht dan ook de staat de gewetens van de mensen te eerbiedigen. Daarom
erkent de Nederlandse grondwet sinds 1922 het recht op vrijstelling van militaire
dienst wegens ernstige gewetensbezwaren. Dat recht is in 1923 uitgewerkt in de
toenmalige dienstweigeringswet, die in 1964 vervangen is door de wet
gewetensbezwaren. Dat betekent niet, dat nu het laatste woord over deze
kwestie gesproken is. Velen zijn van mening en ik met hen, dat de wet opnieuw
op de helling moet. Die velen zijn het echter nog niet eens over de vraag wat er
nu veranderd moet worden. De discussie daarover begint op gang te komen en
de zaak lijkt ons belangrijk genoeg om er een paar artikelen in Ego aan te wijden.
Hier in dit nummer twee standpunten tegenover elkaar. De lezers van Ego
worden uitgenodigd de argumenten te vergelijken, eventueel te kiezen of hun
eigen mening te formuleren.
De gang van zaken nu
Gesteld, dat iemand een beroep wil doen op de wet gewetensbezwaren. Wat
moet hij doen en wat staat hem te wachten? Heel in het kort dit: hij schrijft
allereerst een brief aan de Minister van Defensie, waarin hij dat duidelijk te
kennen geeft. Dit kan voordat hij in dienst is en dat is zelfs het meest voor de
hand liggend. Hij behoeft dan niet aan zijn oproep gehoor te geven en kan rustig
wachten op de dingen die komen. Maar het kan ook als hij al in dienst is en zelfs
nog als hij in dienst is geweest. Na enige dagen krijgt hij dan een vragenlijst
toegezonden, die hij moet invullen. Daarna komt er een enquêteur van de
Sociale Dienst van Defensie, die een onderzoek instelt naar de sociale
achtergronden en tenslotte krijgt hij een oproep voor een bezoek aan een
psychiater. Dat gaat natuurlijk allemaal niet zo vlug als ik het hier nu neerschrijf.
Ondertussen zijn al een paar maanden verlopen, zodat hij ruim de tijd heeft zijn
bezwaren zo goed mogelijk te formuleren en te motiveren. Natuurlijk moet hij
dat zelf doen, want het zijn zijn bezwaren en zijn motieven, maar dat neemt niet
weg, dat het zeer verstandig is om dat eerst met een deskundige door te
spreken, bijvoorbeeld met de speciale raadsman voor gewetensbezwaarden van
het Humanistisch Verbond. Als dat klaar is en hij heeft zijn brief verzonden naar
het bureau gewetensbezwaren van het Ministerie van Defensie, dan komt na
verloop van tijd de oproep om voor de commissie te verschijnen. Dat is een
commissie van drie heren, die zijn bezwaren en motieven op waarde en gewicht
gaat beoordelen. Dat beoordelen kan natuurlijk ook een veroordelen worden. In
dat laatste geval kan hij nog een beroep doen op de kroon. In de praktijk
betekent dit op de Raad van State. Als die zijn bezwaren ook niet erkent, kan hij
twee dingen doen, zijn uniform toch aantrekken of een veroordeling tot
gevangenisstraf afwachten. Maar laten we hopen, dat de hoofdpersoon van ons
verhaal wel erkend wordt in eerste of eventueel in tweede instantie. Dan volgt
tewerkstelling bij een burgerlijke staatsdienst, bijv. de Rijksmunt, de Rijks-
Psychiatrische Inrichting in Eindhoven, de Staatsdrukkerij enz. En wel onder
dezelfde financiële en sociale voorwaarden als de dienstplichtige militair, maar
gedurende 21 maanden. Dat is dus nu nog 5 maanden langer dan de meeste
militairen, die een diensttijd hebben van 16 maanden. Militairen worden echter
daarna nog weer opgeroepen voor herhalingsoefeningen. De gewetensbezwaarde
is na zijn 21 maanden van alle verdere militaire verplichtingen ontslagen. Men
motiveert die 21 maanden vaak zo: Het is ongeveer gelijk aan de langst
mogelijke diensttijd met daarbij de tijd voor herhaling.

Het geheimzinnige geweten
De vraag nu, waar alles om draait is hier: wat zijn ernstige gewetensbezwaren?
Dat is een heel moeilijke vraag, maar gelukkig geeft de wet nog een nadere
toelichting: Iemand kan een beroep op de wet doen, als hij onoverkomelijke
GEWETENSBEZWAREN heeft tegen de vervulling van de militaire dienst, omdat
zijn GODSDIENSTIGE of ZEDELIJKE overtuiging hem deelneming aan ELK
OORLOGSgeweld verbiedt. Ik heb een paar woorden met hoofdletters geschreven,
omdat daar de kritische punten liggen. In de eerste plaatsoorlogsgeweld. Wie
bij een meningsverschil met zijn broer zijn vuisten wel eens heeft gebruikt kan
nog rustig een beroep doen op deze wet. Dat is wel geweld, maar geen
oorlogsgeweld. Vervolgens het woord elk. Onderscheid maken tussen de ene
oorlog en de andere, bijvoorbeeld tussen bevrijdende en onderdrukkende
oorlogen, kan niet. Wie dat doet wordt niet erkend. Ik vestig nog even de
aandacht op het woord zedelijke, want in dat woord ligt de mogelijkheid voor
niet-godsdienstige mensen opgesloten een beroep te doen op de wet. Nog steeds
bestaat het misverstand, dat je alleen met de bijbel in de hand je op je geweten
kunt beroepen. Tenslotte het belangrijkste: Gewetensbezwaren. Politieke of
gevoelsbezwaren worden door de wet niet erkend. Naar mijn mening ten
onrechte, omdat dit niet van elkaar te scheiden is. Volgens de bekende definitie
van de filosoof Karl Jaspers is het kenmerk van een gewetensbeslissing, dat zij
wordt genomen met inschakeling van de hele persoon. Zij komt tot stand,
doordat de mens alles wat motiverende kracht heeft op zich laat inwerken.
Daarbij behoren ook gevoelens. Het gaat in een gewetensbeslissing dus niet
alleen om rationele, maar ook om emotionele beweegredenen. Juist die laatste
geven vaak de niet verder verklaarbare, maar beslissende doorslag, als alle
rationele motieven tegen elkaar zijn afgewogen. Daarom zijn iemands
gewetensbeslissingen niet door een ander te beoordelen, laat staan te
veroordelen. Dat politieke bezwaren niet erkend worden is voor mij even
onaanvaardbaar. Politiek zonder geweten is een gewetenloze machtsstrijd.
Weten van goed en kwaad, dus het geweten, heeft altijd betrekking op de
verhouding tot de ander. Welnu waar gaat het in de politiek anders om? Daarom
is mijn conclusie: de commissie, die in een gesprek de waarde en de geldigheid
van de bezwaren moet beoordelen staat niet alleen voor een moeilijke, maar
voor een principieel onmogelijke taak. Die commissie moet verdwijnen. En ieder,
die beweert bezwaren te hebben tegen de vervulling van de militaire dienst,
dient op zijn woord te worden geloofd. Is daarmee dan niet het hek van de dam?
Natuurlijk niet. Als iemand bereid is vijf maanden langer vervangende
staatsdienst te verrichten, dan is het duidelijk, dat het hem ernst is. Daar is geen
verder onderzoek voor nodig. Overigens is de commissie als het er op aankomt
een waardeloze zeef. Wie in feite geen gewetensbezwaren heeft, maar wel
andere, die niet door de commissie aanvaard zouden worden, kan als hij een
beetje slim is de wettelijke formule gewoon gebruiken om de commissie te
passeren. De vergelijking met de grote leugen in de voormalige
echtscheidingsprocedure ligt hier voor de hand. Maar, hoor ik als tegenwerping,
daarmee wordt de langere duur van de vervangende staatsdienst
gerechtvaardigd. Is het dan billijk op deze wijze de gewetensbezwaarden te
discrimineren. Waarom niet gewoon gelijke monniken, gelijke kappen? Waarom
geen alternatieve dienstplicht, zodat men kan kiezen tussen militaire dienst en
een andere vorm van vervangende staatsdienst? Dat zijn schijnbaar voor de
handliggende vragen, maar met zeer verstrekkende en mijns inziens
onaanvaardbare gevolgen. De wet gewetensbezwaren is een correctie op de
dienstplichtwet. Het gaat om de militaire dienst. Als men de prioriteit van de
militaire dienst opheft voert men iets heel anders in, n.l. een verplichte
arbeidsdienst, die eventueel ook als militaire dienst vervuld kan worden. Dan is
er geen enkele reden meer dat te beperken tot de 35 of 40 pct. van de

mannelijke bevolking, die nu ongeveer wordt opgeroepen om in de
personeelsbehoeften van onze krijgsmacht te voorzien. Dan is alleen een
algemene dienstplicht voor jongens èn meisjes redelijk. Dan behoeft ook bijna
niemand meer afgekeurd te worden. Ik zie het al voor me, een ontzaglijke
organisatie met een zware top, een reuze administratie en een ontstellende
leegloperij. Vind voor iedereen maar eens nuttig en zinvol werk. Het kost nu al
de grootste moeite voor die paar erkende dienstweigeraars iets te vinden,
waardoor ze niet volkomen gefrustreerd raken. Maar het allerergste zou nog zijn
het onvermijdelijke dwangsysteem daarachter. Wat doe je met de onwilligen?
Ontslag geven kan niet. Een geldboete?.. of een stelsel van licht, verzwaard en
streng arrest en eventueel een depot voor arbeidsdiscipline? Zoiets is alleen
denkbaar in een totalitaire staat, waar bevel en gehoorzaamheid kenmerkend is
voor de onderlinge betrekkingen tussen mensen. In een land op weg naar
enigszins redelijke democratische verhoudingen echter is dat uit den boze. Die
vijf maanden langer mogen dan niet helemaal billijk zijn, ze zijn onvermijdelijk
om de prioriteit van de militaire dienst te handhaven. Uit de vele kwade
keuzemogelijkheden nog de minst kwade. Of dat nu vijf maanden moet blijven is
een kwestie van passen en meten. Het mag echter niet zo worden, dat men voor
de vervangende staatsdienst kiest om andere redenen dan ernstige bezwaren
tegen de militaire dienst. Is het dan niet veel eenvoudiger de gehele dienstplicht
af te schaffen? Die opmerking kan men van twee kanten horen. In de eerste
plaats van de dienstweigeraars zelf, die het hele leger willen afschaffen. Maar
vreemd genoeg ook juist van de andere kant. Namelijk van de mensen, die zoals
dat heet onze krijgsmacht een goed hart toedragen. Ook voor hen is de
dienstplicht een probleem geworden, omdat de mondige zelfbewuste jeugd van
tegenwoordig met een veel hoger opleidingspeil dan vroeger de autoritaire
verhoudingen binnen de krijgsmacht steeds slechter verdraagt. Dat is natuurlijk
zeer begrijpelijk. Alle menselijke verhoudingen veranderen zeer snel. In de
gezinnen, de scholen, de bedrijven. Niemand kan verwachten dat zoiets halt
houdt voor de kazernepoorten. Maar vooral veel oudere leden van het
beroepskader ervaren dit als de ineenstorting van hun oude vertrouwde wereld.
Zij zoeken nu de redding in de vorming van een vrijwilligers leger. De plannen
daartoe zijn al uitgewerkt. Deze beide alternatieven vallen buiten het kader van
mijn onderwerp. Zij eisen beide politieke beslissingen met verstrekkende
consequenties. Ik wil er alleen dit nog van zeggen. De volledige afschaffing van
de krijgs macht zie ik voorlopig nog niet gebeuren, zolang verreweg de meeste
mensen van alle gevaren, die hen bedreigen water, wind, wilde dieren, bacillen
en virussen, de dreiging, die uitgaat van de andere mens nog altijd het
schrikwekkendste vinden.
Een leger van uitsluitend vrijwilligers lijkt mij gevaarlijker voor onze
democratische wijze van leven, dan alle denkbare buitenlandse vijanden bij
elkaar. Voor mij moreel en politiek onaanvaardbaar. Zolang wij menen een
militaire beveiliging nodig te hebben, zullen we die met onze eigen zonen moeten
bemannen. Dus dienstplicht, maar met de mogelijkheid als hierboven beschreven
tot vrijstelling als men onoverkomelijke bezwaren heeft.

Survivals uit een militaristisch verleden (uit: Raadslieden
schrijven, uitg. bureau hoofd raadsman 1972)
naar een krijgsmacht zonder romantiekZeg maar dag met het handje”.
Onder deze leuze bond de VVDM een paar maanden geleden de strijd aan tegen
de laatste aftandse resten van wat eens de groetplicht was. Op het ogenblik, dat
ik deze woorden schrijf is de zaak nog nauwelijks actueel te noemen. De
strijdende partijen likken hun wonden nog wat af en grommen nog wat na. De
krijgsraad heeft de schade aan de krijgstucht toegebracht hoog opgenomen en
zware straffen opgelegd. Rumoer en protest van verschillende kanten. De
raadslieden hebben een verklaring afgelegd over die straf. In Ego heeft men die
kunnen lezen. De veroordeelden zijn in hoger beroep gegaan. De gewone gang
van zaken, zoals we dat al een paar keer meegemaakt hebben. Intussen is wel
duidelijk geworden, dat deze minister, in feite demissionair, dit stukje roemrijke
krijgsgeschiedenis niet meer zal voltooien. Het lijkt me waarschijnlijk, dat voor
de volgende regering deze kwestie nauwelijks nog een punt van overweging is.
De rest van de groetplicht zal wel worden bijgezet in de kast met het opschrift:
Militaire antiquiteiten. Daarom lijkt het me, (hoewel ik dat aanvankelijk wel van
plan was) niet meer nodig op de groetplicht terug te komen. De titel boven dit
verhaal is dan ook veranderd. Eerst was die: De groetplicht, een survival uit een
militaristisch verleden. Wat het geworden is kan men hierboven lezen. Er zijn
nog meer survivals. Naar mijn mening moeten ze allemaal verdwijnen tot er van
de krijgsmacht niets anders overblijft dan de naakte functionele kern. Als het al
nodig is een krijgsmacht in stand te houden om de democratie en onze
onafhankelijkheid te verdedigen, dan zal die in ieder geval ontdaan moeten
worden van alle ondemocratische romantiek en rituele apekool. Dat zal voor een
aantal mensen wel betekenen, dat de aardigheid er volkomen af is. Het zij zo!
Wie het leger in stand wil houden terwille van de romantiek is een militarist. En
militaristen zijn heel ongeloofwaardige verdedigers van democratische waarden.
Survivals
Al een paar keer heb ik het woord survival gebruikt. Wat zijn dat, survivals?
Survivals zijn restverschijnselen. Voorbeelden: het luiden van de kerkklokken bij
begrafenissen. De ketelmuziek en het vuurwerk in de nacht van oud- op
nieuwjaar. Het Sinterklaasfeest zit er vol van. Gebruiken, waarvoor de verklaring
gezocht moet worden in allang verdwenen cultuurvormen. De schimmel van
Sinterklaas is een rechtstreekse nakomeling van Wodans paard Sleipnir, het
achtvoetige ros, waarop deze Germaanse God omgeven door wolven en
vergezeld van de schone Walküren door de lucht galoppeerde. De oude
Germanen zetten in de lange winternachten hooi, stro en brood klaar onder de
schoorsteen. Dat was voor het paard van Wodan. Het klokluiden, de ketelmuziek
en het vuurwerk? Niemand realiseert zich meer, dat dit oorspronkelijk ten doel
had de kwade geesten te verdrijven, die de mensen bedreigen. In de wereld van
het polytheïsme vol goden, demonen, reuzen, dwergen, geesten en spoken had
al dat lawaai een serieuze betekenis. Het geloof in de boze geesten is verdwenen.
Het klokluiden en het vuurwerk zijn gebleven als gebruiken zonder begrijpelijke
zin. Ik heb er geen enkel bezwaar tegen. Dat zou misschien iets anders liggen als
het polytheïsme met al zijn kwalijke kanten voor een groot aantal mensen nog
levende werkelijkheid was. Dat lag zelfs al anders, toen in de tijd van het
Nationaal-Socialisme een aantal krankzinnige malloten onder leiding van een
zekere Rosenberg het oude heidendom een nieuwe toekomst wilden bereiden.
Genoeg hierover. Survivals zijn dus oeroude tradities. Er zijn leuke bij, die de
moeite waard zijn om in stand te houden. Bijvoorbeeld het Sinterklaasfeest,
compleet met pepernoten en taaitaai. Ik heb geen enkele neiging om er ook

maar één kwaad woord van te zeggen. Maar heel wat anders is het met de
survivals, die teruggaan op inhumane menselijke relaties en deze zelfs in stand
houden. Die moeten maar zo gauw mogelijk verdwijnen. Dat geldt ook voor de
survivals van het militarisme, dat beslist nog niet helemaal dood is.
Militarisme
Om elk misverstand te vermijden. Niet iedereen, die van mening is, dat onze
wereld nog te weinig op een redelijke rechtsorde en te veel op een jungle lijkt
om ons geheel te ontdoen van alle middelen tot zelfbescherming, noem ik een
militarist. Dan zou de overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking uit
militaristen bestaan, gezien de verkiezingsuitslagen tot nu toe. Bijna al onze
politieke partijen zijn immers van mening, dat we vooralsnog een krijgsmacht in
stand moeten houden al of niet in samenwerking met de bondgenoten binnen het
verband van de NATO. Dit ter afschrikking of als middel tot crisisbeheersing.
Het zou grenzeloos overdreven zijn, deze partijen daarom militaristisch te
noemen. Maar er is wel sprake van militarisme als men die krijgsmacht mooi
gaat vinden, als ze een waarde krijgt in zichzelf. Nog sterker als men de zaak op
gaat sieren met een ceremonieel, dat doet denken aan een liturgie, een soort
religieuze eredienst rondom de symbolen van de staatsmacht, waarbij de
officieren optreden als de hogepriesters. Het militaire protocol stamt blijkbaar uit
de tijd toen oorlogvoeren nog een spel van koningen was, de tijd van de absolute
monarchieën. Denk maar aan figuren als Hendrik VIII, een Lodewijk XIV of een
keizer Wilhelm.
De tijd van de absolute monarchie was tegelijk de glorietijd van het militarisme.
Het hoort bij elkaar zoals Katrijn hoort bij Jan Klaassen (met excuses aan Toon
Hermans). Voor Lodewijk XIV was oorlogvoeren een vrolijk feest, vol spanning,
sierlijk, een Kunst met een grote K, die vele andere Kunsten omvatte. Onder
wapperende vlaggen, vliegende vaandels, met slaande trom en trompetgeschal,
opgehitst door het dwingende ritme van de militaire marsmuziek werden de
onmondige paupers van Europa tegen elkaar opgejaagd. Gekleed in kleurige
gewaden werden ze de dood ingedreven ter meerdere eer en glorie van de

machthebbers. Absolute monarchie betekende immers, dat één mens naar
willekeur kon beschikken over leven en dood van andere mensen. De
maatschappij van die tijd kan op een heel eenvoudige wijze worden weergegeven
in een driehoek. Helemaal aan de top de monarch, de alleenheerser. Direct
daaronder de adel, verdeeld in hogere en lagere, hertogen, graven, baronnen en
heren. Dan volgde de burgerij, de voorname, de gegoede en de minder gegoede
en helemaal onderaan het werkvolk en de paupers, de grote massa van het
mindere volk, het gepeupel of nog schilderachtiger namen. Hoger en lager in de
maatschappij betekende heerschappij tegenover onderworpenheid. Dat werd op
alle mogelijke wijzen tot uitdrukking gebracht in de woning, de kleding, de taal
en in onderlinge bejegening. De boer stond met zijn petje in de hand met
gebogen hoofd voor de baron. De baron op zijn beurt neeg voor de koning. Dat
was de maatschappelijke orde. Waarom haal ik die oude koeien uit de sloot? Wel
uit die maatschappij stammen de militaire tradities. Het zijn survivals van die tijd.
Democratisering
De veranderingsprocessen, met de harde acties van de Franse Revolutie
begonnen onder de leuze: Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap, kan men samen
vatten onder de naam democratisering. Die democratisering is een moeizame
worsteling, een verder gaan met vallen en weer opstaan. Hoewel nog lang niet
voltooid, ook niet in ons land, heeft ze de verhoudingen tussen mensen
diepgaand beïnvloed, gehumaniseerd. Iedere stap in die richting was een
ingewikkelde operatie, nog gecompliceerder dan de economische integratie in de
EEG, een samenspel van politieke vormgeving en volksopvoeding, waardoor
onmondigen mondig moesten worden. Dat is n.l. tegelijk doel en voorwaarde
voor de democratisering. Mondige mensen willen baas zijn over hun eigen leven
en zich niet meer laten ringeloren door boven hen gestelde machten, waar ze
geen enkele invloed op kunnen uitoefenen. Mondige mensen willen meedenken,
meeoordelen en meebeslissen. Maar hoe moeizaam die weg is hebben we
kunnen zien in de tijd van het Nationaal-Socia lisme, toen de menselijke
verhoudingen terugvielen naar het absolute dieptepunt van primitiviteit. Nooit is
de primitieve filosofie van alle dictatuur en het daarbij behorende militarisme
scherper verwoord dan in de leuze van het Nationaal-Socialisme: Ein Staat, ein
Volk, ein Führer en op radicalere wijze in de praktijk gebracht, onzaliger
nagedachtenis. Die filosofie is heel eenvoudig en kan in een paar regels worden
samengevat. Het is een volledig realistische kijk op het leven. Realistisch in
tegenstelling tot Idealistisch, want men gaat alleen uit van de wereld, zoals die is.
Ieder beroep op een behoren, een menselijke norm, wordt afgedaan met een
honend: ouwe wijvenpraat of slap geleuter. Het leven is een strijd om de macht,
een ongenadige strijd, waarin de sterken overblijven en de zwakken ondergaan,
als ze zich niet onderwerpen. Dat is de ijzeren wet van het leven. Oorlog is de
meest onverbloemde en daarom de volmaaktste vorm van strijd. In de oorlog
komen mensen, volken, staten tot hun hoogste ontplooiing. Daarom is de
krijgsmacht de uitdrukking van de trots, de eer, de kracht en de levenswil van
een volk en een staat. De autoritaire structuur van het leger, het eenhoofdig
bevel en de absolute gehoorzaamheid, van de mindere aan de meerdere is het
ideaalmodel voor alle organisatievormen van de samenleving van mensen, voor
het gezin en de school zo goed als voor de staat. Wat deze filosofie betekent als
ze in praktijk wordt gebracht, dat weten we. Grote delen van de wereld gaan er
nog onder gebukt. Deze filosofie moet bestreden worden tot alle uitingen ervan
verdwenen zijn, ook de restverschijnselen, de survivals. Want het is de filosofie
van een anti-cultuur, het evangelie van de haat. De soldaat van nu is niet meer
te vergelijken met de onmondige pauper van vroeger, met wie de absolute
monarchen van vroeger hun luguber spel speelden en die alleen handen, voeten
en hoofd mocht bewegen op bevel. Hij voelt zich in niets de mindere van

officieren en onderofficieren en heeft wel iswaar een andersgerichte maar in
doorsnee een gelijkwaardige opleiding gehad. Daarom wekken de
restverschijnselen van de oude standenmaatschappij verzet. Omgangsvormen,
tradities en eerbewijzen, die daaraan herinneren worden ondergaan als
vernedering of werken op zijn lachspieren. Een exercitie, die alleen nog een
functie heeft in de militaire show en in de eredienst rond vlag en vaandel,
evengoed als de parade met militaire muziek wordt beleefd als een
onfatsoenlijker vorm van exhibitionisme dan de seksuele. Wie het materiaal kent,
waar onze soldaten vandaag de dag mee werken en bovendien de beelden ziet
van Vietnam, waar het in volle actie is, die weet: Oorlog is geen spel, maar een
gruwelijke ernst. In een krijgsmacht als die van Nederland, die alleen in stand
gehouden wordt ter verdediging van de democratische waarden, zegt men,
moeten ook de laatste resten van het militarisme verdwijnen, anders wordt
iedere motivering ongeloofwaardig. Maar kan dat, een leger zonder
militaristische survivals? Dat is de daarom de vraag, die beantwoord moet
worden. Ik zal daartoe een poging doen in het tweede deel van dit verhaal.
Een krijgsmacht nieuwe stijl... een utopie?
Nu dus het opbouwende deel, na deze nogal kritische beschouwing met als kern
de aanval op de militaristische survivals, waarvan er nog heel wat bestaan, ook
in de Nederlandse krijgsmacht, al zijn er de laatste tien jaar heel wat opgeruimd.
Dat zal iedereen moeten toegeven. Kritiek mag, maar ze moet natuurlijk wel
opbouwend zijn. Dat is een veelgehoorde kreet in het leger. Ter verduidelijking
wordt er aan toegevoegd: kijk, kritiek moet altijd positief zijn. Ik vat dat meestal
zo op: als je ergens kritiek op hebt, moet je er meteen bij vertellen, hoe het dan
beter zou kunnen. Je moet er als het ware een blauwdruk voor nieuwbouw
bijleveren. Dat lijkt me in het algemeen een onmogelijke en ook onredelijke eis.
En ik kan hier ook wel meteen aan toevoegen: aan deze eis kan ik niet voldoen.
Wat ik wil proberen is een schets te tekenen, in een paar ruwe lijnen, van een
krijgsmacht, die zo weinig mogelijk aanstoot geeft binnen een democratiserende
samenleving. Ik zal me daarbij niet laten hinderen door enige deskundigheid,
noch laten beperken door overwegingen van financiële, organisatorische of
militair-technische aard. Dat behoort niet tot mijn terrein. Een krijgsmacht, die
zo weinig mogelijk aanstoot geeft! Dat is al een moeilijke zaak, want al draagt
een aap een gouden ring ... iedereen kent het kreupelrijmpje verder. Dat kan
men ook zeggen van een leger. Want wat voorop moet blijven staan onder alle
omstandigheden: aan de gevechtswaarde van de krijgsmacht mag niet getornd
worden dan via de beschikbare middelen en dat laatste is een politiek probleem.
Dat wordt niet binnen de krijgsmacht zelf beslist. Onverschillig of er 3, 3.7, 3.95
of 4.25 pct. van het nationaal inkomen beschikbaar wordt gesteld voor defensie,
elk bedrag zal zo doelmatig mogelijk gebruikt moeten worden en het doel is een
zo groot mogelijke gevechtskracht. Als men dat niet doet kan men beter minder
besteden en dat kleinere bedrag efficiënt gebruiken. Verder moet erkend worden,
dat iedere krijgsmacht per definitie een autoritaire structuur heeft. Die
eigenschap deelt het leger met alle instituten, die in actie komen in noodsituaties.
Dan gaat het in de eerste plaats om de snelheid bij de totstandkoming van
beslissingen. Bovendien is een modern leger een samenwerkingsverband van
zeer gespecialiseerde onderdelen, die gelijkgericht worden, vanuit een centraal
punt en op grond van informatie, die daar samenkomt. En tenslotte gaat het om
leven en dood van mensen. Er worden onvermijdelijk in die situaties mensen
opgeofferd en geheel als middel gebruikt. Wie dat moreel tegen de borst stuit en
onder alle omstandigheden onaanvaardbaar acht moet de consequenties trekken
en zich tegen iedere vorm van militaire verdediging verklaren. In elk geval is het
onmogelijk om op democratische wijze mensen te offeren. Dat kan alleen op
autoritaire wijze. Als de gevechtssituatie onvermijdelijk autoritair is dan zijn de

nabootsingen daarvan in militaire oefeningen dat ook. Daarom blijft een leger
binnen een democratische samenleving gewoon een aanstootgevende
aangelegenheid. Een soort vreemd vijandig lichaam, dat zelfs een kankergezwel
kan worden. Kijk maar in de wereld rond. De bewijzen voor deze stelling liggen
voor het oprapen. Als we toch menen, dat we onze jonge mensen, jongens van
ongeveer twintig jaar in deze situaties moeten plaatsen, terwille van onze
veiligheid, dan zou dat moeten gebeuren met de grootst mogelijk waarborgen
voor de kleinst mogelijke schade, bijv. onder psychologisch en sociologisch
toezicht. Daarbij zou als richtsnoer genomen moeten worden, dat alles
weggelaten moet worden, wat niet functioneel is, zoals bijv. een groot deel van
de exercitie. De enige functie, die ik hierin zie, is de enigszins ordelijke
verplaatsing van grotere groepen te voet, hetgeen nog maar zelden voorkomt.
Verder zullen we alles buiten die situatie moeten laten, wat er maar enigszins
buiten gelaten kan worden, want de autoritaire situatie is voor mensen
frustrerend. Mensen, worden daarbij immers middel, terwijl ze in werkelijk
humane omstandigheden nooit tot middel gemaakt mogen worden, maar steeds
doel moeten zijn. In de militaire situatie worden ze ondergeschikt gemaakt aan
het militaire doel. Als dat tijdelijk onvermijdelijk is dan moet men dat nemen,
maar geen ogenblik langer dan strikt noodzakelijk is. Voor mensen van onze tijd
is de bevel-gehoorzaam heids situatie niet meer te pruimen. Ze willen zelf
meedenken en meebeslissen. Daar zijn ze meer en meer aan gewend geraakt,
thuis, in de school, die ze vaak juist verlaten hebben en ook in het derde milieu,
waarin ze verkeren. Er heeft zich in de laatste vijf en twintig jaar in de wereld
buiten de kazerne een verandering voltrokken, die men binnen de kazerne niet
meer kan en mag veronachtzamen. De democratisering is doorgedrongen tot in
het gewone dagelijkse leven van de mensen en daardoor ook in de mentaliteit.
De dienstplichtigen nemen die mentaliteit mee de kazerne in en ervaren dan de
verhoudingen daar als een vreemde inbreuk op hun leven, veel meer als bijv. de
soldaten van voor de oorlog. Voor de laatsten was de exercitie in militaire dienst
een lichtelijk overdreven, maar toch logische voortzetting van wat ze op hun
school gewend waren. Daar werden immers toen de methoden van de militaire
dril ook toegepast. Dat is voorbij en men merkt dat. Die slappe jeugd van
tegenwoordig, scheldt men dan. Men kan ook zeggen: Onze zelfstandige jeugd,
die dat niet meer verdraagt en dat is vooruitgang. Andries de Jong, een oudhoofdbestuurder
van de VVDM, heeft indertijd in zijn boekje: “minderen,
meerderen, mensen” het onderscheid gemaakt tussen oefen-, werk- en
leefsituatie. De oefensituatie is autoritair hebben we vastgesteld. Al veel minder
autoritair zou de werksituatie kunnen zijn. Daar zou de normale
werkplaatsdiscipline kunnen gelden. Ik heb trouwens de indruk, dat we in de
militaire werkplaatsen al aardig die richting uitgaan. De leefsituatie zou geheel
buiten de invloedssfeer van de militaire commandanten moeten komen te liggen,
bijvoorbeeld door niet te ver van de militaire oefenterreinen een aantal
flatgebouwen te plaatsen met burgerleiding, waar militairen een appartement
kunnen huren, naar verkiezing voor één, twee, drie of vier personen. Ook nietmilitairen
zouden daar een appartement moeten kunnen huren, bijv. studenten
om een zo groot mogelijke openheid met de buitenwereld te verzekeren. Daarbij
een aantal eenvoudige restaurants, waar men kan kiezen uit bijv. drie
verschillende maaltijden. Die maaltijden moeten worden betaald op dezelfde
wijze als studenten doen in hun mensa. Natuurlijk moeten ze daartoe in staat
gesteld worden, financieel gezien. Dat is duidelijk. ‘s Ochtends op de afgesproken
tijd gaan ze naar de oefenterreinen, kleden zich daar om in het gevechtspak en
maken zich verder gereed voor hun militaire taak. Als die voorbij is kleden ze
zich weer om in hun burgerplunje en gaan naar hun kamer, als ze dat willen. Dat
behoort niet meer tot de zorgen van een commandant. De burgerlijke orde in de
flatgebouwen berust bij de normale politie. Militairen verschillen in dat opzicht

niets van hun leeftijdsgenoten, de werkende jongeren of studenten. De
professoren op de universiteiten controleren de studenten toch ook niet tot in
hun woonkamer. Wat soldaten op hun kamers doen, dat kan niemands zorg zijn
zolang ze zich tegenover elkaar en tegenover anderen niet misdragen. Maar dat
geldt voor iedereen op dezelfde wijze. Zal dat geen moeilijkheden geven?
Natuurlijk, er zullen nieuwe moeilijkheden komen, die we nu niet kennen, maar
er worden ook een aantal moeilijkheden opgeheven, die nu de sfeer vertroebelen.
Een van de grootste belemmeringen zal wel zijn, dat de kazernes er niet op
ingericht zijn om de scheiding der sferen consequent toe te passen. Dat begrijp
ik, maar bij de bouw van een nieuwe kazerne zou men ontwikkeling in deze
richting eens in overweging kunnen nemen. U ziet, hoe voorzichtig en
diplomatiek ik mijn woorden kies. En misschien is het mogelijk andere kazernes,
vooral legerplaatsen, aan te passen aan deze opzet.
De verveling
Na dit alles moet me één ding nog van het hart. Het heeft met het eigenlijke
onderwerp van dit verhaal maar heel zijdelings te maken. Maar als het gaat om
de vorming van een krijgsmacht, die niet helemaal onacceptabel is in een
democratische samenleving, waar het gaat om de optimale ontplooiing van
mensen, heeft het er alles mee te maken. Ik ben mij bewust, dat het niet de
opdracht is van een krijgsmacht om een bijdrage te leveren aan de ontplooiing
van mensen. Hoogstens zou men kunnen zeggen, dat het leger tot taak heeft de
mogelijkheid daartoe open te houden wanneer die bedreigd wordt. De
krijgsmacht zelf is geen vormingsinstituut. De soldaten zijn er voor het leger, het
leger is er niet voor de soldaten. Maar dat neemt niet weg, dat de militaire dienst
de mensen, die er gedwongen deel van uit maken, niet meer dan strikt
onvermijdelijk is in hun persoonlijke ontplooiing mag hinderen en belemmeren.
En dat gebeurt zeker als men ziet naar de verveling en de leegloop in de militaire
dienst in de tijd tussen de grote oefeningen. Deze wordt veroorzaakt door een
koppig volgehouden illusie, dat men gedurende 16 maanden de mensen puur
militair bezig kan houden. Die verveling treedt niet op tijdens grote oefeningen.
Daar ligt het probleem niet. Maar de grote oefeningen nemen slechts een
gedeelte van de tijd in beslag. Daar zijn heel wat redenen voor. Meer oefeningen
zou te duur zijn. Het materiaal moet verzorgd worden. Denk eens aan het kader,
dat toch al vaak van huis is. De oefeningen worden dus afgewisseld met grote
perioden kazernedienst. Kazernedienst betekent schieten, een oefeningetje
velddienst enz. maar vooral onderhoud, sinds jaar en dag de grote ellende in de
militaire dienst. Onderhoud wordt n.l. als stoplap gebruikt uitgaande van het
devies: het materiaal moet voor 100 pct. in orde zijn. Aangezien dat nooit het
geval is, kan men er theoretisch altijd aan door blijven werken. Natuurlijk zal
niemand ontkennen, dat onderhoud een belangrijke zaak is en dat het moet
gebeuren, goed en degelijk, maar er wordt te veel zelfs veel te veel tijd voor
uitgetrokken. Het gevolg is dat het woord onderhoud in militaire dienst bijna
gelijk staat met verveling en leegloop. Dat zal bijna iedere officier ontkennen en
iedere soldaat bevestigen. Ik zou er voor willen pleiten, dat het werk, dat in
dienst gedaan moet worden, zo goed mogelijk maar ook in de kortst mogelijke
tijd gedaan wordt. Dus met de grootst mogelijke efficiency. Het mag nooit het
karakter krijgen van tijd doodslaan. Wat dan te doen met de rest van de tijd?
Stel die ter beschikking van de mensen zelf. In de eerste plaats ten behoeve van
de sportbeoefening. Maar op een andere wijze dan dat nu gebeurt: sport per
peloton, allemaal hetzelfde. Iedere militair zou in de gelegenheid gesteld moeten
worden deel te nemen aan een sporttraining naar keuze. Als alle kaderleden, de
jonge officieren en onderofficieren, naast hun militaire kadervorming een
opleiding zouden krijgen als trainer in één bepaalde sport, met alle facetten
daarvan, dan zou er heel wat meer gedaan kunnen worden aan de lichamelijke

training en met veel meer plezier dan nu in het uurtje militaire sport per week.
Er blijft dan nog tijd over. Laat mensen, die voor zichzelf willen en kunnen
studeren, dat rustig doen. Geef ze daarvoor de ruimte. Schep voor de anderen,
die niet zo gauw tot zelfstudie komen, mogelijkheden om deel te nemen aan
vormingswerk, lessen burgerschapskunde enz. Ook de geestelijke verzorging kan
een deel van die tijd vullen. De sporttraining kan door militaire kaderleden
worden verzorgd. Voor het vormingswerk zouden mensen van buiten moeten
worden aangetrokken. Een democratische samenleving moet altijd rekening
houden, nee, sterker, uitgaan van de pluriformiteit, de veelheid van opvattingen.
Vormingswerk en burgerschapskunde in democratische zin mogen daarom nooit
zelfs maar lijken op een vorm van staatspedagogie of nog erger
staatspropaganda. Daarmee zouden we opnieuw in een autoritaire situatie
belanden. Dat is niet de bedoeling van mijn betoog.

JA, DOMI - NEE (Uitgave: Bureau Hoofdraadsman 1973)
Antwoorden van een humanist, S. v.d. Belt, op orthodox protestants-christelijke
vragen, gesteld door ds. J.J.Poort
1. Christenen hebben een zendingsopdracht. En van hen mag verwacht worden,
dat ze als vervulling van die opdracht uitzien naar het ogenblik dat de gehele
mensenwereld de knieën buigt voor God. Wat vindt U van deze zendingsopdracht
en van deze hoop? Ziet U die als een bedreiging voor alle niet-christenen?
En …..tweede vraag: zoudt U, van Uw kant, het een vreugde vinden als alle
christenen zich zouden “bekeren” tot het humanisme? Met andere woorden: ziet
U het als een ideaal-toestand als alle religie plaats gemaakt zal hebben voor
humanisme. Als alle kerken en tempels worden afgebroken en de “rede” de troon
beklimt?
2. Je zou kunnen zeggen: christenen zijn mislukte humanisten. Want het zijn
mensen, die niet “uitkwamen” met hun eigen kracht, mislukten in zichzelf en God
nodig kregen. Wat vindt U van deze stelling ? Een tweede vraagje: als je nu zou
zeggen “humanisten zijn mislukte christenen” (dus mensen die niet kunnen
geloven en daarom maar genoegen moeten nemen met eigen inzichten en
rede....) wat vindt U daarvan ?
3. Vaak hebt U gezegd, dat de geloofswereld van een christen een resultaat is
van behoefte-projectie. Bijvoorbeeld het Vaderbeeld van God, de hemel als
troostrijke toekomst, enz. Betekent dit dat U de realiteit van het geloofsobject
ontkent? Of betekent dit (slechts) dat U het voor Uzelf niet kent…., maar dat het
daarom toch heel goed als realiteit zou kunnen bestaan ? Tweede
vraagje....hoopt U eigenlijk dat het allemaal zou bestaan, dat alles, waarvan U
nu meent dat het resultaat van behoefte-projectie is? Met andere woorden “Jezus
als verlosser van schuld en als plaatsbereider in het Vaderhuis”.... zou U dat
eigenlijk heimelijk gaarne willen? Of zegt U met Nietsche “Grüne Seife…..”?
4. Hoe ervaart U het leven temidden van een grotendeels kerkelijk Nederland? Is
dat irritant: die beierende kerkklokken en dat stilte houden aan openbare tafels
en dat door vele christenen niet positief maar negatief (heidenen) aangezien
worden? Is er discriminatie? Wat irriteert U in ons gedrag jegens niet-gelovigen ?
5. Wij spreken in onze kringen wel eens over onze roeping dat wij
andersdenkenden tot “heilige jaloezie” zouden moeten wekken. Hebt U dat ooit
gevoeld als U een christen meemaakte: ik zou dat ook willen hebben, ook willen
geloven, ook willen zijn, wat ik bij hem of haar aantref? Of zegt U met Prof.
Donkersloot: “Ik zoek ( niet dus: ik vond.) christenen”.
6. Als U, als andersdenkende, de predikanten eens een advies (hun ten goede)
moest geven …...wat zou U adviseren ?
7. Als U de vraag voorgelegd zou krijgen: waarom wil je of waarom kun je niet
geloven (in de zin van: je aansluiten bij het christendom), wat formuleert U dan?
8. Vele kerkelijke ouders zijn bang voor de kans, dat hun zoons door de
humanistische raadsman beïnvloed zullen worden tijdens hun militaire diensttijd.
Wat vindt U daarvan? Probeert U Uw invloed zo wijd mogelijk uit te strekken?
Probeert U een zekere zending te bedrijven? Waar ziet U de grenzen van Uw taak?

9. Van de verschillende wereldgodsdiensten.... welke prefereert U….in de zin van:
welke boeit U het meest, en waarom?
10. Wat zou U zelf nog willen zeggen aan wensen, kritiek, opruiming van
misverstanden, eventuele wetswijzigingen of dergelijke ?
Beste Johan,
Je vragen liggen hier voor me. Ik heb ze zorgvuldig gelezen en op me in laten
werken. Mijn eerste indruk is, dat de beantwoording ervan een heidens karwei
gaat worden. 0, wacht even: misschien wekt het woord heidens bij jou
dubbelzinnige gedachten. Ik bedoel daarmee gewoon: lastig. Uit deze vragen van
jou blijkt nog weer eens heel duidelijk, dat mensen van gereformeerde gezindte,
zoals jij niet alleen andere antwoorden geven, ze stellen ook heel andere vragen
dan humanisten plegen te doen. Dat ligt natuurlijk ook wel voor de hand, want in
feite leven jij en ik in twee heel verschillende werelden..... in twee verschillende
denkwerelden. Jij in een wereld MET, ik in een wereld ZONDER God. Dat is
vermoedelijk een van de redenen, waarom ieder gesprek met jou voor mij een
boeiende ervaring is. Zoiets als een reis naar een ver vreemd land met een
andere taal, andere ideeën, zeden en gewoonten en een heel andere stijl van
leven. Nu moet je deze vergelijking natuurlijk ook weer niet te ver doortrekken,
zover, dat we elkaar helemaal niet meer zouden kunnen verstaan. Maar toch:
woorden hebben voor jou vaak een andere klank en kleur dan voor mij. In je
laatste vraag al kom ik woorden tegen als zendingsopdracht, hoop en bekeren,
verder uitdrukkingen als de knieën buigen en de Rede, die de troon beklimt. Wel,
ik moet zeggen, “knieën buigen” in de zin, die jij daar aan geeft is mij volkomen
vreemd. Ik buig ze nooit. Ook niet voor de Godin van de Rede op haar troon. Ik
heb wel een vermoeden waaraan je die mooie beeldspraak hebt ontleend. In de
Franse revolutie, (en jij denkt: humanisten zijn de directe erflaters daarvan)
tijdens het schrikbewind van Robespierre werd door een zekere Hébert een beeld,
dat de Godin van de Rede voor moest stellen ter aanbidding op een troon
geplaatst. Dit ter vervanging van het ritueel rondom de God van het Christendom.
Ik meen te weten, dat zelfs Robespierre en Danton dit een grote dwaasheid
vonden, waar ze niets van moesten hebben. Woorden als zendingsopdracht,
hoop en bekering hebben voor jou en voor mensen uit jouw kring een emotionele
ge- en beladenheid van religieuze aard. Het zijn om zo te zeggen gewijde
woorden. Ik gebruik ze nooit, behalve misschien het woordje hoop, maar dan
veel neutraler zonder die religieus geladen zin. Maar we moeten terug naar onze
twee werelden, want uit de vergelijking van die twee zullen mijn antwoorden op
jouw vragen logisch te voorschijn moeten komen.
Jouw wereld
Jij, Johan en allen, die geloven als jij, leven dus in een wereld met God als een
Hoogverheven stralend middelpunt. God, de schepper van hemel en aarde, die
alle dingen gemaeckt heeft naer Sijnen Lieven Wille, volgens plan en met
duidelijk vooropgezette bedoeling. Deze wereld, waarin wij mogen leven, is als
geheel en tot in de kleinste details doelbewust gericht op een objectief gegeven
ZIN. Die zin, die bedoeling ken jij uit De Schrift, waarin God het bouwplan van de
wereld openbaarde en tevens een handleiding verschafte voor bewoning,
onderhoud en gebruik. Maar dat is nog niet alles. Hij trekt zijn handen er niet af.
Alomtegenwoordig blijft Hij alert. In de artikelen en stukjes, die je pleegt te
schrijven met een speels gebruik van de taal is dit, naar mijn gevoel, altijd weer
het grondmotief: God gebruikt jou als een instrument ter verwezenlijking van
Zijn doeleinden. En zolang dat gebeurt gaat het goed. Want zonder God, zonder
Zijn kracht, hulp en leiding (ik probeer in jouw stijl te denken) ben je niets. Dat
is niet mijn mening, want het klinkt mij een beetje onheus in de oren. Dat zeg je

zelf, telkens opnieuw. Ik denk bijvoorbeeld even aan je verslag van de
bijeenkomst in Iserloh, waar je speciaal naar toe was gegaan om een Engelse
collega te horen spreken, maar toen het zover was daarin gehinderd werd, tot je
grote ergernis door een Duitse collega die er in het Duits doorheen zat te
brommen. Later bleek, dat de man de rede, voor iemand die geen engels
verstond in het Duits vertaalde. Jouw conclusie: God had deze stoornis gebruikt
om je nog bescheidener te maken dan je al was en een portie wijsheid bij te
brengen, die je nog ontbrak. Al met al moet ik zeggen: het is een overzichtelijk
goed geordend wereldbeeld. Volgens een klassiek didactisch beginsel, sluit het
aan bij het bekende, bij onze directe ervaring. Zoals wij mensen, werken, wat
maken en iets scheppen met een bepaalde bedoeling, alzo deed God met Zijn
Schepping. Alles in deze wereld heeft een doel, betekenis, ZIN, tot in de
schijnbaar nietige zaken. Het geeft antwoord op de grote fundamentele
vragen ,die mensen overal gesteld hebben en altijd over heel de wereld zullen
blijven stellen: hoe zit de wereld in elkaar, hoe is ze ontstaan, wie zijn wij, waar
komen we vandaan, wat moeten we doen en wat moeten we laten, waar gaan
we heen????? Het biedt een vaste horizon en een beginpunt in het verhevenste
wat met zich denken kan. In een Persoon, volmaakt, eeuwig en oneindig, met
een superintelligentie, een alvermogend constructeur, kunstenaar en uitvinder.
Als zodanig de regelrechte tegenpool van de immer tekortschietende mens, die
in zijn moeizaam pogen altijd een eind verwijderd blijft van wat hij zich in zijn
verbeelding had voorgesteld. Tenslotte wijst het de weg naar een eeuwig leven,
waardoor dit aardse bestaan, beperkt, tijdelijk, onvolmaakt met al zijn
betrekkelijkheden geplaatst tegen een absolute, volmaakte, eeuwige en
oneindige achtergrond. En dat staat allemaal beschreven in de grote gids voor de
wereld en die voor het leven: “DE BIJBEL” het verhaal van de openbaring Gods
aan Abraham, Izaäk, Jacob en vooral aan Mozes; aan de Richteren en de
Profeten en tenslotte in haar volheid in de gestalte van Jezus Christus. En zo lief
heeft God de were1d gehad....... De Bijbel vergezelt jou van de wieg tot het graf.
Al je gedachten ontleen je eraan of ze worden eraan getoetst. Dat boek geeft je
inzicht in het gebeuren van gisteren en vandaag en een uitzicht op de toekomst
tot over het graf op de grazige weiden van een hier namaals. Het ligt ten
grondslag aan al je denken over wat is en wat behoort te zijn, over, waarheid en
gerechtigheid, over goed en kwaad. Tot de God van de Bijbel sta je in
voortdurende relatie als een kind tot zijn vader. Het woord VADER is in jouw
geloof een centraal begrip. Het is afgeleid uit de eigen alledaagse levenservaring,
maar dan verhevigd tot een figuur, die in zijn overweldigende grootheid en
volmaaktheid de tegenpool is van je eigen kleinheid en schuldige
onvolkomenheid. Daarom ga je op je knieën en probeer je andere mensen ertoe
te bewegen ook hun knieën te buigen. Het bovenstaande is een poging het nog
eens samen te vatten, meer voor mijzelf dan voor jou, ter wille van de
vergelijking van jouw wereld en de mijne. Misschien ook wel een beetje om te
laten zien, dat ik op zijn minst geprobeerd heb me in te leven in een
gedachtewereld, die niet de mijne is. Overigens ben ik mij heel wel bewust, dat
ik met deze beschrijving geen recht doe aan de volle rijkdom van het Christen
zijn. Heel veel Christenen zullen zich in deze samenvatting niet kunnen of niet
meer willen herkennen. Het is een specifieke vorm van Christendom: jouw vorm.
Mijn wereld
Mijn wereld ziet er heel wat onherbergzamer uit. Lang zo ordelijk niet. En zonder
het gerief, waarvoor jij en velen met jou God elke dag danken en Hem bovendien
elke zondag en op alle Christelijke feestdagen tijdens de eredienst lof toezingen
in psalmen en gezangen. Ook als het dagelijks brood, waarvoor men bidt, niet
meer is dan slechts een karige boterham met tevredenheid. Ik leef dus in een
wereld zonder God, Vaderloos (verzoeke attentie voor de hoofdletter) Met een

lege hemel boven me. Alleen. Samen met al die andere mensen geheel op mij-
en onszelf aangewezen. Jij zult vermoedelijk zeggen: “eenzaam en verweesd, zo
zonder bovenmenselijke leiding; zonder aangewezen richting en doel; van God
verlaten; zonder God en gebod”. En inderdaad….mensen, zoals ik, moeten een
heleboel dingen zelf doen, die God voor jou doet. Ze moeten zelf hun weg banen
in een richting, die ze zelf moeten bepalen; naar een doel, dat ze zichzelf moeten
stellen. Dus geen rookkolom overdag, geen vuurzuil bij nacht; niet eens een
beloofd land. Ze stellen zelf hun vragen, die ze met vallen en opstaan zelf
trachten te beantwoorden. Niet omdat ze dat zo leuk vinden of omdat ze geloven
in de almacht van de rede of in de goedheid van de mens. Maar doodeenvoudig,
omdat het de enige mogelijkheid is om in deze niet zo lieflijke wereld als mens
staande te blijven. In een wereld zonder God doet niemand anders het voor je.
Op een mooie voorjaarsdag, zoals we nu beleven, lijkt het misschien wat
ondankbaar en overdreven om te spreken van onze niet zo erg lieflijke wereld,
maar ik meen dat oprecht. Bijna altijd is ze immers te heet of te koud, te nat of
te droog, bedreigt ons met gebrek (honger of dorst), met rampen
(overstromingen, aardbevingen, stormen, vuur uit de hemel en uit de aarde),
met ziekten veroorzaakt door geniepige bacillen en virussen. En laten we ook
niet vergeten de dreiging, die er uitgaat van onze soortgenoten. De geschiedenis
van de mensen is immers een nogal gruwelijk verhaal van strijd tussen personen,
families, stammen, staten, klassen en volken; een verhaal van oorlogen,
onderdrukking, uitbuiting, roof, bedrog, marteling en verkrachting.
Machtsuitoefening van de ene mens over de ander. Geen gerichte orde,
doelbewust gericht op ons welzijn en nog minder op onze wensen en verlangens.
Veel eerder een bedreigende chaos, waarin de door sommige zo vereerde
natuurlijke krachten vrij hun blindemannetje spelen. Dat is een kansspel van
aantrekken, botsen en weer afstoten, van puur toeval. Het enige houvast voor de
mens zit hem misschien in de strenge wetmatigheid, die zich op de lange duur
bij een voldoend aantal willekeurige botsingen in het toevallige blijkt af te
tekenen.
Het leven
Binnen dit vrije spel van blinde natuurkrachten is op de aarde leven ontstaan.
Vraag me niet: “Hoe????”. Dank zij of ondanks het kansspel van de natuurlijke
krachten? Ik weet het niet. Zou misschien daar toch… God?? Ik heb geen
behoefte vraagtekens te vervangen door het woordje God en op die manier de
open plekken in mijn geweten op te vullen en een antwoord te suggereren, dat
verder vragen en zoeken overbodig zou maken. Door een paar keiharde
eigenschappen is het leven uitgewaaierd over de aarde. Tegen de verdrukking in.
Door de mogelijkheid tot assimilatie en deling, groei en voortplanting, eten en
seks. De grondwet van het leven is vreten en gevreten worden. Het vreten
bevordert de groei en de vermenigvuldiging. Het gevreten worden stelt er paal
en perk aan. Een kleine voorsprong of achterstand kan beslissend zijn voor
voortbestaan of ondergang van individu of soort. Door deze begrenzing stuwt de
levensdrang naar steeds nieuwe vormen. Het resultaat: de miljoenenvoudige
rijkdom aan vormen, kleuren, klanken en geuren in de levende natuur, die ons
altijd weer boeit en verwonderd doet staan. Een verwondering, die in
bewondering overslaat als we de inwendige doelmatigheid in dit alles ontdekken.
Maar in mijn wereldbeeld is die doelmatigheid en daardoor ook die bewondering
ervoor van een heel ander karakter dan in jouw visie. Het is geen bewust
ontworpen en gewild ingebouwde doelmatigheid. Dat zou immers weer een
superintelligente en alvermogende Opperbouwmeester veronderstellen. In mijn
gedachtegang blijft het doelmatige simpelweg over omdat het ondoelmatige en
hinderlijk overbodige in de harde strijd om het bestaan noodzakelijkerwijze
vanzelf verdwijnt.

De mens
In dit milieu is ook de mens opgedoken. Deel van deze natuurlijke wereld met
alle kenmerken daarvan. Product van toeval, zoals een dichter liet zien. (Ik weet
niet meer wie, maar het heeft mij indertijd sterk getroffen). Hij, de dichter*,
stond in Amsterdam op tram 2 te wachten. Tram 2 had in zijn leven een grote rol
gespeeld. Dertig jaar geleden stond zijn vader daar ook op tram 2 te wachten.
De tram was vol. In de volgende zat zijn moeder. Evenzo product van groei en
voortplanting, beheerst door de drift tot zelfbehoud en instandhouding van de
soort, als alle leven. Echter met één eigenschap extra, die kenmerkend is. Het
specifiek menselijke dus. Door die eigenschap kwam de mens in zekere zin dwars
in zijn milieu te staan. Hoewel deel van de natuur plaatste hij zich er buiten. Hij
schiep een afstand tussen zichzelf en de wereld om hem heen, schiep een
tegennatuur: zijn cultuur en werd daardoor in bepaalde opzichten tegennatuurlijk.
Het specifiek menselijke
De mens ging vragen stellen. In het begin heel simpel, denk ik zo. De vraag
vereist een vorm. Zonder die vorm, het woord, vervluchtigt ze onmiddellijk. Met
de vraag ontstond dus tegelijk het woord. Mens, vraag en woord horen wezenlijk
bij elkaar, Niemand gaf echter antwoord. De mens vraagt maar de wereld zwijgt
op een onredelijke wijze, zegt Albert Camus in de Mythe van Sisyfus. Dat is het
absurde. Er blijft de vragende mens dus niets anders over dan zelf een antwoord
te bedenken op zijn vraag. Dat antwoord roept weer nieuwe vragen op, enz, enz,
Dat gaat zo door tot op de dag van vandaag. Niet elk antwoord is juist. De rede
eist, dat de antwoorden aan elkaar getoetst geen tegenstrijdigheden vertonen.
Als het niet klopt, is er iets fout. Dat betekent: uithuilen en opnieuw beginnen.
Heilige antwoorden bestaan voor mij niet. Elk antwoord mag aan kritiek worden
onderworpen. Door dit vraag- en antwoordspel kreeg de mens weet van de
wereld om zich heen. Voor mijn gevoel het grootste wonder van alle tijden. In en
door de mens werd de wereld zich bewust van zichzelf, kwam de mens tot
zelfbewustzijn. Dat bracht niet alleen maar vreugde en geluk met zich mee.
Beslist niet. Hij werd zich namelijk niet alleen bewust wat er was, ook wat er aan
ontbrak. Met andere woorden: hij schatte de dingen naar waarde en onwaarde,
maakte onderscheid tussen goed en kwaad. Daardoor stond hij meteen buiten
het paradijs, de gelukzalige eenheid met de natuur. Jij zou in dit verband zeggen:
hij werd verdreven uit de Hof van Eden. Hoe dan ook. Daarna was het werken
geblazen en wel in het zweet des aanschijns. Want wat niet goed is moet
veranderd worden. Plant en dier zijn aangepast aan hun milieu. Is dat niet het
geval, dan gaan ze onherroepelijk ten gronde. De mens past zijn milieu aan aan
zijn behoeften, wensen en verlangens. Hij temt het dier en ploegt de akker om
niet afhankelijk te zijn van de wisselvalligheid van de jacht en van wat hij
toevallig in de natuur kan vinden. Hij bouwt zich een huis en schept zich een
klimaat, waar het aangenaam is om te verblijven. Hij wenst orde en zekerheid in
plaats van chaos en toevalligheid. Wat ik hierboven even heb aangegeven is nog
maar een begin. De eerste stappen op een weg, waarvan het einde nog lang niet
te zien is. Nooit zal de mens helemaal vrede kunnen hebben met dat, wat is.
Zelfs niet met wat hij zelf gemaakt heeft. Iedere situatie, ook die hij zelf
geschapen heeft, kan voorwerp worden van kritiek en daardoor uitdagen en
aansporen tot activiteit. Dat geldt voor alle gebieden van het leven: wetenschap,
techniek, kunst, politiek.... Wat we ook zullen doen en wat we ook tot stand
zullen brengen. De spanning tussen zijn en behoren zal ons, meen ik, altijd
blijven verontrusten. Die spanning is de krachtbron van alle cultuur, de motor
van de vooruitgang. Overigens beslist geen probleemloze motor. Zeer moeilijk te
beheersen en dat nog wel in een volkomen onbekend terrein vol gaten en
onvoorziene obstakels, met als gevolg, dat de zaak om de haverklap dreigt vast
te lopen. Menige verbetering met grote hartstocht hardnekkig nagestreefd, blijkt

later zijn ongunstige keerzijde te hebben. Iedere stroom veroorzaakt zijn eigen
tegenstroom. Ik zeg dit nadrukkelijk om niet beschuldigd te worden van een
irreëel en ongemotiveerd vooruitgangsoptimisme, hoewel een zeker
vooruitgangsoptimisme het humanisme, dacht ik, niet vreemd is. De overtuiging,
dat we ondanks alles toch vooruit gaan is misschien even kenmerkend voor
humanisten als voor calvinisten een zeker cultuurpessimisme: de gedachte, dat
we steeds verder afdwalen van Gods bedoelingen met de wereld. Het vraag en
antwoordspel in denken en handelen, waarvan hierboven sprake was, is
natuurlijk geen éénmanswerk. Eén mens alleen komt niet ver. Niet in het denken,
daarvoor is de wereld te ondoorgrondelijk. Op je ééntje de wereld veranderen is
helemaal onmogelijk. Daarvoor is ze te weerbarstig en onhandelbaar. Dat kan
alleen samen door onze krachten te bundelen. Die bundeling is niet alleen
wenselijk ter wille van de vooruitgang. Ze wordt in letterlijke zin noodzakelijk als
de nood aan de man komt. In de doodsnood zijn mensen genoodzaakt hun
krachten te verenigen en wanneer waren en zijn we dat eigenlijk niet? Ik bedoel
in doodsnood.
Mens en maatschappij
Maar juist hier stoten we op een levensgroot probleem. Misschien wel de
kernvraag van de politiek in alle tijden: hoe breng je het vrijheidsverlangen van
de mens - de wil om zelf te denken, zelf te kiezen en zelf te beslissen - in
overeenstemming met de noodzaak tot gecoördineerde samenwerking binnen
een gemeenschapsverband? Hoe kun je vrijheid en eenheid, zelfstandigheid en
saamhorigheid met elkaar verenigen in een harmonisch geheel, zodat de vrijheid
de saamhorigheid niet vernietigt en de eenheid de vrijheid niet in de weg staat.
Nog moeilijker misschien: hoe krijg je het individuele eigenbelang en het belang
van allen gezamenlijk in elkaars verlengde? Meestal immers staan ze haaks op
elkaar. De meest beproefde, maar tegelijk ook de meest verfoeilijke manier om
de krachten van mensen tot een éénheid te bundelen is door gewelddadige
overheersing. Resultaat: tirannie, monarchie, dictatuur. Drie bekende namen
voor hetzelfde afschuwelijke verschijnsel. Eén maakt zich meester van de macht
en daarmee van de vrijheid van alle anderen binnen zijn machtsbereik. Zijn
mening wordt de waarheid, zijn wil de wet, zijn belang het nationaal of het
algemeen belang. Bij die toestand horen dan onvermijdelijk begrippen als terreur,
marteling, onderdrukking en slavernij. Adolf Hitler heeft daar indertijd het mooie
woord gleichschaltung voor uitgevonden. De afschuwelijke praktijk, die daarbij
hoorde, was echter al bijna zo oud als de wereld, hoewel vermoedelijk voor hem
niemand er in geslaagd was daarbij die graad van technische perfectie te
bereiken. Op deze vorm van “samenleven” is naar mijn bescheiden mening maar
een humanistisch antwoord mogelijk, n.l. protest, verzet en opstand, want het is
de meest radicale ontkenning van wat naar mijn idee humaan genoemd kan
worden. Nog sterker: HUMANISME is voor mij in zijn diepste grond PROTEST -
VERZET - OPSTAND desnoods REVOLUTIE tegen deze vorm van met elkaar
omgaan, waar zich die ook voordoet onder onverschillig welke naam. En ik hoop
en... . verwacht eigenlijk ook in deze verzetsstrijd jou als bondgenoot naast me
te zien staan. Die tyrannie verdrijven, die my myn hert doorwondt (Het
Wilhelmus of wel Een Christelyck Liet). Het lijkt een wat negatieve formulering:
strijd tegen. Maar dat heeft het voordeel dat het concreter is dan een strijd voor
iets, dat je je misschien nog niet eens voor kunt stellen. Maar natuurlijk wijst de
strijd tegen de tirannie in de richting van een samenleving, waar iedereen in
volle vrijheid zichzelf mag zijn. Ik onderstreep iedereen, want dat houdt tegelijk
een geweldige beperking in. Het sluit namelijk het gebruik van de vrijheid ten
koste van de vrijheid van anderen uit. En daarmee de verantwoordelijkheid van
ieder voor allen en van allen voor elk afzonderlijk in. Voor allen …. voor de
naasten en ook voor de versten. Want mij dunkt, je kunt niet zonder schaamte

spreken over naastenliefde en tegelijk medemensen in Afrika, die gebukt gaan
onder de tirannie van de apartheidspolitiek de hulp onthouden. De grens van de
vrijheid ligt voor mij daar, waar ik de vrijheid van jou of van anderen begin te
bedreigen. Als ik die grens willens en wetens overschrijd, handel ik onrechtmatig
en in het ergste geval misdadig. De eerbiediging van deze grens is echter slechts
een minimum eis, die aan de mens gesteld mag worden. Goed handelen vraagt
meer, n.l. dat men anderen helpt de vrijheid te verkrijgen, die men voor zichzelf
verlangt. In een samenleving waar dit in acht genomen zou worden en gestalte
zou krijgen in de maatschappelijke structuren, zouden vrijheid en saamhorigheid
geen natuurlijke tegenstellingen meer behoeven te zijn. Ik ben mij bewust, dat
dit lijkt op een streven naar de verzoening van het onverzoenlijke; of het zoeken
naar de kwadratuur van de cirkel. Het zij zo. Maar zijn mensen in feite niet altijd
bezig met het onmogelijke mogelijk te maken? En moeten we niet tegelijk
erkennen, dat ze daarmee in de loop der eeuwen toch enkele opmerkelijke
successen hebben geboekt. Wat eerst pure fantasie leek te zijn, bleek later toch
werkelijkheid te kunnen worden. Maar humanisten gaat het eigenlijk nooit om
dat absolute einddoel, het Utopia, het Koninkrijk Gods of hoe zulke
droomwerelden, waar alle problemen voor altijd zijn opgelost, nog verder mogen
heten. Het gaat hen wel om het stapje vooruit, dat we nù en hier kunnen zetten
in de richting, die ik hierboven heb geprobeerd aan te geven.
En nu dan de vragen
Met deze inleidende schermutselingen heb ik mezelf, meen ik, voldoende vaste
grond verschaft voor een soort bruggenhoofd om me af te kunnen zetten. Groot
en sterk genoeg? Dat zal moeten blijken.
vraag 1
Die zendingsopdracht en die hoop passen natuurlijk volkomen in jouw
werkelijkheidsbeeld. Ze vloeien als het ware van zelf voort uit jouw relatie tot
God en Jezus Christus, die zijn discipelen immers de opdracht gaf: - Gaat heen
en onderwijst alle volken. Jij ziet jezelf als één van de opvolgers van de
apostelen, geroepen hun taak over te nemen en voort te zetten. Dat begrijp ik.
En dat hoeft helemaal geen bedreiging voor mij te zijn, zolang dat gebeurt met
de middelen, die bij het onderwijzen horen. In dit geval anderen trachten te
overtuigen met de kracht van argumenten van de waarheid en de waarde van
die boodschap, waarbij zij vanzelfsprekend vrij blijven haar al of niet te
aanvaarden. Dat laatste blijft naar mijn overtuiging onder alle omstandigheden
ieders goed recht. Akkoord, wat dat laatste betreft? Ik vraag dat nog eens
speciaal, want jouw hele gedachteconstructie gaat uit van de veronderstelling,
zoals elke orthodoxie, dat jij in het bezit bent van een Waarheid. Niet maar zo
een menselijke mening, slechts voorlopig en dus altijd voor herziening vatbaar,
maar de Goddelijke Waarheid, absoluut, eeuwig en onveranderlijk als God zelf en
dus boven alle twijfel verheven. En eerlijk gezegd beangstigt me dat wel een
beetje. De geschiedenis heeft me namelijk geleerd dat het met orthodoxieen
kwaad kersen eten is. Orthodoxe groeperingen achten het vaak niet alleen hun
recht, maar rekenen het tot hun plicht die Waarheid met anderen te delen. Zo
mogelijk goedschiks, maar desnoods kwaadschiks. En helaas ontkracht de
geschiedenis van het Christendom deze stelling niet. Ik van mijn kant meen, dat
de waarheid het beste wordt gediend door een open communicatie tussen
mensen, het liefst tussen alle mensen van de hele wereld. Ik zou daarom ook
orthodoxe christenen graag uitnodigen aan die open discussie hun bijdrage te
leveren. Of is dat nu juist niet te rijmen met het wezenskenmerk van de
orthodoxie als wijze van denken? Daarom kan ik het tweede deel van je vraag
maar niet eenvoudig met ‘nee’ beantwoorden. Wij hebben als humanisten geen
zendingsopdracht. Van wie zouden we die moeten krijgen? En vertonen daarom

ook maar heel weinig zendingsdrang. Propaganda maken gaat ons vaak ook
maar slecht af. Dat is vermoedelijk de oorzaak, dat humanistische organisaties
zo weinig kwantitatieve groeikracht vertonen. De hoop ooit de grote massa te
bereiken hebben we allang opgegeven. Maar toch! Ja, want zie je Johan: ik kan
niet ontkennen, dat het Humanisme, zoals elke nieuwe gedachte meen ik,
ontstaan is als een protestbeweging. In dat opzicht verschilt het niet van het
Protestantisme, de Hervorming of de Reformatie, die dat nog zo duidelijk in hun
naam laten doorklinken. HUMANISME heeft voor een belangrijk deel zijn bestaan
te danken aan het PROTEST tegen de aanmatigende pretenties van orthodoxieen,
speciaal de christelijke, die het waarheidsmonopolie voor zich opeisten. Als
humanist heb ik de behoefte ingekapselde en daardoor verstarde denkmodellen
open te breken door ze aan de kritiek van de rede te onderwerpen. Dat kan
alleen door die open communicatie, waarvoor de gesprekken, zoals jij en ik die
voeren als voorbeeldige modellen zouden kunnen dienen. Ik heb het je al eens
gezegd en ik herhaal het hier: als iemand jou zou willen dwingen bijvoorbeeld
een atheïstische leer aan te nemen, zou ik naast je op de barricaden gaan staan
om jouw goed recht op eigen mening en overtuiging te verdedigen. Het is voor
mij beslist geen ideaal, dat alle mensen humanist worden. Wel dat alle mensen
elkaar de ruimte geven op eigen wijze te denken en te leven in een samenleving,
die dat mogelijk maakt. Verdraagzaamheid dus, maar met een grens. Die grens
ligt daar, waar bij overschrijding de verdraagzaamheid zelf zou worden
opgeheven. De vraag blijft altijd: in hoeverre kan men tolerantie betrachten
tegenover de intolerantie? Niet tegenover intolerante mensen. Daarmee kun je
nog ver gaan. Maar tegenover de idee van de onverdraagzaamheid zelf. Daar ligt
voor mij wel een grens, een lijn, die ik niet wil overschrijden.
vraag 2.
Christenen mislukte humanisten? Humanisten mislukte Christenen? De
verschillen zijn voor mijn gevoel te fundamenteel en hebben hun
aangrijpingspunt te zeer in de kern van de gedachteconstructies, dat je één van
beide zou kunnen beschrijven als: de ander plus of min iets.
vraag 3.
Deze vraag heb ik al beantwoord in mijn uitvoerige inleiding en vooral in de
vergelijking van de twee wereldbeelden. Hoop ik dan toch nog op Jezus als
verlosser van schuld en als plaatsbereider in het Vaderhuis? Nee, ik zie maar één
mogelijkheid tot verlossing, niet zozeer van de schuld, als uit de ellende,
namelijk de zelfverlossing op de lange moeizame weg van de menswording. Ik
zeg inderdaad met Nietsche: “Grüne Seife”, maar erken: wat voor de één grüne
Seife is, kan voor de ander heilzame balsem zijn.

vraag 4.
Te midden van een grotendeels kerkelijk Nederland. Hoe voel je je daar???? Is
dat irritant: die beierende kerkklokken? Bij deze vraag heb ik sterk de indruk,
dat je de kracht van dat kerkelijk Nederland overschat. Volgens de laatste
officiële volkstelling was 23% buitenkerkelijk. De overigen noemen zichzelf
kerkelijk. Maar hoeveel daarvan gaan werkelijk naar de kerk? Hoeveel zijn er
“meelevend” en hoeveel doen er niet aan? Of maar zo weinig, dat het nauwelijks
nog iets betekent in hun leven. Op heel veel levensterreinen speelt de godsdienst
immers nauwelijks nog een rol. Ook godsdienstige mensen zijn daar misschien
ongemerkt overgestapt op een andere geestelijke basis. Ze hebben daar ook
geen naam aan gegeven, maar het zou wel eens kunnen zijn, dat “kerkelijk
Nederland” zoals jij het noemt, reeds veel verder geseculariseerd is dan het
zichzelf bewust is of openlijk wil erkennen. Persoonlijk ervaar ik Nederland als de
pluriforme samenleving, waar iedereen redelijk zichzelf mag en kan zijn, al
blijven er natuurlijk nog wel wat onvolkomenheden. Tevreden ben ik niet voordat
ook die verdwenen zijn. Bijvoorbeeld zwembaden, die op zondag gesloten zijn.
vraag 5
Nee. Die heilige jaloezie heb ik nooit gevoeld. Alles, wat ik zou kunnen
waarderen in het Christendom kan ik ook onderbrengen in mijn humanistische
levens- en wereldbeschouwing. Die heeft daarvoor de ruimte en de diepte. Maar
het specifiek christelijke, tenminste zoals jij dat, meen ik verstaat: het geloof in
een levende God, die mijn leven regeert, mijn zitten en mijn opstaan kent, mij
van voren en van achteren omgeeft en Zijn hand op mij legt (Ps. 139). Daar heb
ik geen behoefte aan. Dat regeren doe ik liever zelf, hoe gebrekkig en beperkt
mijn mogelijkheden ook zijn. Maar dat heb ik al gezegd: vrije onafhankelijke
zelfstandigheid is voor mij een groot goed. Waar ik vooral bang voor ben: voor
mensen, die wegens de afwezigheid van God, Zijn taak menen te moeten
overnemen en in Zijn naam gaan regeren, mij van voren en van achteren
omgeven en de hand op mij gaan leggen. Dat vind ik beklemmend griezelig

vraag 6.
Dat weet ik niet. Het enige wat ik bedenken kan heb ik eigenlijk al gezegd: breek
af de ijzeren gordijnen en de Berlijnse muren om het geïsoleerde erfdeel der
vad’ren. Die uitspraak van Groen van Prinsterer: in het isolement ligt onze kracht.
Dat lijkt me een slecht advies. Ik zou willen zeggen: breng dat erfdeel in, n.l. in
de grote discussie. Voor zover er waarheid in schuilt, zal die gedijen. De
aangroeisels en woekeringen, die altijd groeien in het duister van het isolement,
moeten vanzelf afvallen door de botsing der meningen in de vrije discussie.
vraag 7
Deze vraag is in het voorgaande al beantwoord, maar nog even repeteren:
allereerst de waarheidsvraag: ik kom in de knoei; er zitten teveel
tegenstrijdigheden in. En dan de afhankelijkheidsgedachte, die er in schuilt. De
Vader-kind relatie, ja, nog sterker: de herder-schaap verhouding, die in het
Christendom telkens weer opduikt, spreekt mij in het geheel niet aan. Dat is juist
het tegengestelde van de mondige mens, die mij als ideaal voor ogen staat. De
verloren-zoon mythe, de gehoorzaamheidsideologie, de schuld-, zonde- en
boetegedachte. Dat is mij vreemd. Ik zeg het Sartre na: als God bestaat kan de
mens niet vrij zijn. De mens is vrij, dus … Ik verkies de rebellie boven de
gehoorzaamheid en hoop daarbij dat mijn rebellie niet anderen tot
gehoorzaamheid dwingt, want dan zou ik het doel van mijn rebellie
voorbijschieten.
vraag 8
Ja, natuurlijk kan ik mij voorstellen, dat kerkelijke ouders bang zijn voor een
ontmoeting van hun zoons met een humanistisch raadsman. Wat ik me niet voor
kan stellen is het omgekeerde: dat humanistische ouders bang zouden zijn voor
beïnvloeding van hun kinderen in een ontmoeting met een dominee of
aalmoezenier. Bij nader inzien is het eigenlijk wel vreemd, dat kerkelijk
Nederland zich daar nooit zorgen over heeft gemaakt. Het geloof schijnt in onze
tijd een zeer kwetsbare zaak te zijn, die de twijfel maar moeilijk kan doorstaan.
En je weet het: humanisten koesteren die twijfel bijna als een principe. En
menen, dat elke gedachte, elke theorie en opinie, die de schok der discussie niet
kan doorstaan, waard is om te verdwijnen. In de gedachtewisseling geldt met
recht het recht van de sterkste, n.l. het recht van de sterkste argumenten,
natuurlijk niet van de sterkste vuisten. Daarom zijn we als humanisten altijd
tegen censuur of een lectuurverbod en tegen elke beperking van de vrije
meningsuiting. Enkele uitzonderingen daargelaten, die bij wet geregeld moeten
worden. Iedereen, die een verbod nodig heeft om zijn ideeën te beschermen,
geeft daarmee toe, dat hij overtuigd is van hun zwakte. Ik ben er dan ook voor
soldaten met allerlei meningen en opvattingen te laten kennismaken in een vrije
ontmoeting van de levensovertuigingen. De reeds genoemde uitspraak van
Groen van Prinsterer is naar mijn mening van een bangelijke levenshouding, die
alleen tot verstarring kan leiden.
vraag 9.
Dat is een moeilijke. Ik heb er lang over nagedacht. Niet het Christendom, niet
de Joodse godsdienst en evenmin de Islam. Allemaal om dezelfde reden. Zie
hierboven. Misschien het Boeddhisme, maar dan wel in de eerste plaats ontdaan
van alle wilde aangroeisels, van alle rompslomp van religieuze aard: tempels,
gebedsmolentjes, het monnikendom, enz. Ik heb het ook niet zo begrepen op
het geloof in de reincarnatie. Dat lijkt me even onwerkelijk als het christelijk
hiernamaals met hemel en hel of de herrijzenis van de doden op de dag des
oordeels, als Christus zal terugkeren en zal oordelen de levenden en de doden.
En die meditatie. Nee, ook dat niet. Ik ben een heel nuchtere humanist, die met

allebei zijn benen staat in de Westerse traditie. Ik ben van mening, dat inzicht
het resultaat is van een worsteling van moeizaam tastend voorwaarts gaan met
vallen en opstaan. Om ineens onder de vijgenboom door eenzame meditatie de
verlichting deelachtig te worden. Ook dat wil er bij mij niet in. Maar dat de kern
van het bestaan LIJDEN is. Ja, dat spreekt me wel aan. Echter weer niet, dat we
de verlossing van dat lijden kunnen bereiken door de volledige onthechting van
alles, wat ons aan het leven bindt en door de ontkenning van ons zelf. Om dan
tenslotte op te gaan in het Nirwana. Ik bind de strijd aan tegen het lijden. De
onvrede met de wereld, zoals die is, leidt tot protest, verzet en opstand. En ik
heb het al eerder gezegd: in die strijd gaat het me niet om de eindoverwinning
op alle leed in de wereld, want die ligt ver achter mijn horizon. Maar om het leed,
dat van vandaag en morgen, hier en elders, voorkomen en verzacht kan worden.
Als dat een beetje lukt geeft het vandaag al een geluksbeleving. Dan maakt het
ons een beetje GELUKKIG.
vraag 10
Nou vooruit, nog een klein wensje, dat…. behalve natuurlijk, dat jij en je
vriendenkring van harte zouden meewerken om artikel 1 a uit het ‘Reglement
voor de krijgstucht’ te verwijderen. Je weet wel: “Daar de godsdienst de bron is
van ALLE geluk, deugd en ware moed…..” daarom (logische conclusie) kunnen
mensen, die niet godsdienstig zijn onmogelijk gelukkig worden. Dat is nog tot
daaraan toe. Geluk is tenslotte een luxe. Maar ook: niet deugen en….het
allerergste: niet moedig zijn. Hier ziet men een voorbeeld, hoe men uit juiste
premissen via juiste redenering tot een conclusie kan komen, die misschien toch
niet door de ervaring kunnen worden bevestigd. Of zouden de premissen
misschien niet deugen???? Maar nu mijn wens(je) nog: Dat we elkaar de ruimte
geven, eerlijk en oprecht, waarbinnen ieder van ons zijn leven gestalte kan
geven op zijn manier, zijn bewustzijn kan verruimen, verdiepen, verrijken en
ordenen naar eigen voorkeur, zich zo volledig mogelijk kan ontplooien en dus
zichzelf zal kunnen zijn.
noot: de dichter is; K. Schippers. No, no Nanette. (1998 vdB)

De waarheid is in beweging (Ego januari 1974)
“De mens vraagt, maar de wereld zwijgt op een onredelijke wijze.”
Dat is een kernachtige uitspraak van de Franse schrijver Albert Camus. Als de
wereld zwijgt, moet de mens zelf antwoord geven op de vragen, die hij stelt. Dat
is een onontkoombare consequentie, omdat niemand anders het doet. De mens
vraagt. De mens is mens geworden op het moment, dat hij de eerste vraag
stelde. Eens heel diep in het verleden moet dat gebeurd zijn. Achteraf gezien een
belangrijk moment in de evolutie van de dode en de levende materie. Op dat
tijdstip namelijk begon de wereld in en door de mens weet te krijgen van zichzelf.
Het begin van de bewustwording; tegelijk het begin van de menswording. Dat
moment intrigeert me. Vermoedelijk was het geen moment maar een heel
tijdperk waarin, binnen de orde van de hoogst ontwikkelde dieren, de primaten,
bij één soort iets begon te schemeren van die verwondering die we nog kunnen
lezen in de grote verbaasde ogen van een kind, voordat het de beschikking heeft
over het woord.
De eerste vraag en het eerste woord. Ze moeten tegelijk ontstaan zijn. Want de
vraag kan pas gestalte krijgen in het woord. Het woord krijgt pas een functie met
de vraag.
Taal en denken horen bij elkaar als buiten- en binnenkant. Men zou dus ook
kunnen zeggen: De mens is mens geworden, toen hij het woord uitvond. Ik
bedoel niet een emotionele kreet van vreugde, pijn of angst. Zulke kreten geven
dieren ook. Maar een combinatie van klanken bedoeld als teken om iets aan te
duiden, dat daardoor losgemaakt wordt uit de voordien ondoordringbare
massiviteit van al het bestaande. Door het woord kreeg de vraag een zelfstandig
bestaan. En die vraag eiste een antwoord. Door een vraag te stellen, werd de
mens plotseling in de ruimste zin verantwoordelijk. Hij moest antwoord geven.
Natuurlijk had hij kunnen weigeren, want verantwoordelijkheid veronderstelt ook
vrijheid. Hij had kunnen weigeren mens te worden. Maar gezien de verdere
geschiedenis heeft hij dat blijkbaar niet gedaan en zijn lot aanvaard. Die eerste
vraag had betrekking op de wereld, waarin hij leefde. Zijn antwoord was een
uitspraak over die wereld. Was dat antwoord waar? Of anders gezegd: was dat
antwoord in overeenstemming met de werkelijkheid zoals die werkelijk is? Wie
zal dat zeggen? Naar zijn mening toen: Ja. Naar mijn mening nu, kan het niet
anders dan pure fantasie geweest zijn want er was immers geen enkele
mogelijkheid om dat te toetsen. Een meer directe weg naar de werkelijkheid, dan
via vraag en antwoord bestaat niet. De homo sapiens van het eerste uur zal toen
wel het gevoel gehad hebben, dat hij het wereldprobleem voor eens en altijd had
opgelost. Een gelukkig makend gevoel en trots, tot .. hij de volgende dag merkte
dat hij, minstens vier nieuwe vragen moest stellen. Ja, zo gaat dat. Een
antwoord roept in de regel meer problemen op dan het oplost. Hij moest
opnieuw aan het werk. En hij kon nu niet meer lukraak te werk gaan. Hij moest
nu eisen gaan stellen aan zijn antwoorden. Door ze onderling met elkaar te
verbinden moest hij ze samenvatten in één structuur, tot eenheid brengen.
Zolang dat niet mogelijk is, deugt er iets niet met de antwoorden. Het moet
kloppen. Dat is het eerste criterium waaraan we de waarheid, laten we het iets
bescheidener zeggen, de juistheid van onze uitspraken kunnen toetsen. Als het
ergens niet klopt, zit het fout. Als het wel klopt, wil dat echter nog niet zeggen
dat deze antwoorden tezamen nu een beeld van de werkelijkheid verschaffen,
dat objectief is. Het zou immers mogelijk kunnen zijn dat er meer dan één
combinatie van antwoorden te bedenken is, zonder innerlijke tegenstrijdigheid.
De wereld is blijkbaar voor meer dan één uitleg vatbaar; op verschillende wijze

te interpreteren. Overigens: ik denk niet dat onze eerste homo sapiens dat al in
zijn overwegingen heeft betrokken. Hij zal wel tevreden geweest zijn met de
eerste combinatie die hij kloppend kon krijgen. Zoeken naar alternatieve
mogelijkheden is een graad van perfectie, die we van hem nog niet mogen
verwachten. Maar. weer, een dag later, stonden er om zijn model van de wereld
in de vorm van vijf keurig geïntegreerde antwoorden een twintigtal nieuwe
vragen klaar, waarvan sommige begonnen met het woordje “maar”, daarmee
zijn eerste antwoorden in twijfel trekkend. Op dat moment zag hij het hopeloze
van zijn pogen in. Hij moest de uitdaging die er in besloten lag, wel aanvaarden.
Hij kon onmogelijk vrede hebben met onopgeloste vragen. Die vraten gewoon
aan zijn pas geboren ziel, n.l. zijn antwoorden, zijn wereldbeeld. Dit was duidelijk
geen eenmanswerk meer. Gelukkig had hij in datzelfde woord, waarmee hij zijn
vragen en antwoorden had vastgelegd ook een middel om de communicatie met
de ander, de soortgenoot tot stand te brengen op een redelijk niveau. Hij kon
door middel van het woord zijn antwoorden en zijn problemen meedelen. Vragen
stellen en antwoord geven werd nu een sociaal gebeuren. Door het woord
werden hersenen naast en achter elkaar geschakeld als batterijen. De
ontwikkelingsgeschiedenis van de communicatie markeert sindsdien de
geschiedenis van de mensheid. Met het woord begint de mens; met het
geschreven woord de geschiedenis; met de boekdrukkunst, de onbeperkte
vermenigvuldiging ervan, treedt de mens een nieuwe tijd binnen Ja, helemaal
alleen, op z’n eentje komt een mens niet ver. Bewustwording is een sociaal
gebeuren, van samenwerking en conflict Als resultaat daarvan ontstaat een
complex geheel van antwoorden, een collectief wereldbeeld, een model van de
werkelijkheid waarbinnen alle opgemerkte verschijnselen hun plaats krijgen,
waarmee men voorspellingen kan doen en waarop men plannen kan bouwen
voor de toekomst. Een klassiek voorbeeld: hoe zit de wereld in elkaar? De grond
onder onze voeten, de hemel daarboven, de lichten aan de hemel? Antwoord: De
aarde is plat als een pannenkoek, wordt omspoeld door een wereldzee, die in het
midden ver naar binnendringt: de Middellandse Zee. Daarboven een grote
blauwe koepel rustend op de uiteinden der wereld.
Elke dag stuurt de zonnegod Helios zijn vurige paarden, die de zonnewagen
trekken van oost naar west langs de hemel. Het model zoals men weet, dat in de
Griekse wereld eeuwenlang bevredigend heeft gefunctioneerd. Tot een heel
slimme Griek opmerkte dat men van een schip dat de kust nadert, eerst de mast
ziet en daarna pas de romp, en zei: maar dat kan niet, als de aarde plat is en de
zee vlak. Dat valt onmogelijk met elkaar te rijmem Natuurlijk hadden anderen
dat ook wel eens gezien; wel gezien, maar nooit opgemerkt en in verband
gebracht met de overgeleverde en gevestigde opvattingen. Pas door die

verbinding wordt een feit een feit, d.w.z. krijgt het betekenis. Het oude
wereldbeeld was toe aan een revisie, aan een grondige revisie, want alle tot dan
toe gegeven antwoorden werden mee in de twijfel betrokken. Men moest op zoek
naar een nieuw wereldbeeld dat niet alleen de oude, maar ook de pas
opgemerkte verschijnselen kon verklaren; zonder tegenstrijdigheid kon
samenvatten. Dat lukte door de aarde een bolvorm te geven. Maar niet iedereen
was daar gelukkig mee.
Er waren n.l. mensen voor wie dat oude wereldmodel zo vertrouwd en zo heilig
was, dat ze letterlijk de grond onder hun voeten voelden wegzakken bij de
gedachte, dat de aarde een bol zou zijn. Het door de voorouders overgeleverde
antwoord, in de schriften der ouden vastgelegd, was de absolute, eeuwige en
onveranderlijke waarheid. Die waarheid is ons door de goden gegeven, zo zeiden
ze. Tegenover deze dogmatici stonden en staan nog de mensen die bereid zijn
alle eens gegeven antwoorden als voorlopig te beschouwen en te herzien, als er
nieuwe verschijnselen in zicht komen bij het voortgaande denkproces. Niets is
heilig, niets helemaal zeker. Denken is mensenwerk. Iedere gedachte mag
daarom betwijfeld worden en aan kritiek onderworpen. Niets staat vast, alles is
in beweging. Zolang we niet alwetend zijn, weten we hoogstens wat niet waar
kan zijn, maar nog niet wat wel waar is. Ondertussen was de oude eenheid
verbroken. De mensen gingen daarna langs verschillende wegen voorwaarts met
behulp van oude en nieuwe denkmodellen, die elkaar soms wel eens aanvulden,
maar veel vaker elkaar volkomen uitsloten. Het resultaat is een brokkelig
mozaïek van antwoorden; daarbuiten en daartussen een groot aantal vragen dat
op antwoord wacht. Rondom die vragen een diepe duisternis, waar nog geen
vragen gesteld kunnen worden die aansluiting vinden bij de rest. De oude
Germanen konden nog moeilijk vragen stellen over het spanningsverschil tussen
een wolk en de aarde, voordat de bliksem inslaat. Zij konden hoogstens vragen
naar de hitte van Donars hamer, als hij die gramstorig uit zijn bokkenwagen naar
de mensen beneden slingerde. De vraag naar het spanningsverschil lag voor hen
nog volkomen in het duister. Toch heeft dit duister blijkbaar altijd een
eigenaardige aantrekkingskracht op de mensen uitgeoefend. Men vermoedde
daar krachten die het leven beheersen, zowel ten goede als ten kwade,
geheimzinnig en angstaanjagend. Alle godsdienstige riten worstelen in dit donker.
Als humanist volg ik hier liever de raad van Wittgenstein: Waarover men niet
spreken kan, daarover moet men zwijgen. Komt er ooit een eind aan dat zoeken,
doodlopende wegen inslaan, terugkeren en opnieuw beginnen? Ik denk het niet.
De situatie van de mens wordt hier, meen ik, het best getekend door het
illusieloze worstelen van de tragische held Sisyphus die, voor straf in de
onderwereld, een grote steen tegen een berg op moest rollen, zonder hoop ooit
de top te bereiken. Wat zou die top kunnen zijn? Een situatie waarbij we niet
meer behoeven te vragen en dus ook geen antwoord meer hoeven te geven,
omdat we alles met zekerheid weten, volledig, klaar en duidelijk. Geen
meningsverschillen meer, alleen een zich gezamenlijk verlustigen in absolute
eensgezindheid bij het aanschouwen van de waarheid. In theorie zou dat het
geval zijn als we samen een wereldbeeld ontworpen hebben, waarbinnen alle
vragen, zonder tegenstrijdigheid een antwoord kunnen vinden. Dat zal op
hetzelfde moment zijn, waarop we de wereld dusdanig hebben veranderd dat er
niets meer te wensen overblijft, de ene mens geen macht meer uitoefent over de
ander, en de orde in de wereld geheel berust op de verantwoordelijkheid van
ieder voor allen en van allen voor ieder afzonderlijk. Dat tijdstip zal wel weer
samenvallen met het punt in de ruimte, waar de twee evenwijdige lijnen elkaar
snijden. Niettemin zijn er mensen, die de hoop en de verwachting koesteren dit
nog mee te maken. Sommigen nog in dit leven, en op eigen kracht; anderen in
een leven hierna door een bovennatuurlijk ingrijpen. Humanisten gaat het niet

om dat einddoel, waaraan zo vaak mensen zijn opgeofferd. Zij leven wat dat
betreft zonder illusies. Humanisten gaat het om de stap vooruit, hier en nu, op
de onafzienbare weg naar bewustzijnsverruiming en -verrijking. Dat is een
moeizaam worstelen, vragen stellen en antwoord geven in denken en in doen.
Daarin ligt een levenstaak besloten, die een levensvervulling kan zijn.

Vrijwilligers voor!? Of toch maar liever Dienstplicht? (Ego
mei 1974)
Heel wat mensen spelen met de gedachte de dienstplicht maar af te schaffen en
de dienstplichtigen in de krijgsmacht te vervangen door vrijwilligers, die het
klusje wel willen opknappen gedurende een jaar of vijf, tegen betaling van een
behoorlijk maandsalaris plus nog een flinke premie aan het eind van hun
diensttijd. Een heel aantrekkelijk idee ... Allereerst natuurlijk voor de
dienstplichtigen zelf, die nu hun gemoedstoestand vereeuwigen in de tafels van
de militaire leslokalen met de gevoelvolle woorden: “IK BAAL”. Ik geef toe: het is
inderdaad een rotcorvee, dat de staat een deel van onze jonge mannen oplegt in
de overgangsfase van jeugd naar volwassenheid, waarin men zo’n hinderlijke
onderbreking van 16 of 18 maanden heel slecht kan gebruiken. In de dienst
worden ze onderworpen aan een soort discipline, die hun antiek aandoet,
vergeleken met wat ze gewend waren in de leef-, leer- en werksituatie thuis. Ze
moeten daar dingen doen, die hun zin blijkbaar moeten ontlenen aan toestanden
in de wereld, die ze zich nauwelijks voor kunnen stellen. Een situatie, die alleen
ontsproten kan zijn aan een monsterachtige fantasie, die met hun werkelijkheid
niets te maken heeft en hopelijk ook nooit krijgt, bepaalt gedurende meer dan
een jaar hun hele doen en laten. Nou, als er mensen zijn, die dat voor een flinke
grijpstuiver willen overnemen dan graag. Dan zijn zij eraf. Een volkomen
begrijpelijke redenering.
Ook een aantal militaire autoriteiten hebben daar wel oren naar. Ze willen
eigenlijk wel van die dienstplichtigen af, die lastige knapen met hun lange haren,
hun V.V.D.M., hun gedonder over inspraak en vrije meningsuiting en nog meer
van die onzin. Daarmee hebben ze het beeld van de krijgsmacht totaal
ontluisterd en er alle glans en schittering aan ontnomen, die in vroegere en
betere tijden het oorlogsbedrijf zo aantrekkelijk maakten. Bij vervanging van
dienstplichtigen door vrijwilligers, zegt Majoor Wenders, zal het militaire
apparaat een beeldverbetering ondergaan en hij wijst daarbij op twee voor hem
aantrekkelijke voorbeelden: het Korps Mariniers en de Koninklijke Marechaussee.

Dat doet hij in een zeer gedegen en doorwrocht betoog als antwoord op een
prijsvraag uitgeschreven door de Kon. Ver. ter beoefening van de
Krijgswetenschap. Majoor Wenders kreeg daarvoor de eerste prijs. Hij wijst
daarin verder op een aantal voordelen, die vrijwilligers hebben boven
dienstplichtigen: ze zijn beter gemotiveerd; krijgen een grotere routine in de
omgang met het materieel; zijn langer beschikbaar na de dure opleiding. Dat is
allemaal van groot belang nu door de vorderingen van de krijgstechniek de
bewapende mannen meer en meer vervangen worden door bemande wapens.
Duurder hoeft het ook niet te worden, want de meerkosten van vrijwilligers spaar
je weer uit door lagere opleidingskosten. Bovendien dienstplichtigen doen het
ook niet meer voor niets. Ze moeten in de toekomst volwaardig betaald worden
volgens de weddeschalen, die voor beroepspersoneel gelden. Dan kun je ook net
zo goed vrijwilligers nemen. Majoor Wenders voorziet echter wel, dat het nodig
zal zijn die weddeschalen flink omhoog te trekken, want anders krijg je niemand
zo gek om vrijwillig dienst te nemen. Die laatste zin is een vrije interpretatie van
mij. Ook verschillende politieke partijen met de defensiespecialisten voorop
voelen er wel wat voor, zowel rechts als links van het midden. Aan de
rechterzijde in de politiek kan men zich wel verenigen met argumenten van de
militaire autoriteiten, zoals die verwoord worden door Majoor Wenders. Dat is
logisch. Maar ook de Partij van de Arbeid neemt in haar verkiezingsprogram
1971-1975 het volgende punt op: in afwachting van de afschaffing van de
dienstplicht wordt de diensttijd verkort tot 12 maanden. Er komt een leger
voornamelijk bestaande uit kortverbandvrijwilligers. Een begrijpelijke zaak als
men bedenkt, dat het leger in de achterban van de PvdA niet bepaald populair is.
De dienstplicht is bij de leden van de Partij van de Arbeid maar moeilijk te
verkopen. Het protest tegen de ongelijkheid in de maatschappij wat betreft de
verdeling van rijkdom en macht is heel moeilijk te rijmen met de autoritairhiërarchische
structuur, die een krijgsmacht nu eenmaal eigen is. Toch moet er
volgens dit zelfde program wel een leger blijven, want even daarvoor leest men
dit: Nederland blijft lid van de Navo zolang een beter alternatief voor vrede en
veiligheid in Europa ontbreekt. Dus dan maar een vrijwilligersleger. Gelukkig kan
ik dit programmapunt niet terugvinden in Keerpunt 1972, het regeerakkoord van
de drie progressieve partijen.
Waarom gelukkig?
Omdat men daarmee het beroerdste corvee in onze samenleving, een last die
door allen gelijkelijk dient te worden gedragen, probeert af te schuiven op de
zwakste schouders. Majoor Wenders stelt voor de 42.000 dienstplichtigen van nu
te vervangen door 15.000 kortverbandvrijwilligers. Op den duur denkt hij nog
4.000 man te kunnen vervangen door burgerwerkkrachten in de nietgevechtsfuncties.
Als dat lukt komt hij op een jaarlijkse behoefte van 2.500
vrijwilligers, dat is 2 procent van een gehele jaarlichting beschikbare jonge
mannen. Welke 2 procent? Ze krijgen geen leidinggevende of technische of
administratieve taken, zoals het reeds aanwezige beroepskader: de officieren en
onderofficieren. Ook geen speciale functies, die grote gelijkenis vertonen met
een burgerberoep waarvoor ze tegelijkertijd een opleiding ontvangen (zoals de
technische specialisten). Ze worden tirailleur, boordschutter, kanonnier
stuksbediende en munitiedrager. Dat betekent: op wacht staan, velddienst,
onderhoud plegen, het sjouwerswerk doen, militaire taken die geen enkele
overeenkomst vertonen met welk burgerberoep ook en dus ook op geen enkele
wijze een bijdrage kunnen zijn aan hun levensontplooiing. En dat gedurende de
vijf jaar. Wie krijgt men zo gek? Niet de academisch gevormden, niet de mensen
met hogere beroepsopleidingen. De mensen met een behoorlijke vakopleiding
zullen wel wijzer zijn hun vakbekwaamheid op het spel te zetten. Blijven over de
jongens, die in ons schoolsysteem bij de spurt naar de maatschappelijke top al

ij de eerste ronde zijn uitgevallen. Dat is een groep mensen, die extra zorg
nodig heeft om tot een bevredigende levensontplooiing te komen. Wie kan met
een goed geweten de verantwoordelijkheid op zich nemen deze jongens te
verleiden vijf jaar dienst te nemen. Dan zal er weer geronseld moeten worden.
Soldaat zijn is geen beroep en iedere vergelijking met een gewoon vak gaat
mank. Het is een corvee, een last terwille van ons aller veiligheid, maar het kan
als het ernst mocht worden een zaak van leven en dood zijn. Welnu als er lasten
te dragen zijn, moeten we daar met ons allen voor staan, de sterksten voorop en
niet de zwaksten. Ook Majoor Wenders erkent dat. Collectieve lasten, zegt hij,
behoren in een moderne maatschappij naar draagkracht te worden verdeeld.
Akkoord, maar hij denkt blijkbaar uitsluitend in geld, want vervolgens wentelt hij
de last van de militaire verdediging af op de mentaal en sociaal-economisch
zwakste groep in de samenleving.
Een militair bezwaar
Goed, deze ernstige bedenking tegen een vrijwilligersleger vloeit voort uit de
zorg voor de mens. Dat hangt samen met mijn functie als raadsman. De
voornaamste zorg van een generaal is en blijft echter de gevechtskracht van zijn
legerkorps, zijn divisie of zijn brigade. Maar ook als ik mij verplaats in het
standpunt, dat een generaal beroepshalve moet innemen, heb ik ernstige
bedenkingen. Het mag dan waar zijn, dat het bemande wapen meer en meer de
plaats in gaat nemen van de bewapende man, maar juist daardoor komt het nog
meer op de mens aan. Op zijn inzicht in gecompliceerde situaties, die plotseling
ontstaan; op zijn eigen initiatief; zijn reactiesnelheid; zijn vermogen om snel en
juist aanwijzingen te kunnen begrijpen. Kan men dat verwachten van een groep,
die in het maatschappelijk selectie-apparaat, dat ons onderwijs is, reeds na de
eerste ronde is uitgevallen? En waarom vielen ze uit? Omdat ze tekort schoten in
intelligentie, fantasie, belangstelling, doorzettingsvermogen of creativiteit. “Dat
kan juist een voordeel zijn, want de tegenzin tegen de dienstplicht vindt zijn
verklaring voor een deel in het feit dat het werk van de dienstplichtige militair
ver beneden zijn intellectuele peil ligt,” zegt men. Maar dat geldt alleen voor de
dienst in de kazerne in vredestijd. De generaal moet toch uit hoofde van zijn
functie rekening houden met een heel andere situatie, waarbij het ernst is, al
hopen we allen dat zo’n situatie nooit meer komt. De Amerikaanse generaals, zo
las ik in de krant, die aangedrongen hebben op een vrijwilligersleger hebben al
spijt. Wat we overhouden zijn de negers, de armen en de dommen. Ja, dat
hadden ze kunnen voorzien. Ze wisten toch wel, welke mensen in de
Amerikaanse samenleving gediscrimineerd worden???
Politiek gezien, Politieke bedenkingen
De termen beroepsleger en vrijwilligersleger, zegt Majoor Wenders, roepen bij
sommigen associaties op met de begrippen: staatsgreep en staat- in- de -staat.
Inderdaad bij mij ook en ik meen niet zonder reden. Majoor Wenders wuift dat
even weg met de verklaring: De democratisering binnen de krijgs macht en de
vermaatschappelijking van de krijgsmacht maken een staat-in-de-staat houding
onmogelijk. Maar waar moet die eis tot democratisering vandaan komen in een
vrijwilligersleger, waar het minst mondige deel van de samenleving onder bevel
staat van een autoritair denkende elite binnen een hiërarchische structuur ? ? ?
Toch niet van boven af? Dat mislukt zeker. Van de officieren en onderofficieren?
Ze hebben zich er tot nu toe, op enkele uitzonderingen na, alleen maar tegen
verzet. Democratisering werkt alleen voorzover die van onder op geëist wordt.
Een opgelegde democratisering is gedoemd te verwelken. De democratisering
binnen de krijgsmacht was een eis van de dienstplichtigen. In een
vrijwilligersleger komt zelfs de vraag niet meer op.

Het Staphorsteffect in de krijgsmacht
Binnen een democratische gemeenschap is het een eis, dat de krijgsmacht goed
geïntegreerd is in de politiek bewuste bevolking. Is dat niet het geval, dan dreigt
het gevaar dat die krijgsmacht een besloten groep wordt met een heel eigen
mentaliteit, een kwaadaardig gezwel in het lichaam van de samenleving.
Kwaadaardig omdat het leger de geweldsmiddelen van de staat beheert, de
meest primaire middelen om macht uit te oefenen. Ik heb het niet over
denkbeeldige gevaren. In dictatuurlanden staat het leger niet in dienst van het
volk, maar omgekeerd, het volk in dienst van het leger. Dat is politiek gezien een
afschuwelijke toestand. Een situatie, die we zo ver mogelijk van ons verwijderd
moeten houden. Maar wie een leger voorstaat bestaande uit een politiek
onbewuste onderlaag onder bevel van officieren, die politiek gezien uit een zeer
beperkte groep komen (van rechts tot uiterst rechts) roept zo’n situatie naderbij.
Zo’n leger is een groter gevaar voor de democratie dan alle buitenlandse
vijanden bij elkaar. Natuurlijk is een dienstplichtig leger geen absolute waarborg
tegen staatsgrepen van kolonels. Dat heeft Griekenland ons geleerd. In landen
met een politiek nog bijna slapende bevolking en een feodale elite is zoiets
mogelijk met een dienstplichtig leger. In Nederland niet, meen ik. Daarom,
zolang we menen een leger nodig te hebben, zullen we het zelf moeten doen,
met inzet van onze eigen kinderen om het wat hoogdravend te zeggen. Het blijft
een rotcorvee, maar als de grote meerderheid meent, dat het gebeuren moet,
dan moeten we er ook met ons allen voor staan. En het niet afwentelen op de
schouders van de minst weerbaren onder ons. Dat is immoreel, tegenstrijdig en
gevaarlijk.

Aan de Diocesane Pastorale Raad Bisdom ‘s-
Hertogenbosch (1 juni 1975)
Wegens verplichtingen, die voortvloeien uit mijn dagelijkse beroepsbezigheden
ben ik helaas verhinderd de vergadering van de DPR op zaterdag 7 juni bij te
wonen.
Dat “helaas” is heel ernstig gemeend. Op vorige bijeenkomsten van de DPR zijn
wel eens onderwerpen aan de orde geweest zoals school- en
volwassenenkatechese, waarbij ik mij op de plenaire zittingen kon beperken tot
mijn rol van toehoorder. Maar bij het onderwerp, dat nu op de agenda staat,
botsen de Katholieke en Humanistische visies zo loodrecht op elkaar, dat ik mij
verplicht zou hebben gevoeld op te treden in die andere rol, die mij indertijd als
vertegenwoordiger van het Humanistisch Verbond in de DPR ook is toebedeeld
n.l. die van volwaardig gesprekspartner.
Daarom spijt het me zeer, dat ik juist nu verhinderd ben aan de gesprekken deel
te nemen. Zonder ook maar de geringste illusie de inzichten van de meerderheid
van de leden te kunnen veranderen, (daarvoor zijn de verschillen immers van te
principiële aard en te diep verankerd in de katholieke en humanistische
mensbeschouwing) heb ik toch de behoefte langs deze weg een paar
opmerkingen te maken. Ik zal daarbij geen pogingen doen het gehele terrein nog
eens te doorploegen.
De uitgangsstellingen, de daaraan ontleende argumenten en conclusies mag ik
bij de leden van de DPR als bekend veronderstellen. Ze zijn door U en door mij
uit en te na gewikt en gewogen. Slechts één kanttekening: daarvoor mag ik even
in herinnering roepen de discussie over de buitenlandse investeringen in Zuid-
Afrika in verband met de opvattingen van de Zuid-Afrikaanse regering over de
rassenverhoudingen (Apartheidspolitiek).
De bisschop mengde zich toen zelf met het volle gewicht van zijn functie in de
discussie door mee te delen, dat hij het moeilijk vond in deze zaak te oordelen.
Het zonder meer accepteren van de desinvesterings-resolutie van de Wereldraad
van Kerken achtte hij te ontraden, omdat daarin de complexiteit van de op het
spel staande belangen niet tot uitdrukking komt. (Notulen vergadering 14 dec.
1974). De DPR volgde de bisschop met dertig stemmen voor, vier onthoudingen
en zes stemmen tegen.
Omwille van belangen( economische en materiële) liet de kerk een kans om
metterdaad getuigenis af te leggen in een zo aanstootgevende zaak als de
mensonterende rassendiscriminatie in Zuid-Afrika voorbij gaan, waarbij het gaat
om het leven en het levensgeluk van mensen. Als humanist zou ik juist de
andere keuze gedaan hebben en de ernst van het getuigenis voor de
gelijkwaardigheid van alle mensen ongeacht hun huidskleur hebben laten
prevaleren boven de zakelijke belangen.
Bij het voorstel, dat nu zaterdag ter discussie komt, adhesie te betuigen aan de
bisschoppelijke verklaring over abortus en dat ongetwijfeld door U zal worden
aangenomen, ligt voor mij de zaak juist omgekeerd. Daarbij zullen voor U de
belangen moeten wijken voor het principe. Geen zakelijke belangen, maar de
existentiële belangen van duizenden vrouwen, die ongewenst zwanger zijn
geworden; vrouwen in nood, die zich in hun bestaan en in hun
levensverwachtingen bedreigd voelen.
Dat hadden ze dan maar eerder moeten bedenken. “Seksuele omgang vraagt
verantwoordelijkheid tussen man en vrouw onderling ten opzichte van een
eventuele verwekking van nieuw leven. En dit houdt in de plicht een ongewenste
zwangerschap te voorkomen “. (Bisschoppelijk schrijven 24 febr. 1971) Akkoord,
maar helaas gedragen mensen zich niet altijd en onder alle omstandigheden,
zoals ze zouden moeten doen naar onze redelijke inzichten. Als ze dat wel deden,

zouden er minder problemen zijn en zeker geen abortusprobleem. Zo worden
mensen soms overweldigd door hun seksuele emoties, zonder dat ze
voorzorgsmaatregelen hebben genomen. Omdat het sekstaboe nog sterk
nawerkt is voor veel mensen alles wat met seksualiteit te maken heeft moeilijk
bespreekbaar, vooral daar, waar men zich het langst en het hardnekkigst tegen
de afbraak van dit taboe heeft verzet. Voor veel jonge mensen geldt, dat de
eerste seksuele ervaring hen meer overkomt dan dat ze die bewust zoeken.
Het gebeurt hun zonder voorbedachte rade. Hoe groot de nood is, die daarvan
het gevolg kan zijn blijkt uit het aantal vrouwen hier en elders, dat met
ondeugdelijke middelen, met direct levensgevaar onder mensonterende
omstandigheden in het verleden getracht heeft een zwangerschap te
onderbreken. Die cijfers liegen er niet om. Voor welk principe moeten de
levensbelangen van deze vrouwen wijken? Voor het beginsel, dat de ongeboren
vrucht nog geheel onbewust van de wereld en van zichzelf op grond van de
goddelijke scheppingsgedachte evenveel recht op leven heeft als de reeds
bewust levende mens.
Breng ik nu deze beide zaken met elkaar in verband: die omtrent de
buitenlandse investeringen in Zuid-Afrika en het oordeel over de abortus, dat
moet ik concluderen, dat voor het katholieke geweten de onderdrukking en
uitbuiting van miljoenen mensen van een ander ras minder zwaar tellen dan de
rechten van een nog ongeboren vrucht, die nog geen enkele weet heeft van zijn
bestaan. (De sprekende embryo, die door de Evangelische Omroep ten tonele
gevoerd wordt natuurlijk uitgezonderd, maar dat lijkt mij een toppunt van
demagogische mystificatie). Of anders, dat zakelijke belangen van oneindig
grotere betekenis zijn dan de existentiële belangen van duizenden vrouwen in
nood.
Dit is voor mij een onbegrijpelijke en absurde rangorde van waarden, die U ook
aan anderen, aan andersdenkenden wilt opleggen. Want beseft U wel, leden van
de DPR, U houdt zich vandaag niet bezig met het doen en laten van katholieken,
maar met dat van mensen, die Uw mens-wereld-en levensbeschouwing niet
delen. Een legalisering van de abortus, zoals voorgesteld in het wetsontwerp van
Lamberts en Roethof dwingt niemand tot abortus.
Als dat het geval was zou ik met en naast U op de barricaden gaan. Katholieken
hoeven hun mening en gedrag niet te veranderen. Ik weet het niet zeker, maar
ik heb het gevoel, dat over niet al te lange tijd Uw verzet tegen de legalisering
van de abortus, mits onder medisch verantwoorde omstandigheden, toegevoegd
zal worden aan de rij van vergissingen, waarvan het verzet tegen het gebruik
van voorbehoedmiddelen nog het meest vers in het geheugen ligt. Het beroep op
de goddelijke scheppingsgedachte is niet altijd een onfeilbare waarborg geweest
voor de juiste keuze op het gebied van de ethiek.
Ik wens de leden van de DPR een vruchtbare bespreking en een wijs oordeel toe
zaterdag 7 juni.
Met vriendelijke groeten, S. van de Belt.

De lange moeizame weg van rechts naar links tussen
ANARCHIE

organisatievormen. “Maar”, hoor ik al zeggen, “dat is toch onmogelijk”. Een
wereld zonder gezag, zonder leiders. Dat moet toch een onvoorstelbare Chaos
worden! Dat is de eerste gedachte, het grote schrikbeeld dat het woord anarchie
oproept. Dat is de anarchie met de kleine letters helemaal rechts.
De rechtse ... anarchie
De volmaakte wanorde, de Chaos de oerstaat ergens aan het begin. Er gold maar
één wet: de wet van de, natuur, het oerwoud, de woestijn en de prairie, van de
wildernis. Met slechts één recht: het recht van de sterkste, eventueel te
vervangen door de snelste, de slimste, de brutaalste. Met maar één moraal:
Ieder voor zich en God vervloeke de ander. Het is de oorlog van allen tegen allen,
waar de ene mens, de ander een wolf is; waar de zwakken ondergaan en alleen
de sterksten overblijven. Het is vreten of gevreten worden, doden of gedood
worden. Iedereen is volmaakt vrij, maar tegelijk ook absoluut vogelvrij. Een
toestand in de wereld, waarbij angst en agressie elkaar voortdurend versterken.
Dit is niet de soort anarchie, die ik wil, maar precies het tegengestelde van wat
ik zou wensen: de ANARCHIE helemaal links van de lijn.
De linkse anarchie
Geen wanorde, maar juist een ORDE, niet door macht, maar geheel betrouwbaar
gedragen door de VRIJE VERANTWOORDELIJKHEID van ieder voor allen en
omgekeerd van allen voor ieder afzonderlijk. Of met iets andere woorden: door
de zorg van de individuele mens voor de gemeenschap en van de gemeenschap
voor de mensen individueel. Dat moet een SAMENLEVING geven, die alle mensen
omvat, waar angst en agressie hebben plaats gemaakt voor Vrijheid, Veiligheid
en Vrede. Een droom? Een utopie? Natuurlijk! Veel te mooi om waar te zijn en
om ooit werkelijkheid te worden. Vraag me daarom ook niet naar een soort
blauwdruk. Ik kan me er niet eens zoveel bij voorstellen. Het is een abstracte
formulering, die is ontstaan door bepaalde lijnen in een gewenste ontwikkeling,
door te trekken tot in het oneindige tot ver buiten de grenzen van wat we ons
voor kunnen stellen.
En de weg daartussen
Ik heb nu twee absolute begrippen van anarchie, vreemd genoeg door dezelfde
woorden aangeduid, maar met geheel tegengestelde betekenis aan de uiteinden
van de lijn, die de tijd voorstelt. Even tegengesteld als begin en einde, rechts en
links, natuur en cultuur; als werkelijkheid en ideaal. Daartussen ligt de lange
moeizame weg, die we als mensen met elkaar hebben te gaan van rechts naar
links. Ergens op die weg bevinden we ons. Ik kan niet zeggen waar precies, maar
voor mijn gevoel nog vrij dicht bij het begin, veel dichter bij de anarchie dan bij
de ANARCHIE. Natuurlijk heeft ook de pure anarchie nooit bestaan net zo min als
de zuivere ANARCHIE ooit zal bestaan. Voor zover we weten hebben mensen
altijd in groepsverband geleefd. Een minimum aan saamhorigheid en solidariteit
is voor mensen en ook voor de hogere diersoorten onontbeerlijk om zichzelf en
de soort in stand te houden. Maar dat neemt niet weg, dat er nog heel wat
anarchie is overgebleven. De mentaliteit ervan is nog springlevend. Zij leeft
voort in de oorlogen, in spionage, chantage, terreur en misdaad. De wijze,
waarop staten met elkaar om plegen te gaan, heeft nog altijd veel weg van de
anarchie van rechts, zoals hierboven beschreven. Dit ondanks organisaties als de
U.N.O., de Veiligheidsraad en het Internationaal Gerechtshof in het Vredespaleis
te Den Haag. De C.I.A. heeft noodgedwongen net een tipje van de sluier
opgelicht en iets van de vuile was buiten moeten hangen. Geen fraai gezicht:
kuiperijen, samenzweringen, inbraken, moorden, martelingen ... misdaden in alle
soorten en fatsoenen. Bresjnef en Mao waren niet eens verontwaardigd.
Integendeel, ze hebben hun welgemeende deelneming betuigd aan Nixon, die

het slachtoffer was geworden van een dwaze gril van openhartigheid, die die
gekke Amerikanen zich menen te moeten veroorloven. En dan onze economie:
de ondernemingsgewijze productie, de vrije concurrentiestrijd met het
eigenbelang als drijfkracht en het winstmotief als trekkracht is in haar
grondvorm een anarchie. In de strijd om de grote vliegtuigorder (F16, Mirage of
SAAB) was het al heel duidelijk. Keiharde business. Strijd op leven en dood. Wild
West, het doel heiligt de middelen. Opslokken of opgeslokt worden, dat was de
keus. Meen niet, dat deze vorm van anarchie alleen maar tegenstanders heeft.
Er zijn machtige verdedigers, die de strijd om het bestaan niet alleen
beschouwen als de oerbron van het leven, maar ook als de motor van alle
vooruitgang. Is in de evolutie van het leven the struggle for life niet het grote
selectiesysteem, waardoor zwakke levensvormen worden uitgezeefd en
waardevolle gezonde levenskrachtige vormen ruimte krijgen om zich verder te
ontplooien? Alleen wat zich kan handhaven in de competitie van het bestaan is
waard om te leven. Wat goed is in de natuur is ook goed voor de samenleving
van de mensen. Laten we niet wijzer willen zijn dan Moedertje Natuur zelf, die
immers alles zo prachtig heeft geregeld door toepassing van het vrije spel van de
natuurlijke krachten. Bovendien de strijd geeft kleur aan het bestaan. Strijd is
spannend en opwindend. “Eeuwige vrede”, zei eens zo’n oude Duitse generaal,
“een droom en niet eens een schone”. Och en hoeveel mensen zeggen hem dat
niet na ‘s avonds voor hun T.V. als ze hun ontspanning zoeken in de spanning
van een goed gevecht., Oorlog, spionage en misdaad leveren nog altijd de beste
verhalen, die telkens opnieuw het hardnekkige bijgeloof bevestigen, dat in het
gevecht de goeden altijd overwinnen en het kwade altijd verliest. Tegen die
gedachte en dat geloof, daar zou ik, in het volgende artikel in EGO, tegen in
willen gaan, want mensen zijn geen gewone natuurwezens. De natuur van de
mens is dat hij cultuur schept: orde in chaos. Anarchie van rechts loopt bij
mensen altijd uit op een alleenheerschappij, op een absolute monarchie. De
macht van één over velen. En hoe kom je daar weer af? Dat is een lange,
moeizame weg, van rechts naar links, naar ANARCHIE.

De lange moeizame weg van rechts naar links tussen
ANARCHIE

Maar eerlijk, dat zijn nog dilettanten in het kwaad vergeleken bij de figuren als
Stalin en Hitler. In de propagandafilm Triomph des Willens, in opdracht van Hitler
indertijd gemaakt en door de V.P.R.O. pas geleden nog eens van de
rommelzolder gehaald kon men het systeem in zijn uiterste perfectie
aanschouwen. Een gruwelijk kwaadaardige vorm van “samenleven”. En tegelijk
een uiterst hardnekkige. Bijna niet kapot te krijgen. Vandaar dat de overgrote
meerderheid van de wereldbevolking nog zucht onder de dictatuur en de rest in
omstandigheden, die niet veel beter zijn. Alleen een heel klein deel van de
bevolking der aarde kan zich verheugen in een wat menselijker manier van met
elkaar omgaan.
De grondtrekken van de monarchie
De ongelijkheid van de mensen is er tot principe verheven. De één alles en de
meesten niets. Dat geldt zowel voor het bezit van de schaarse goederen als voor
de menselijke rechten en waardigheid. Tegenover de paleizen staan de hutten;
tegenover de rijkdom van enkelen de armoede van velen; tegenover de almacht
van de monarch de rechteloosheid van de onderdrukten. De monarch bepaalt
wat waar, goed en mooi is. Waar is wat hij denkt; goed wat zijn macht ten goede
komt en mooi wat zijn eer en glorie doet uitkomen. Natuurlijk zou geen
alleenheerser zich staande kunnen houden als allen zich eensgezind tegen hem
zouden keren. Maar dat is niet te verwachten. Dat heeft hij verhinderd door de
verdeel- en heerstactiek toe te passen en zijn onderdanen te rangschikken in een
hiërarchische orde. Dat wil zeggen in laagjes boven elkaar, van hogere en lagere
standen en rangen, waarbij de hogere de lagere controleren, in ruil voor
privileges of voorrechten. De ondergeschiktheid is de ziel van zo’n samenleving.
Dat komt in alle omgangsvormen tot uitdrukking. De één heeft het bevel, de
ander moet gehoorzamen. De één behoort trots en heerszuchtig te zijn, in het
beste geval streng doch rechtvaardig; de ander nederig en eerbiedig. Hij moet
groeten, buigen, knielen of in het stof kruipen uit pure eerbied of uit angst. Want
de spil van dit alles is het geweldsapparaat, het leger waar bovenstaande
principes tot in het absurde zijn doorgetrokken. Waar zelfs de bewegingen der
ondergeschikten op bevel worden uitgevoerd, volgens de exercitievoorschriften.
De exercitie is trouwens in deze maatschappij het voorbeeld van alle opvoeding.
En achter dit alles staat de galg, het schavot of de wurgpaal en de
gevangenissen met de folterkamers om het geheel te voltooien. Geweld en
discriminatie doortrekt alle verhoudingen tot die tussen man en vrouw en tussen
ouders en kinderen toe. Streven naar emancipatie staat gelijk met oproer en
verzet tegen de gevestigde orde en is dus de grote misdaad.
De weg der bevrijding
De rest van de geschiedenis kan begrepen worden als de poging zich uit deze
situatie te ontworstelen in een strijd van links tegen rechts. Links is de kritiek,
nee sterker het protest tegen alle ongelijkheid in de samenleving tegen alle
discriminatie. Rechts verdedigt overal en altijd de voorrechten en de gevestigde
belangen van degenen, die aan de .goede kant zitten. Natuurlijk verandert dat
met de situatie en is rechts in Nederland iets anders dan rechts in Spanje en Chili.
Het protest van links doet zich voor in alle graden van hevigheid tussen
gewelddadige opstand en de vreedzame oppositie, een kwestie van
omstandigheden en temperament. In de monarchie, de glasharde dictatuur heeft
de vreedzame oppositie geen schijn van kans. De gewelddadige revolutie
trouwens ook niet al zijn er natuurlijk altijd die met de gedachte spelen. Voor
een opstand is een grote mate van eensgezindheid nodig en hoe moet die tot
stand komen als iedere vereniging en vergadering van meer dan drie personen
als een samenzwering uiteen wordt geslagen. En voor eensgezindheid is inzicht
nodig en hoe moet dat tot stand komen als alle communicatiemiddelen in handen

zijn van het regime en als alle mededelingen die men krijgt propaganda is;
onderwijs en opvoeding gelijk staat met indoctrinatie en dressuur. De dictatuur is
een moeras. Wie eruit probeert te komen, vindt nergens vaste grond om op te
staan. De enige manier is die van wijlen Baron von Münchhausen, die trok zich
aan zijn eigen haren omhoog en dat staat gelijk met een wonder. En toch is dat
wonder hier en daar gebeurd en is men er in geslaagd de eerste schreden te
zetten op de weg van de democratisering en de humanisering van de
maatschappij. Wij hier in Nederland mogen in dat opzicht niet ontevreden zijn.
Wij hebben zelfs de eerste schreden op die weg al achter ons en zijn bereid de
volgende te doen. Hoe kan dat? In het algemeen komt er een kans als door
onbekwaam beleid of door een al te riskante oorlogspolitiek een monarchie totaal
in elkaar klapt. Zie Portugal: een geweldig feest, optochten met spandoeken,
weg met het fascisme, vrijheid, de macht aan het volk. Maar de eenheid in het
verzet tegen de onderdrukking komt voor de taak te staan te gaan bouwen. En
dan blijken er plotseling verschillende blauwdrukken te bestaan. Weg eenheid.
De machtsstrijd begint opnieuw en leidt als vanzelf naar een nieuwe dictatuur.
Maar nu misschien een linkse dictatuur? Dat lijkt me een groot misverstand.
Linkse dictaturen zijn even schaars als vierkante cirkels. Dictaturen zijn per
definitie rechts, altijd en overal. Ook de communistische, die zichzelf graag links
noemen. Ze zijn ultra rechts en des te meer naarmate ze minder ruimte laten
voor vrije meningsuiting en vrijheid van denken. Alle bovenbeschreven
ingrediënten voor de dictatuur zijn er aanwezig; de ongelijkheid, het militarisme,
de kadaverdiscipline, de censuur en de barbaarse straf methoden. Ik begrijp dan
ook nooit, waarom onze fanate anticommunisten zo anti zijn, want ik krijg altijd
de indruk dat ze hier terug willen brengen, wat ze in het communisme willen
bestrijden. Maar goed, de eerste stap naar de democratisering mag dan heel
moeilijk zijn. Later wordt het er beslist niet gemakkelijker op. De onderdrukten
binnen de dictatuur kunnen nog alle middelen gebruiken en guerrilla methoden
toepassen. Wat hebben de Zuid-Amerikaanse armen meer te verliezen dan hun
ketens? Wie echter al een eindje gevorderd zijn op die weg, zoals wij hier in
Nederland bijvoorbeeld, moeten voorzichtiger zijn. Die moeten n.l. toezien; dat
ze niet weer verliezen, wat ze al bereikt hebben. Wie verder wil gaan dan de
meerderheid en het politieke midden gedoogt, zoals de links radicale voorhoede
soms bepleit, is gedwongen die stappen voorwaarts met geweld te verdedigen.
En daardoor, komen ze juist terecht, waar ze niet naar toe wilden; dat is een
stap terug op de weg van de democratisering. Als de Baader-Meinhofgroep
meent dat de maatschappij rot blijft, zolang ze niet volmaakt is en daarom
bestreden en desnoods vernietigd moet worden met de methoden van de stads
guerrilla en van de misdaad dan komen ze niet terecht bij de ANARCHIE
linksboven, maar bij de anarchie rechtsonder en dus opnieuw bij de dictatuur.
Dat is in Duitsland helemaal geen kunst. De weg terug naar de dictatuur kan
echter overal in sneltreinvaart worden afgelegd. Ik begrijp, dat zo’n redenering
voor veel ongeduldigen, die het einddoel nog willen bereiken, een gruwel is,
maar elke stap op de weg, die ik heb getekend betekent een nieuwe fase, die
verankerd moet worden en in de organisatievormen van de samenleving en in
het bewustzijn van de mensen. Dat laatste is een kwestie van geestelijke groei,
van voorlichting vorming, onderwijs en opvoeding, waardoor mensen de
mogelijkheid verkrijgen om mee te denken, mee te kiezen en mee te beslissen.
Dat eist niet alleen inzicht, maar ook nog de wil en de bereidheid om naar dat
inzicht te handelen. Al met al een proces van lange adem. Maar zullen we dan
wel ooit die wereld van vrijheid, vrede en veiligheid voor allen bereiken? Dat
geloof ik niet, nee. Eigenlijk is het me daar ook niet om te doen. Is dat
pessimistisch? Een sombere levensbeschouwing? Ik meen van niet. Waar het mij
om gaat is de stap, die we vandaag kunnen doen, hier en nu. Wie zich blind

staart op het einddoel vergeet ondertussen te leven. Dat is ook jammer, want
het leven is maar kort tussen geboorte en dood.

De commissie Mommersteeg (Ego februari 1976)
Deftig en officieel: de staatscommissie voor advies inzake de
personeelsvoorziening van de krijgsmacht en in de wandeling: de
Staatscommissie Vrijwilligersleger heeft van de regering de opdracht gekregen te
onderzoeken of het WENSELIJK en MOGELIJK is de krijgsmacht geheel samen te
stellen uit beroepsmilitairen, andere vrijwillig dienende militairen en
burgerpersoneel. Dat klinkt nogal ingewikkeld, maar de beroepsmilitairen zijn er
al, het burgerpersoneel eveneens. Blijft over de vraag en dat is de kern, waar
het om gaat:”Is het gewenst en mogelijk de dienst plichtigen te
vervangen door vrijwilligers”, of anders gezegd: moeten en kunnen we de
dienstplicht ook afschaffen?
Natuurlijk zijn er heel wat meer mensen dan alleen de leden van de commissie
die daar een mening over hebben en er graag iets over willen zeggen, bijv. De
Kon. Ver. ter beoefening van de Krijgswetenschap, de Kon. Verenigingen “Ons
Leger” en “Onze Vloot”, Verenigingen van Officieren en Onder-officieren,
verschillende politieke partijen, vakverenigingen, natuurlijk ook de VVDM en de
AVNM en nog vele andere organisaties. Zij allen willen graag hun mening
kenbaar maken en invloed uitoefenen op de beslissing, die eens genomen zal
moeten worden. De geestelijke verzorgers in de krijgsmacht, de Protestantse, de
Rooms- katholieke, de Joodse en de Humanistische hebben zich al lang, vaak en
intensief met deze vraag beziggehouden in tijdschriftartikelen en op conferenties.
Het spreekt vanzelf dat zij zich niet onbetuigd laten, nu de zaak in een beslissend
stadium lijkt te komen. Alle organisaties en afzonderlijke personen, die de wens
daartoe te kennen hebben gegeven zijn door de commissie Mommersteeg
gehoord op een hearing, een hoorzitting, in de raadszaal van de Sociaaleconomische
Raad in Den Haag van 1 tot en met 4 dec. j.l. Ook de raadslieden
van de Humanistische Geestelijke Verzorging hebben indertijd hun mening over
deze kwestie in een aantal stellingen neergelegd en de commissie Mommersteeg
toegezonden met de mededeling, dat ze die graag op de hoorzitting wilden
toelichten.
Welnu, dat laatste is ondertussen gebeurd en wel op 1 dec. j.l. op de eerste dag
van de hoorzitting, door ondergetekende. Omdat ik me al in 1974 intensief met
deze vragen had beziggehouden en daar toentertijd ook een artikel over heb
geschreven in EGO, kreeg ik nu het verzoek de raadslieden op deze hoorzitting te
vertegenwoordigen. Voor de toelichting, de tijd was streng gerantsoeneerd,
kreeg ik precies drie minuten toegemeten. Daarna was er nog een half uur
gelegenheid vragen van de commissieleden te beantwoorden. Drie minuten is
natuurlijk heel kort, maar juist vanwege die kortheid is deze mondelinge
toelichting eigenlijk heel geschikt om het standpunt van de overgrote
meerderheid der raadslieden weer te geven. Ik heb daar ongeveer dit gezegd: Ik
heb zes punten, die ik namens de raadslieden, graag onder uw aandacht zou
willen brengen.
1. Het lijkt erg verleidelijk om onze dienstplichtigen te vervangen door
vrijwilligers, want het is inderdaad een rotcorvee voor onze doorgaans
hoogontwikkelde, meestal in goed democratische geest opgevoede, vrije,
kritische jongeren van de welvaartmaatschappij. Het is een beroerde klus, vaak
ver van huis en bovendien, zoals de Minister van Defensie in zijn bekende nota:
“Om de veiligheid van ons bestaan”, zo scherp en treffend heeft gezegd, ook nog
ethisch - paradoxaal. Maar juist daarom is het naar onze mening onredelijk deze
klus af te schuiven op dat deel van de werkende jongeren, dat in ons
onderwijsstelsel te vroeg uit de boot is gevallen en daardoor in de onderste

egionen van onze maatschappij is beland. In feite is het de minst mondige, de
meest kwetsbare en sociaal-economisch minst weerbare groep.
2. Deze “vrijwilligers” worden dan tirailleur, boordschutter en kanonnier, functies
in de krijgsmacht, die geen enkele overeenkomst vertonen met welke functie in
de maatschappij ook. En dat gedurende vijf, zes jaar of nog langer. Daarna
keren ze terug naar de maatschappij, zoveel jaar ouder, zonder iets te hebben
geleerd, waar ze in hun verdere leven profijt van kunnen hebben. Mag men
jonge mensen dat aandoen? Wij menen van niet. Teneinde voldoende
vrijwilligers te krijgen zal de staat de zaak zo aanlokkelijk mogelijk moeten
voorstellen. Dat betekent, dat er evenals vroeger weer mensen “geronseld”
zullen moeten worden. Dat is niet alleen onredelijk, het is ook onzedelijk.
3. De leegloop en de verveling, nu al een voortdurende zorg in de militaire dienst,
zal nog toenemen. Men spreekt over studiemogelijkheden. Maar de militaire
situatie is op zich al heel ongeschikt om tot studeren te komen. Bovendien trekt
men een groep mensen aan, die met studeren de grootst mogelijke moeite
hebben gehad. Ik voorspel, dat heel wat vrijwilligers onvrede zullen hebben met
hun militaire bestaan. Dat lijkt me niet in het belang van deze jonge mensen en
ook niet van onze samenleving.
4. Een leger, toch al een vreemd lichaam in een democratische samenleving,
moet aan alle kanten verbonden zijn met alle geledingen van de bevolking. In
een vrijwilligersleger is dat juist niet het geval. Men krijgt een zeer bepaalde
groep onder leiding van een beroepskader, dat in zijn samenstelling ook al geen
afspiegeling is van de hele bevolking. En die geeft men de staatswapens in
handen. Dat lijkt ons een riskante zaak.
5. Men beweert wel dat men deze bezwaren kan verhelpen met een verdere
democratisering van de krijgsmacht, maar waar moet de drijfkracht voor de
democratisering in een vrijwilligersleger vandaan komen? Van onder op is weinig
waarschijnlijk, gezien de groep, waaruit men rekruteert. En een van bovenaf
opgelegde democratisering is bij voorbaat tot mislukking gedoemd.
6. Maar het allerergste blijft, dat men een karwei, dat als het er op aan komt een
kwestie is van leven en dood zou af wentelen op de minst weerbaren. Dat lijkt
ons niet geoorloofd.

Het geweten en de dienstplicht (Ego februari 1977)
Het geweten is de laatste maanden nogal in de publiciteit. Soms zou men zelfs
zeggen in opspraak, wat iemand reeds de vraag ontlokte: een geweten, wat is
dat?
En dat is een hele goeie, om zo te zeggen een hamvraag. Jan Blokker opperde in
de Volkskrant de mogelijkheid om het maar te verbieden er een geweten op na
te houden. Dat kwam allemaal zo naar voren na die geschiedenis in de Eerste
Kamer, waar leden van de VVD-fraktie, acht van de twaalf, met een beroep op
hun geweten een initiatief-wetsontwerp om de abortuskwestie te regelen de
grond instampten ondanks het feit, dat het mede door twee VVDtweedekamerleden
was ingediend en verdedigd.
Tienduizenden zagen
zich het drama voor
eigen ogen
voltrekken via de
televisie. “Ze hebben
het er heel moeilijk
mee gehad”, zei
mevrouw Van
Someren direct
daarna. Maar we
moesten van haar
aannemen, dat ieder
lid van haar fractie
‘naar eer en geweten,
geheel vrij van
iedere bijbedoeling, zijn houding had bepaald’. Zo zei ze dat ongeveer, of in
woorden van gelijke strekking. Een toespeling van één van de journalisten of
toch niet de verkiezingen??? werd met grote verontwaardiging van de hand
gewezen. De discussie was gesloten, want waar het geweten heeft gesproken
past nog alleen een eerbiedig zwijgen. En daar ben ik het niet helemaal mee
oneens. Natuurlijk laad je in die positie van fractievoorzitter de verdenking op je
het geweten als een rookgordijn aan te wenden om andere bedoelingen achter te
verbergen. Maar dat kan niemand aantonen. Hier staat het ja van de één
tegenover het nee van de ander. Ik erken het goed recht van ieder om zich op
zijn geweten terug te trekken, waar het gaat om wezenlijke beslissingen.
Hier sta ik, ik kan niet anders. Dat kan in bepaalde omstandigheden het laatste
argument zijn. Dat zal men moeten eerbiedigen, zelfs als misbruik niet
onwaarschijnlijk is. Maar dan moet dat wel voor iedereen gelden. Bijvoorbeeld
ook voor dienstplichtigen, die een beroep doen op de wet gewetensbezwaren
militaire dienst. Die moeten zich namelijk nog steeds verantwoorden voor een
commissie van advies, bestaande uit drie personen, die beoordeelt of de
bezwaren werkelijk op godsdienstige of zedelijke gronden in het geweten
wortelen en of ze wel onoverkomelijk zijn. En dus voor erkenning in aanmerking
komen. Vroeger moest dat zijn tegen alle oorlogsgeweld. Nu wil de minister de
grenzen wel wat ruimer trekken en ook gewetensbezwaren tegen bepaalde
vormen van militair geweld erkennen. Maar in de laatste discussie hierover op 20
december’76 bleef de minister zich nog hardnekkig verzetten tegen een
uitbreiding op politieke gronden en zeker tegen een uitbreiding tot alle
gewetensbezwaren van welke aard ook, die door de commissie van advies als
onoverkomelijk zouden worden onderkend. Dit was namelijk een voorstel van het
AR-kamerlid Dekwaadsteniet, die behalve door zijn eigen partij gesteund werd
door alle progressieve en linkse partijen. Al die verschillende soorten

onoverkomelijke gewetensbezwaren kunnen in de praktijk toch niet van elkaar
onderscheiden worden, zei de heer Dekwaadsteniet. Dat lijkt me volkomen juist.
Maar ik zou er voor willen pleiten (en niet voor het eerst, zie ook mijn artikel in
het septembernummer ‘71 van Ego) om ook die commissie van advies, die de
onoverkomelijkheid van de bezwaren moet vaststellen, ook meteen af te
schaffen. En dus ieder, die een beroep doet op de wet gewetensbezwaren,
zonder meer te erkennen.
Wat voor kamerleden geldt, dat ze zich op hun geweten kunnen beroepen, moet
zeker ook gelden voor jongens van 20 jaar, die met hun hele wezen ‘NEE’ zeggen
tegen de dienst. Voor dienstplichtigen eigenlijk nog veel meer dan voor
kamerleden. Dienstplichtigen nemen die beslissing voor zichzelf, kamerleden
beslissen vooral over anderen. Die commissie staat in feite ook voor een
onmogelijke taak. Er valt namelijk niets vast te stellen over
gewetensbeslissingen. Gewetensbeslissingen, aldus de bekende filosoof Karl
Jaspers, worden genomen met inschakeling van de hele persoon, door alles wat
motiverende kracht heeft op je te laten inwerken, waarbij vaak emotionele dus
gevoelsoverwegingen de laatste beslissende doorslag geven. Niet iedereen is in
staat zijn gevoelens te verwoorden op zo’n manier dat ze voor een ander
verstaanbaar worden zeker niet voor een staatscommissie. Als zeef is de
commissie bovendien waardeloos, want de slimme jongens weten heus wel wat
ze wel en niet moeten zeggen om erkend te worden. Alleen de onhandigen zullen
in moeilijkheden kunnen komen én de super-principiëlen, die altijd weer zullen
proberen de strijd tegen de commissie aan te binden om nieuwe gronden voor
erkenning af te dwingen.
Die gaan er desnoods de gevangenis voor in, dat weten we. Maar als je iedereen
maar zo op zijn woord gelooft, is dan het hek niet helemaal van de dam?
Natuurlijk niet. Als iemand bereid is vijf maanden langer vervangende
staatsdienst te doen, dan is het toch duidelijk dat het hem bittere ernst is met
zijn weigering om in militaire dienst te gaan. Maar daarmee wordt de langere
duur van de vervangende staatsdienst gerechtvaardigd, terwijl de bond van
dienstweigeraars nog pas in Den Haag daartegen heeft gedemonstreerd, omdat
men dat als discriminatie beschouwde van de dienstweigeraar. Waarom geen
alternatieve dienstplicht, zodat men op gelijke voorwaarden kan kiezen tussen
militaire- en een andere vorm van staatsdienst? Het is een voor de hand liggende
vraag. Ik meen overigens dat het niet kan, maar dat is een onderwerp voor een
volgend artikel.

Gewetensbezwaren Vervangende staatsdienst Sociale
dienstplicht (Ego mei 1977)
Mijn vorige artikel (in het februari-nummer van Ego getiteld: HET GEWETEN EN
DE DIENSTPLICHT) eindigde met een vraag, de aanzet tot een antwoord en de
belofte daar in een volgend artikel uitvoeriger op terug te komen. Nu wil ik
trachten die belofte in te lossen.
Waar ging het om?
Dienstplichtigen, die een beroep doen op de wet gewetensbezwaren moeten,
zoals men weet, nog altijd voor een commissie van advies verschijnen om hun
schriftelijk ingediende bezwaren tegen de vervulling van de militaire dienst
mondeling toe te lichten en te verdedigen. Daarna brengt de commissie advies
uit aan de minister van defensie of de gewetensbezwaarde wel of niet voor
erkenning in aanmerking kan komen. Ik heb al vaker betoogd, dat deze
commissie voor een onmogelijke taak staat en daarom moet verdwijnen.
Gewetensbeslissingen zijn in hun diepste kern niet vatbaar voor redelijke
verantwoording. In wezen kan de gewetensbezwaarde dan ook niet meer doen
dan het klassieke voorbeeld van Maarten Luther navolgen en zeggen: “Hier sta ik,
ik kan niet anders’. Al of niet gevolgd door het: “God helpe mij”. Wie
gewetensbezwaarden wil respecteren en werkelijk recht wil doen, zal ze op hun
woord en hun eerlijke gezicht moeten geloven. Wordt daarmee de deur dan niet
wagenwijd opengezet voor allerlei soorten misbruik? Natuurlijk niet, want ze
moeten vijf maanden langer dan de mili taire dienst zou duren vervangende
staatsdienst verrichten. En dat is toch een voldoende waarborg voor de ernst van
hun bezwaren?
Botsing met vereniging van dienstweigeraars
Zover was ik de vorige keer en juist op dit punt wordt mijn weg gekruist door die
van de Vereniging van Dienstweigeraars, die juist protesteert tegen die vijf
maanden langer. Zij vindt dat een onduldbare discriminatie van de
gewetensbezwaarde. “Waarom”, zeggen de dienstweigeraars, “geen alternatieve
dienstplicht onder dezelfde voorwaarden (behalve dan de specifiek militaire en
van gelijke duur als de militaire, zodat men vrij kan kiezen tussen de militaire of
een andere vorm van staatsdienst?” Mijn antwoord was toen: “Nee, dat kan
niet!” Wie dat bepleit, heeft zich beslist niet gerealiseerd, hoeveel narigheid we
ons met de uitvoering van dit idee op de hals zouden halen. Zoveel, dat het
geheel buiten verhouding zou staan tot de grootte van het onrecht, dat nu een
duizendtal dienstweigeraars wordt aangedaan.
De alternatieve dienstplicht
Maar het zou toch prachtig zijn zo’n vrije keuze? En dan natuurlijk als
tegenhanger van de militaire dienst geen nutteloze bezighouderij, die alleen
maar tot doel heeft het beroep op de wet gewetensbezwaren zoveel mogelijk af
te schrikken. Nee, zinvolle taken, waar enige voldoening en arbeidsvreugde aan
valt te beleven, in de sociale en culturele sfeer of bijv. ten behoeve van de
milieubescherming. Een veelvormige sociale dienst dus, die door de liefhebbers
ook als militaire dienst vervuld kan worden. Precies het omgekeerde van wat we
nu hebben. Wat de regel was wordt uitzondering, wat uitzondering was wordt
regel.
Een geweldige uitbreiding
Dat betekent in de eerste plaats een geweldige uitbreiding vergeleken bij nu. Ten
behoeve van de militaire verdediging - waartoe volgens onze grondwet alle

manlijke Nederlanders, voorzover geschikt, kunnen worden opgeroepen - wordt
niet meer in werkelijke dienst geroepen dan beslist nodig is. Nu tussen de 30 en
40% van een jaarlichting jonge mannen, zo’n 40.000 man in totaal. Als het
plannetje van hierboven echter door zou gaan, is er geen enkel argument meer
aan te voeren om niet alle mannen èn alle vrouwen van 18, 19 of 20 jaar tot bijv.
een jaar sociale staatsdienst te verplichten. Dat vrouwen niet meer vrijgesteld
zouden worden spreekt vanzelf. Maar ook mensen, die nu afgekeurd worden voor
militaire dienst, kunnen best andere staatsdienst doen. Vrijstelling zouden ze
misschien als een grievende vorm van discriminatie ervaren. Met een wat ruwe
schatting kom ik zo toch wel op een 200.000 dienstplichtigen per jaar. Daarvan
moeten dan 40.000 ter beschikking komen van de krijgsmacht. Wie moeten dat
worden? Vrijwilligers? Beseft men wel, dat dit een zeer bepaalde selectie zal zijn,
met dezelfde bezwaren als verwacht kunnen worden bij de instelling van een
vrijwilligersleger? Blijven nog over 160.000 voor wie zinnige taken moeten
worden gezocht. Taken, die onze economie niet mogen verstoren en de vrije
arbeidsmarkt niet. Tot iedere prijs zal men leegloop en verveling moeten
vermijden en men zal op één of andere manier onwilligen moeten dwingen, want
net zo min als in de militaire dienst nu kan men het ontslag aanwenden als de
bekende stok achter de deur. Er zal dus iets moeten komen wat lijkt op het
huidige straf- en tuchtrecht in de krijgsmacht.
Een nieuw ministerie enz....
Een deel van die mensen zal vermoedelijk te werk gesteld worden in
ziekenhuizen en de bejaardenzorg. Goed, laten we aannemen, dat negen van de
tien sociaaldienstplichtigen dat met liefde en plezier zullen doen ten behoeve van
de zieke of bejaarde medemens. Maar wat met die één op de tien, die het doet
vanwege die stok achter de deur? Dat is in het leger geen probleem. Daar lijdt
niemand onder. Arme zieken en bejaarden echter, die overgeleverd worden aan
onwilligen. Laten we hopen, dat met goede controle en prima organisatie dat
voorkomen kan worden. Daar zal een reusachtig apparaat voor nodig zijn: een
nieuw ministerie, een minister, staatssecretarissen, een secretaris-generaal,
kortom een hele ambtelijke hiërarchie en misschien zelfs een eigen politie en
justitie zoals nu defensie er op na houdt. Wat een soesa. Dat is het bestrijden
van een kwaad met een duizendvoudig groter kwaad; schieten met een kanon op
een mus, wat zeg ik... op een mug!
Maar toch!
Is daarmee het laatste woord over de sociale dienstplicht gesproken? Lange tijd
heb ik dat wel gedacht. Daar ben ik nu echter niet zo zeker meer van. Er doemt
namelijk een nieuw probleem op, overigens zo oud als de wereld, dat ons binnen
niet al te lange tijd wel eens kon dwingen toch een soort sociale dienstplicht in te
stellen. Dat is de eerlijke verdeling van het domme vieze en vervelende werk in
de samenleving (hier verder kortweg aangeduid als D.V.V.-werk) en wel als de
logisch noodzakelijke aanvulling op het streven naar een betere, dus
gelijkmatiger verdeling van kennis, macht en inkomen. In alle tijden tot op de
dag van vandaag werd dat D.V.V.-werk, waar men ook het soldatenhandwerk
onder mag rangschikken, vanzelfsprekend toebedeeld aan de mensen zonder
kennis, macht en dus heel weinig inkomen. Toegegeven, er wordt door de
automatisering heel veel D.V.V.-werk overgenomen door machines. En dat is een
goed ding, alle romantische bespiegelingen over grootvaders tijd ten spijt. Naar
mijn mening moeten mensen met hun handen en voeten niet doen wat ze door
gebruik van hun hersenen kunnen vermijden. Maar voorlopig zal er nog heel wat
D.V.V-werk overblijven en vermoedelijk nieuw ontstaan. Dat zal gedaan moeten
worden. Door de uitbreiding van de leerplicht, het leerrecht voor iedereen, de
democratisering van de macht en de nivellering van de inkomens, zullen steeds

minder mensen zich geroepen voelen hun leven te wijden aan het D.V.V.-werk.
Dat is begrijpelijk. Voorlopig redden we ons nog door nieuwe mensen zonder
kennis, macht en inkomen uit minder bedeelde landen hier naar toe te halen om
onze rommel op te ruimen. Maar of dat op den duur de oplossing is valt te
betwijfelen. We zullen het zelf wel weer moeten doen en dan kan een algemene
sociale dienstplicht wel eens de enig mogelijke oplossing zijn. En dan is de grief
van de gewetensbezwaarden tegelijk uit de wereld.

Verder leven met de dienstplicht (1) (Ego december 1977)
Vrijwilligersleger van de baan
De vorming van een vrijwilligersleger is voorlopig geen haalbare kaart.
Na twee en half jaar gedegen studie kwam de meerderheid van de
commissie Mommersteeg tot deze conclusie. De taak van de commissie
was een onderzoek in te stellen naar de mogelijkheid en de
wenselijkheid om de dienstplichtigen in de krijgsmacht te vervangen
door vrijwilligers.
Eerlijk gezegd had ik liever gezien, dat de commissie er duidelijk voor was uit
gekomen, dat zo’n vrijwilligersleger ongewenst, want a-sociaal is, omdat men
één van de beroerdste klussen in de samenleving probeert af te schuiven op die
groep jongeren, die toch al niet zo veel kansen heeft. De commissie wijst dunkt
mij meer in de richting van niet-mogelijk dan van niet-wenselijk. Nou ja,
tenslotte is het resultaat hetzelfde. Het vrijwilligersleger is van de baan. Gelukkig.
Doorgaan met dienstplicht
Het gevolg is echter wel, dat we door moeten gaan met de dienstplicht. En
natuurlijk komen daarmee alle bezwaren weer op de proppen, die indertijd de
aanleiding waren tot de discussie en het onderzoek rondom de vraag: kunnen we
die dienstplicht niet afschaffen? Nu moet de vraag weer veranderd worden: hoe
gaan we verder met de dienstplicht? Wel, die discussie is al in volle gang. Al in
maart van dit jaar heeft de Tweede Kamer een motie aangenomen, waarin de
regering werd uitgenodigd een integraal voorstel in te dienen tot modernisering
van de dienstplicht. Dat woord integraal kan men het best vertalen met
volledig/algeheel; dus met alles d’r op en d’r an, zodat alle kanten van het
probleem erbij betrokken worden en in verband met elkaar bekeken. Niet alleen
de militaire en financiële, de economische en de sociale, maar ook en vooral de
puur menselijke kant van de zaak. Hoe berokken je de mensen, die tot die
militaire dienst verplicht worden, zo weinig mogelijk schade? Een vraag van deze
omvang, zo belangrijk voor zoveel mensen, is niet gericht tot de minister van
defensie alleen. Die is gericht tot ons allen. We moeten er allemaal over
meedenken. De eerste stap om mensen tot meedenken uit te nodigen is al gezet:
de stichting Volk en Verdediging (die naam moeten ze dunkt me nog eens
bekijken) heeft in mei ‘77 al een weekendconferentie hierover gehouden. Het
thema luidde: “Dienstplicht: renovatie of nieuwbouw?”
Een rotcorvee
U ziet: het heeft de aandacht. En dat is nodig ook. Laten we het eerlijk onder
ogen zien: militaire dienstplicht is een driedubbel vermaledijd rotcorvee. Dat
beseft men pas goed, als men de zaak op enige afstand bekijkt. In een kritieke
fase van zijn leven, juist op de grens van jeugd en volwassenheid, wordt de
dienstplichtige aan zijn normale levenssituatie onttrokken en overgeplant in een
voor hem vreemde patriarchale omgeving. Vaak goed ontwikkeld en opgevoed in
moderne geest tot vrije zelfstandigheid, kritisch en mondig, ziet hij zich
plotseling verdwaald in een streng hiërarchisch (met trapjes van laag naar hoog)
samenlevingsverband, waar de waarden en deugden van vóór de franse revolutie
nog in ere worden gehouden: de ondergeschiktheid aan de meerdere, de
onderworpenheid aan de krijgstucht, bevel en gehoorzaamheid, meerderen en
minderen, trouw aan dit en hulde aan dat. Er wordt daar van hem verwacht, dat
hij zomaar een commune vormt met vier, acht, tien of nog meer anderen,
allemaal mannen, die door het toeval of met behulp van een computer bij elkaar

geharkt zijn. In ieder geval hebben ze elkaar niet uitgezocht om zo intiem met
elkaar samen te leven. Eigenlijk is het heel verwonderlijk, dat het nog zo vaak
goed gaat. Ja, maar laat men zich niet vergissen. Op soldatenkamers kunnen
geweldige spanningen ontstaan, omdat de verschillen in sociale en culturele
achtergrond te groot zijn of eenvoudig omdat karakters niet bij elkaar passen. En
zulke spanningen kunnen het leven van mensen tot een hel maken.
Het wapen.
Al na een paar dagen krijgt hij een stuk gereedschap in handen geduwd, dat hij moet leren
hanteren. Het is maar voor één doel bruikbaar en dat doel is volkomen strijdig met wat hij
thuis, op school en elders heeft leren kennen als de grondnorm voor alle gedrag in de omgang
met anderen, namelijk dat je een ander niet willens en wetens mag beschadigen, laat staan
doden. Om hem desalniettemin toch te motiveren om het ding te leren gebruiken, vraagt men
van hem zich in te leven in de krankzinnige situatie, waarin alle mensen gek zijn geworden en
elkaar met de meest geraffineerde middelen proberen uit te roeien. Dat gebeurt dan doorgaans
op een toon en in een taal, die aangepast is aan die situatie: rauw en cynisch. Tenslotte moeten
vorm en inhoud één zijn. In de nota “Om de veiligheid van ons bestaan” werd dit indertijd
treffend gekenschetst als het ethisch-paradoxale karakter van de militaire dienst.
Het ritueel
Deze ethisch-paradoxale kern wordt omkranst met een vreemd oeroud ritueel
van heidense oorsprong (de laatste 12 jaar eerlijk gezegd sterk afgezwakt),
waarin het eerbetoon aan de aanvoerder, aan de korpsgeest en de herinnering
aan roemruchte krijgsverrichtingen van de voorvaderen een belangrijke rol lijken
te spelen. Een ritueel, dat op hoogtijdagen wordt uitgevoerd met krijgsmuziek,
hoorngeschal en tromgeroffel. Ook daarvoor heeft de minister nog onlangs
schoorvoetend enige beperkingen voorgesteld. Bij renovatie en nieuwbouw lijkt
het me heel gewenst, dat men zich goed realiseert, dat deze ceremoniële
versieringen, meest door dienstplichtigen uitgevoerd, heel anders worden
ervaren door de dienstplichtigen dan door de officier. Dat de laatste van zijn vak
een kunst wenst te maken met een zeker showeffect is begrijpelijk, maar van de
oorlog een feest maken is één van de kenmerken van militarisme. En democratie
en militarisme zijn water en vuur.

Hoe krijg je een democratisch leger?
Dat is onmogelijk. Een democratisch leger is een tegenstrijdigheid in zich. Een
leger is per definitie autoritair en zal dan ook wat betreft organisatievorm en
mentaliteit altijd dwars liggen en blijven liggen in een democratische
samenleving. Het blijft een soort anti-lichaam, dat voortdurend argwanend in de
gaten gehouden moet worden. De kans, dat het uitgroeit tot een kwaadaardig
gezwel is nooit uitgesloten. Dat het leger van nature autoritair is heeft een aantal
voor de hand liggende redenen: - Het is een gecompliceerd instituut, dat alleen
actief wordt in noodsituaties als snel handelen een kwestie wordt van zijn of niet
zijn. - In die onoverzichtelijke situaties kan de man op de plaats van handeling
geen inzicht hebben in het geheel. Alle berichten worden verzameld in een
centrale. Van daar gaan de impulsen uit tot actie. - Maar de belangrijkste reden
is, dat er voortdurend beslissingen moeten worden genomen met mensenlevens
als inzet. Dat kan nooit op democratische wijze. Een groot deel van de bezwaren
tegen de dienstplicht zijn dan ook onvermijdelijk, hoe kwalijk ze ook mogen zijn.
Ze zullen blijven zolang er een leger bestaat. De vraag hierboven deugt dus niet.
Wat we ons af moeten vragen is: hoe krijgen we een krijgsmacht, die in een
democratie niet helemaal misstaat en waarvoor we ons als democraten niet al te
zeer hoeven te schamen? Natuurlijk zonder dat het tegelijkertijd zijn effectiviteit
en geloofwaardigheid verliest. Anders kunnen we de miljarden beter direct in de
Noordzee gooien. Om die vraag te beantwoorden wil ik graag een paar
suggesties doen. Zij zullen geen blauwdruk vormen voor een integraal plan tot
modernisering van de dienstplicht en de krijgsmacht. Daar is meer voor nodig,
maar misschien leveren ze een paar bouwstenen. Die suggesties komen in de
volgende EGO.

Verder leven met de dienstplicht (2) (Ego januari 1987)
Het eerste artikel in EGO van december’77 eindigde met de vraag: Hoe krijg je
een leger, dat in een democratische samenleving zo min mogelijk misstaat; zo
min mogelijk aanstoot geeft? Dat is geen gemakkelijke zaak. Want tussen
democratie en krijgsmacht bestaat een natuurlijke tegenstelling. De democratie
met militair geweld verdedigen lijkt dan ook vaak op een poging de duivel met
behulp van Beëlzebub te verdrijven. Heel anders dan in dictaturen. Daar is de
krijgsmacht het hart en ziel van de samenleving ofwel motor en inspirerend
model. Zolang we dus met elkaar van mening blijven, dat we een krijgsmacht in
stand moeten houden, zullen we moeten zoeken naar een soort evenwicht tussen
militaire effectiviteit en democratische geloofwaardigheid. Ik heb vorige maand
beloofd daarvoor een paar suggesties te doen.
Hier zijn ze:
Terug naar de functionele kern
In de eerste plaats zullen alle versieringen en alle militaristisch aandoende
poppenkasterij moeten verdwijnen. De ontmythologisering van de krijgsmacht is
overigens in volle gang. De laatste twaalf jaar is er al heel wat verdwenen. En
toen ik dit schreef las ik juist in de krant, dat de minister van defensie de schaar
opnieuw drastisch heeft gehanteerd om overtollige franje af te knippen. Naar
mijn mening moet dat door gezet worden tot alleen de functionele kern overblijft.
Zo kan er bijvoorbeeld nog heel wat bespaard worden op het dagelijks tenue.
Niemand draagt het eigenlijk meer. Na de diensttijd loopt immers iedereen in
burger. Het gevechtspak is meen ik voldoende. Ik wil er wel voor pleiten dat
gevechtspak zo nu en dan eens aan te passen aan het heersende modebeeld.
Geen slobberbroeken als ieder ander nauwe broekspijpen heeft. In het
buitenland heeft men daarvoor blijkbaar meer oog dan in Den Haag. Ook de
ceremoniële uniformen van officieren kunnen naar mijn gevoeld rustig
verdwijnen. Een verarming van de mooie militairen tradities zal men zeggen. Ik
ben geneigd te zeggen: een verrijking voor het democratisch aanzien in het leger.
Scheiding van leef- en oefensituatie
Leef- en oefensituatie zullen zo veel mogelijk gescheiden moeten worden. Dat
wordt helaas nog niet altijd bevorderd en desondanks is het toch al een mooi
eind gevorderd. Het is een ontwikkeling die overigens niet tegen te houden is. De
welvaart en de grotere mobiliteit hebben het mogelijk gemaakt dat een groot
aantal militairen ‘s avonds na de dienst naar huis gaan en ‘s morgens voor de
dienst terugkeren naar de kazerne. Ook als ze daarvoor een grote afstand af
moeten leggen. Bij iedere kazerne is tegenwoordig een flink parkeerterrein. En
na vijf uur is het vaak een ware uittocht. Mij dunkt: zoveel mogelijk bevorderen,
want het rondhangen in de kazernes (bars en kantines) of in garnizoensplaatsen
(cafés) dient nergens voor. Het hoge alcoholgebruik zal er dan meteen wel
enkele procenten door dalen. Als de afstand om naar huis te gaan toch te groot
is, zou men een kamer moeten kunnen huren buiten de kazernes. In gemeenten
met veel of grote kazernes zou men voor dit doel flatgebouwen kunnen
neerzetten, zoals men ook voor studenten doet.
De maaltijden
De grotere welvaart heeft ook wat betreft het gebruik van de maaltijden een
ontwikkeling in gang gezet. In heel veel plaatsen verschaffen de militaire
tehuizen al een alternatief voor de ongezellige en vaak rommelige eetzalen in de
kazernes. Ook die ontwikkeling is niet tegen te houden, wel in goede banen te
leiden. Laat men de militaire tehuizen in de gelegenheid stellen op deze behoefte

in te spelen, zodat ze niet alleen cafetariavoedsel, maar verantwoorde en
gezonde maaltijden kunnen verstrekken in een prettige omgeving; niet zo
massaal en onpersoonlijk als de manschappeneetzalen gewoonlijk doen.
De kern van de zaak
In de kazerne zelf moet er paar gestreefd worden, zowel bij de opleiding als bij
de parate onderdelen, dat men zo efficiënt zo zuinig als maar mogelijk is omgaat
met de tijd van dienstplichtigen. Er is niets zo frustrerend, als de ene dag na de
andere verloren te zien gaan met zinloos rondlummelen. Of wat zo mogelijk nog
erger is: met net te doen alsof men iets doet. Het is echter onmogelijk mensen
14 (12) maanden lang van ‘s morgens acht tot ‘s avonds vijf intensief bezig te
houden met puur militaire activiteiten. Een serieuze poging daartoe, zou er toe
leiden, dat de defensiebegroting verdubbeld moest worden, de gebruiksduur van
het materiaal zou worden gehalveerd en het kader overspannen zou raken. Wat
er militair te doen is moet waard zijn om goed gedaan te, worden, accuraat en
vlot. Men moet geen vijf uur de tijd nemen voor wat ook in twee uur kan
gebeuren. Dat betekent naar algemene ervaring dat het niet meer goed gebeurt.
Als het onderhoud van een auto drie uur vergt, moet men eerder proberen het in
twee uur te doen dan er een hele dag voor uittrekken om de tijd dood te slaan.
Het gevolg van te veel tijd: de auto slecht verzorgd en de man moe van het doen
alsof. Ik zou wensen, dat het militaire programma in een snel tempo accuraat
wordt afgewerkt. En ik acht het als leek op dit terrein mogelijk in het militaire
programma elementen te verwerken, die een beroep doen op de creatieve
vermogens van de soldaat, zodat hij niet alleen maar dom werk behoeft te doen.
De tijd, die men op deze manier uitspaart, moet niet op een kunstmatige wijze
weer militair opgevuld worden. Laat men die tijd ter beschikking stellen van de
mensen zelf, bijvoorbeeld voor:
- eigen studie en bezigheden. Dat moet dan natuurlijk wel mogelijk gemaakt en
gestimuleerd worden.
- sportbeoefening met individuele keuzemogelijkheden.
- maatschappelijke vorming. En dit zo breed mogelijk opgevat.
Daar behoort ook politieke vorming bij. Niet door een militaire voorlichtingsdienst
maar in open communicatie met de samenleving zelf, bijv. met de politieke
partijen. Een voorlichtingsdienst zal altijd de verdenking op zich laden
staatspropaganda te maken; in dit geval, propaganda voor de krijgsmacht. Gooi
daarom de kazernes open voor de maatschappij in al zijn veelzijdige
verscheidenheid. Een krijgsmacht heeft nu eenmaal de neiging zich in een
isolement terug te trekken en op te sluiten. Binnen dat isolement ontwikkelt men
dan een zogenaamde a-poli tieke ideologie. Dat is in een democratie niet
gewenst. Het leger mag geen besloten gemeenschap zijn onder leiding van de
militaire commandanten. Soms hebben die de neiging het leger als hun privé
domein te beschouwen, waar zij het uitsluitend voor het zeggen hebben. En waar
buitenstaanders, ook de dienstplichtigen zich als gasten dienen te gedragen. Niet
alleen de generaals, de kolonels en de oversten hebben een krijgsmacht. De
krijgsmacht is een deel van de Nederlandse samenleving. Hij is van ons allen, of
we daar blij mee zijn of niet. Wij zijn er dus ook met elkaar verantwoordelijk
voor. Discussies buiten de kazernes moeten ook binnen de kazernes gehouden
kunnen worden. Het zou zeer gewenst zijn, dat er een levendig cultureel, politiek
en maatschappelijk klimaat ontstaat, waar alle politieke partijen,
maatschappelijke groeperingen en actiegroepen toegang hebben. Alleen in zo’n
klimaat kan men mensen activeren en motiveren. Wie dat niet aandurft, durft
het eigenlijk niet aan met de democratie, met de vrijheid en met de waarden, die
men beweert te verdedigen. Op die manier hoop ik ook de mensen uit de bars,

de kantines en de cafés te houden, waar men nu sloten pils verzwelgt uit pure
verveling en uit onvrede met het bestaan. Ik zeg niet, dat hiermee alle
problemen zouden zijn opgelost. Militaire dienst blijft een rotcorvee, maar dan
hoeven die veertien maanden, straks misschien twaalf, niet helemaal als verloren
tijd te worden afgeschreven. Een jaar is tenslotte een hele hap uit een leven.
De gewetensbezwaarden
To t slot nog één kwestie. Wie gewetensbezwaren heeft om in militaire dienst te
gaan moet zonder meer erkend worden, wat zijn redenen ook zijn. Geen
onderzoek door een staatscommissie van hart en nierenproevers. Zo’n commissie
bestaat bij de gratie van een grens, die iedereen kan kennen. Die grens moest
steeds weer verlegd worden, omdat er altijd mensen zullen opstaan, die
erkenning eisen op gronden, die buiten die grens liggen. Gevolg: mensen in de
gevangenis, die daar niet horen. Wie bereid is om vijf maanden langer
vervangende dienst te doen, geeft daarmee duidelijk te kennen, dat het hem
ernst is.

Vrijwilligers of dienstplichtigen (Rekenschap, december
1978)
De vorming van een vrijwilligersleger is voorlopig geen haalbare kaart. Dat was
de korte inhoud van de brief d.d. 10 juni 1977 verzonden door de commissie
Mommersteeg en gericht aan haar opdrachtgever de minister van Defensie. Deze
commissie, officieel: de staatscommissie van advies inzake de
personeelsvoorziening van de krijgsmacht, ingesteld bij K.B.(Koninklijk Besluit)
van 22 maart 1975 heeft eind vorig jaar haar eindrapport gepubliceerd, compleet
met het onderzoekmateriaal en een verantwoording van de argumenten voor de
slotconclusie.
Het rapport is uitgekomen onder de naam: Verplicht of vrijwillig dienen.
Staatsdrukkerij Den Haag 1977. De opdracht aan de commissie luidde: Een
onderzoek in te stellen en op grond daarvan te rapporteren en te adviseren of
het wenselijk en mogelijk is de krijgsmacht geheel samen te stellen uit
beroepsmilitairen, andere vrijwillig dienenden en burgerpersoneel. “Of anders
gezegd”, aldus Minister Vredeling indertijd in zijn installatierede en daar komt
het op aan, “moeten en kunnen we de dienstplicht afschaffen”. Na ruim twee en
een half jaar gedegen studie meende de meerderheid van de commissie te
moeten adviseren om niet, althans niet op betrekkelijk korte termijn, over te
gaan tot het vormen van een kader-vrijwilligers krijgs macht. Een even
opmerkelijke als verheugende conclusie. De twee en een half jaar studie is dus
niet voor niets geweest, want in het begin leek het er veel op, dat de commissie
uitsluitend was samengesteld uit voorstanders van een vrijwilligersleger. Pas ook
op het laatste moment schijnt de weegschaal naar de andere, de “goede” zijde te
zijn doorgeslagen. Vier leden van de commissie, aanvankelijk voorstanders van
het vrijwilligersleger, zijn na het lezen van de meest recente publicaties uit de
Verenigde Staten en uit Engeland blijkbaar zo aan het twijfelen gebracht, dat ze
het toen puntje bij paaltje kwam niet hebben aangedurfd positief te adviseren.
Op de vraag: Wenselijk en mogelijk? Wel of niet? reageerden maar twee leden
met; niet wenselijk, afgezien van de haalbaarheid; negen leden; wel wenselijk,
maar niet mogelijk, negen leden; wel wenselijk en ook mogelijk, onder wie de
voorzitter. De doorslag gaven tenslotte de vier reeds genoemde leden, die van
oordeel waren, dat op dit moment een advies voor een integrale doorvoe ring
van een K.V.K. (kadervrijwilligerskrijgsmacht) niet kon worden gegeven. Toch
ben ik niet helemaal gerustgesteld door dit resultaat.
Ten eerste niet door de motivering van de afwijzing. De meesten zeggen immers:
“Wel wenselijk, maar jammer genoeg niet mogelijk”. Ik had het liever
omgekeerd gezien.
Ten tweede niet door dat tussenzinnetje: althans niet op korte termijn. Dat er
reden is voor deze ongerustheid blijkt wel, want na de constatering, dat een
directe en volledige invoering onmogelijk is, adviseert men een nieuw onderzoek
in te stellen naar de mogelijkheid van een geleidelijke invoering door een
stelselmatige vergroting van het contingent vrijwilligers, natuurlijk gepaard
gaande met een evenredige vermindering van het aantal dienstplichtigen. Een
samenwerkingsverband van jongerenorganisaties: het Anti-Vrijwilligerscomité
heeft dit gevaar reeds gesignaleerd en een actie aangekondigd tegen zo’n
sluipende invoering. Dit onder de welsprekende titel: “Een vrijwilligersleger? Dat
nooit!” Ook de N.V.V.- en de P.v.d.A. jongeren, hoewel geen deel uitmakend van
het actiecomité plaatsten zich achter dit standpunt blijkens een bericht in de
Volkskrant (16 januari 1978). Ik ben daar blij mee, want het heeft enige tijd
geduurd, voordat de jongerenorganisaties, die natuurlijk nauw bij deze zaak
betrokken zijn, zich bewust werden van de gevaren die hier dreigen. Niet
onbegrijpelijk overigens, want op het eerste gezicht lijkt het vanzelfsprekend een

aantrekkelijke gedachte: staatsdwang te vervangen door de vrije wil. Ook veel
humanisten zal het woord vrijwillig prettiger in de oren klinken dan het woord
dienstplicht. Zeker met betrekking tot een instituut, dat door zijn doelstelling en
arsenaal van middelen, organisatiestructuur en de daarmee samenhangende
menselijke verhoudingen velen in onze kring toch al niet zo lekker zit. Dat ook
veel dienstplichtigen het aanvankelijk geen onaantrekkelijke gedachte vonden
ligt voor de hand. Als dat doorging zouden zij immers van de klus verlost zijn.
Want dat moet volmondig erkend worden: Het is een driedubbel vermaledijd
rotkarwei, dat zij, de dienstplichtigen, moeten opknappen. In een kritieke fase
van hun leven, juist op de grens van jeugd en volwassenheid, worden ze
onttrokken aan hun normale leefsituatie en overgeplant in een voor hen vreemde
autoritaire omgeving. Vaak goed ontwikkeld en opgevoed in moderne geest tot
vrije zelfstandigheid, zien zij zich plotseling verdwaald in een streng hiërarchisch
georganiseerd samenlevingsverband, waar de waarden en deugden van voor de
Franse Revolutie nog in ere worden gehouden: de ondergeschiktheid aan de
meerdere; onderworpenheid aan de krijgstucht; trouw aan dit en eerbied voor
dat. Er wordt van hen verwacht, dat ze zomaar met vier, acht, tien of nog meer
anderen een soort commune vormen van enkel mannen, door het toeval of met
behulp van de computer bij elkaar geharkt. In ieder geval hebben ze elkaar niet
uitgezocht zo intiem met elkaar samen te leven. Op zichzelf is het nog een
wonder, dat het zo vaak goed gaat, maar toch kunnen op soldatenkamers
spanningen ontstaan, die er niet om liegen. Of omdat de sociale en culturele
verschillen te groot zijn of eenvoudig omdat karakters niet bij elkaar passen. Een
belangrijke klacht in de kazernes is altijd weer het gebrek aan privacy.
Het “werk” dat ze moeten doen ervaren de meesten als dom, vies en vervelend,
maar het ergste is het ethisch-paradoxale karakter ervan, zoals de defensienota
van Minister Vredeling: Om de Veiligheid van ons bestaan, het zo treffend
heeft gekarakteriseerd. Zij krijgen immers een stuk gereedschap in handen, dat
maar voor één doel bruikbaar is. En dat doel is volkomen in strijd met wat ze
thuis, op school en elders hebben leren kennen als de grondnorm voor goed
gedrag in de omgang met anderen, n.l. dat je die ander niet mag beschadigen,
laat staan doden. Langzamerhand voelen velen zich gereduceerd tot een radertje
in een gevechtsmachine, puur middel in een ondoorgrondelijk geheel, een
situatie, waartegen ieder gezond mens zich instinctief verzet. Toch is het initiatief
tot deze discussie over de afschaffing van de dienstplicht niet van de
dienstplichtigen, de eerst belanghebbenden uitgegaan. Die kwam juist van de
andere kant, van de militaire autoriteiten, die de opdracht hebben. Daar zijn ze
voor ingehuurd, zorg te dragen voor een krijgsmacht, die optimaal inzetbaar is;
gevechtsgereed en gevechtsbereid, zoals zij het zelf graag uitdrukken.
De beroepsmilitairen
Al een aantal jaren zagen die het niet meer zo zitten met die dienstplichtigen. De
turbulente jaren van ‘60 tot ‘70 begonnen ook in het leger hun invloed uit te
oefenen. Die kerels met hun lange haren, slordige kleding, revolutionaire ideeën
en losbandige levensstijl begonnen eisen te stellen, die moeilijk ingepast konden
worden in hun militaire wereld, waar de rechte lijn het criterium bij elke
beoordeling is. Niet alleen bij de exercitie, maar ook in het denken. Zij vroegen
nota bene om inspraak en medezeggenschap, stelden zaken ter discussie, die
niet ter discussie staan, hadden kritiek op alles en vooral op die militaire
gewoonten en gebruiken, die in het verleden altijd glans en schittering hadden
gegeven aan het krijgsbedrijf. Zij wilden hun koper niet meer poetsen, hun
meerderen niet meer groeten en niet meer netjes in de houding staan. Om hun
eisen kracht bij te zetten, richtten ze een soldatenvakvereniging op, de V.V.D.M.,
die zelfs het wapen van de harde actie niet schuwde. Nee, dienstplichtigen waren
niet meer, wat ze altijd geweest waren, n.l. dom en gewillig. Met deze kerels kon

je niet meer fatsoenlijk te voorschijn komen. De Amerikaanse generaal Brown zei,
dat het een verschrikking was een Nederlandse erewacht te moeten inspecteren.
Natuurlijk zijn dit maar uitspraken rond de bittertafel, geen harde argumenten,
waarop men een fundamentele wijziging in het defensiebeleid wat betreft de
personeelsvoorziening kan baseren. Daar is nog iets meer voor nodig. In 1971
schreef de Kon. Vereniging ter beoefening van de krijgswetenschap een
prijsvraag uit met als onderwerp: De voor- en nadelen van een vrijwilligers, resp.
een kadermilitiekrijgsmacht en de gewenste personele samenstelling van de
Nederlandse krijgsmacht. De Majoor H. W. Wenders van het wapen der genie,
docent aan de hogere krijgsschool schreef daarop een studie, die met de eerste
prijs werd bekroond en gepubliceerd in het orgaan van bovengenoemde Kon.
Vereniging: Mars in Cathedra nr. 9 jaargang, 1971. Een doorwrocht werkstuk,
waarin de meeste voor- en nadelen, die later in de discussie een rol hebben
gespeeld goed op een rij in slagorde tegenover elkaar werden geplaatst. Hij wees
allereerst op het feit, dat de grote massale legers hun tijd hadden gehad. In
plaats van uit bewapende mannen zullen de legers in de toekomst bestaan uit
bemande wapens. De apparaten nemen ook hier de mensen het werk uit handen.
Als merites voor het vrijwilligersleger noemde hij:
* De grotere vakbekwaamheid van het personeel en een betere individuele- en
onderdeelsgeoefendheid. (Dit valt sterk te betwijfelen. Bij de verbindingsdienst
verwonderden de Technisch Specialisten zich erover, dat zij nooit de snelheid
bereikten van de dienstplichtigen bij de verschillende activiteiten, terwijl zij veel
langer in dienst waren.)
* Een betere motivatie van de enkeling en daardoor een grotere inzetbaarheid
van de eenheden. (Vraag: Is dit een intuïtief oordeel of is dit onderzocht?) * Een
doelmatiger gebruik van de personele en materiële middelen.
* Bij een verhouding van de salarissen tussen vrijwilligers en dienstplichtigen,
zoals die in Nederland is, goedkoper.
* Beter beantwoordend aan het democratisch normbesef, doordat een stelsel van
verplichte tewerkstelling en ongelijke lastenverdeling wordt geëlimineerd en het
systeem van belasting in diensten wordt omgezet in een belasting in geld. (De
ongelijke lastenverdeling heeft betrekking op het feit, dat slechts tussen de 30
en 40 % van een beschikbare jaarlichting in werkelijke dienst wordt geroepen.
Inderdaad een probleem, maar niet nieuw. Vroeger werd dit probleem door
loting “opgelost”, vdB.)
* Tenslotte een verhoging van het nationaal inkomen.
Als bezwaren voert hij aan:
* Een geringere flexibiliteit met betrekking tot een eventueel noodzakelijke
uitbreiding of inkrimping van de personele sterkte van de krijgsmacht. De
onmogelijkheid om grotere mobilisabele eenheden aan te houden. (Dit punt heeft
een belangrijke rol gespeeld in de verdere discussie. vdB)
* Een verlaging van de gemiddelde intelligentie. (Heeft betrekkelijk weinig
aandacht gekregen, maar is zeer belangrijk, omdat men een
kwaliteitsverbetering wenst. Vergelijk met punt één van de voordelen.)
* Afhankelijkheid van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, waardoor de
mogelijkheid bestaat, dat niet voldaan kan worden aan de behoefte in
vredestijd.Bij grotere discrepantie tussen salarissen van vrijwilligers en
dienstplichtigen duurder.
Bij een afweging van de voor- en nadelen kwam Majoor Wenders dan tot de
aanbeveling, dat de krijgsmacht na 1975 uit vrijwilligers moet bestaan, waarbij
voor hem heel zwaar weegt de grotere vakbekwaamheid, de betere motivatie en
dus de betere inzetbaarheid. Als voorbeelden noemt hij de Kon. Marechaussee en
het Korps Mariniers. “Bovendien”, zo voegt hij er tenslotte aan toe, “zal het hele

apparaat een beeldverbetering ondergaan!” Na deze publicatie kwam de
discussie goed op gang. In een bijlage van de Defensienota 1972 “De Toekomst
van de Nederlandse Defensie”, werd een voorstel gelanceerd voor een
dienstvervulling naar keuze. Wie de kortst mogelijke tijd wil dienen moet
gecompenseerd worden door meer geld en een betere baan. In dezelfde nota
werd de opmerking gemaakt, dat een krijgsmacht geheel op basis van
vrijwilligheid, op den duur het meest aangewezen was. Dit op grond van
maatschappelijke, militaire en macro-economische argumenten. Eén van die
argumenten was, dat de functies bestemd voor de dienstplichtigen niet meer in
overeenstemming zijn met hun stijgend ontwikkelingspeil. Met andere woorden:
ze zijn er eigenlijk te goed voor. Nog één stap en men opent in navolging van het
Europese bedrijfsleven de wervingsdepots in Turkije en Marokko. Een ruime
aandacht werd in de nota besteed aan de ervaringen in de Verenigde Staten en
Engeland. Die ervaringen zijn gunstig volgens de nota, want daar wordt voldaan
aan wat als de meest essentiële voorwaarde voor het instellen van een
vrijwilligerskrijgsmacht moet worden beschouwd:
a)dat het militair apparaat diep wortelt in de samenleving en hiermee sociaalmaatschappelijk
diep is verweven;
b) de bevolking dit apparaat ziet als essentieel;
c) dat met name de potentiële vrijwilliger de krijgsmacht ziet als een organisatie
met aantrekkelijke functies op goede voorwaarden, goede carrière
mogelijkheden, militaire vorming en training op hoog niveau;
d) dat het militaire apparaat opleidt voor een latere civiele carrière.
Dat klinkt allemaal heel mooi. Ik meen te mooi, omdat een vrijwilligersleger aan
deze voorwaarden niet voldoet en niet kan voldoen, wat ik verderop hoop aan te
tonen. Uit het feit, dat vier leden van de commissie Mommersteeg na het lezen
van Amerikaanse en Engelse literatuur over deze materie nog van mening zijn
veranderd, blijkt echter wel, dat ook daar niet aan deze essentiële voorwaarden
is voldaan. Zelf kan ik me niet beroepen op enige eigen ervaring met het Britse
vrijwilligersleger, maar de verhalen die onder Nederlandse militairen in Duits
land de ronde doen stellen me daaromtrent bepaald niet gerust. En Amerikaanse
generaals hebben niet al te lang na de overgang naar een vrijwilligersleger in de
Verenigde Staten hun verwondering en hun bezorgdheid uitgesproken over het
grote percentage black people in the Army en het aantal arme blanken,
Portoricanen en zo. Zouden ze echt niet weten, wie daar in de United States tot
de kansarmen behoren?
De publieke opinie
In een NIPO-onderzoek gehouden van 21 mei tot 7 juni 1974 reageerden op de
stelling: Een beroepsleger verdient verre de voorkeur boven een leger met
dienstplichtigen.
46 % - helemaal eens
25 % - grotendeels eens
16 % - grotendeels oneens
10 % - helemaal oneens
3 % - geen mening
Politiek rechts is het in het algemeen eens met deze stelling. Aan de andere kant
is er een duidelijke positieve correlatie tussen politiek links en de afwijzing ervan.
De P.v.d.A. schreef in het verkiezingsprogram 1971-1975 echter nog: “In
afwachting van de afschaffing van de dienstplicht wordt de diensttijd verkort tot
12 maanden. Er komt een leger voornamelijk bestaande uit
kortverbandvrijwilligers”. Blijkbaar dacht men in de P.v.d.A. dat dit onder haar

kiezers een goede indruk zou maken. In Keerpunt was de stelling echter niet
terug te vinden. Misschien al een aanwijzing voor een kentering in de
opvattingen? Zoals blijkt uit het NIPO-onderzoek was de stemming in 1974 nog
duidelijk in het voordeel van een vrijwilligersleger. De voorstanders vonden het
tijd worden om tot daden over te gaan. In maart 1975 werd de commissie
Mommersteeg geïnstalleerd. De Stichting Volk en Verdediging, die zich bezig
houdt met vragen, die betrekking hebben op de relaties tussen de Nederlandse
bevolking en de krijgsmacht, hield een conferentie met als thema: Afscheid van
de dienstplicht? Op die conferentie werden ook al enige kritische geluiden
gehoord, ten aanzien van deze vraag. De V.V.D.M gaf een discussienota uit,
waarin een adviescommissie zich uitsprak tegen het vrijwilligersleger. Op de
hoorzitting van de commissie Mommersteeg op 1 december 1975 bleek, dat zelfs
een aantal militaire deskundigen bedenkingen had. De woordvoerder van de
Vereniging ter beoefening van de krijgswetenschap sprak zich daar tot mijn
verbazing uit tegen invoering van het vrijwilligersleger. Dezelfde vereniging, die
vier jaar eerder de eerste prijs had toegekend aan de studie van Majoor Wenders.
En dat niet alleen vanwege de vorm, maar ook vanwege de conclusie.
Mijn bezwaren
Na dit overzicht in vogelvlucht over de loop van de discussie tot dusver en van
de argumenten, die rechts en links pro en contra zijn aangedragen, wordt het
tijd het eigen standpunt af te bakenen. Het spreekt vanzelf dat mijn zorg als
oud-raadsman van het Humanistisch Verbond niet in de eerste plaats uitgaat
naar de krijgsmacht als instituut of naar de gevechtswaarde van het apparaat,
maar naar de mensen, die in de krijgsmacht hun dienst verrichten, daarin
werken en voor een goed deel daarin moeten leven. En dan speciaal naar de
soldaat, de dienstplichtige van nu en eventueel de vrijwilliger van straks, als de
plannen voor een vrijwilligersleger onverhoopt toch nog zouden doorgaan.
Evenmin als de dienstplichtigen zullen de vrijwilligers technisch hoog
gekwalificeerde functies krijgen, zoals sommigen durven te suggereren. Ze
worden net als de dienstplichtigen nu: tirailleur, boordschutter, stuksbediende,
munitiesjouwer, mineur en sappeur. Vakmanschap, deskundigheid,
verantwoordelijkheid, eigen inzicht of initiatief komen er niet aan te pas. Zelf
denken is schadelijk. “Hier wordt voor je gedacht” is nog altijd een populaire
kreet in militaire dienst, die overigens de feitelijke toestand niet onjuist typeert.
Soldaten lopen, vallen, liggen, staan weer op, lopen, vallen opnieuw, kruipen in
de tijgersluipgang, graven schuttersputten en gooien ze weer dicht. Daarna
moeten ze onderhoud “plegen”, hun uitrusting en het materiaal verzorgen....
eindeloos onderhoud plegen, want de uitrusting en het materiaal is nooit voor
100% in orde en daar moet naar gestreefd worden. Gelukkig maar, want het
onderhoud is hèt middel bij uitstek om op militair verantwoorde wijze tijd dood
te slaan. Al deze militaire activiteiten gebeuren op bevel met gedetailleerde
aanwijzingen en onder voortdurende controle van het beroepskader. Wat men
van dienstplichtige en ook van vrijwillige soldaten verlangt en nodig heeft is hun
jeugdige kracht, snelheid, behendigheid, hun willige gehoorzaamheid en
incasseringsvermogen. Ze moeten ontberingen kunnen verdragen,
vermoeienissen doorstaan en zich kunnen schikken in oncomfortabele
omstandigheden. Dat is de reden waarom een beroepsleger onmogelijk is.
Soldaten van 40 tot 55 jaar zijn niet meer bruikbaar. Daaraan zal ook de
invoering van nog ingewikkelder wapensystemen niet veel kunnen veranderen,
zoals wel beweerd wordt. Welke gecompliceerde vernietigingsapparatuur men in
de toekomst ook mag ontwikkelen, desnoods geheel geautomatiseerd, geleid
door elektronische breinen, zij zullen de soldaat in zijn schuttersputje niet
overbodig maken. Zij zullen n.l. altijd beschermd moeten worden tegen
aanvallen op korte afstand. Dat vergeet men wel eens er bij te vertellen als men

science-fiction-achtige fantasieën over kleinere maar technisch volmaakt
geoutilleerde legertjes aandraagt als argument voor een vrijwilligerskrijgsmacht.
“De bewapende mannen zullen in de toekomst vervangen worden door de
bemande wapens, bemand door goed opgeleide deskundigen”. Wel die
deskundigen zijn er nu ook, officieren en onderofficieren, beroepsmilitairen met
een ambtelijke status. Zij bedienen de ingewikkelde technische apparatuur, maar
kunnen niet zonder de bescherming van een afdeling gewone soldaten. Een raket,
het meest geavanceerde wapen, waarover de krijgsmacht momenteel beschikt,
doet zijn afschuwelijke werk kilometers verderop, maar tegen een aanval van
een kleine commandogroep, die tot op honderd meter is doorgedrongen staat hij
machteloos. Daarom moet hij omringd worden door een kordon van
bewakingstroepen. Zolang we menen, terwille van de veiligheid van ons bestaan,
het niet te kunnen stellen zonder een krijgsmacht, zolang zal de eenvoudige
soldaat daarvan de basis vormen. Zolang ook zal zijn leven de eerste inzet zijn,
zoals de pionnen op het schaakbord. Deze taak is in vredestijd een dom, vies en
vervelend corvee, doch in de ernstsituatie een zaak van leven en dood, vaak
afhankelijk van de reactiesnelheid en van het doorzicht in snel wisselende
omstandigheden. Deze taak nu wil het vrijwilligersleger laten verrichten door
jonge mensen, die niet 14 of zelfs 12 maanden, maar drie, vier tot vijf jaar die
klus op zich zouden moeten nemen.
Wie krijgt men daarvoor?
Natuurlijk niet de academisch gevormden. Ook niet de mensen met de hogere,
middelbare en lagere beroepsopleidingen. Ze zouden wel gek zijn. Als er toch
iemand te vinden was, zou men het hem sterk moeten ontraden, want hij zou
ontschoold in de maatschappij terugkeren. Een aantal jaren ouder, misschien wat
ervaringen rijker maar ook een aantal illusies armer. Wie blijven over als de
toekomstige kandidaten voor deze klus? Die jonge mensen, jongens en meisjes,
mannen en vrouwen tussen de 18 en 25 jaar, die door het selectiesysteem, dat
in ons onderwijsstelsel is ingebouwd, reeds bij de eerste ronde werden
uitgezeefd en uitgespuugd. Ze konden op school niet zo goed mee, vonden het
daar dus niet zo plezierig. Zodra de leerplicht hun dit toestond hebben ze de
school de rug toegekeerd. Van het leerrecht, na de leerplicht maakten ze geen
gebruik. Ze gingen liever werken om wat te verdienen. Aan deze ongeschoolde
werkende jongeren, mentaal, politiek, sociaal en economisch de minst weerbaren
wil men nota bene de militaire weerbaarheid van de natie ophangen. Jongens en
meisjes? Mannen en vrouwen? Ja, want plotseling heeft men voor wat altijd een
typische mannenaangelegenheid geweest is de waarde van de vrouw ontdekt.
“Waarom zouden vrouwen geen militaire functies kunnen vervullen?”, vraagt
men zich nu in ernst af, zoals altijd al als er voor dom, vies en vervelend werk
niet genoeg mannen beschikbaar zijn. De afwenteling van het soldatenhandwerk
op de schouders van de meest kwetsbaren in onze samenleving gaat regelrecht
in tegen het streven naar een rechtvaardiger verdeling van kennis, macht en
inkomen, bepleit in het Humanistisch Perspectief. Wil men dit, dan is een
rechtvaardiger verdeling van het onaangename, domme, vieze en vervelende
werk onontkoombaar. Dit geldt in het algemeen, maar speciaal voor de militaire
dienst. Het betekent, dat men ze voor jaren overlevert aan de verveling, de
zinloosheid en de vervreemding, die binnen de militaire situatie niet te vermijden
zijn, hoeveel moeite men daarvoor ook doet. Dat mag men deze jonge mensen
niet aandoen. Zij hebben juist een extra zorg nodig om tot een enigszins
bevredigende levensontplooiing te komen. Soldaat zijn is geen beroep, geen vak,
net zo min als het militaire apparaat een bedrijf is, al heeft het bedrijfsmatige
kanten. Het is een corvee. Men kan er niets mee leren, waar men in het verdere
leven iets aan heeft. Men wordt er zelfs geen “kerel” door. Zadelt men iemand
voor drie, vier of vijf jaar hiermee op, dan gaat hij niet voor-, maar achteruit om

daarna in de samenleving te worden teruggeworpen. Dat is niet alleen onredelijk
en asociaal, maar ook gevaarlijk. “Ja maar”, werpt men mij tegen, daar moet nu
juist iets aan gedaan worden. Men moet in de eerste plaats zorgen voor een
intensieve en liefst veelzijdige militaire training, want leegloop en verveling
mogen niet voorkomen. Er is inderdaad niets zo frustrerend als zinloos
rondlummelen of het moet zijn: te worden gedwongen net te doen, alsof men
iets doet. En verder moet men natuurlijk zorgen voor een goede civiele
vakopleiding, zoals dat het geval is bij de Technisch Specialisten. Tenslotte ook
nog voor goede carrièremogelijkheden. Dat waren immers al de voorwaarden
voor vrijwillige dienstneming genoemd in het rapport: Dienstneming naar keuze.
Wat het eerste punt betreft: Het is nog altijd onmogelijk gebleken
dienstplichtigen 16, 14 of zelfs 12 maanden intensief militair bezig te houden.
Een poging daartoe zou de defensiekosten opjagen tot ongekende hoogte, de
gebruiksduur van het materiaal halveren en de kaderleden in een toestand van
overspanning brengen. Die zijn nu al zo vaak van huis in verband met
meerdaagse oefeningen. Bovendien zou dit zinloos zijn, een voortdurende
herhaling van dezelfde handelingen. Wat soldaten te doen hebben is heel
eenvoudig en dus snel te leren. Voor generaals, oversten en kapiteins is er
variatie genoeg in de oefeningen. Op het niveau van de soldaat komt iedere
oefening op hetzelfde neer. Als dat nu nog een zichtbaar resultaat opleverde,
maar dat is nooit het geval. Al wat men doet is een doen alsof, nabootsing van
een situatie, die hopelijk nooit komt. Dat kan men niet zo erg lang volhouden,
zeker geen jaren zonder simpel te worden. Dan die civiele opleiding, zoals de
Technisch Specialisten die krijgen. De Technisch Specialisten zijn inderdaad het
beste te vergelijken met de vrijwilligers, die men voor ogen heeft bij de invoering
van een integraal vrijwilligersleger. Ook zij verlaten na een vrijwillig
dienstverband van vier/vijf jaar de dienst. Maar daarmee houdt de vergelijking
ook op. Bij de T.S.-ers ligt er een duidelijke relatie tussen de militaire functie, de
vakopleiding, die ze krijgen en het werk, dat ze na hun diensttijd willen gaan
doen. Zij zijn monteur, chauffeur op vrachtwagens voor zware transporten,
bulldozermachinisten, rij-instructeur enz. Dat zijn functies, die ook buiten de
militaire dienst bestaan. Hun vakopleiding houdt nauw verband met de ervaring,
die ze in de dagelijkse praktijk opdoen. Dat is voor mensen, die met hun handen
plegen te denken een absolute voorwaarde voor succes bij de studie. En toch,
hoewel hier aan deze noodzakelijke voorwaarde is voldaan, blijft ook voor de
T.S.-ers die vakopleiding een moeilijke zaak. Velen halen het niet en bereiken
niet het gestelde doel. Wat kan men dan verwachten van vrijwillige kanonniers of
tirailleurs, voor wie bij de werving lagere aannemingscriteria zullen moeten
worden gehanteerd dan voor Technisch Specialisten, omdat men anders het
vereiste aantal niet zal halen. Hun militaire bekwaamheden zijn buiten het
militaire verband niet bruikbaar, tenminste niet op eerbare wijze. Als ze een
vakopleiding volgen, is dat niet meer dan een soort droogzwemmen, zonder
enige relatie tot de dagelijkse praktijk. En dat terwijl het indertijd op school
onder veel gunstiger omstandigheden dan de militaire dienst ooit zal kunnen
verschaffen al niet zo goed lukte met dat leren. Zelfs dienstplichtigen, die voor
hun diensttijd al bewezen hebben, dat ze studeren kunnen en willen, lukt het
tijdens de militaire dienst vaak niet, alle goede voornemens ten spijt. Het hele
sociale klimaat in de kazerne werkt tegen. Als men bij de werving te hoge
verwachtingen wekt: Goed salaris plus een premie aan het eind van de diensttijd
en nog een goede vakopleiding op de koop toe (en dat zal men moeten doen om
voldoende gegadigden te lokken) dan is nu al te voorzien, dat teleurstelling en
frustratie het gevolg zal zijn. Na vijf jaar komen ze met hun teleurstellingen en
hun frustraties in de maatschappij terug, zonder vooruitzichten, zonder toekomst.
Vijf jaar lang hebben ze dan omgegaan met de instrumenten van het geweld. Vijf
jaar lang zijn ze geestelijk voorbereid op het gebruik daarvan. In alle landen met

een vrijwilligersleger zit men met het old-soldiers problem. Evenzeer als in de
tijd van de huurlegers met de benden afgedankte huurlingen, die voor eigen
rekening het bedrijf voortzetten.
Gevaarlijk
En dat is nog maar één gevaarlijke kant. Er is nog een andere. Majoor Wenders
merkte in zijn studie op, dat de termen beroepsleger en vrijwilligerskrijgsmacht
bij sommigen associaties oproepen met de begrippen staatsgreep en staat-in-destaat.
Hij meent ten onrechte. “De democratisering binnen de krijgsmacht maken
een staat-in-de-staathouding onmogelijk”, zegt hij en verderop nog: “Een
vrijwilligerskrijgsmacht in een democratisch land met onafhankelijke
publiciteitsmedia en een nauwe binding van het militaire apparaat aan de politiek
verantwoordelijke organen behoeft geen gevaar in te houden.” Ik wil daar graag
dit van zeggen: Een leger, een krijgsmacht staat door zijn verticale autoritaire
organisatiestructuur, door de aard van zijn opdracht en de daarbij aansluitende
mentaliteit van nature dwars op de streefrichting binnen een democratische
samenleving. Het is een soort antilichaam, dat voortdurend in de gaten
gehouden moet worden omdat ontaarding tot een kwaadaardig gezwel nooit
helemaal is uit te sluiten. In dictaturen ligt dat anders. Daar zijn staat en
krijgsmacht in feite één. De krijgs macht is tegelijk het fundament, voorbeeld en
bezielend idee van de staat. Het leger beheerst de samenleving met de specifiek
militaire middelen. Voor humanisten een afschrikkende toestand. Om zo’n
situatie zo ver mogelijk van ons verwijderd te houden is het een eerste vereiste,
dat de krijgsmacht zo diep en breed mogelijk geïntegreerd is in alle geledingen
van de samenleving en niet het monopolie wordt van uiterst rechts in het
politieke krachtenveld. Een gevaar dat beslist niet denkbeeldig is door de
wederzijdse affiniteit. Dat zou de al van nature in een krijgsmacht aanwezige
neiging nog versterken om zich terug te trekken in het isolement en een besloten
groep te worden met een eigen mentaliteit, eigen tradities en een eigen militaire,
zo men wil militaristische moraal. Juist de dienstplichtigen verhinderen dit en
zorgen voor een voortdurende doorstroming, waardoor een broeierig en
gevaarlijk militair isolement voorkomen wordt. Door de dienstplichtigen houdt
het beroepskader (officieren en onderofficieren) voeling met wat er leeft en
groeit in de burgermaatschappij, ook al vervult hen dat soms met walging, al die
nieuwlichterij. Van de andere kant is het evenzeer nodig, dat veel mensen uit alle
politieke, maatschappelijke en wereldbeschouwelijke groeperingen door eigen
ervaring of door middel van hun kinderen betrokken zijn bij wat er in het leger
gebeurt. Een vrijwilligersleger dreigt heel snel uit het gezichtsveld te verdwijnen
en dus uit de belangstelling. Niemand voelt zich meer verantwoordelijk voor wat
er met vrijwilligers gedaan wordt. “Zij worden er toch voor betaald en ze hebben
er toch zelf voor gekozen”, redeneert men al gauw. Majoor Wenders meent, dat
de staat-in-de-staat houding onmogelijk is door de democratisering en
vermaatschappelijking van de krijgsmacht. Leden van de defensiecommissie van
de P.v.d.A. vestigden ook al hun hoop op een voortgezette democratisering en
stellen dit zelfs als een voorwaarde. Mijn vraag is: “Waar moet in een
vrijwilligersleger die democratisering vandaan komen, waarop moet die steunen
en uit welke bronnen moet die gevoed worden?” Wat in dit opzicht in de laatste
14 jaar tot stand is gekomen is voor 100 % afgedwongen door acties van
georganiseerde dienstplichtigen. Dat is trouwens de enig mogelijke manier om
een instrument als een krijgsmacht, die van nature autoritair is, enigszins aan te
passen aan meer democratische verhoudingen. Een democratisering van bovenaf
opgelegd is bij voorbaat tot mislukking gedoemd. Welnu in een vrijwilligersleger
staat het politiek minst bewust levende deel van onze jeugd onder de strakke
leiding van een militair kader, dat in zijn politieke samenstelling ook geen
getrouwe afspiegeling is van de samenleving in haar geheel. Het links voelende

en denkende deel ontbreekt er bijna geheel, omdat linkse mensen nu eenmaal
weinig roeping voelen voor een carrière in een krijgsmacht en ook omdat ze er
nauwelijks worden geduid en met groot wantrouwen worden bekeken. De
vrijwilligers zullen, dat is nu reeds te voorspellen op grond van ervaring met
andere wervingsacties voor vrijwillig dienenden voor het grootste deel
gerekruteerd moeten worden uit de ongeschoolden van de randprovincies,
Brabant en Limburg voorop. De stedelijke bevolking, vooral de Randstad Holland,
zal sterk ondervertegenwoordigd zijn. Een bijzondere en gevaarlijke
aantrekkingskracht zal een vrijwilligersleger uitoefenen op lieden, die het
onvoorwaardelijk gehoorzamen zonder zelf enige verantwoordelijkheid te hoeven
dragen gewoon behagelijk vinden. Zulke mensen bestaan. Evenals lieden die een
eigenaardige affiniteit tot vuurwapens vertonen. Beide typen van mensen zullen
in een vrijwilligersleger oververtegenwoordigd zijn. Dat is bijna onvermijdelijk.
Nee, eerder dan een verdergaande democratisering kan men verwachten, dat de
ontwikkeling, die volgens velen te ver is gegaan, wordt teruggedraaid. Zover
totdat de Nederlandse krijgsmacht, die nu een unieke plaats inneemt, weer
netjes met de overige NAVO-partners in de militaire pas loopt. Naar mijn mening
één van de hoofdbeweegredenen om de mogelijkheden voor een
vrijwilligersleger te bestuderen. Een krijgsmacht is voor een democratie een
riskant bezit. Zolang we in overgrote meerderheid echter van mening blijven, dat
we zoiets als een krijgsmacht toch wel moeten hebben terwille van de veiligheid
van ons (democratisch) bestaan, zolang zullen we ook met ons allen bereid
moeten zijn daar offers voor te brengen niet alleen in geld, maar mensenoffers.
We zullen daarvoor onze kinderen en misschien kleinkinderen gedurende een
bepaalde tijd beschikbaar moeten stellen, voorzover ze geen onoverkomelijke
gewetensbezwaren hebben. De wet gewetensbezwaren wil ik natuurlijk onverkort
handhaven, zelfs zonder onderzoek door een commissie, maar wel met een
vervangende staatsdienst, die vijf maanden langer duurt. Een vrijwilligersleger is
een gevaar, misschien wel een groter gevaar dan dat van alle buitenlandse
vijanden bij elkaar. Maar hoe groot ik dit gevaar ook acht mijn voornaamste
argument tegen het vrijwilligersleger blijft, dat we dit rotcorvee met al zijn
kwalijke kanten niet af mogen wentelen op het meest kwetsbare deel van onze
jeugd. Dat is onredelijk, asociaal en immoreel. Dan toch maar liever dienstplicht
voor alle jongeren uit alle geledingen gedurende 12 of 14 maanden (natuurlijk
niet langer dan nodig is hoeveel bezwaren en onbillijkheden dat ook met zich
meebrengt). Onrechtvaardigheden kan en mag men niet opheffen door ze te
vervangen door nog groter onrecht. Het hele probleem staat overigens niet op
zichzelf, maar is een aspect van een veel omvangrijker vraagstuk: n.l. van de
rechtvaardiger verdeling van het “rotwerk” in de samenleving, van oudsher de
taak van de zwaksten in de maatschappij. Een minder ongelijke verdeling van
kennis, macht en inkomen, zoals ook in het Humanistisch Perspectief als eis voor
een rechtvaardiger samenleving wordt bepleit heeft als onontkoombare keerzijde
een rechtvaardiger verdeling van het onaangename, domme, vieze en
vervelende werk tot voorwaarde of tot gevolg. Voorlopig hebben we dit probleem
in het rijke deel van West Europa nog opgelost met het aantrekken van
werkkrachten uit minder bevoorrechte streken. Bij gebrek aan economisch
zwakken haalt men ze elders. Het lijkt me niet mogelijk en niet gewenst om
daarmee door te gaan tot in het oneindige. Misschien is het op den duur
onvermijdelijk, zolang nog niet de machines en apparaten al het vervelende werk
doen, hiervoor ook een vorm van dienstplicht in te voeren, hoeveel bezwaren
daar ook aan verbonden zullen zijn. In ieder geval zou dat mogelijkheden openen
om de dienstplicht wat eerlijker en gelijkmatiger over allen te verdelen, dan nu
alleen met de militaire dienstplicht het geval is.

De EO en de abortus (Ego mei 1979)
Gisteravond met verbazing gekeken naar de tv- reportage van het
abortuscongres van de Evangelische Omroep. Met een verbazing, die allengs
overging in verontwaardiging. Abortus- provocatus zeggen ze consequent. Dit
blijkbaar ter onderscheiding van de spontane, de kennelijk door God gewilde
abortus. Want nietwaar? Er valt geen mus van het dak, geen blad van een boom
en geen haar van je hoofd buiten Gods wil. Zo wil het de door hen beleden leer
der Vad’ren.
Wie waren er zoal?
In de eerste plaats natuurlijk, zoals men van een bijeenkomst georganiseerd
door de EO verwachten kan, de meest conservatieve vleugel van het
Nederlandsen protestantisme. De groep, die elke verandering wantrouwt als een
inblazing van de duivel. Voor deze gelegenheid versterkt met de even rechtse
vleugel van het katholicisme in Nederland, met als woordvoerder bisschop
Simonis uit Rotterdam. De afstammelingen van de Dortsche Santen, zoals Vondel
indertijd de steile Calvinisten noemde, die met behulp van Prins Maurits Johan
van Oldebarneveldt onthalsden en Hugo de Groot opsloten in het slot Loevestein,
waren hier broederlijk verenigd met de geestelijke nazaten van de inquisiteurs,
ketterbranders, heksenjagers en exorcisten. Vierhonderd jaar geleden bevochten
ze elkaar op leven en dood in bloedige godsdienstoorlogen, omdat beide
overtuigd waren, dat zij alleen de ware volgelingen van Christus waren en de
anderen de trawanten van de duivel. Als gevolg van die strijd waren de Duitse
landen in 1648 bijna ontvolkt. Met zoveel succes hadden ze elkaar naar het leven
gestaan. Maar dat is verleden tijd. Nu trekken ze gezamenlijk op om zich te
verzetten tegen wat zij noemen de verderfelijke geest van de revolutie, tegen
elke verandering waardoor mensen meer ruimte krijgen om zelf te denken, zelf
te kiezen en zelf te beslissen over eigen lot en leven. In die strijd zijn ze één.
Overigens natuurlijk niet, want katholieken, die samen met protestanten naar de
kerk gaan en daar de sacramenten ontvangen worden door bisschop Simonis
bedreigd met excommunicatie. Aan de andere kant: ds. Glashouwer in een
roomse kerk? Dat zie ik ook nog niet gebeuren. Maar als het gaat om zich te
verzetten tegen de verdere ontplooiing van de Europese geest en cultuur, ja dan
zijn ze één.
Verzet sinds eeuwen
Zo hebben beide groepen zich in de loop der eeuwen verzet:
* Tegen het nieuwe wereldbeeld van Copernicus en Galileï. De laatste werd
veroordeeld en moest de brandstapel beklimmen. Maar hij herriep zijn
beweringen en kreeg een spreekverbod, zoals 400 jaar later Teilhard de
Chardin.
* Tegen de democratisering van de staat en de politiek; tegen de afschaffing van
de absolute monarchie; tegen de scheiding van kerk en staat en tegen de
afschaffing van de slavernij.
* Tegen de evolutietheorie van Darwin, een gruwel in hun ogen, omdat die in
strijd is met het scheppingsverhaal uit de bijbel.
* Tegen de verdere democratisering en liberalisering van de samenleving, o.a.
tegen de grondwet van Thorbecke. Speciaal tegen art. 55, dat onder het
hoofdstuk ‘Van de macht des Konings’ zegt: “De Koning is onschendbaar, de
ministers zijn verantwoordelijk”. Daarmee immers moest de koning, regerende
bij de gratie Gods, wijken voor het principe van de volksoevereiniteit. Nog heel
wat erger dan het verdwijnen van de bede uit de troonrede. Ook tegen het
algemeen kiesrecht; tegen dat van mannen, maar nog meer tegen liet

vrouwenkiesrecht. Als er gekozen moet worden dan alleen door de man als hoofd
van het gezin.
* Tegen de leerplicht, de sociale voorzieningen (dat was de taak der diaconie),
geboorteregeling, seksuele voorlichting, tegen de dekolonisatie, afschaffing van
de doodstraf, voetballen op zondag en gemengd zwemmen; kortom tegen alles
wat wijst in de richting van bevrijding van mensen en humanisering van de
samenleving.
Het is een hele opsomming geworden, die zeker nog niet kompleet is. Gelukkig
zijn ze in de loop der tijden tenslotte altijd de verliezers geweest en is hun macht
en invloed van lieverlede geslonken, zelfs in hun eigen kerken.
Merkwaardige verbondenheid
Zeer verbonden acht men zich in deze geestelijke kontreien met onze
“stamverwante broeders” in Zuid Afrika, met de Vorsters, de Mulders en de
Botha’s, die zich niet generen mensen op te hangen en overhoop te schieten als
ze zich durven verzetten tegen de vernederende apartheidswetten. Over eerbied
voor het “Leven” gesproken. Daarover hoort men ze niet, maar wel - zoals prof.
Velema deed - suggereren dat vrijwillige euthanasie en abortus op dezelfde lijn
liggen als wat er gebeurde in de vernietigingskampen van Adolf Hitler. Hun
verzet tegen de legalisering (het wettelijk toestaan) van abortus en vrijwillige
euthanasie past in dit beeld. Natuurlijk mogen ze voor zichzelf denken, dat dit
niet geoorloofd is in hun gedachtegang. Niemand zal hun ook het recht willen
ontzeggen naar dit inzicht te handelen. Ik heb nog nooit iemand horen zeggen,
dat men andere mensen moest dwingen tot abortus of euthanasie. Hun vrijheid
loopt dus geen gevaar.
Vrijheid en dwang
Maar dat is hun niet genoeg. Zij willen met behulp van de staatsmacht, de sterke
arm van politie en rechterlijke macht, andersdenkenden dwingen om te leven
volgens hún wereld- en levensbeschouwing, naar hún kijk op de mens en naar
hún opvattingen over wat goed en kwaad is. En daar nu ligt de grens van mijn
verdraagzaamheid. Zij willen zich ook met anderen bemoeien. En ik laat mij geen
normenpatroon opleggen, dat mij volkomen vreemd is en niet past in mijn kijk
op mens en wereld, leven en dood. Een normenstelsel, dat de bewust levende
mens wil opofferen aan een abstract idee, namelijk dat een hoopje protoplasma,
dat weliswaar een DNA-code bevat voor een mens in de toekomst, maar nog
zonder een spoor van bewustzijn, evenveel rechten zou hebben als een werkelijk
levend mens. Evenveel als die vrouw in nood, die met dat leven, dat in haar
groeit geen raad weet, maar wel beseft dat het haar toekomst bedreigt.

Help! de apparaten stelen ons werk! (Ego juni/juli 78)
Ja, de werktuigen, machines, motoren, automaten en computers nemen ons het
werk uit handen. Ze groeien ongelooflijk snel in aantal en vermogen. En dat is
een goed ding, want ze kunnen veel meer en dat duizendmaal sneller, beter en
nauwkeuriger dan waartoe wij met onze blote handen en onze menselijke
spierkracht in staat zijn. Bovendien worden ze niet moe en balen er niet van;
hebben geen last van oorverdovend lawaai, van stank, stof en vuil; ze stompen
niet af door de geestdodende herhaling en ze protesteren niet. Gehoorzaam en
gewillig doen ze, wat ze moeten doen, als ideale slaven. De eerste
gereedschappen waren alleen maar verlengstukken van de menselijke hand, met
als doel met minder inspanning meer resultaat te verkrijgen. Toen kwam er een
tijd, in de eerste industriële revolutie, dat mensen verlengstukken leken van de
machine. En nu doen ze het grootste deel van het werk zelf, zonder dat we er
nog aan te pas komen. We hoeven alleen de stekker nog maar in het stopcontact
te steken en verder op en paar knoppen te drukken of aan wat handles te
trekken. De bekende geest uit het sprookje van Duizend en Een Nacht valt
volledig in het niet vergeleken bij wat onze apparaten presteren. Naast en achter
elkaar geschakeld en gevoed uit de krachtbronnen, die miljoenen jaren in de
aarde verborgen lagen, doen ze niet alleen de was en de afwas, maar ploegen de
velden, zaaien en oogsten het graan, bakken het brood en brengen het op de
plaatsen, waar het afgehaald kan worden. Ze spinnen de garens en weven
stoffen in ongekende hoeveelheden en variaties. Ze brengen ons naar alle
uiteinden van de wereld. Als het beslist moet desnoods naar de maan, wat
eeuwenlang gold als het toppunt van het onmogelijke. Omgekeerd brengen ze
naar verkiezing de wereld bij ons thuis in klank en beeld (in kleur); leveren ons
muziek naar wens, van klassiek tot punk, wat we maar willen, Ze graven kanalen,
bouwen nieuwe steden en verbinden ze onderling met wegen, waarop wij ons
weer in andersoortige apparaten kunnen verplaatsen van de ene stad naar de
andere.

Schaalvergroting
Evenwijdig aan de marsroute, waarlangs de apparaten zegevierend oprukken
loopt nog een andere weg, die van klein- naar grootschaligheid. Apparaten
gedijen blijkbaar beter in grootschalige economische ruimten dan in kleine
gedoetjes. Net zo min als de keuterboer de moderne landbouwmachines volledig
kan benutten, kunnen kleine industriële ondernemingen ten volle profijt trekken
van de mogelijkheden tot automatisering.In de regel kunnen ze zich de risico’s
en de geweldige investeringen niet veroorloven en gaan onder in de
materiaalslijtageslag van de economische concurrentie, waar de wet van de
jungle, vreten of gevreten worden, nog bijna onbeperkt geldt. Wie niet mee kan
komen wordt opgeslokt door grotere en sterkere en deze op hun beurt door nog
grotere. We zien het dagelijks om ons heen gebeuren. Bedrijven, die het op
moeten geven, die worden opgekocht, overvallen of tot fusie gedwongen. Het is
aan de orde van de dag. Vooral nu het economisch klimaat wat ongunstiger is.
Na een fusie volgt snel een reorganisatie, wat meestal wil zeggen; mensen
vervangen door apparaten, door geautomatiseerde productiesystemen, die
minder kosten en meer presteren. Deze ontwikkeling stoort zich aan geen
grenzen, niet aan lands- en evenmin aan branchegrenzen. Internationals
vestigen zich overal, waar maar groeimogelijkheden zijn, want groeien is een
heilig moeten. Wie stilstaat gaat achteruit, is daar de stelregel. Moeten we deze
ontwikkeling betreuren? Ja! zeggen velen, de internationals zijn de nieuwe
onderdrukkers, neo-imperialisten, de uitbuiters van de derde wereld, de grote
milieuvervuilers en energieverslinders, die alleen om te groeien steeds nieuwe
producten op de markt brengen, zonder dat we erom gevraagd hebben. Maar
toch kans zien met agressieve verkoopmethoden ons te manipuleren ze wel te
kopen. “Terug naar de ambachtelijke kleinschaligheid, naar de toepassing van
werkwijzen, productiemethoden en transportsystemen, waarin de individuele
mens maximaal tot zijn recht komt.” Terug naar de romantiek van het verleden?
Sietze Leeflang van MEMO (en vroeger van De Kleine Aarde) zegt - in de vorige
Ego van mei ‘78 - dat 40% in Amerika terug wil. “De snelst groeiende groep van
consumenten is de groep, die minder wil.” Het spijt me, maar ik geloof niet in de
weg terug. Die weg is onbegaanbaar. Maar bovendien, ik dank je hartelijk! Mij
niet gezien.
Niet zo somber!
Ik weet wel, de moderne trend is treurigheid. En natuurlijk is dat niet zonder
grond, want er is veel om over te treuren en nog meer om zich bezorgd over te
maken. Er zijn nare bijverschijnselen van de moderne ontwikkeling en grote
gevaren bedreigen ons. De energiecrisis, de overbewapening, de
grondstoffenverspilling, de armoede van de Derde Wereld, de vervuiling van het
milieu, aarde, water en lucht met stank, gif, stof en lawaai. Ik ben bereid heel
wat in te leveren, als dat kan helpen deze problemen te overwinnen. Maar
moeten we daarvoor terug naar ambachtelijke kleinschaligheid, naar de wever
van Van Gogh? Of naar de onbespoten aardappelen van diens “De
aardappeleters”? Bijna al onze voorouders tot onze grootouders hebben hard
moeten ploeteren, bijna van geboorte tot dood; zonder onderbreking dag in, dag
uit alleen om in leven te blijven. Tijd om over het leven en de waarde van zo’n
leven na te denken had men niet. Daarom waren ze zo tevreden. Maar de
meesten leefden voortdurend op de rand van de honger. De apparaten hebben
ons niet alleen een stuk welvaart bezorgd, een ongekende welvaart vergeleken
met alle eeuwen daarvoor. We hebben een goed belegde boterham, zitten goed
in het pak, wonen in huizen, waar onze voorouders in hun holen, hutten, krotten
hun kelder- en eenkamerwoningen niet van hebben durven dromen.
Uitgezonderd de dunne bovenlaag die anderen voor zich lieten werken. De
apparaten hebben ons ook verlost, bevrijd kun je wel zeggen, van heel veel

zwaar, vuil, stomvervelend en geestdodend werk. Door de apparaten hebben we
vrije tijd gekregen; dat is vrijheid, die aan alle andere vrijheden vooraf moet
gaan. We hebben de werkdag ingekort van 8 uur, de werkweek tot vijf dagen;
we hebben drie weken vakantie per jaar op z’n minst. We hebben de jeugd vrij
gesteld van werk tot 16,18, desnoods tot 27 jaar. We houden ermee op als we
65 zijn of nog eerder. Als we ziek zijn, een ongeluk krijgen, werkloos worden
hebben we toch recht op een inkomen. Vroeger gold: wie niet werkt zal ook niet
eten. Wie ziek werd, werkloos werd of niet meer werken kon was overgeleverd
aan de genade of ongenade van zijn medemensen en dat verschil stond
ongeveer gelijk met het verschil tussen teveel om te sterven en te weinig om te
leven.
Hoe verder?
Volgende te bereiken doelen zijn: een vrij ontplooiingsjaar, (na tien of zeven jaar
werken een heel jaar vrij om weer bij te scholen) en het arbeidsloze
basisinkomen in afwachting van een nog veel radicaler perspectief, dat ik in een
volgend artikel wil behandelen. Door de apparaten, door onze gemechaniseerde
en geautomatiseerde productie, kunnen er veel meer mensen vrij gemaakt
worden voor allerlei diensten aan de mens: voor de gezondheidszorg, voor
geestelijke en sociale zorg en voor wetenschap en kunst. Vergelijk maar eens
onze scholen, ziekenhuizen, sporthallen en -velden met die van 1930. Dat is een
verschil als dag en nacht. Het kan allemaal nog veel beter. We moeten ophouden
met de misdadige verspilling ook van tijd en vernuft, maar niet terug naar de
schop en de kruiwagen en naar de primitieve landbouw. Dat is geen begaanbare
weg naar een betere samenleving en een meer creatieve levensstijl. Ik ben mij
ervan bewust dat dit een tegendraads standpunt is in deze tijd. Maar juist
daardoor misschien geschikt voor tegenspraak.

Grenzen aan de groei? (Ego april 1980 )
Het gaat niet goed met onze economie, zegt men. Als je gewoon om je
heen kijkt lijkt dat sterk overdreven, want het ziet er allemaal
welvarender uit dan ooit tevoren. Maar, zegt men, de groei is er uit. En
dat is een ernstige zaak, want groei is voor de economie de graadmeter
voor gezondheid.
Wat is er aan de hand?
Wel, we hebben zo langzamerhand van alles bijna genoeg en van een aantal
dingen te veel. We dreigen te verdrinken in de melk- en de wijnplassen;
begraven te worden onder de boter- en appelbergen en staalvoorraden. Winkels
en magazijnen puilen uit van de duizenden artikelen, waarmee we ons leven
veraangenamen. Sommige daarvan behoren tot de noodzakelijke
levensbehoeften. Van een groot aantal kan men zeggen, dat ze nodig zijn voor
een menswaardig bestaan. Maar er is ook veel pure luxe en zelfs zijn er veel
spullen te koop, die ronduit schadelijk zijn voor de mensen en het milieu. Het
kost de grootste moeite om nog een gaatje in de markt te vinden. Dan moet je
met iets heel nieuws komen, bijv. kleine voetbalshirtjes, om achter in een auto
te hangen. Gevolg: het is dringen op de markt. Zwakke bedrijven gaan ten onder.
Ze gaan failliet of ze worden opgeslokt door de groten en daarna
gereorganiseerd of geherstructureerd. Daar bestaan allerlei mooie namen voor,
maar waar het op aankomt is, dat er met veel minder mensen meer wordt
geproduceerd, om beter te kunnen concurreren. En dat is nodig, want onze
betalingsbalans slaat om naar de verkeerde kant. We kopen op het ogenblik
meer dan we verkopen.
Werkloosheid
Nu zegt die betalingsbalans de meeste mensen niet zo veel. Veel bedreigender is
de werkloosheid. Die is al gestegen tot boven de 200.000, daarin niet meegeteld
de tienduizenden, die, weggestopt zijn in de ziektewet en de WAO. En ook niet
meegeteld de vrouwen, die graag een baan zouden willen hebben, maar zich niet
bij het arbeidsbureau aanmelden, omdat er toch geen baan voor hen is. De
werkloosheid is weer vijand No 1. Alleen het woord werkloosheid al roept een
herinnering op aan de afschuwelijke jaren voor de oorlog, de jaren van de grote
economische crisis, de werkloosheid, armoede, wanhoop, fascisme, Hitler...
OORLOG. Het is dus begrijpelijk, dat men alles wil doen om de werkgelegenheid
in stand te houden, want nietwaar, werk is voor de mens de basis van het leven.
Het werk, dat hij doet bepaalt zijn inkomen, zijn maatschappelijke status, zijn
zelfwaardering. Het geeft de zin aan het bestaan. Daarom zal men het recht op
arbeid hebben opgenomen in de Universele Verklaring voor de Rechten van de
Mens. Maar het zal steeds moeilijker worden dit waar te maker in de
samenleving, omdat het strijdig is met een veel ouder en fundamenteler streven.
Zolang er mensen zijn hebben ze hun hersens gepijnigd met de vraag hoe ze
zich konden bevrijden van het zware, geestdodende, vervelende en vuile werk.
Hoe kun je met minder moeite meer resultaat bereiken? Kan het niet vlugger,
gemakkelijker, beter, efficiënter, economischer? Dat heeft ons het wiel, de
hefboom, de windmolen, de stoommachine, de auto, de dragline en de computer
opgeleverd. De machines en de apparaten nemen ons het werk uit handen. Die
ontwikkeling gaat door. Onweerstaanbaar. Daarop zullen we ons moeten
instellen. Ik heb het gevoel, dat het één van de grootste maatschappelijke
operaties van alle tijden gaat worden.
Bezuinigen, maar waarom precies?
Omdat tweederde deel van de wereld nog armoede lijdt en we dus meer moeten

afstaan? Nee, daar gaat het niet om. We moeten onze concurrentiepositie
verbeteren, wordt gezegd. Door onze hoge lonen, de goede sociale voorzieningen
en door de hoge belastingen, zo zegt men, worden de producten, die we naar het
buitenland willen exporteren, te duur. We prijzen ons zelf uit de markt en blijven
met die producten zitten. We moeten proberen goedkoper te worden, goedkoper
dan anderen. Dan kunnen we weer orders naar ons toe trekken, de productie
weer uitbreiden, investeren in nieuwe productiemiddelen en de werkgelegenheid
neemt weer toe. Dat is een theorie, die ons al eens eerder radicaal in de
vernieling heeft geholpen. Die gaat n.l. slechts op als alleen wij zo slim zouden
zijn. Helaas is dat niet het geval. Onze concurrenten redeneren op dezelfde wijze.
Dan ontstaat er een wedstrijd, wie onder wie door kan duiken, met als gevolg
dat we armoede gaan lijden naast onze rijkdommen.
De dertiger jaren
Net als in de jaren ‘30 toen bezuiniging en loonsverlaging als het toppunt van
wijsheid werd beschouwd. In Nederland onder de regeringen Colijn tot het bittere
einde. In ander landen - Zweden, België, de Verenigde Staten - had men de raad
van een Engelse econoom J. M. Keynes ter harte genomen, met opmerkelijk
resultaat. Zorg, zei Keynes, dat de koopkracht van de mensen in evenwicht blijft
met de productie, zodat men kan kopen wat er wordt geproduceerd. De staat
zou daar voor moeten zorgen, door openbare werken te laten uitvoeren in tijden
van laagconjunctuur. Maar dat betekende, dat de staat zich ging bemoeien met
de economie. In die tijd werd dat beschouwd als een aanslag op de grondslagen
van de maatschappij. Het Plan van de Arbeid (1935) van SDAP en NVV, waarin
de theorie van Keynes werd toegepast op de Nederlandse situatie, werd
genegeerd. We gingen door met armoe lijden tot de oorlog ons overviel. In
Duitsland had men de ideeën van Keynes op specifiek Duitse wijze toegepast.
Openbare werken in de vorm van wapenfabrieken en de werklozen moesten
soldaat worden. Waar kwam het geld vandaan om dat te betalen? Dat begreep
alleen een zekere Dr. Schacht.
Na de Tweede Wereldoorlog
De Oorlog veranderde alles. Daarna lag Europa in puin. Niets was er meer. Geen
voedsel, geen gereedschappen, alleen geld, veel te veel en dus waardeloos, want
geld is waard, wat men er voor kopen kan. Toen kwamen de Ver. Staten met het
Marshallplan te hulp. Er kwamen schepen met voedsel en gereedschappen. We
konden nieuwe machines kopen, bulldozers en draglines. De havens werden
hersteld, ook de spoorwegen. De zaak begon weer te draaien. Eerst langzaam.
maar allengs sneller op de weg naar Herstel en Vernieuwing. Met de herinnering
aan de jaren voor de oorlog in het achterhoofd zorgde men ervoor, dat de
koopkracht de productie bijhield. Ook mensen, die niet meer konden werken,
moesten toch kunnen kopen, dus een inkomen hebben. Drees ontwierp zijn
noodwet voor een oudedagsvoorziening, later omgezet in de AOW. Dat was het
begin van een heel stelsel van sociale voorzieningen, met als sluitstuk de
algemene bijstandswet. Dit alles volgens het principe: Wie niet werkt moet wel
eten en wel meedelen.

Welvaartstaat?
Het principe blijkt goed te werken. De economen hebben eindelijk een middel
ontdekt, waarmee men de economie kan besturen. Weliswaar met horten en
stoten, maar het gaat. De welvaartstaat wordt een feit. De productie stijgt tot
een nog nooit gekend peil, groeit elk jaar met zes of meer procenten. Het lijkt of
de bomen van de welvaart tot in de hemel kunnen doorgroeien. Nog nooit
hebben de mensen de beschikking gehad over zoveel spullen in zo’n
verscheidenheid. En waar is het eind? Er zijn wel een aantal verontrustende
nevenverschijnselen. De hopen afval worden zo hoog. De lucht, die we inademen
zit vol CO en S02; de vroeger heldere rivieren zijn stinkende riolen geworden en
zelfs de oceanen dreigen te vervuilen met alle gevolgen van dien. De club van
Rome waarschuwde: zo kunnen we niet doorgaan. Het ogenblik komt in zicht,
dat al die omhooglopende lijnen van de statistieken zullen afbuigen naar
beneden. Vervelend is ook, dat de energiebron voor de welvaart zich bevindt in
de woestijnen van het Midden-Oosten. Als de sjeiks daar de kraan dichtdraaien
zitten we toch wel lelijk te kijken. Steeds meer mensen vragen zich trouwens af:
betekent meer welvaart, meer spullen meer elektronische apparaten ook meer
welzijn? Of kan er een moment komen dat de dingen, die we uitvinden ons gaan
bedreigen? Er werd gezegd: dat we wel door moesten gaan met bewapenen,
omdat anders onze economie in zou storten!
Geen weg terug
Er zijn mensen, die hieruit de conclusie trekken, dat we daarom de weg terug
moeten bewandelen. Terug naar de natuur, naar de kleinschaligheid van vroeger;
terug naar keuterbedrijf en het handwerk, naar een landbouw zonder kunst mest
en combines en natuurlijk zonder insecticiden. Denk aan De Kleine Aarde en aan
Roel van Duyn. Ik geloof daar niet in. De weg terug is voor altijd afgesloten. Wie
zou terug willen naar een leven als van de wever, geschilderd door Vincent Van
Gogh, die zestien uur op zijn weefgetouw zat en dan nog maar een karige
boterham verdiende? En onze boterham zou nog kariger worden, omdat we met
zoveel meer zijn.
We zullen vooruit moeten. Doorgaan met de automatisering, de
grootschaligheid, de bemoeienis van de staat met de economie. Maar
wel zullen we moeten ophouden met de grenzeloze verspilling, en de
walgelijke weelde. Waar gaan we dan met elkaar naar toe? Dat is een
onder werp voor een volgend artikel.

Waar gaan we met elkaar naar toe? (Ego juni 1980 )
Waar gaan we met elkaar naar toe? Met die vraag eindigde mijn vorige
artikel in het aprilnummer van EGO, getiteld “Grenzen aan de groei?” Ik
heb beloofd een antwoord op die vraag te geven. Welnu hier is het: Ik
zie ons regelrecht .., nee dat regelrecht is overdreven, zigzaggend,
laverend als een zeilschip, maar toch tamelijk koersvast afstevenen op
een situatie, waarbij één groot allesomvattend wereldbedrijf in al onze
materiële behoeften voorziet. Dat wereldbedrijf is volledig
geautomatiseerd. Mensen komen er nauwelijks nog aan te pas. Het
wordt bestuurd door een supercomputer voorzien van honderden,
misschien duizenden naast-, achter- en boven elkaar geschakelde
miniprocessors (chips).
Robots
Het DING is geprogrammeerd op alle mogelijke - en voor ons gevoel zelfs
onmogelijke - situaties. Het geeft zijn directieven door aan een geweldig aantal
robots ook uitgerust met chips, die overal op de wereld in de onderafdelingen
van het bedrijf alles doen, wat er te doen valt, daarbij inbegrepen onderhouden,
schoonmaken, repareren, vernieuwen enz. Die robots kunnen alles, wat mensen
kunnen, misschien zelfs meer, en dat beter en sneller.
Ze lijken helemaal niet op mensen. Ze hebben geen bewustzijn en geen gevoel.
En er wordt zorgvuldig voor gewaakt, dat ze dat ook niet krijgen, want dat zou
ongewenste problemen scheppen. Juist omdat ze geen gevoel en geen
bewustzijn hebben kunnen ze dag en nacht doorwerken zonder vermoeid te
raken, af te stompen, zich te vervelen en ontevreden te worden. Dit
wereldbedrijf bevoorraadt, via een vernuftig transportsysteem de ontelbare
warenhuizen over de hele wereld, waar mensen op een gerieflijke afstand van
hun woon- en verblijfplaatsen gratis kunnen krijgen, wat ze redelijkerwijs nodig
hebben om goed en comfortabel te leven. Niet meer en ook niet minder.
Hergebruik
Alle afval wordt teruggebracht naar grote stortkokers en voor hergebruik
geschikt gemaakt. Zware metalen worden met behulp van bacteriën
teruggewonnen. Voor het maken van papier behoeven geen bossen meer te

worden gekapt. Het oude papier komt telkens terug in het recyclingsysteem,
zoals alle dingen. Net als in een ruimteschip; wat is de aarde trouwens anders
dan één groot ruimtevaartuig? Wat nodig zal blijven is een behoorlijke
energievoorziening. Maar de egoïstische roofbouw, zoals wij die de laatste
tientallen jaren plegen op grondstoffenreserves en op de energievoorraden, zal
dan verleden tijd zijn. Zon, zee, water en wind zijn tezamen onuitputtelijke
bronnen van energie. Maar bovendien. Voordat mijn fantasie werkelijkheid is
geworden zal de waterstofbom getemd zijn, dat wil zeggen: de kernfusie
bruikbaar gemaakt voor vreedzame toepassing. Nog één ding wil ik eraan
toevoegen. Dat hele bedrijf moet zoveel mogelijk ondergronds werken, zodat de
mensen geen last hebben van het lawaai, de stank en de vuiligheid, die
eventueel nog merkbaar zouden kunnen zijn.
Fantasie of toekomstwerkelijkheid?
Hoe kom ik tot deze utopistische fantasie? Wel alle lijnen, die ik in het vorige
artikel heb getrokken wijzen in deze richting.
1. grootschaligheid
Karl Marx heeft meer dan honderd jaar geleden al gezegd: Kapitaal heeft de
neiging om te accumuleren en productiemiddelen om zich te concentreren in de
handen van weinigen. Onze ondernemingsgewijze productie voor een vrije markt
met het doel om zoveel mogelijk winst te maken is een zichzelf vernietigend
systeem. De grote slokken de kleinen op, net zolang tot er tenslotte één, de
allergrootste, overblijft. Dat proces is in volle gang, ja zelfs meer dan éénparig
versneld. Fusies, de totstandkoming van samenwerkingsverbanden, de overname
van kleinen door groten, beursovervallen.
Ze zijn aan de orde van de dag. Banken en bedrijven klonteren samen over alle
grenzen heen. Zeepfabrieken doen aan grootschalige landbouw in de tropen.
Kleine bedrijfjes hier blijken bij nadere beschouwing eigendom van een groot
Amerikaans concern. Het bedrijfsleven is allang internationaal georganiseerd.
Eén van de problemen van onze tijd is dat de economische politiek nog steeds
denkt in nationale termen en daardoor in feite machteloos is. De EEG ten spijt.
2. nieuwe technische revolutie
De automatisering is gevolgd op de mechanisering van de arbeid. En met de
chips staan we voor een nieuwe ontwikkeling, die niet tegen te houden is. De

machines, de apparaten, de computers, de chips, ze nemen meer en meer het
werk over. De computers hebben in een fantastisch korte tijd de wereld veroverd.
Ze worden steeds vernuftiger, kleiner en goedkoper. Waar moet dat eindigen?
Wel, in het beste geval in een volledig geautomatiseerd wereldbedrijf.
3. ontkoppeling van arbeid en inkomen
Ook een proces, dat allang aan de gang is. Waarom vervangen bedrijven mensen
door apparaten? Natuurlijk omdat ze sneller, efficiënter en goedkoper werken.
Als mensen echter met hun werk ook het daaraan gekoppelde inkomen verliezen
ontstaat er een probleem. Dan blijven de producten, die in een steeds sneller
tempo geproduceerd kunnen worden in de pakhuizen liggen, terwijl de mensen
armoe lijden. Dat heet een crisis, een malaise. Na de oorlog heeft men dat goed
ingezien. Daarom kwam er een stelsel van sociale voorzieningen, waardoor
mensen, die om één of andere reden niet konden werken toch een inkomen
kregen. Dat was de eerste stap op de weg van de ontkoppeling van arbeid en
inkomen. Ook die ontwikkeling gaat nog steeds door. Men spreekt nu al over de
noodzaak van een gegarandeerd basisinkomen voor iedereen. Nog één stap
verder en we kunnen gewoon halen, wat we redelijkerwijs nodig hebben. Alles
wijst in die richting. Gratis openbaar vervoer bijvoorbeeld. Wat een besparing
zou dat zijn.
Maar wie moet dat betalen?
Een bekende vraag, die altijd weer terug komt? Nu al! Vooral van de kant van
die mensen, die zich grote zorgen maken over de hoge sociale en collectieve
lasten en die niet beseffen, dat tegenover productie consumptie moet staan. Hoe
dit ook zij. Het antwoord is heel eenvoudig: Moedertje Aarde natuurlijk,
beschenen door Vadertje Zon. Zo was het, zo is het en zo zal het blijven. Wat
verandert, dat is de verdeling. Volgens de oude liberale theorie wordt de prijs
van een artikel bepaald door de wet van vraag en aanbod, dus door de meer of
mindere schaarste van het artikel. Zo gauw er van alles genoeg is, is die wet niet
meer van toepassing. Niemand praat immers over de prijs van de lucht, die we
inademen. De Marxistische theorie luidt anders: “De grootte van de waarde van
een waar is recht evenredig met de hoeveelheid en omgekeerd evenredig met de
productiviteit van de in die waar belichaamde arbeid” (Karl Marx: Het Kapitaal,
hoofdstuk I, par.1). Of anders gezegd: De waarde van goederen is gelijk aan de
hoeveelheid menselijke arbeid, die er in opgehoopt is. Maar als alles door
machines en apparaten wordt gedaan vervalt ook die theorie. Vandaar, dat men
in die toekomstige warenhuizen van mij de spullen gratis kan krijgen. Daarmee
kunnen we tegelijk een streep halen door het hele bank- en verzekeringswezen ,
de AOW en de WAO. Het hele verdelingsprobleem, het kernprobleem van binnen-
en buitenlandse politiek zal zijn opgeheven. Weg krijgsmachten. Wat een
besparing van energie.
Nog meer bezwaren?
Ja, zullen de mensen niet veel te veel naar zich toe graaien, als ze alles gratis
kunnen krijgen? Zullen ze zich houden aan dat, wat ze redelijkerwijs nodig
menen te hebben? Ik verwacht, dat daardoor juist een einde komt aan de
krankzinnige verspilling en luxe, die we vandaag de dag om ons heen zien. Dat is
niet meer redelijk te noemen. De mensen worden daartoe gedreven door papier-
en geldverslindende reclamecampagnes van ondernemers, die op andere
plaatsen propageren, dat we de buikriemen moeten aanhalen. Waarom zou
iemand zich omhangen en omringen met allerlei onnodige spullen. Nu verschaft
dat een hogere status: ,,Kijk, dat kan ik me veroorlovend”. In de situatie, die ik
me voorstel, kan het hoogstens nog als een wat potsierlijke afwijking worden
aangemerkt.

Bevrijd van het werk
Maar als de mensen niet meer behoeven te werken, wat moeten ze dan doen om
zich niet dood te vervelen en om een zin aan hun leven te geven? Lediggang is
volgens het oude gezegde immers des duivels oor kussen. Inderdaad, dat is de
oude vrees. Daar was men ook al bang voor, toen er actie werd gevoerd voor de
achturige arbeidsdag en opnieuw toen de vrije zaterdagmiddag zou worden
ingevoerd. Die angst is overbodig gebleken. Maar voor het zover is zal er
natuurlijk nog heel wat moeten gebeuren. De mensen zullen langzamerhand op
die situatie moeten worden voorbereid, zoals mensen zich nu moeten
voorbereiden op hun pensionering. Dat is een hele overgang. Doch, als we
bevrijd zijn van het geestdodende, vieze, vervelende en soms gevaarlijke werk,
dan blijft er nog wel wat over dat toch gedaan moet worden. Opvoeding en
onderwijs (permanente educatie), gezondheids- en welzijnszorg. Dat blijven
zaken van menselijke communicatie en menselijk contact. Maar het onderwijs
bijvoorbeeld zal wel helemaal van karakter veranderen. Nu is het nog voor 80%
gericht op prestatie, voorbereiding op het beroep. Ook hier is echter de toekomst
al begonnen. Het accent wordt al verlegd naar de persoonlijkheidsvorming,
waarbij de mens wordt beschouwd als doel in zichzelf en niet als middel, als een
schakel in het arbeidsproces.
Werken wordt spelen
Het belangrijkste alternatief voor het werk wordt echter het spel.
Spelen is bezig zijn in vrijheid. Men doet het niet omdat het zo nuttig is voor iets anders, maar
alleen omdat het plezierig is, om het spel zelf. Een mens kan overal mee spelen. Natuurlijk
met een bal. Spel en sport zal een grote plaats gaan innemen. Maar behalve dat, kan een mens
spelen met ideeën, met woorden, klanken, ritmen, kleuren, vormen, beelden. Hij kan lezen,
schrijven, muziek maken, toneel spelen en dansen. Alles, waar hij maar plezier in heeft.
Samen zijn met anderen en genieten. Zijn bewustzijn verruimen, verdiepen, verrijken,
ordenen, kortom zich ontplooien tot een zo volwaardig moge1ijk mens zijn. Ik denk trouwens,
dat in die situatie, dat mensen bevrijd zijn van het werk, er opnieuw plaats komt voor oude
ambachten. Nu niet als noodzaak om in het levensonderhoud te voorzien, maar in volle
vrijheid om er plezier aan te beleven. Spinnewielen, weefgetouwen,
pottenbakkersschijven, oude vissersvaartuigen, ze worden in ere hersteld. Ook
keuterboerderijtjes, kompleet met ovenhuis om het eigen brood te bakken. Zo
kom ik tenslotte waarachtig toch nog op één lijn te zitten met Roel van Duyn en
Sietse Leeflang. Maar zou dat nu ooit werkelijkheid worden? Misschien. Het is
echter ook mogelijk, dat het avontuur van de mensheid plotseling ophoudt,

omdat we in onderling gekrakeel de techniek gebruiken om de hele zaak op te
blazen. Die kans is niet minder groot. Dat zou jammer zijn.

Wat humanisme is, weet ik niet (1) (Ego februari 1981)
Raadsman, vertel me eens: wat preekt nu eigenlijk een raadsman?” Een vraag
indertijd, toen ik nog raadsman was, van een sergeant I in de ka zerne in Grave.
Mijn antwoord: “Nou, eigenlijk niet meer dan dit ene: denk zelf, kies zelf en
beslis zélf”. De vraag was heel duidelijk; een originele variant op de vraag, die in
de geestelijke verzorgingsuren altijd weer wordt gesteld, dikwijls al bij de eerste
ontmoeting, waarbij de raadsman zich voorstelt en vertelt, wat hij in de kazerne
doet. De vraag namelijk: Wat betekent dat woord ... humanisme? Het is al weer
een tijdje geleden, dat in EGO een artikel is verschenen over het huma nisme.
Daarom ben ik van plan er een aantal artikelen aan te wijden en dat ondanks de
titel, die hier boven staat. Ondanks? misschien ook wel... omdat! Er had ook
boven kunnen staan: wat is humanisme? Maar dat zou de verwachting hebben
gewekt, dat ik dat even in een paar woorden klip en klaar uit de doeken zou
doen. Welnu, dat kan ik niet. Daarom hou ik me maar bij mijn niet weten.
Beginselverklaring
Natuurlijk zou ik met de beginsel verklaring van het Humanistisch Verbond op de
proppen kunnen ko men. Daar staat een prachtig geformuleerde omschrijving in.
Maar dat lijkt me niet zo’n goed begin. Wel is deze verklaring in een kadertje bin
nen deze tekst opgenomen.
Beginselverklaring
Het humanisme is de levens overtuiging die probeert leven en wereld te
begrijpen uitslui tend met menselijke vermogens. Het acht wezenlijk voor de
mens zijn vermogen tot onderschei dend oordelen, waarvoor niets of niemand
buiten hem verant woordelijk kan worden gesteld. Het humanisme wordt geken
merkt door: 1. de voortdurende bereidheid zich in denken en doen naar normen
van redelijkheid en zedelijkheid te verantwoor den; 2. de helpende zorg voor de
me demens om hem in staat te stellen zich te ontplooien tot een volwaardig
bestaan in zelfbestemming; 3. het streven naar een samenleving waarin vrijheid,
ge rechtigheid, verdraagzaam heid, eerbied voor de mense lijke waardigheid en
medemenselijkheid centraal staan. Dan kan iedereen me controleren. Dat huma
nisme wordt daarin nader verklaard met begrippen als redelijkheid, vrij heid en
gerechtigheid. Dat zijn hoog gestemde woorden. Ze klinken zelfs wat

hoogdravend, maar mijn groot ste bezwaar is, dat elk van die woor den minstens
evenveel vragen op roept als het woord humanisme zelf. Wie voor het lezen van
zo’n verkla ring niet weet wat humanisme is, weet het daarna net zo min. Ook
wekt zo’n tekst de indruk, nog meer door de vorm dan door de inhoud, dat je te
doen hebt met iets wat het humanisme beslist nooit mag worden: een soort
ideologie met een strak omschreven leer. Een leer, waaruit rechtlijnig kan
worden af geleid, wat waar, mooi en goed is: wat mensen behoren te denken en
wat ze binnen de staat, de maat schappij en het gewone dagelijkse leven hebben
te doen en te laten. Die indruk wil ik graag vermijden en ook daarom hou ik me
maar bij mijn niet weten.
Socrates
Dat niet weten is niet zomaar toevallig, maar integendeel heel fundamenteel. Dat
heb ik ontleend aan Socrates, een oude Griekse wijsgeer, ver in het verleden van
het humanistische denken. Van hem wordt verteld, dat hij een eigenaardige
manier had om mensen vragen te stellen. Daarmee bracht hij ze aan het
twijfelen, zelfs degenen, die alles met grote zekerheid meen den te weten. Het
orakel van Delphi antwoordde eens op de vraag, wie de wijste man in Athene
was zonder omwegen: “Socrates”. Bijna altijd waren de antwoorden, die het
orakel gaf dub belzinnig maar deze keer niet. Socrates zelf twijfelde er wel aan
en trok op onderzoek uit. Na een aantal dagen kwam hij tot de conclusie: het
orakel kon toch wel eens gelijk hebben. In Athene ben ik blijkbaar de enige, die
weet, dat hij niet weet. Later werd hij veroordeeld tot het drinken van de
gifbeker: “Hij bederft de jeugd, ondermijnt het geloof in de goden en brengt de
orde in de sa menleving in gevaar”, zo luidde de beschuldiging. Toch voelen
humanis ten zich bij Socrates uitstekend thuis. Humanisten zijn ook principiële
twijfelaars en dwarsliggers. Alle ant woorden, eens door mensen gegeven,
blijven voor hen onderhevig aan kritiek. en mogen altijd weer opnieuw op hun
houdbaarheid worden onder zocht. Wie zekerheid verlangt en een hou vast in het
leven, die kan bij het hu manisme maar weinig van zijn ga ding vinden.
Humanisme is leren leven met de voortdurende twijfel en ... met de
onzekerheden van het menselijk be staan. En dat zonder duizelig te wor den of
er onder gebukt te gaan. Een bevriende dominee van ortho doxe huize, die met
vakantie was, stuurde mij eens uit Parijs de hierbij afgedrukte ansichtkaart. Het
is een reproductie van een aquarel van Folon. Hij vond die kaart heel toepasselijk
voor een humanist. Een klein mensje, dat een heel groot vraagteken torst. Ik
geloof terecht. Hoe terecht, hoop ik in de volgende artikelen duidelijk te maken.
De do minee gaf er later nog het volgende commentaar bij: “En het gekke is, hij
gaat er niet onder gebukt.”
Wat humanisme niet is
Mijn antwoord aan de sergeant I in Grave: Denk zelf, kies zelf en beslis zelf sluit
wel een aantal dingen uit. Namelijk alle gedachten, meningen, politieke
systemen, wereld- en le vensbeschouwingen, die voor dat zelf denken, zelf
kiezen en beslissingen geen ruimte laten. Fascisme bijvoorbeeld is in al zijn
verschijningsvormen volkomen strij dig met humanisme. Elke vorm van dictatuur
trouwens. Dictatuur bete kent immers altijd, dat de leider, de heerser denkt,
kiest en beslist voor allen. Ook het militarisme is met het humanisme
onverenigbaar, want dictatuur en militarisme horen bij elkaar als kruis en munt;
het zijn twee kanten van dezelfde penning. Tegen fascisme, dictatuur en
militarisme zullen humanisten zich altijd hevig verzetten. Anders zouden ze
zichzelf ontrouw worden. Evenzo tegen onderdrukking, slavernij, uitbuiting,
marteling, censuur en discriminatie in welke vorm ook. Eigenlijk altijd tegen
situaties waar mensen hun overmacht gebruiken om anderen van hun vrijheid te
beroven.

Humanisme en godsdienst
Er ligt ook een scheidslijn tussen humanisme en godsdienst. Humanisme is geen
godsdienst. Het Humanistisch Ver bond geen kerk. Voor opper vlak kige
waarnemers lijkt het er soms op dat het wel zo is. Dat komt omdat het H.V. zich
op de zelfde ter reinen beweegt en ten be hoeve van niet-gods dienstige mensen
een aantal taken heeft opge pakt, die de kerken sinds jaar en dag voor hun
gemeente en parochieleden vervullen. Die scheidslijn is niet overal het zelfde.
Soms is die maar dun en daardoor niet zo duidelijk. Hij wordt dikker naarmate
een godsdienst dogmatischer en orthodoxer wordt en dus duidelijker de pretentie
heeft DE weg, DE waarheid en HET leven te zijn voor alle mensen. Daaraan
ontleent ze dan niet alleen het recht, maar zelfs de plicht haar geboden en
verboden aan anderen op te leggen. Waar dát het geval is, moeten humanisten
zich ook tegen een godsdienst verzetten. De verhouding tussen humanisme en
godsdienst is echter te ingewikkeld en te fundamenteel om hier in een paar
regeltjes af te doen. Ik kom er in volgende artikelen nog uitvoerig op terug.
Wat blijft er over?
Ik heb nu een aantal dingen buiten de grenzen van het humanisme geplaatst.
Dat is nog voor uitbreiding vatbaar, bijvoorbeeld met onverschilligheid en een
platvloers realisme, een soort levensopvatting, waarbij het alleen maar gaat om
het hebben en houden. Te houden wat je hebt en zien te krijgen wat je niet hebt
ten koste van anderen. Welnu, als je ook dit uitsluit, wat blijft er dan over, wat
voor humanisten de moeite waard is?
Een ruimte van vrijheid
Een ruimte, die iedereen voor zichzelf kan in- en opvullen door zelf te denken,
zelf te kiezen en zelf te beslissen. Een ruimte van vrijheid, waarbinnen iedereen
zoveel mogelijk zichzelf kan zijn samen met alle anderen, die dezelfde rechten
hebben. Het Humanistisch Verbond heeft zich tot taak gesteld die ruimte uit te
breiden en wel in twee richtingen. 1. Naar de kant van de samenleving; de
situatie, waarin mensen moeten leven. Dat betekent strijd tegen machten,
tradities, wetten, die onderdrukkend in plaats van bevrijdend werken. 2. Naar de
kant van de mensen zelf, als ze in hun ontplooiing worden geremd en gehinderd
door angsten, vooroordelen, te grote goedgelovigheid, onwetendheid,
meegaandheid en onderdanigheid. In Eindhoven, waar ik woon, heeft lange tijd
op een groot muurvlak van de mensa van de Technische Hogeschool in groteske

letters deze behartenswaardige spreuk gestaan: gelukkige slaven zijn de
grootste vijanden van de vrijheid ! Een uitspraak, waar ik me geheel in kan
vinden.
Geestelijke verzorging
Met behulp van het bovenstaande kan ik nu ook zeggen wat een raadsman, een
geestelijke verzorger doet. Geestelijke verzorging is het scheppen van ruimte,
waarbinnen mensen hun bewustzijn - van de hen omringende wereld en van hun
eigen plaats daarin - kunnen verruimen, verdiepen, verrijken en ordenen; de
ruimte scheppen waarbinnen mensen zichzelf kunnen zijn of worden in denken
en doen. Daarmee is tegelijk duidelijk, dat geestelijke verzorging het meest
noodzakelijk is op dié plaatsen, waar die ruimte juist heel beperkt en ook nog het
meest bedreigd is, zodat mensen er volkomen in de vernieling kunnen raken.
Bijvoorbeeld in kazernes en andere militaire verblijfplaatsen, maar ook in
ziekenhuizen, gevangenissen, bejaardencentra en verpleegtehuizen.

Humanisten temidden van de anderen. (2) (Ego maart
19981)
In welk rijtje hieronder zou het Humanisme een passend plaatsje
kunnen vinden? * Liberalisme-Socialisme-Communisme-Fascisme *
Realisme-Idealisme-Empirisme-Rationalisme * Realisme-Naturalisme-
Impressionisme-Expressionisme * Animisme-Polytheïsme-Rooms
Katholicisme-Protestantisme Het eerste rijtje? Nee! Humanisme heeft
veel met politiek te maken, maar een politieke groepering is het beslist
niet. Het tweede en derde rijtje? Ook niet. Humanisme werkt weliswaar
ook door in het filosofisch denken en in de beeldende kunsten, maar het
is geen filosofische stroming en ook geen richting in de kunst. Blijft dus
over het vierde, al zullen sommigen het vreemd vinden: godsdiensten en
humanisme zo naast elkaar. Maar toch, er is één belangrijk punt van
overeenkomst. Het gaat in het humanisme net als in alle godsdiensten
om de verhouding, de relatie, de ontmoeting tussen: MENS EN WERELD.
De relatie mens-wereld
Het verschil tussen de godsdiensten en het humanisme zit hem in de wijze,
waarop die relatie wordt gezien, beleefd en geleefd. Met de WERELD bedoel ik
gewoon de wereld met alles d’r op en d’r an:
¨ die ons aan alle kanten omringt, van boven en van onderen, links, rechts, voor
en achter;
¨ die via de mond, de neus, de huid, de ogen en de oren bij ons naar binnen
komt;
¨ die we kunnen zien, horen, proeven, ruiken en voelen (lang niet altijd even
lekker);
¨ die ons voedt, al is het vaak maar mondjesmaat;
¨ die ons bedreigt met dood, ziekten en ellende;
¨ waaruit, waarop en waarvan we bestaan;
¨ waarover we nadenken en waarvan we proberen een samenhangend beeld te
krijgen.
Om dan te ontdekken, dat die wereld op geen stukken na af is, dat er van alles
aan ontbreekt, zodat we er nodig het één en ander aan moeten DOEN. Er moet
heel wat aan veranderd worden, voor hij voldoet aan onze wensen, behoeften en
verlangens, aan onze idealen. De lijst is niet volledig, maar voorlopig voldoende
om aan te tonen, dat het om een moeilijke en ingewikkelde relatie gaat.
Schema 1
MENS >

alleen met de inzet van het hele mens-zijn beantwoord kunnen worden, met
hoofd, hart en hand, d.w.z. met verstand, gevoel, intuïtie, fantasie, wil èn
handelen. Ze hebben betrekking op de totale werkelijkheid, het geheel van al
wat bestaat. Dit in tegenstelling tot bijv. de wetenschappen en de politiek. Die
houden zich ook met de wereld bezig, maar altijd met een bepaald onderdeel of
met een bepaalde kant. In het humanisme en in de godsdiensten gaat het om
het Geheel. Dat is de reden, waarom ik het humanisme naast de godsdiensten :
plaats, maar zoals men in schema II kan zien, wel met een dubbele streep
ertussen.
Godsdiensten
Onze naaste buren volgens schema II zijn dus de Rooms Katholieken, de
Hervormden, de Gereformeerden, de Luthersen enz. Nog een hele tijd enz., want
de kaart van kerkelijk Nederland is veelkleurig, is rijk geschakeerd. Maar die ik
hier genoemd heb, zijn allen Christenen. Wat wil dat zeggen? Ze geloven, dat
achter deze wereld God staat, die alles gemaeckt heeft naer Synen lieven Wille
(Lied uit Valerius Gedenckklank). En die zich in de Bijbel en in Zijn Zoon Jezus
Christus heeft, geopenbaard aan de mensén, zo zegt men. Daarnaast, zie je de
Islamieten. Voor ons geen vreemden meer. “Er is maar één God”, zeggen zij:
Dat is Allah. En Mohammed is zijn profeet. Hun heilige boek is de Koran, tijdens
een verblijf van 40 dagen in de woestijn aan Mohammed gedicteerd, door de
engel Gabriël. In hoofdstuk 112 van de Koran (AL Ichlaas) kan men dit lezen:
1. In naam van Allah, de Barmhartige, de Genadevolle.
2. Zeg: Allah is de enige.
3. Allah is zichzelf genoeg, eeuwig.
4. Hij verwekte niet, noch is hij verwekt.
5. En niemand is Hem in enig opzicht gelijk.
Daarnaast weer de Joden. Christendom en Islam gaan beide terug op, het
Jodendom, de oudste vorm van monotheïsme: het geloof in één God. De God
van Israël, de God van Abraham, Izaäk en Jacob heette JHWH. Het heilige boek,
de vijf boeken van Mozes heet de Thora. Daarin staat de Wet, met als kern de
Tien Geboden. De eerste allesbeheersende zin daarvan luidt: Ik ben de Here, Uw
God, die u uit het land Egypte uit het diensthuis geleid heb. Gij zult geen andere
goden voor mijn aangezicht hebben. Wat
verderop: want Ik, de Here God ben een naijverig God. De Thora is één grote
aanval op het polytheïsme, het geloof in veel goden. Veel meer dan één God
hadden onze voorvaderen, de oude Germanen, ook de Romeinen en de Grieken.

De oude Germanen geloofden bijv. aan Odin of Wodan, Donar, Frija, Balder en
Loki. De Grieken aan Zeus, de zoon van Kronos en Rhea, die beide weer
kinderen waren van Ouranos en Gaia, de hemel en de aarde. En aan Hera,
Aphrodite, Ares en Poseidon om er maar een paar te noemen. Godinnen en
goden, resp. van het huwelijk, de liefde, de oorlog en de zee. Schilderachtige
fantasierijke godsdiensten, wereld- en levensbeschouwingen, die mensen
geïnspireerd hebben geweldige kunstwerken te scheppen die we vandaag nog
bewonderen. Aan de andere kant ook tot gruwelijke gebruiken als mensenoffers
aan de goden. Een nog oudere vorm van wereldbeschouwing of geloof in het
Animisme (Anima = ziel). Dat is het geloof, dat alle dingen om ons heen een ziel
hebben, een gevoel en een wil, waar je als mens rekening mee hebt te houden
en die je met tovermiddelen moet proberen te beheersen.
Twee verdiepingen
Al die verschillende manieren om de wereld op te vatten. (rechts van de verticale
streep in schema II) komen hierin overeen, dat de wereld een tweede verdieping
heeft, vaak zelfs ook nog een souterrain. Achter deze zichtbare, hoorbare en
tastbare is een onzichtbare wereld verborgen, die een machtige invloed op ons
leven uitoefent. Denk maar aan het beroemde verhaal van Odysseus, die tien
jaar lang door hemelse machten heen en weer werd geslingerd. Of voor de
meeste wat dichterbij: aan het geboorteverhaal van Jezus Christus: “En er waren
herders die zich ophielden in het veld en opeens verscheen er een engel des
Heren bij hen en de heerlijkheid des Heren omstraalden hen”. Schematisch kan
men zich dat zo voorstellen als in schema III. Maar veel mooier is het uitgebeeld
door schilders en beeldhouwers. De triptiek van Lucas van Leyden, hierbij
afgebeeld, laat dat duidelijk zien. Loop maar eens een kerk binnen, ‘t liefst een
kathedraal als de St. Jan in Den Bosch. De kerk als bouwwerk is een prachtige
uitbeelding van de wereld- en levensbeschouwing van de Middeleeuwse mens.
De vorm van een kruis. De toren wijst naar boven. Hoog in de koepel ziet men
een groot oog, het alziend oog van God, dat oordelend op de mensen neerkijkt.
Houtsnijwerk, schilderijén en beelden vormen één groot bijbels prentenboek.
Heel belangrijk in een tijd, dat maar heel weinig mensen konden lezen.
Een wereld zonder tweede verdieping
Humanisten weten niets van zo’n tweede verdieping. En wat anderen daarover
vertellen vinden ze niet zo erg geloofwaardig, hoe oud en eerbiedwaardig de
verhalen daarover ook mogen zijn. Wat blijft er dan over. Ja, eigenlijk niets dan
de wereld, die we uit onze ervaringen kennen. Die wereld blijkt overigens diepten

te hebben in ruimte en tijd, waar die oude verhalenvertellers nog geen notie van
hadden.
Een wereld dus zonder God of goden. Humanisten rekenen niet op
bovennatuurlijke hulp en leiding, beloning of straf. Als mensen zijn we alleen met
onze wereld. Op ons zelf aangewezen en .op elkaar. Of we dat prettig vinden of
niet. We zullen in een wereld zonder God zelf moeten denken, zelf moeten kiezen
en zelf moeten beslissen. Er is geen andere mogelijkheid. Dat heeft geweldige
consequenties. Die komen echter in één van de volgende artikelen aan de orde.
Nu heb ik nog net de ruimte om te laten zien, dat in de ontwikkeling van
animisme naar humanisme een lijn zichtbaar is, waarbij de dingen en het
gebeuren om ons heen steeds meer hun persoonskarakter verliezen.
De ontzieling van de wereld
Animisten geloven dat alle dingen een ziel hebben, een gevoel en een wil. Zij
begrijpen de dingen, zoals ze zichzelf begrijpen. “Voor jullie bleekgezichten zijn
de dingen dood”, zei eens een Indiaan, “maar voor ons leven ze.” In een
Afrikaans dorp heb ik onder een palaverboom eens een gesprek meegemaakt
tussen een onderwijzer, die de oude animistische gebruiken nog in ere hield en
het hoofd van de dorpsschool, dié tot de Islam was overgegaan. “Jullie
Islamieten”, zei de onderwijzer, “ hebben de mensen hun geloof en hun
zekerheden ontnomen en ze hebben er niets voor terug gekregen, waar ze zich
aan vast kunnen houden”. Ze zijn zichzelf kwijt geraakt met het geloof in de
tovenaars en de maskers, die nu in Afrika aan de toeristen verkocht worden. Niet
de echte, die zijn allang weg, maar de namaak. De oude Grieken, Romeinen en
Germanen geloofden niet meer dat alle dingen een ziel hadden. Tenminste, dat
denk ik, hoewel? Hoe zat dat met een speer, een zwaard, een strijdhamer? Die
hadden vermoedelijk net als de Indonesische kris een soort poesaka. In ieder
geval waren voor hen de zon, de maan, de hemel, de aarde en de zee goddelijke
personen, net als de oorlog en de liefde. De natuurkrachten werden ervaren als
wezens machtiger dan mensen, begiftigd met oordeel, gevoel én wil. Om ze
gunstig te stemmen moest men er offers voor brengen., Vooral de oorlogsgoden
waren veeleisend. Zij eisten, mensenoffers. De Joden hebben al die verschillende
goden afgeschaft en samengetrokken in één almachtige God, de schepper van
hemel en aarde. “In den beginne schiep God de hemel en de aarde”. Dat is de

eerste regel van het boek Genesis. De zon, de maan, de zee en alles wat macht
over de mens had verloor zijn goddelijk karakter, de persoonseigenschappen.
Daarom scholden de Romeinen Joden en Christenen uit voor atheïsten. Wat
stand hield was, dat men de werkelijkheid als geheel als Persoon bleef
beschouwen, in ieder geval onderworpen aan een Rede en een Wil. Almachtig,
Algoed en Alwijs. Humanisten hebben ook de laatste stap gezet op deze weg en
de werkelijkheid als geheel zijn persoonskarakter ontnomen, ontgoddelijkt. Zij
leven in een profane wereld, zonder een God, die ze onvoorwaardelijk hebben te
gehoorzamen.

Humanisten temidden van de “anderen”(3) (Ego april 1981)
De vergelijking met de anderen (zie EGO van maart) moet nog even worden
voortgezet. “Wat hebben jullie humanisten toch met die godsdiensten te maken”
zullen sommigen zeggen. Of in de gebruikelijke vorm: “Waarom zetten jullie je
altijd af tegen de godsdiensten? Laat ieder z’n eigen gang gaan. Zijn humanisten
niet in staat hun opvattingen, ideeën en meningen uit de eigen bronnen te
ontwikkelen?” Ik denk wel dat dat mogelijk is. Dat is ook vaak genoeg gedaan.
Ik heb echter de neiging om meer de historische lijn te volgen. En het kan
moeilijk ontkend worden, dat de humanistische stroming is ontstaan en zich
heeft ontwikkeld als protest en verzet tegen de praktijk(en) en de theorie van de
godsdiensten. Lees er Multatuli maar eens op na (Max Havelaar - Woutertje
Pieterse of het Gebed van de Onwetende).
Een eik is een boom
Het zelf denken, kiezen en beslissen van mensen heeft een lange en harde strijd
moeten voeren voor erkenning. Een strijd, die overigens nog lang niet voltooid is.
Nee, ook niet in Nederland. Een strijd om het territorium met de godsdiensten is
moeilijk te ontkennen en ook niet te vermijden. Wij bewegen ons als humanisten
op hetzelfde niveau van denken als de godsdiensten. Dat heb ik in het vorige
artikel proberen uit te leggen. We moeten ons daar nog dagelijks een beetje
ruimte veroveren, waar de godsdiensten honderd jaar geleden, wat zeg ik? dertig
jaar geleden, nog het onbetwiste alleenrecht uitoefenden. Een andere godsdienst
was al erg, maar géén godsdienst viel voor veel mensen gewoon buiten het
bevattingsvermogen. Mensen zonder God en dus zonder Gebod moesten wel tot
allerlei misdaden vervallen, meende men. Maar er is nog een reden voor die
vergelijking. Definitie, plaatsbepaling, afgrenzing van een begrip gaat altijd
volgens de klassieke logica door het verschil aan te geven met de soortgelijken.
Een eik is een boom, en dan komen de bijzondere kenmerken. Vandaar, dat we
de vergelijking nog even moeten voortzetten in deze aflevering en misschien ook
nog in de volgende.
Voorbeelden
Ik wil dat doen aan de hand van een drietal bepaald niet kinderachtige
voorbeelden, die duidelijk laten zien, hoe het zelf denken van mensen
langzaamaan veld gewonnen heeft op overgeleverde denkbeelden, die van
hogerhand in heilige schriften geopenbaard zouden zijn. Het eerste heeft te
maken met de vraag hoe de wereld in elkaar zit. Aarde, zon, maan en sterren,
hoe draaien ze om elkaar heen? Het tweede met: Hoe is alles ontstaan? En het
derde met de vraag: Wat moeten we doen en wat moeten we laten? Kortom, het
gaat daarbij om de ruimte, de tijd en de zedenwet.
De ruimte om ons heen
Zolang er mensen bestaan, hebben ze in verwondering opgekeken naar de
sterrenhemel, naar de zon, de maan en de planeten en zich afgevraagd: hoe
draait dat om elkaar heen? Zo omstreeks 1500 was men daarover tamelijk
eensgezind. De simpele ervaring van elke dag en de bijbel leerden immers
éénstemmig, dat de aarde de woonplaats van de mens onbeweeglijk in het
centrum van het heelal stond. Zon, maan en sterren draaiden daar omheen.
Alleen de planeten, maakten daartussen wat raadselachtige bewegingen.
Dwaalsterren werden ze genoemd. Maar met een aantal extra hulpcirkels had
men daar ook een soort oplossing voor gevonden. Alleen Copernicus, een Poolse
kanunnik, meende dat als God in zijn oneindige wijsheid de wereld had
geschapen, hij dat toch niet zo ingewikkeld had hoeven te doen. Copernicus

maakte een nieuw model, waarbij niet de aarde, maar de zon in het middelpunt
stond. Hij liet de aarde er omheen draaien in een jaar. Bovendien draaide de
aarde iedere 24 uur om haar as. Ook de planeten draaiden om de zon en wel in
volmaakte cirkels, waardoor de berekeningen van Copernicus net niet klopten
met de waarnemingen. De sterrenhemel vormde een rustige achtergrond voor
het geheel. In het begin durfde hij zijn boek niet te publiceren, bang als hij was
om uitgelachen te worden. De paus zelf heeft hem moeten overhalen om dat wel
te doen. Natuurlijk niet wetend wat voor storm hij daarmee zou ontketenen.
Maar dat was pas later. De grote moeilijkheden begonnen eerst toen Galilei er
zich mee ging bemoeien. Die had net de pas in Nederland uitgevonden telescoop
nagemaakt en bekeek daarmee de hemel, wat sommigen hem kwalijk namen.
Dat was ongepaste nieuwsgierigheid. Wat hij met die telescoop zag, bevestigde
volgens hem de theorie van Copernicus. Volgens Galilei was het geen hypothese
meer, maar de enig juiste weergave van de werkelijkheid. En dat ging te ver.
Luther, veel primitiever dan zijn tegenstanders in Rome, zei: “Wat die Galilei
beweert, kan nooit. In het boek Jozua 10:12 staat, dat Jozua aan God vroeg om
de zon en de maan stil te zetten, tot hij zich op zijn vijanden, de Amorieten
gewroken had. En de zon stond stil en de maan bleef staan. Welnu een zon, die
al stilstaat kan niet meer stilgezet worden. Een duidelijk bewijs, dat Copernicus
en Galilei ongelijk moesten hebben vond Luther. De strijd was nog lang, hevig en
bitter. Galilei werd veroordeeld door de inquisitie. Op het laatste moment heeft
hij eieren voor zijn geld gekozen. Zijn leven vond hij belangrijker dan de vraag of
de aarde om de zon of de zon om de aarde draaide. Terecht naar mijn mening.
Toch vertelt de legende dat hij op zijn sterfbed nog gepreveld moet hebben: “en
toch beweegt ze.” Hoe dit ook zij, natuurlijk is het model van het heelal van
Copernicus en Galilei allang weer verouderd, maar de aarde draait nog steeds
om de zon. En ik dacht, dat nu wel bijna iedereen over tuigd is van het feit, dat
de bijbel geen leerboek is voor sterrenkunde en cosmografie.
De tijd
De tweede grote klap kwam meer dan 300 jaar later. Op de vraag, hoe alles is
ontstaan had de bijbel een antwoord, dat nog door iedereen als afdoend werd
aanvaard. In den beginne schiep God den hemel en de aarde. Dat is de eerste
regel van de bijbel, die iedereen wel kent. Net zo goed als het verhaal dat dan
volgt: En God zeide: Er zij licht en er was licht. Achtereenvolgens schiep God in
zes dagen licht, land en water, zon, maan en sterren, planten en dieren en
tenslotte de mens. Eerst Adam en toen Eva uit een rib van Adam. Ze leefden
samen in het paradijs. Mochten eten van alle vruchten des velds, behalve van de
boom van de kennis van Goed en Kwaad. Daarvan mochten ze niet eten. Toch
deden ze het, ongehoorzaam aan de wet van God, waartoe alle kwaad in de
wereld terug te voeren is. Daarom werden ze uit het paradijs verdreven. Het is
een geweldig verhaal. Als je het niet kent, kun je veel dingen niet begrijpen. Dan
moet je het beslist lezen. Een andere vraag is, of het een betrouwbaar en
geloofwaardig beeld geeft van het ontstaan van de wereld en van de mens.

Charles Darwin
In 1831 koos bij Devonport in Engeland een oorlogsschip zee, dat een lange reis
zou maken rond Zuid-Amerika via de straat van Magelhaen. Het schip heette:
Beagle. Aan boord was een nog jonge natuuronderzoeker, Charles Darwin. Eerst
bij de Amazonerivier, maar later vooral op de Galapagos-eilanden, verzamelde
hij een geweldige hoeveelheid materiaal. Daar vond hij dieren, die nergens
anders voorkomen. Het wonderlijkste waren misschien nog de vinken. Er waren
er met spitse snavels, die insecten aten en met grote stevige snavels, die van
noten leefden. Overigens leken ze op elkaar. Net als alle mensen uit die tijd
dacht hij toen nog, dat alle dieren onveranderd gebleven waren sinds ze
geschapen waren aan het begin der tijden. Die vinken vormden de aanleiding
voor een nieuwe theorie, die een even grote verandering in het denken
veroorzaakte als indertijd de Copernicaanse revolutie. Na jaren studie, thuis in
Engeland, op al het materiaal, dat hij op de Galapagos-eilanden had verzameld,
schreef hij zijn beroemde boek: Over het ontstaan der soorten. Met daaronder in
kleinere letters: door de natuurlijke, selectie in de strijd om het bestaan. De titel
bevat eigenlijk al de conclusie: Alle verschillende vormen van leven zijn ontstaan
in een ontwikkeling = evolutie van miljoenen jaren van de heel eenvoudige tot
de meest ingewikkelde. Uit alle vormen, die in de loop van de tijd hebben
bestaan, bleven alleen die over en zetten zich door, die zich het best konden
handhaven in de strijd om het bestaan. In het eerste boek schreef hij nog niets
over de mens, maar iedereen kon de gedachte gemakkelijk doortrekken. Ook de
mens is uit die evolutie van alle leven ontstaan. Mensen en apen hebben
gemeenschappelijke voorgangers.
Stormen van verontwaardiging. Er werden speciale universiteiten opgericht om
de wetenschap van het Ongeloof te bestrijden. Maar ook die strijd is ongeveer
voorbij. In Nederland en Amerika zijn nog wat groepen die wat
achterhoedegevechten voeren. Wie daar iets over horen wil, moet maar eens
naar de E.O. luisteren of kijken. Het derde voorbeeld is nog volop actueel. Als
het gaat om vragen van goed en kwaad menen velen nog, dat hier de bijbel en
de kerkelijke tradities het laatste woord hebben. Of het nu gaat om de plaatsing
van kruisraketten, de verde ling van inkomens, geboorte regeling, abortus of
euthanasie. Op alle terreinen ontmoet men de zogenaamde door de bijbel
geïnspireerde evangelische standpunten. Alleen niet meer eensgezind, zoals
vroeger. Toch ligt de herinnering nog vers in het geheugen, hoe mensen, die het
stuur van hun leven in eigen hand wilden nemen, bijv. op het gebied van de
seksualiteit, harde tegenstand kregen van de kerken en de chris telijke politiek.

Relativering en nuancering
Hierboven kwamen de standpunten heel scherp tegenover elkaar te staan.Veel te
scherp. De werkelijkheid is veel genuanceerder. Dat komt tot uiting in het
bijgaande schema. In deze cirkel is in grote lijnen de verdeling weergegeven van
Rooms-katholieken, Protestanten en Niet-Godsdienstigen. Kijken we eerst naar
de Protestanten, dan plaats ik aan de buitenkant tegen de cirkelomtrek de meest
orthodoxe groepen, zoals Chr., Ger., Ger.Gemeenten, Ger.Bonders, Artikel 31ers
enz. Dat zijn de mensen, die er van uitgaan, dat de bijbel van kaft tot kaft of
van alpha tot omega Gods woord is, waar geen tittel of jota afgedaan of
toegevoegd mag worden. De bijbel is De Waarheid. Alles, wat er in staat is waar.
Wat er niet in staat, is de moeite van het weten nauwelijks waard. Tot welke
consequenties dat leidt kun je weer bij de EO beluisteren. Aan de andere kant,
nabij het middelpunt, plaats ik de vrijzinnige groepen: Vrijzinnig Hervormden,
Remonstranten enz. Die hebben naast de bijbel het vrije moderne denken
opgenomen in hun opvattingen over de verhouding van mens en wereld. Tussen
die twee, uiterst orthodox en uiterst vrijzinnig, kan men alle protestantse
richtingen een plaatsje geven. Hetzelfde kan men sinds ongeveer 1960 ook doen
met de Katholieken. Aan de buitenkant de volgelingen van Bisschop Gijsen, die
de oude tradities en opvattingen van de kerk onveranderlijk willen handhaven:
de onfeilbaarheid van de paus, de oude catechismus, het celibaat van de priester
enz. Geboorteregeling is verboden, behalve permanente en periodieke
onthouding. Daartegenover roep ik even Bisschop Beckers in herinnering, de
voorganger van Bisschop Bluyssen, die ik indertijd voor de TV heb horen zeggen:
“Nog altijd krijg ik briefjes op mijn tafel van Brabantse vrouwen, die vragen:
‘Bisschop, zeg het nu eens duidelijk. Mag dat nu wel of niet die middelen tot
geboorteregeling’. Brabantse vrouwen, dat moeten jullie niet vragen. Dat moet je
zelf beslissen.” Op dat moment dacht ik wel: hier schopt een bisschop de
fundamenten onder de katholieke kerk weg. De strijd tussen rechtzinnig en meer
vrijzinnig is hier nog in volle gang, zoals iedereen uit de kranten kan weten.

De on-godsdienstigen
In het niet-godsdienstige kamp vind je dezelfde tegenstelling. Er zijn atheïsten of
nog liever anti-theïsten, die de bijbel vervangen hebben door de boeken van
Marx en Lenin en die even orthodox hanteren als de EO de bijbel. Die plaats ik
weer tegen de cirkelomtrek. Merk op, dat daar aan de buitenkant de
tegenstellingen zeer groot zijn. Ieder voor zich heeft daar De Waarheid in bezit.
Vandaar dat ze elkaar op leven en dood bestrijden. Het humanisme van het
Humanistisch Verbond en ook mezelf situeer ik in de nabijheid van het
middelpunt in de ongodsdienstige sector. En ... bemerk dan, dat ik vaak dichter
sta bij protestanten en katholieken in de buurt van het middelpunt dan bij
ongodsdienstige mensen aan de buitenkant. Een groter verschil dan tussen
godsdienstig en niet-godsdienstig denken ligt er naar mijn mening tussen
orthodox en vrijzinnig denken.
De zondeval, gravure van Albrecht Dürer (1504), waarn Adam op het punt staat de verboden
vrucht van Eva aan te nemen.

Bestaat er een god, ja of nee ? (4) (Ego mei 1981)”Titel”
Bestaat God nu wel of niet? Inderdaad, dat is de kardinale vraag, waar de drie
voorgaande artikelen op aan stuurden. Een vraag even belangrijk als zinloos.
BELANGRIJK, omdat ieder mens die vraag moet beantwoorden en dat ook doet,
meer of minder bewust, maar altijd met de inzet van zijn hele leven, zijn denken
en zijn doen. In het licht van dit antwoord bekijkt hij de wereld om zich heen en
zichzelf Het bepaalt zijn denken en handelen, zijn hele levenshouding, opvattin
gen over de politiek, huwelijk en seksualiteit, kernwapens, derde wereld, abortus
en euthanasie, om maar een paar onderwerpen te noemen. Deze vraag moet
allereerst beantwoord worden. Daarna komen pas de andere. Dat hoeft met altijd
met zoveel woorden. Uit het hele doen en laten van mensen blijkt, of ze deze
vraag met ja of nee hebben beantwoord.
Maar wie heeft er nu gelijk? Degenen, die ja zeggen of die nee zeggen? Die
vraag is ZIN LOOS. Niemand is in staat zijn ja of nee waar te maken of te
weerleggen. Alle aanknopings punten daarvoor ontbreken?
Een gek verhaal
Er bestaat een gek verhaaltje dat, hoe gek ook, de verdienste heeft dit probleem
heel duidelijk te stellen. Verkort weergegeven luidt het zo: Twee
ontdekkingsreizigers kwamen op een open plek in het oerwoud. Op die plek
groeiden veel bloemen en onkruid. Zegt de ene ontdek kingsreiziger: “Er moet
hier een tuinman zijn.” “Ben je gek”, zegt de ander, “er is hier geen tuinman”. Ze
besluiten de wacht te houden. Er komt geen tuinman. De een: “Misschien is hij
onzichtbaar”. Ze plaatsen een omheining van prikkeldraad, zetten die onder
stroom, patrouil leren met bloedhonden. (ik zei al, dat het een gek verhaal is).
Maar geen beweging in de draad, geen schreeuw van schrik door een elektrische
schok en de bloedhonden geven geen kik. De gelovige is met overtuigd. Er is een
tuinman, onzichtbaar, ongrijpbaar, ongevoelig voor elektrische schokken en die
geen reuk afgeeft en geen geluid maakt. De ander wan hopig: “In welk opzicht
verschilt jouw onzicht bare, ontastbare en eeuwig ongrijpbare tuinman van een
denkbeeldige of helemaal geen tuin man?
Een wereld met God
Kijk, als je kiest voor een wereld met God, dan is de wereld waarin we met
elkaar leven, gebouwd volgens een vooropgezet plan. Dan is de wereld een goed
geordend geheel gemaakt met een doel, een ZIN, onafhankelijk van ons men sen.
Ieder onderdeel daarin heeft zijn functie, zijn nut.

Zon en maan dienen om ons bij te lichten op ons pad door dit ondermaanse en
mensen heb ben ogen om mee te kijken, oren om mee te horen en een neus om
mee te ruiken. Zo zouden we door kunnen gaan. Zelfs het lijden moet in deze
opvatting een zin hebben, bijv. als straf voor onze ongehoorzaamheid aan God.
Denk daarbij aan het kruis van Golgotha: door de dood aan het kruis neemt
Christus de straf voor onze zonden op zich. Zo zit de wereld in principe
begrijpelijk in el kaar, net als bijv. een auto. Een auto is immers ook ontworpen
door een constructeur.
Ook al weet ik weinig van auto’s af, toch ben ik er van overtuigd, dat ieder
schroefje en draadje een heel bepaalde functie heeft. Wil ik weten wat de functie
van een bepaald onderdeel is dan moet ik de handleiding raadplegen. Is dat te
moeilijk voor me, dan zijn er nog de deskundi gen in de garages, die bevoegd
zijn om te spre ken in naam van de constructeur, het hoogste gezag op
autogebied. In de wereld met God is het net zo. Er is een handleiding, die inzicht
verschaft in het bouw plan en voorschriften bevat voor bewoning, onderhoud en
gebruik. Dat is de bijbel, de ko ran, de thora of eventueel de bhagavad-gita. Ook
zijn er de deskundigen, die tot taak hebben het woord van God te verbreiden.
“Gaat heen en onderwijst alle volken” is de opdracht van Christus aan de
apostelen. In de heilige boeken maakt God zichzelf ken baar als de bouwmeester
van A1 wat is en be stuurder van alle gebeuren. “Er valt geen haar van mijn
hoofd, geen mus van het dak buiten Gods Wil”, zegt de catechismus.
Relatie en orde
De kern van de godsdienstige gedachte is de warme, persoonlijke relatie tussen
de mens en God, van een ik tot een GIJ nog liever van een wij tot een GIJ. “Alzo
lief heeft God de wereld gehad, dat hij zijn enig geboren zoon...” En het eerste
gebod: Heb God lief boven alles en Uw naaste gelijk U zelve. “Wie is het” , zegt
Von del in de Lucifer, “die zo hoog gezeten zo diep in ‘t grondeloze licht, van tijd
noch eeuwigheid gemeten, bij zich bestaat. Dat’s God. Heilig, heilig, nog eens
heilig, driemaal heilig: Eer zij God.” En Guido Gezelle laat het schrijverke, het
krin kelende winkelende waterding, zeggen: “Wij schrijven, herschrijven en
schrijven nog de heilige name van God.”
Ja, zo is het. Als God bestaat heeft de wereld een Ziel met een Wil, Gevoel,
Verstand, dat oneindig ver uitstijgt boven ons denken, voelen, willen. Men
spreekt hem aan als een kind zijn Vader, als een onderdaan tot zijn Heer en Ko
ning. Geheel van Hem afhankelijk richt men zijn gebeden tot Hem en zingt men
dankliede ren, psalmen en gezangen.

De sprong in het ongewisse (5) (Ego juni/juli 1981)
Iwan Karamazow: “Als God niet bestaat, dan is alles geoorloofd”
F. M. Dostojewski
Ja, dat is de grote angst, die mensen overvalt bij de grote sprong in het
ongewisse, uit de veilige beslotenheid van een liefhebbende wereld met God naar
het onverschillige heelal, waar men het zelf maar uit moet zoeken. De angst voor
de vrijheid. De waarheid en de waarden vroeger zo stevig verankerd in God
worden plotseling afhankelijk van mensen en verliezen daardoor hun fundament.
Niemand, die dat dieper doorvoeld heeft dan Dostojewski in één van de
geweldigste romans van alle tijden:
De Gebroeders Karamazow, nu net honderd jaar geleden verschenen. Of ... het
moet Nietzsche zijn geweest, die in dezelfde jaren “De Vrolijke Wetenschap”
schreef. Daarin komt een verhaal voor, waarin hij een nieuwe tijd aankondigt,
die hem overigens met schrik vervult: De tijd na de dood van God. “Heb je ooit
van die gek gehoord, die op klaarlichte dag een lantaarn opstak, op de markt
ging lopen en onophoudelijk riep: “ Ik zoek God, ik zoek God.” De mensen
lachten en riepen: Is hij soms verdwaald, heeft hij zich verstopt of is hij naar het
buitenland vertrokken? De gek sprong midden tussen hen in en doorboorde hen
met zijn blikken: Waar God heen is? Dat zal ik jullie zeggen. Wij hebben hem,
gedood - jullie en ik! Wij allen zijn zijn moordenaars. Maar hoe hebben we dat
gedaan? Wat hebben wij gedaan, toen wij de aarde van haar zon loskoppelden?
Vallen wij niet aan één stuk door? En wel achterwaarts, zijwaarts, voorwaarts,
naar alle kanten. Is er nog wel een onderen boven? Horen wij nog niets van het
gedruis der doodgravers, die God begraven? Ruiken wij nog niets van de
Goddelijke ontbinding? God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem
gedood!” Zover Nietzsche, jammer dat ik hem hier niet volledig kan citeren, want
ieder woord is belangrijk. Waarmee hebben we God gedood? Met ons denken en
ons doen. Met onze wetenschap en onze techniek hebben we de aarde
losgekoppeld van haar zon. Daarmee hebben we de zaak zelf in handen
genomen met alle gevolgen daarvan. En Nietzsche vraagt dan ook: Is niet de
grootte van deze daad te groot voor ons? Moeten wij niet zelf goden worden om
haar ook maar waardig te schijnen? Nooit was er een grotere daad. En de gek in
zijn verhaal wierp eindelijk de lantaarn op de grond, die in stukken brak en
uitdoofde. “Ik kom te vroeg,” zei hij, “Het is, mijn tijd nog niet. Dit ongelooflijke
gebeuren is nog onderweg”. Wat Nietzsche voorvoelde, dat heeft zich inmiddels
voltrokken. En heel veel mensen beseffen dat.

Theologen
Niet alleen humanisten geven zich daar rekenschap van. Ook christenen. Het lijkt
wel alsof die kreet van dat gekke mannetje: “God is dood” een nieuw
bloeitijdperk in de theologie, de godgeleerdheid heeft ingeluid. Het aantal boeken
met titels als “De dood van God” en “Christendom na de dood van God” zijn
nauwelijks te tellen. Sommige daarvan zijn hele dikke turven en ondanks dat
worden ze vlijtig gelezen. De oplagen zijn niet gering. In 1963 verscheen een
klein boekje, dat binnen een paar maanden een bestseller werd over de hele
wereld. Het heette “Eerlijk voor God” en was geschreven door een bisschop van
de Anglicaanse kerk (de Engelse kerk): John A.T.Robinson, bisschop van
Woolwich. Hij zegt daarin, enigszins vrij weergegeven: “De bijbel spreekt over
een God daarboven. Wij mensen van deze tijd kunnen niet meer denken in een
wereldbeeld met drie verdiepingen, de hemel boven, de aarde beneden en de
wateren daaronder. Daarom zijn we gaan spreken over een God “daarbuiten”.
Maar de tekenen wijzen erop, dat we het tijdstip naderen waarop de hele
opvatting van een God “daarbuiten” die ons zo goed te pas kwam, toen het
wereldbeeld van een heelal met drie verdiepingen in elkaar stortte, nu meer een
belemmering wordt dan dat ze ons helpt.” Robinson beriep zich in zijn boekje o.a.
op de Duitse theoloog Bonhoeffer. Die is in de oorlog in verzet gekomen tegen
het nationaal-socialisme van Hitler. Hij is daarom gevangen genomen en in de
gevangenis door de S.S. opgehangen in de laatste maanden van de oorlog. Zijn
beroemdste boek heet “ Widerstand und Ergebung” (Verzet en overgave). Daarin
vind je deze merkwaardige woorden: “Wij kunnen niet eerlijk zijn zonder te
erkennen, dat wij moeten leven in de wereld, als ware er geen God. En dit
moeten we juist erkennen voor het aangezicht van God. God doet ons weten, dat
wij moeten leven als mensen, die het zonder hem moeten klaren.” Het klinkt
allemaal wat paradoxaal, maar naar mijn mening was het een oproep aan
christenen om voortaan zelf te denken, zelf te kiezen en zelf te beslissen in
plaats van zich van boven af te laten gezeggen. En dat in het nationaal
socialistische Duitsland van die dagen, waar men om het hardste riep: “Führer
befehl, wir folgen,” juist uit angst voor de vrijheid en de eigen
verantwoordelijkheid. Bonhoeffer’s wrede einde in de laatste maanden is
daarmee genoegzaam verklaard.
Stormachtige ontwikkelingen
Na deze theologische uitweiding terug naar het gebeuren, dat Nietsche heeft
voorzien en dat inmiddels is geschied: De dood van God, of wel de overgang van
een wereld mét naar een wereld zónder God. Geen kleinigheid. Dat is wel
duidelijk. Alle dingen veranderen erdoor: het denken en het doen van mensen,
het opvoeden van de kinderen, de wetenschap en de kunst, de politiek en de
economie (de productieverhoudingen ), de relaties tussen de mensen. Maar wat
is hier oorzaak? Wat gevolg? Het is ook mogelijk, dat eerst de
productieverhoudingen zijn veranderd en daardoor de wetenschap en de kunst
en de kijk op de wereld. De materiële onderbouw, zegt Karl Marx, is bepalend
voor de geestelijke bovenbouw. Er is nog een derde mogelijkheid n.l. dat er
helemaal geen sprake is van een eerst en een daarna, maar dat er gewoon één
ontwikkeling is, die zich doorzet op alle levensgebieden. Die ontwikkeling heeft in
onze tijd op al die verschillende terreinen het karakter van een explosie, een
ontploffing.
Snelheid
Kijk naar de snelheid, waarmee we ons kunnen voortbewegen. De verandering
daarvan kan in een lijn, een kromme worden weergegeven, zoals in de volgende
grafiek: De grondlijn geeft de tijd aan; de laatste 6000 jaar. Van 4000 voor tot
2000 na het begin van de jaartelling. De verticale lijn de snelheid, waarmee

mensen zich kunnen voortbewegen. 4000 v. Chr. had men het paard al getemd
en voor een wagentje gespannen. Snelheid laten we zeggen 50 km/uur. In het
jaar 1 was het nog net zo. In de tijd van Karel V, ‘t jaar 1500, was er niets
veranderd. Pas na 1750 kwam er een kleine verandering.
De stoommachine werd uitgevonden en op wielen geplaatst: de locomotief.
Hoogste snelheid toen 100 km/uur, bereikt door Stephenson in een wedstrijd
tussen Leeds en Hull. In ongeveer1900 de eerste vliegtuigen Maar ook Blèriot,
die het eerst over het kanaal vloog ging niet veel sneller dan 100 km/uur. Maar
dan begint het. Veertig jaar later vliegen de Spitfires in de slag om Engeland 600
km/uur. En weer 25 jaar later komen de maanreizigers terug met een snelheid,
die nauwelijks voorstelbaar is. De lijn gaat recht omhoog.
Bevolkingsgroei
Precies zo’n grafiek kan men maken van de groei van de wereldbevolking: In het
jaar 1, de tijd van Keizer Augustus, was de wereldbevolking niet meer dan 250
miljoen, schat men. Het duurde tot 1600 voor het verdubbeld was tot een1/2
miljard. 1820 was het al 1 miljard. Weer een eeuw later 2 miljard. Dus 1920.
Slechts 50 jaar later 4 miljard. En in het jaar 2000 zal het 6 á 7 miljard zijn. Of
we nu de hoeveelheid energie nemen, die we samen gebruiken of de hoeveelheid
goederen, die we produceren en consumeren, het vertoont hetzelfde beeld. Dat
is de vooruitgang. Helaas groeien in het zelfde tempo ook de hoeveelheden
vuiligheid, waarmee we de aarde, de wateren en de dampkring vergiftigen. En ...
de hoeveelheid explosieven en de explosieve kracht van de bommen waarmee de
mensen elkaar dreigen te vernietigen in één grote plof.
Mensenwerk
Er is één gemeenschappelijke wortel van al die explosieve ontwikkelingen: de
groei van de wetenschap en de techniek. De mensen hebben hun lot in eigen
handen genomen. Niemand geeft zich zonder meer over aan de genade en
ongenade van het lot en van de natuur, aan ziekte, dood en ellende, hoogstens
biddend voor een plaatsje in een beter hierna. Men aanvaardt ook niet meer de
macht van heersers, die beweren te handelen in naam en bij de gratie Gods.

Men verzet zich tegen alle machthebbers, absolute vorsten, prelaten, autoritaire
vaders van gezinnen, leermeesters en bazen, die blinde gehoorzaamheid eisen.
Moderne mensen voeden hun kinderen op tot vrije zelfstandigheid en alle
normen, waarden, voorschriften, taboes, heilige instituten als bijv. het huwelijk
worden opnieuw getoetst. Het aantal kinderen, dat men krijgt laat men niet meer
over aan de wil van God of het toeval. Men regelt dat zelf. We zijn zelfs bezig en
heel hard op weg om ons te ontdoen van de slaafse arbeid, het vieze, vervelende
en gevaarlijke werk. De grootste krachtproef zal echter zijn om ons van het
geweld van de wapens te ontdoen. Want als dat niet lukt worden de wapens ons
de baas. Daarom vroeg Nietzsche misschien: Is die daad niet te groot voor ons?
Moeten we niet zelf goden worden? Hebben we misschien met onze wetenschap
en techniek de natuur- en de maatschappelijke krachten alleen maar losgemaakt
van hun ketenen, zonder de macht te bezitten om ze te beheersen? Moeten we
voor dat laatste niet beschikken over een bovenmenselijke waarheid en bovenal
weten wat goed en kwaad is?

De waarheid in het geding (6) (Ego september 19981)
Misschien is niets geheel waar. En zelfs dát niet..
Multatuli
Het als in alle levens- en wereldbeschouwingen gaat het in het
humanisme om de relatie, de ontmoeting tussen MENS en WERELD. Dat
stond te lezen in het tweede deel van deze serie artikelen over het
humanisme. Mensen staan open voor de wereld. Ze hebben weet van de
wereld om zich heen. In de loop van het leven wordt de kennis van de
wereld uitgebreid, verdiept, verrijkt, geordend en samengevoegd in een
alles omvattend verband. Dat is noodzakelijk om de weg in de wereld te
vinden en om in leven te blijven. Het is ook doel op zichzelf. Het
bevredigt namelijk onze nieuwsgierigheid.
Beeld en werkelijkheid
Via de zintuigen: ogen, oren, mond, neus en huid dringt de wereld zich aan ons
op. Elektronen of elektronische golven van verschillende lengte treffen mijn
netvlies, luchttrillingen trommelen op mijn oorvliezen. Stofdeeltjes werken
chemisch in op mijn smaakpapillen en de uiteinden van de reukzenuwen. De huid
registreert druk, koude, warmte. Al die informatie wordt doorgestuurd naar de
centrale computer onder het schedeldak. Daar ontstaat een totaalbeeld, een
soort model van de stand van zaken buiten mij, waarmee ik me kan oriënteren
en eventueel m’n weg kan vinden. Het is een beeld in mij. Maar dat realiseer ik
mij maar zelden, want ik projecteer het ogenblikkelijk naar buiten en houdt het
voor de werkelijkheid zelf. De vraag, waar het hier om gaat is nu: is dat beeldje
in mij een getrouwe, een ware afspiegeling van de wereld buiten mij? Is de
wereld werkelijk, zoals ik hem zie, zoals ik hem denk? Dat is de vraag naar de
waarheid, de vraag naar de overeenstemming tussen mijn denken en de
werkelijkheid. Die vraag is moeilijk te beantwoorden, want een meer directe weg
naar de werkelijkheid dan via onze zintuigen en ons denken is er niet. We
hebben alleen dat beeld in ons. Daar moeten we het mee doen. Een vergelijking
is dus onmogelijk. Gewoonlijk stellen mensen die vraag ook niet. Zo overtuigd
zijn de meesten, dat de wereld is, zoals ze hem zien. Ik heb het immers met
mijn eigen ogen gezien, geldt normaal als een onweerlegbaar bewijs van de
waarheid. In de filosofie heet dat naïef-realisme, een opvatting die voor kritiek
vatbaar is. Want dat beeldje van wat ik hier en nu om mij heen zie, is maar een
heel klein flitsje in de “lange” beeld - geluids - reuk - smaak en gevoelsfilm, die
mijn leven is. In die film is ieder volgend fragment mee bepaald en gekleurd door
alles wat daaraan vooraf is gegaan, al mijn ervaringen geordend en
samengebundeld in mijn wereldbeeld.
Wereldbeeld
In dat wereldbeeld zijn niet alleen mijn hoogst persoonlijke ervaringen vervat.
Helemaal op z’n eentje komt een mens niet ver. Dan zou hij vermoedelijk maar
weinig uitkomen boven het peil van een chimpansee. De ervaring en het denken
uit de hele geschiedenis van de mensheid werkt daarin door. Door opvoeding en
onderwijs, ook door boeken worden de ervaringen, inzichten en
oplossingsmethoden overgedragen van generatie op generatie, tegelijk met de
taal, waarin ze gewoonlijk zijn verpakt. Denk ook aan radio en televisie. Zo
overschrijdt dat wereldbeeld verre de grenzen van het hier en nu. In principe
reikt het door de sterrenkunde tot aan de grenzen van ons uitdijend heelal en in
de tijd tot aan de grote boem aan het begin destijds. Zonder dat we ons dat
altijd bewust zijn, denken de grote zieners, denkers, wetenschappers en

kunstenaars in ons individuele zien en denken mee. Echter niet bij iedereen, op
dezelfde wijze. Daarom alleen al kijken we op verschillend manieren tegen de
dingen van deze wereld aan. Wat we zien, horen, voelen en denken is bovendien
ook nog afhankelijk van de plaats, waar we zijn; van het standpunt, dat we
innemen; van leeftijd en geslacht; van de taak die we hebben; het beroep, dat
we uitoefenen, belangstelling en niet te vergeten van belangen, wensen,
verlangens en idealen. Zo zien bijvoorbeeld een jager, een bioloog, een boer en
een kunstschilder, wandelend in hetzelfde landschap, héél verschillende dingen.
Blijkbaar is de wereld op meer dan één manier op te vatten, te begrijpen, te
interpreteren. Sommige daarvan kunnen samen gaan en vullen elkaar aan. Vaak
ook sluiten ze elkaar uit, zijn ze strijdig met elkaar. Dan krijg je een botsing van
meningen. Moet de conclusie zijn: Zoveel hoofden, zoveel zinnen? Ieder heeft
zijn eigen gelijk? Kun je nog wel spreken van waarheid, die een algemene
erkenning eist, voor iedereen geldend? Of heeft elke mening recht op gelijke
erkenning. Ja, is dat niet de kern van de democratie: Het recht op vrije
meningsuiting? Maar toch! Als het waar is, dat er geen waarheid is... ??? Ja
natuurlijk. Dit is een stelling, die zichzelf verslindt door haar tegenstrijdigheid.
Eén van tweeën. Zij is waar of.... niet waar. In beide gevallen wordt het bestaan
van waarheid bevestigd. Maar hoe komen we die op het spoor?
De bronnen van de zekere kennis
Er is een opvatting met nog heel veel aanhangers in de hele wereld, die zegt: Wij
hoeven niet te zoeken, want wij kennen de bron. De waarheid is bij God. De
WAARHEID is God. Vergelijk de beginregels van het Johannesevangelie. God
heeft geopenbaard, wat we nodig hebben. Wat in de Bijbel staat is waar. Wat er
niet in staat is de moeite van het weten nauwelijks waard. Hetzelfde zeggen
Islamieten van de Koran. En Joden van de Thora. In de middeleeuwen, toen men
nog algemeen zo dacht, waren er wel de zogenaamde Vrije Consten. Daarin
konden mensen zelf wat pionieren op het gebied van de wetenschappen, zolang
men maar niet in strijd kwam met de heilige schrift en de leer van de kerk.
Copernicus, die een nieuw wereldmodel bedacht had, waarin de aarde twee
bewegingen maakt, om de eigen as en om de zon, hield zich daaraan. Het was
maar een veronderstelling, waarmee je gemakkelijker kon rekenen, zoals later
ook bleek. Galileï echter doorbrak de gestelde grenzen en zei, dat het écht zo
was, want hij had met zijn telescoop naar de planeet Jupiter gekeken. Daar had
hij het met eigen ogen gezien. Jupiter met zijn manen leek precies op het
Copernicaanse model van het zonnestelsel. Door dat te zeggen kwam hij in
conflict met Rome en de inquisitie, die de waarheid beheerde en de ketterijen
bestreed. Ik zei, dat deze opvatting van de waarheid nog veel aanhangers heeft.
De Ayatollahs in Iran hanteren het heel consequent. De aanhang van Begin in
Israël ook. En de fundamentalisten, die Reagan in het zadel geholpen hebben en
in Amerika gouden tijden schijnen te beleven. Bij ons de E.O., die met de bijbel
in de hand de evolutietheorie bestrijdt. Door ongodsdienstige mensen kan dit
alleen maar uitgelegd worden als de kritiekloze verering van de versteende
gedachten der voorvaderen, die leiden tot een autoritair ultraconservatisme.
Galileï opende met zijn verzet daartegen het zicht op een nieuwe tijd waarin
mensen zelf gingen denken ook buiten de grenzen van openbaring en kerkleer.
Maar waar vindt men dan de vaste grond voor enige zekerheid?
Empirisme en rationalisme
Dat probeerde men langs twee verschillende wegen. De eerste was al in praktijk
gebracht door Galileï. Hij liet voorwerpen van de scheve toren van Pisa vallen,
zware en lichte en zag, dat ze ongeveer even snel op de grond lagen. De oude
Griekse wijsgeer Aristoteles, die een bijna even groot gezag had als de Heilige
Schrift zelf, beweerde indertijd dat zware voorwerpen sneller vallen dan lichte.

Dat was dus weerlegd. Dat had de Nederlander Simon Stevin overigens al eerder
opgemerkt. Maar Galileï deed meer. Hij nam ook de tijd op. Zijn polsslag
gebruikte hij als horloge en formuleerde toen zijn wet van de eenparige
versnelling. Zijn methode bestond uit waarnemen aan de hand van proeven,
meten, wegen en tellen om zo te proberen tot een algemene regel te komen, een
natuurwet, liefst uitgedrukt in een wiskundige formule. Wat Galileï in de praktijk
deed, werd door Engelsen als Francis Bacon, Hobbes en Locke van een
filosofische basis voorzien. Bacon meende: kennis is macht. Wij kunnen zoveel
als we weten. Het beeld dat de mensen zich van de wereld maken wordt
vertroebeld door de idolen, de vervalsingen van de geest, sommige aangeboren,
andere in de omgang met andere mensen verworven. Tot de eerste behoren bijv.
dat we de natuur allerlei menselijke bedoelingen toedichten. Sommige idolen
praten we elkaar aan, andere hebben we kritiekloos van onze voorouders
overgenomen. Om ons beeld van de wereld te zuiveren van idolen, moeten we
uitgaan van de feiten en daaruit algemene regels afleiden. Uit het bijzondere
besluiten tot het meer algemene. Dat noemt men inductie, in tegenstelling tot de
deductieve methode van Descartes.
Descartes en Spinoza
Descartes raakte het spoor bijster tussen al die verschillende meningen, die
elkaar hopeloos tegenspraken: “Ik ben op één van de beroemdste scholen. van
Frankrijk geweest, onderwezen door de geleerdste mannen van de aarde. En
toch toen ik mij bijna doctor kon noemen, was ik maar van één ding onder de
indruk: ‘mijn onwetendheid’. Hij besloot aan alles te twijfelen en niets voor waar
aan te nemen, dat niet voor zijn verstand klaar en duidelijk was. En verder om
uitgaande van de meest simpele dingen stap voor stap op te klimmen tot meer
gecompliceerde. Aan alles twijfelend, zelfs wat hij met eigen ogen zag, kwam hij
tenslotte bij iets, dat boven alle twijfel verheven was n.l. het feit, dát hij twijfelde,
dat hij dus dacht. Hij vatte dat samen in het beroemde zinnetje: Ik denk, dus ik
ben. Daarop bouwde hij verder. Maar ik moet eerlijk zeggen, wat hij daar dan uit
afleidt is lang niet meer voor iedereen zo klaar, duidelijk en onbetwistbaar als
Descartes meende, dat het moest zijn. Wel vond zijn methode navolging. Baruch
Spinoza, de grote Nederlandse, filosoof, schreef zijn hoofdwerk Ethica op de
manier van een meetkundeboek. Eerst zuivere definities, dan, axioma’s, die niet
bewezen kunnen worden, maar voor iedereen klaarblijkelijk moeten zijn en dan
de verdere stellingen daaruit afgeleid en bewezen volgens het schema:
onderstelde - gestelde - bewijs. Het rationalisme en het empirisme zijn als
theorieën over de wetenschap zeer succesvol geweest. Kijk maar naar de
geweldige vorderingen, die gemaakt zijn in de wetenschap en de techniek.
Kennis blijkt inderdaad macht te zijn. Daarbij hebben de wis- en natuurkunde
speerpuntfuncties vervuld. Zo zelfs, dat men andere weten schappen in de
modellen van de wis- en natuurkunde meende te moeten wringen om weten
schap genoemd te mogen worden. Het denken over het denken en de moge
lijkheid om de waar heid te achter halen is echter ver der gegaan.
In de praktijk van de wetenschappen en in ons dagelijkse denken over allerlei
zaken gaat het toch vermoedelijk wat ingewikkelder dan Bacon en Descartes
suggereren.. Er komt wat meer aan te pas dan het rechtlijnig voortschrijden van
zekerheid naar zekerheid. Het gaat eerder van vergissing naar een nieuwe
gissing, die met veel fantasie, intuïtie en creativiteit tot stand moet komen.

De waarheid in beweging (7) (Ego oktober 1981)
De mens vraagt, maar de wereld zwijgt op een onredelijke wijze.
Albert Camus
Ligt DE WAARHEID vast verankerd?
1. In God, de Goddelijke openbaring, de Heilige Schriften, zoals de
godsdiensten beweren?
2. Of in de aangeboren ideeën, de voor ieder duidelijke grondwaarheden,
waaruit vervolgens door logisch te denken andere waarheden kunnen
worden afgeleid? Dat is de opvatting van het rationalisme.
3. Of in de voor ieder waarneembare feiten, waarin men door
experimenten de regelmaat moet opsporen, die dan samengevat wordt
in één algemeen geldige wet, zoals de empiristen denken?
Drie opvattingen, drie stromingen in de geschiedenis van het denken, die
een grote invloed hebben gehad, nog hebben en voorlopig ook wel zullen
houden, afzonderlijk of in combinatie. Eén opvatting hebben ze gemeen:
We weten niet alles, maar wat we weten, weten we met zekerheid.
In de vorige EGO heb ik beloofd een eenvoudig model te geven, dat niet uitgaat
van zekerheden, maar integendeel van de gissing, de vergissing en de twijfel.
Ook zogenaamde wetenschap kan zich vastleggen in dogma’s en die zijn uit
humanistisch standpunt bekeken niet minder gevaarlijk dan godsdienstige. Ik wil
daarbij aansluiten op de kernachtige uitspraak van de Franse schrijver Albert
Camus, die dit artikel als motto is meegegeven. Inderdaad, als de wereld zwijgt
moet de mens antwoord geven op de vragen, die hij stelt. Want niemand anders
doet het.
De mens vraagt
De mens is mens geworden op het moment, dat hij de eerste vraag stelde. Eens
heel ver in het verleden moet dat gebeurd zijn. Een heel belangrijk moment in de
evolutie van de dode en de levende materie. Op dat moment n.l. begon de
wereld in en door de mens bewust te worden van zichzelf. De eerste vraag en
het eerste woord. Ze moeten tegelijk ontstaan zijn, want de vraag kan pas
gestalte krijgen in een woord. Het woord krijgt pas een functie door de vraag.
Taal en denken horen bij elkaar als buiten- en binnenkant. Men zou dus ook
kunnen zeggen: De mens is mens geworden toen hij het woord uitvond. Een
klank, die niet alleen kreet is van vreugde, pijn of angst - zulke kreten maken
dieren ook - maar als teken om iets aan te duiden, dat daardoor losgemaakt
wordt uit de onoverzichtelijke veelheid, die ons omringt. Die eerste vraag eiste
een antwoord. Plotseling was de mens in de ruimste zin van het woord
verantwoordelijk geworden. Natuurlijk had hij kunnen weigeren, want
verantwoordelijkheid veronderstelt ook vrijheid. Hij had kunnen weigeren mens
te worden. Maar gezien de verdere geschiedenis heeft hij dat blijkbaar niet
gedaan en zijn lot aanvaard. Die eerste vraag had betrekking op de wereld,
waarin hij leefde. Zijn antwoord was een uitspraak over die wereld.
Was het antwoord waar?
Was dat antwoord in overeenstemming met de wereld zoals die werkelijk was?

Wie zal dat kunnen zeggen. Naar zijn mening toen, ja. Naar mijn mening nu,
waarschijnlijk nee, als ik zou weten, wat de vraag en het antwoord was. Het kan
dunkt mij niet anders, dan pure fantasie geweest zijn, want er was immers geen
enkele mogelijkheid om het te controleren, te toetsen. En een meer directe weg
naar de werkelijkheid dan via vraag en antwoord bestaat er niet. De homo
sapiens van het eerste uur zal toen wel het gevoel gehad hebben, dat hij het
wereldprobleem voor eens en altijd had opgelost. Een gelukkig makend gevoel
van trots, tot ... hij de volgende morgen bij het wakker worden ontdekte, dat zijn
antwoord vier nieuwe vragen had opgeroepen. Ja, zo gaat dat! Een antwoord
roept gewoonlijk meer problemen op, dan het oplost. Hij moest opnieuw aan het
werk. En ... hij kon nu niet zo maar lukraak een antwoord geven. Hij moest nu
eisen gaan stellen aan zijn antwoorden. Door ze onderling met elkaar te
verbinden moest hij ze samenvatten in één structuur. Zolang dat niet mogelijk is,
deugt er iets niet met die antwoorden.
Het moet kloppen
Als het niet klopt, zit het fout. Als het wel klopt wil dat niet zeggen, dat deze
antwoorden nu goed zijn en een beeld van de werkelijkheid verschaffen, zoals
die nu is. Het zou immers best kunnen zijn, dat er meer dan één combinatie van
antwoorden te bedenken is zonder innerlijke tegenstrijdigheden. De wereld is
blijkbaar, gezien de meningsverschillen voor meer dan één uitleg vatbaar.
Overigens: ik denk niet dat onze eerste homo sapiens, dat al in zijn
overwegingen heeft betrokken. Hij zal wel tevreden zijn geweest met de eerste
combinatie, die hij redelijk kloppend kon krijgen. Zoeken naar alternatieve
mogelijkheden is een graad van perfectie, die we van hem nog niet mogen
verwachten. Laten we aannemen dat het hem lukt zijn antwoorden in een voor
hem aannemelijk model of beeld (theorie) te integreren, d.i. tot een gaaf geheel
maken. Maar o, wee: weer een dag later kwamen er twintig nieuwe vragen in
hem op, netjes gegroepeerd rond zijn geïntegreerde antwoorden. Op hetzelfde
moment zag hij het hopeloze van de zaak in. Hij moest de uitdaging, die er in
besloten was wel aanvaarden. Die onopgeloste vragen vraten gewoon aan zijn
pas geboren ziel. Maar dit was duidelijk geen eenmanswerk meer.
Denken is een sociale bezigheid
Gelukkig had hij in het woord of de woorden, waarmee hij zijn vragen en

antwoorden had vastgepind ook een middel gekregen om op een redelijk niveau
de communicatie met anderen, de soortgenoten tot stand te brengen. Vragen
stellen en antwoorden geven werd nu een sociale aangelegenheid. Hersenen
werden naast en achter elkaar geschakeld als batterijen. Sindsdien loopt de
ontwikkelingsgeschiedenis van de mens ongeveer parallel met die van de
communicatiemogelijkheden. Met het woord begint de mens, met het schrift de
geschiedenis en met de boekdrukkunst treedt hij een nieuwe tijd binnen. Ja,
helemaal alleen komt een mens niet ver. Bewustworden is het resultaat van een
sociaal gebeuren, van samenwerking en conflict. Als resultaat daarvan ontstaat
een complex geheel van antwoorden, een collectief wereldbeeld, een model van
de werkelijkheid, waarbinnen alle opgemerkte verschijnselen een plaats krijgen,
zodat men er voorspellingen mee kan doen en plannen op kan bouwen voor de
toekomst.
Een klassiek voorbeeld
Hoe zit de wereld in elkaar? Het antwoord was eens: De aarde is plat als een
pannenkoek en wordt omspoeld door een wereldzee vlak als een spiegel.
Daarboven een grote blauwe koepel, rustend op de uiteinden der wereld. En elke
dag stuurt de zonnegod Helios de vurige paarden, die de zonnewagen trekken
van oost naar west langs de hemelkoepel. Dat is het model, dat in de oude
Griekse wereld eeuwenlang bevredigend heeft gefunctioneerd. Tot ... een heel
slimme Griek zag, dat men van een schip dat de kust nadert eerst het topje van
de mast ziet, daarna de mast en dan de romp. En toen zei: “Dat kan niet als de
zee vlak is. Dat valt onmogelijk met elkaar te rijmen”. Natuurlijk hadden anderen
dat ook wel eens gezien. Wel gezien, maar nooit opgemerkt en in verband
gebracht met….Want door die verbinding werd het feit een feit. Dat wil zeggen
kreeg het betekenis. Het oude wereldbeeld was aan een grondige revisie toe,
want alle tot nu toe gegeven antwoorden werden mee in de twijfel betrokken.
Men moest op zoek naar een nieuw model , dat niet alleen de oude maar ook de
nieuw opgemerkte verschijnselen, kan verenigen in een model zonder
tegenstrijdigheden en als het even mogelijk is eenvoudiger en fraaier dan het
voorafgaande. Dat lukte door de aarde de bolvorm te geven. Maar niet iedereen
was daar gelukkig mee. Voor velen was die oude platte aarde zo vertrouwd, dat
ze letterlijk de grond onder hun voeten voelden wegzinken bij de gedachte op
een bol te staan. De door de voorouders gegeven antwoorden, vastgelegd in de
oude geschriften, bevatten de absoluut onveranderlijke waarheid, afkomstig van
de goden en dus heilig. Tegenover de dogmatici stonden en staan nog steeds de
mensen, die iedere gedachte, elk gegeven antwoord als voorlopig beschouwen
en dus voor herziening vatbaar, zo gauw er nieuwe verschijnselen in zicht komen.
Denken is nooit ten einde
Geen enkele gedachte is heilig. Niets is helemaal zeker, zolang we niet alwetend
zijn. Iedere gedachte mag daarom betwijfeld worden en aan kritiek onderworpen.
We weten niet wat waar is, wel wat onmogelijk waar kan zijn. Ondertussen is de
oude eenheid allang verbroken. De mensen gaan voort langs verschillende
wegen met behulp van oude en nieuwe denkmodellen, die elkaar soms aanvullen,
soms overlappen maar veel vaker elkaar uitsluiten. Het voorlopige resultaat is
een gebroken en brokkelig mozaïek van antwoorden. Daaromheen en ertussen
nog veel meer vragen en weer daaromheen nog een diepe duisternis. Daar
kunnen nog geen vragen gesteld worden, die aansluiting kunnen vinden bij de
anderen. De oude Germanen stelden bij het zien van de bliksem en het horen
van de rollende donder nog geen vragen naar het spanningsverschil in
elektrische lading. Zal er ooit een einde komen aan dit zoeken, doodlopende
wegen inslaan en weer opnieuw beginnen. Ik denk het niet. De situatie van de
mens, wordt denk ik het best gekenschetst door het illusieloze worstelen van de

tragische held Sisyphus, die voor straf in de onderwereld een grote steen tegen
een berg op moest rollen zonder de hoop ooit de top te bereiken. Als hij er bijna
was, rolde de steen weer naar beneden en moest hij opnieuw beginnen. Wat zou
die top kunnen zijn? Een wereldbeeld, waarbinnen alle vragen zonder
tegenstrijdigheden zouden kunnen worden beantwoord.
Humanisten gaat het echter niet om die top, om dat einddoel.
Humanisten gaat het om de stap vooruit, hier en nu, op de onafzienbare
weg naar bewustzijnsverruiming, verdieping en verrijking, die vandaag
kan worden gezet. Daarin ligt een levenstaak besloten, die een
levensvervulling kan zijn.

Wat te doen en wat te laten? (8) (Ego november 1981)
Een vraag, die ons het hele leven begeleidt van de wieg tot het graf. Volgens de
Joods-christelijke overlevering begon alle onrust in de wereld met het eten van
de boom der kennis van goed en kwaad. Toch lijkt het antwoord op die vraag
simpel: je moet het goede doen en het kwade laten. Maar direct volgt die andere
vraag, die de grootste denkers van alle tijden trachtten te beantwoorden: WAT
IS GOED EN WAT IS KWAAD? Als we daarop eens een voor iedereen bevredigend
antwoord konden vinden, dan zouden we in de wereld een heel eind verder zijn.
Misschien zouden we niet alleen de kernwapens af kunnen schaffen maar ook de
geweren en bajonetten. Of... toch nog niet? Er zijn misschien mensen, die voor
zichzelf heel goed en nog beter voor anderen weten wat goed en kwaad is en
desondanks het goede laten en het kwade doen. De Christenapostel Paulus
meende zelfs dat alle mensen zo doen, hijzelf niet uitgezonderd: “Want niet wat
ik wens, het goede, doe ik, maar wat ik niet wens, het kwade, dat doe ik”. In die
uitspraak vatte hij de kern van de christelijke mensbeschouwing samen. De
mens, in zonde ontvangen en geboren, is van nature tot in de grond bedorven:
geneigd tot alle kwaad en onbekwaam tot enig goed. Alleen het geloof, zeggen
vele christenen, dat door de heilige geest alleen bij wijze van genade wordt
verleend, kan de mens tot enig goed bekwaam maken.
Socrates en het geweten
Dat is precies het tegenovergestelde van wat Socrates leerde: “Niemand zondigt
vrijwillig,” zei hij, “dat iemand met helder inzicht het kwade verkiest is
ondenkbaar.” Als mensen verkeerd handelen is dat dus alleen te verklaren uit
onwetendheid of domheid, wat niet hetzelfde is. Toch was het redelijk inzicht niet
de enige bron voor Socrates om te weten of hij wel of niet juist handelde. In het
gesprek met zijn leerling Krito, op de dag dat hij de gifbeker moest ledigen, had
hij het over zijn daimon, die hem zijn hele leven had vergezeld, een soort
innerlijke stem, die hem niet vertelde, wat hij moest doen, maar hem
waarschuwde als het mis dreigde te gaan. De stem van het geweten? De stem,
die waarschuwt bij het overschrijden van de grens tussen wat wel en niet mag?
Is het niet zo?
Mensen hebben een verstand, om te weten hoe de wereld in elkaar zit en een
geweten, om te weten hoe het hoort. Het leven van de mens hangt tussen de
twee polen van zijn en behoren, tussen wat is en wat behoort te zijn. Het
geweten zegt ons dus, wat goed en wat kwaad is. Dat zou heel mooi zijn, maar
blijkbaar zijn alle gewetens niet van dezelfde kwaliteit. Het ene geweten keurt af,
wat het andere juist goed keurt. Je hebt heel ruime gewetens en zeer

nauwluisterende, zelfs zo dat ze op een dwangbuis lijken niet alleen voor de
personen in kwestie, maar ook voor hun evennaasten. En tenslotte zijn er ook
nog de gewetenlozen. Met het geweten alleen komen we er niet uit. Dat is een te
onzekere basis. Daarom heeft men altijd al gezocht naar een steviger fundament
om het doen en laten van mensen in hun onderlinge relaties beter te regelen.
Daarom maakte men wetten, waaraan de mensen moesten gehoorzamen.
Gehoorzaamheid aan de wet was goed, ongehoorzaamheid slecht. En om dat
goed uit te laten komen schreef men die wetten toe aan bovennatuurlijke
machten. Al tussen 1728 en 1686 voor Chr. maakte Hammoerabi, koning van
Babylon, wetten voor zijn onderhorigen, die hij liet beitelen in een blok zwart
dioriet van twee en een kwart meter hoog. Dat heet de Codex Hammoerabi.
Boven de tekst is een reliëf gebeiteld, zodat je kunt zien, hoe de Zonnegod aan
Hammoerabi de tekenen zijner waardigheid overhandigt. In het Louvre in Parijs
kun je die steen vinden.
De wetten van Mozes
Bekender dan de wetten van Hammoerabi zijn die van Mozes, tenminste bij ons.
Je kunt ze nalezen in de boeken Exodus, Numeri en Deuteronomium van het
Oude Testament. Als je dat doet, kom je in een vreemde en wrede wereld
terecht. Minder wreed, zegt men, dan bij de buurvolken van de Joden, die op
bevel van Jaweh vernietigd moesten worden: Gij zult hen volkomen met de ban
slaan en hun geen genade verlenen. Hun altaren zult gij afbreken en hun
gesneden beelden met vuur verbranden (Deut. 7:1-26). De kern van de
Mozaïsche wetten zijn de Tien Geboden, die door God zelf met vuur werden
ingebrand in de stenen tafelen op de berg Sinaï. Iedereen kent de geschiedenis.
Overigens niet alleen de Tien Geboden waren zogenaamd van God afkomstig,
ook alle andere wetten van Mozes, want steeds staat erboven: “En de Here sprak
tot Mozes”. Later zijn er nog duizenden wetten en wetboeken gemaakt. De
spreekwoordelijke wetten van Meden en Perzen; die van de oude Grieken: de
Spartaanse van Lycurgus, de veel mildere van Solon in Athene, ter vervanging
van die van Draco, die zeer draconisch waren. De Romeinen waren grote
wetgevers. Verder zijn de Code Civil en de Code Penal van Napoleon bekend. En
nog altijd begint bij ons iedere wet met de aanhef: Wij Beatrix bij de gratie Gods,
koningin der Nederlanden ... Toch, ondanks die hoge afkomst weet iedereen, dat
er wetten zijn in de wereld en zelfs in ons democratische Nederland, die gemaakt
lijken om de rijken te beschermen tegen armen, de machtigen tegen de
machtelozen. Blijkbaar is er nog iets anders, een zedelijke norm, een eis die
boven de wet uitgaat en waar men de waarde of de onwaarde van een wet aan
kan toetsen. Wat is die norm? Waar vinden we de maatstaf, waarmee we de
wetten kunnen meten?
Jezus en de wet
De joden hadden al hun vertrouwen gesteld op de wetten van Mozes. Hun
wetgeleerden, de Farizeeën stonden in hoog aanzien en hadden een geweldig
gezag. Zij keken met argusogen rond om te kijken of de wetten overal
gehoorzaamd werden. En zelfs Jezus beweerde, dat hij geen tittel of jota aan de
wet wilde afdoen. En toch kwam hij in conflict met de Farizeeën, toen hij op de
sabbat door de velden ging en zijn discipelen korenaren plukten. De Farizeeën
beschuldigden Jezus van ongehoorzaamheid aan de wet. Zijn antwoord was: De
sabbat is gemaakt om de mens en niet de mens om de sabbat. Later heeft het
Christendom dat weer wijselijk vergeten en weer alle vertrouwen gegeven aan de
codex, namelijk toen het zich verbonden had met de heersende machten in de
wereld, met de koningen en de keizers: met Constantijn de Grote. Jezus had
echter als stelregel gegeven voor alle mensen: Heb God lief boven alles en Uw
naasten gelijk Uzelve. Dat is een voorbeeld dat later veel navolging kreeg,

namelijk om de hele zedenwet een grondslag te geven in één allesomvattende
formule. Vooral de rationalistische denkers hebben geprobeerd goed en kwaad
samen te vatten in één algemene regel, die onder alle omstandigheden als
richtsnoer en als toetssteen voor ons handelen kon dienen. Jezus van Nazareth
was niet de eerste, die naar een gulden regel zocht voor het gedrag van mensen.
De Chinezen hadden 500 jaar eerder al zo iets; Tze Koeng vroeg: “Is er één
woord, waarnaar men zich zijn hele leven kan richten?” De meester (Confucius)
zei: “Consideratie jegens anderen. Doe anderen niet aan, wat gij zelf niet wenst.”
Dat lijkt als twee druppels water op onze populaire spreuk: wat gij niet wilt dat u
geschiedt, doe dat ook een ander niet. Of op het bijbelse: zoals gij wilt, dat de
mensen U behandelen, behandel hen desgelijks.
De regels van Kant
Heel beroemd zijn de vuistregels van de Duitse filosoof Kant: handel zo, dat de
grondregel die in die handeling besloten ligt kan dienen als principe voor een
algemene wetgeving. Dat is wat moeilijk gezegd, maar het komt meen ik hier op
neer: vraag je bij alles, wat je doet, af: wat zou het gevolg zijn als iedereen zo
deed? Leidt dat tot een onmogelijke situatie, dan niet doen. Hij voegde er nog
een praktische regel aan toe, die dunkt mij zeer bruikbaar is: de mens is altijd
doel op zichzelf en men mag een mens daarom niet enkel als middel gebruiken.
Of in de woorden van Kant zelf: handel zo, dat u de mensheid, zowel in uw
persoon als in de persoon van ieder ander, steeds tegelijk als doel, nooit alleen
als middel gebruikt. Waar mensen worden opgeofferd aan het belang van de
staat, het bedrijf, of de bedrijfswinst; aan de toekomst of aan de familie, daar
komt men tot barbaarse uitspraken als Gij zijt niets, de staat is alles. En dat is
de grondslag van iedere dictatuur. Maar het blijft wel de vraag of men in zo’n
vuistregel nu een middel heeft om alle ethische problemen tot een juiste
oplossing te brengen.
Voorbeelden
Kant meende van wel en geeft een aantal voorbeelden ter verduidelijking,
waarvan ik er bij gebrek aan ruimte maar twee wil citeren, een beetje
vereenvoudigd dan wel: Iemand is door een reeks tegenslagen wanhopig
geworden. Hij vraagt zich af of hij nu vrijwillig van dit leven afscheid mag nemen
door zelfdoding? Nee, zegt Kant, dat mag niet, want dat het leven zich tegen zich
zelf keert kan nooit tot algemene natuurwet worden verheven. Iemand is in
financiële moeilijkheden en wil daarom geld lenen. Hij weet, dat hij dat niet terug
kan betalen. Mag hij nu toch lenen, natuurlijk met de belofte het op tijd terug te
betalen? Nee, zegt Kant weer: stel je voor dat iedereen dat deed. Dan zou het
bank- en kredietwezen onmogelijk worden. Nee, zo zegt Kant het niet. Hij zegt:
“Dan zou ieder vertrouwen op beloften vernietigd worden en niemand ooit meer
iets kunnen lenen.” Zo eenvoudig ligt dat. Maar het is wel de vraag of mensen,
die in zo’n positie verkeren met deze grondwet voor iedereen en overal geldig uit
de voeten kunnen. Kohnstamm, aan wie ik deze twee voorbeelden heb ontleend,
zei tenminste daarop: het gaat er niet om of ieder mens in alle omstandigheden
zelfmoord mag plegen; het gaat erom of iemand in zo’n wanhopige
uitzonderingspositie dat mag doen. En in het tweede geval zou men kunnen
antwoorden: het kredietwezen heeft ernstiger crisissen doorstaan. Zelfs
bankovervallen en staatsbankroeten.
Net zo min als men de waarheid omtrent de werkelijkheid op kan diepen
uit één of een paar abstracte axioma’s, zomin is blijkbaar het doen en
laten van mensen in onze gecompliceerde wereld afdoende te regelen
door de toepassing van één of twee vuistregels. Maar hoe dan? Daarover
een volgende keer.

De ethicameter geen oplossing (9) (Ego januari 1982)
Je bent vrij, kies zelf
Sartre
Het geweten van de mens, de wetten en ook de gulden regels voor het handelen
van Confucius tot Kant, bleken geen onfeilbare instrumenten om ons te gidsen in
de doolhof tussen goed en kwaad. Toch kunnen we ze niet missen bij onze
pogingen om de wereld wat leefbaarder te maken. Eén vuistregel wil ik er nog
aan toevoegen, die vooral in humanistische kring nogal opgang heeft gemaakt,
namelijk die van prof. Heymans, in het begin van deze eeuw hoogleraar in
Groningen. Hij zei: “Behandel zaken en mensen niet naar het enge standpunt
van Uw subjectieve waardering, maar naar de objectieve waarde, die mensen en
dingen hebben.” Jawel, maar wat is de maatstaf, waarmee ik die objectieve
waarde kan bepalen? Ik zou er wel een naam voor weten; de ethicameter, maar
het ding zelf moet nog worden uitgevonden.
Meters
Nog niet zo heel lang geleden had men dezelfde problemen met het bepalen van
lengte (lineaire grootheden). Men deed dat op z’n gevoel of behielp zich met
duimen, voeten, armlengten en schreden. Maar iedereen weet: Er zijn brede en
smalle duimen, grote en kleine voeten. In Nederland waren Amsterdamse,
Dordtse en Haarlemmer voeten in gebruik. Een hele toer was het om de één in
de ander om te rekenen. Napoleon heeft daar indertijd een eind aan gemaakt.
Hij nam heel eenvoudig het 1/40.000.000 e deel van de aardomtrek gemeten over
de polen. Die afstand werd met twee krasjes aangegeven op een platinastaaf.
Dat is eenheid van lengte, onze meter. Later bleek die aardomtrek niet helemaal
precies gemeten te zijn, maar wat doet dat er toe. Het belangrijkste is dat die
afstand tussen die twee krasjes door iedereen erkend wordt. Warmte en koude
van bijv. water kun je ook met de hand voelen. Maar het maakt een heel verschil
of je dat doet met koude of warme handen. Gelukkig hebben we daar nu ook een
instrument voor, dat de temperatuur objectief aangeeft in graden Celsius. Wat
moeilijker ligt het met de waarde van dingen, van potloden, schrijfmachines,
auto’s en huizen. Maar wij hebben onze gulden, als eenheid van waarde. Iets
verderop hebben ze de Duitse mark of de Belgische frank. Dat lijkt nog op het
niveau te liggen van de duimen en voeten. Hoe dat komt, waarom we nog geen
internationale munt hebben zal ik hier niet uitleggen, maar dat heeft te maken
met de rijkdom van een land. In ieder geval kunnen munten tegen elkaar
ingewisseld worden. Zoiets zouden we dus ook moeten hebben om de objectieve
waarde van menselijke daden, handelingen, keuzen en beslissingen te bepalen
op een schaal van het best - beter - goed - slecht - slechter - het slechtst.
Moeilijk? Ja, natuurlijk, maar moeilijkheden zijn er om overwonnen te worden.
En we kunnen tegenwoordig heel veel. Ik denk aan een computersysteem met
een groot aantal chips achter, boven en naast elkaar geschakeld met een
geweldig geheugen. Dan moet dat toch te doen zijn. Onze meningsverschillen
over allerlei zaken zouden we dan voor kunnen leggen aan dat ding, de
ethicameter. Het zou de oplossing zijn voor alle problemen in de wereld. De
droom van een eeuwige vrede binnen handbereik, in de mensen een welbehagen.
Kerstmis komt in zicht, terwijl ik dit schrijf. Of, toch maar liever niet? Dan was er
niets meer te kiezen en te beslissen en zouden we geheel onderworpen zijn aan
de macht van het ding. Nee, die absolute gehoorzaamheid aan dat ding lokt me
niet.
Een verhaal van Sartre
De Franse filosoof en romanschrijver Jean Paul Sartre vertelt in zijn boekje

“L’existentialisme est un Humanisme” van een jonge man, een leerling van hem,
die in de oorlogjaren bij hem kwam om raad te vragen voor een heel moeilijk
probleem. “Ik woon bij mijn moeder thuis, vertelde die leerling. Mijn vader leeft
nog wel maar is weggegaan. Hij heeft gecollaboreerd met de Duitsers. Mijn
oudste broer is dood, gevallen tijdens het Duitse offensief van 1940.” Zijn
moeder leefde nog alleen door en voor hem. Zij was geestelijk totaal verlamd
door het verraad van de vader en de dood van haar oudste zoon.
Hij voelde zich verplicht zijn broer te wreken en te vechten voor Frankrijk en
wilde zich aansluiten bij de Vrije Franse Troepen in Engeland. Dat zou echter
betekenen, dat hij zijn moeder onder deze omstandigheden in de steek moest
laten. Hij was zich terdege bewust, dat zijn vertrek en misschien zijn dood haar
wanhopig zouden maken. Ook, dat een eventuele vlucht uit Frankrijk kon
eindigen in een Spaans gevangenkamp of achter een bureautafel in Algiers of
Engeland om schrijfwerk te doen, wat niet zijn bedoeling was. Hij moest kiezen
tussen twee heel verschillende taken. Aan de ene kant een daad van persoonlijke
toewijding, concreet, dichtbij, gericht op één persoon; aan de andere kant een
veel grotere daad misschien, in ieder geval gericht op een veel groter geheel, de
nationale gemeenschap, maar ook vager en veel onzekerder wat betreft de
uitkomst. Welke vuistregels kon hij hier toepassen? De Christelijke leer zegt:
“Heb Uw naaste lief”. Maar wie is in dit geval zijn naaste? Zijn moeder, of al die
anderen, die streden voor de vrijheid van Frankrijk. Kant zei: “Behandel een
ander nooit alleen als middel, maar ook altijd als doel”. Als hij bij zijn moeder
bleef, beschouwde hij haar als doel, maar al die anderen als middel. Als hij
wegging, was het omgekeerd. Als de waarden te vaag zijn voor een speciaal
geval als dit, zei de jonge man, dan moet je op je gevoel vertrouwen. Maar weer,
hoe bepaal je de kracht van een gevoel? Hij kon zeggen: Ik houd zoveel van mijn
moeder, dat alle andere dingen daarvoor moeten wijken; maar ook: Ik houd heel
veel van mijn moeder, maar er zijn dingen in wereld, die nog belangrijker zijn.
De kracht van een gevoel kan alleen aangegeven worden door een daad te
stellen, in dit geval door te blijven of weg te gaan. Iemand om raad vragen helpt
ook niet. Hij kon, zegt Sartre, naar een priester gaan, maar daarvan zijn twee
soorten, de priesters die samenwerken met de Duitsers en de priesters, die
meewerken in het verzet. In beide gevallen betekende het, dat hij zijn keus in
feite al bepaald had. Hij wist ook, dat Sartre maar één ding tegen hem zou
kunnen zeggen: jij bent vrij, kies! Door te kiezen, bepaal je de waarde van iets.
Door te kiezen, kies je, wie je bent.
Geweten, vrijheid en grenzen
In een geval als dit helpen geen vuistregels, geboden of wetten. Het gevoel

alleen is geen waarborg voor een juiste beslissing. Het verstand alleen trouwens
ook niet. Zulke beslissingen zijn geheel persoonlijk en moeten genomen worden
met de inschakeling van de gehele persoonlijkheid, met alles wat motiverende
kracht heeft, zegt prof. Kohnstamm in zijn “Persoonlijkheid in Wording”. Het
tegenovergestelde is een kortsluitingshandeling, in paniek, in drift, uit angst, uit
wraak- of hebzucht, uit jaloezie of iets anders, waardoor een mens gedreven kan
worden. De rest van de persoonlijkheid is dan uitgeschakeld, speciaal de
redelijkheid, zodat zo’n handeling in de regel gevolgd wordt door spijt. Bij de
gewetensbeslissing wordt alles nauwkeurig tegen elkaar afgewogen, zonder dat
we de zwaarte van ieder motief verstandelijk kunnen beredeneren. Net zo min
kunnen we zeggen, waarom tenslotte voor ons de weegschaal naar de éne of de
andere kant doorslaat. Maar voor die beslissing staat men, men kan er zich niet
aan onttrekken, zonder zichzelf te verloochenen. Tekenend is in dit verband de
uitspraak van Maarten Luther, toen hij voor Karel stond: “Hier sta ik. Ik kan niet
anders. God helpe mij !” Dat laatste zouden humanisten weglaten, maar dat “ik
kan niet anders” wordt ook door humanisten ervaren als een uiting van de
hoogste vorm van vrijheid: de gewetensvrijheid. Is er een grens voor de vrijheid?
Natuurlijk, we hebben niet de vrijheid om het onmogelijke te doen, maar dat is
een verschuifbare grens. Wat nu nog onmogelijk is, wordt morgen misschien
mogelijk. Daar zijn we voortdurend mee bezig. Maar er is ook een principiële
grens, namelijk daar waar mijn vrijheid raakt aan die van een ander. Wie zijn
vrijheid gebruikt, misbruikt om zich meester te maken van de vrijheid van de
ander en die te vernietigen, doet kwaad. Daarom is doden een misdaad, maar
ook dictatuur, slavernij, kolonialisme, onderdrukking, uitbuiting, discriminatie in
welke vorm ook. De geschiedenis is er helaas vol van. De vrijheid is maar een
heel teer kasplantje, dat voortdurend in gevaar is en daarom altijd beschermd
moet worden in een wereld, waar zoveel mensen met zulke verschillende naturen,
karakters, humeuren, hartstochten, wensen, belangen, driften en geloven met
elkaar moeten verkeren. Daarom is de wegen- en verkeerswet misschien een
bruikbaar model.
Verkeerswet als voorbeeld
Iedereen is vrij om gebruik te maken van de wegen. Je mag naar Roodeschool,
Eijsden en Retranchement om maar een paar uitersten te noemen. Niemand zal
je iets in de weg leggen. Echter op één voorwaarde, dat je de vrijheid van het
verkeer niet zonder noodzaak hindert. Die voorwaarde maakt nu juist het
verschil uit met de vrijheid van de jungle, waar het onbeperkte recht van de
sterkste geldt en waar de sterken zich meester maken van de vrijheid van de
zwakkeren. Toch is het een moeilijke zaak met zo velen tegelijk op de weg.
Zonder verdere regels zou het niet gaan. We moeten afspraken maken, waar
iedereen zich aan houden moet, op straffe van. Ten eerste: allemaal rechts
houden. Links zou even goed gaan, dat zie je aan Engeland, de zaak is hier
alleen, dat niet de één links en de ander rechts gaat rijden, want dat kost
mensenlevens. De grootste moeilijkheden zijn te verwachten op de kruispunten.
Vroeger nam men daar de hoed af en zei beleefd: “Na U”, waarop de ander zei:
“Nee het zou mij niet passen, gaat U voor.” Dat zou nu niet meer kunnen. Wat
een opstoppingen. Daardoor zou je juist de vrijheid van het verkeer hinderen en
belemmeren. Vandaar de voorrangsregels. Op het grote verkeersplein van de
samenleving van mensen, groepen, staten en volken kunnen we niet zonder
afspraken en regels. Daarom zijn wetten noodzakelijk. En de naleving ervan
moet desnoods met sancties (straffen) worden afgedwongen, anders zouden we
in de jungle-vrijheid terugvallen. Maar tegelijk moeten we ons wel bewust zijn,
dat wetten niet voor de eeuwigheid zijn gemaakt, maar een thermometer zijn
voor het beschavingspeil binnen een cultuur. Ze moeten daarom voortdurend
door ons allen bekritiseerd en bijgesteld worden, door ze te toetsen aan de norm

van de vrijheid. Zijn ze dienstbaar aan de vrijheid van een zo groot mogelijk
aantal, of geven ze aan enkelen het recht om anderen vogelvrij te maken. Dat is
een kwestie van politiek en daar moeten we het dus een volgende keer nog over
hebben.

Humanisme en politiek (10) (Ego maart 1982)
Humanisme en politiek: een onvermijdelijke confrontatie vol emoties en altijd
actueel. De nog niet zo heel lange geschiedenis van het Humanistisch Verbond
(36 jaar nu) is er vol van. De laatste botsing had plaats bij de grote discussie
over de kernbewapening toen een aantal “verontrusten” het verbond verliet,
omdat ze het niet eens waren met de uitgegeven verklaring. Dat is natuurlijk niet
zo verbazingwekkend. Het is de confrontatie, de botsing tussen ideaal en
werkelijkheid, de wereld, zoals hij zou moeten zijn en zoals hij blijkbaar is.
Hoe het zou moeten zijn
In het humanisme, daar ben ik in het begin van deze serie artikelen mee
begonnen, gaat het om mensen, die zelf willen denken, kiezen en beslissen, om
hun vrijheid. In de politiek gaat het om macht. Wie het mooier voor wil stellen,
bedriegt zichzelf. De verdeling van de macht. Vrijheid en macht. Het staat niet
los van elkaar. Macht van de één is immers de onvrijheid van de ander. Dat zelf
denken, kiezen en beslissen, vraagt om ruimte, een ruimte van vrijheid, die door
allen gerespecteerd behoort te worden. Dat mogen we ook eisen van de
samenleving als geheel met al haar facetten en geledingen; de directe
leefgemeenschap, de staat en de overheid, ook van de gemeenschap der
volkeren. Dat uitgangspunt verzet zich tegen iedere dictatuur, tegen ieder
autoritair of totalitair systeem, waar voor mensen wordt gedacht, gekozen en
over mensen wordt beslist. Het wijst in de richting van een wereld, waar de
macht van de één over de ander is opgeheven en - dat moet er nadrukkelijk bij -
de orde in de samenleving in stand wordt gehouden door de vrije
verantwoordelijkheid van ieder voor allen en van allen voor elk afzonderlijk.
Voorwaarde daarvoor is, dat ieder mens niet alleen recht heeft om te leven,
maar ook een gelijk recht op bestaanszekerheid en wel op een niveau, dat de
wereld naar redelijkheid kan verschaffen zonder hem totaal uit te putten en te
ruïneren; zonder de lucht, de zee, de aarde te vervuilen met gif, stank en lawaai.
Ieder mens op de hele wereld, de derde inbegrepen. Ik hoor het al zeggen: dat is
niet alleen idealistisch, maar utopistisch. Ik geef dat toe. Humanisme en
utopisme hebben van oudsher iets met elkaar te maken. Thomas More, de vriend
van Erasmus, was humanist in een beetje andere zin, dan wij het woord plegen
te gebruiken, maar toch, de overeenkomsten zijn treffend. Hij schreef het boekje
Utopia. Het woord utopistisch is daarvan afgeleid. Maar utopisme is toch pure
dromerij? Een mens moet toch realistisch zijn? Anders loopt hij immers met zijn
hoofd in de wolken, zwijmelend met mooie, maar onwerkelijke gedachten over
mens en samenleving. Hij loopt het gevaar alle contact met de werkelijkheid te
verliezen, zichzelf koesterend in de ideeën over een wereld, zoals die zou moeten
zijn, maar helaas niet is.
De wereld zoals hij is
Van dat ideaal, zoals ik het hier boven schetste zijn we nog een heel eind af. Ik
schat, dat 99% van onze wereld door andere krachten wordt beheerst dan die
van redelijkheid en solidariteit, zoals die bijvoorbeeld tot uitdrukking zijn
gebracht in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. De wereld
wordt voor het grootste deel nog beheerst door de wet van de jungle, het vrije
spel van de natuurlijke krachten, voort gestuwd door de levensdrift, de instincten
van zelfbehoud van individu en soort in de strijd om het bestaan op leven en
dood. Realisme is dat onder ogen te zien en te erkennen en .. er rekening mee te
houden. In de jungle geldt: ieder voor zich en God vervloeke de ander! Wie het
eerst schiet heeft gelijk. Zorg dat je de anderen, de vreemdelingen, de vijand er
onder houdt. Ga d’r van uit, dat hij, die vijand, hetzelfde principe huldigt. Het is

vreten of gevreten, worden; doden of gedood worden, vernietigen of vernietigd
worden. Dat is de idee, die de geschiedenis in hoofdzaak heeft beheerst, alle
mooie gedachten ten spijt. Ondanks het “Heb God lief boven alles en Uw naaste
gelijk Uzelve” en de Tien Geboden. Een paar jaar geleden was ik uitgenodigd op
een vergadering van legerpredikanten, waar de Generaal Opperrabbijn van het
Israëlische leger een rede zou houden. De kern van zijn betoog was: “Kijk, wij
Israëliërs gaan uit van het eenvoudige principe: Als je denkt, dat een ander je
een klap wil geven, moet je hem net een klap voor zijn”. Tot mijn ontsteltenis
daverend applaus van de predikanten. “Heeft de Here, Jezus Christus, die jullie
beweren na te volgen”, zo heb ik een aantal gevraagd, “niet precies het
omgekeerde geleerd, namelijk dat van die linker en van die rechter wang. Hoe
kunnen jullie dan hiervoor klappen?” Nu komt me dat van die linker- en
rechterwang ook wat overdreven voor, maar wat die Generaal- Opperrabbijn
zegt, leidt dunkt me bij algemene toepassing, gezien de middelen, die ons ter
beschikking staan tot de directe vernietiging van de hele wereld. Overigens kan
al het water van de zee niet wegwassen, dat dit principe in de geschiedenis
veelvuldig is toegepast.
De leer van Malthus
Geen wonder, want je zou kunnen zeggen: Het is de grondwet van de natuur, die
door Malthus, filosoof en econoom uit de klassiek-liberale school is geformuleerd.
Hij leert, dat alles wat leeft zich voortplant en wel volgens een meetkundige
reeks, dus zo 1-2-4-8-16-32-64-128, terwijl de bestaansmiddelen zich maar
uitbreiden volgens een rekenkundige reeks, zo 1-2-3-4-5-6-7-8. Van die 128 is
dus maar plaats voor 8. En 120 moeten afvallen. Ra, ra wie blijven er over?
Natuurlijk: de sterksten. Die gedachte heeft indertijd Darwin geholpen zijn
evolutietheorie te ontwerpen. Dat komt duidelijk tot uitdrukking in de titel van
zijn hoofdwerk: “Het ontstaan der soorten door natuurlijke selectie in de strijd
om het bestaan”. Uit die strijd is ook de mens opgedoken, één à twee miljoen
jaar geleden, de grootste roofdieren in wreedheid en bloeddorstigheid
overtreffend. Geen wonder, dat de geschiedenis van de mensheid een verhaal is
van geweld, oorlog, roof, moord, onderdrukking, uitbuiting en ...van verzet
daartegen. Adam Smith, de aartsvader van het klassieke liberalisme ontleende er
zijn theorie over de economie aan. Zoals het atoom de kleinste eenheid is,
waaruit alle stof (materie) is opgebouwd, zo is de homo-economicus, de mens,
die zijn eigenbelang nastreeft, de bouwsteen voor de economie. Laat hem zijn
gang gaan, zonder betutteling van bovenaf door de staat, dan zal, als door een
onzichtbare hand bestuurd, door de wet van vraag en aanbod, het vrije spel van
de economische krachten, een prachtig harmonisch evenwicht ontstaan, zoals
overal, waar men de natuur zijn gang laat gaan. Dat is de theorie van de vrije
concurrentiemaatschappij binnen de ondernemingsgewijze productie
voortgedreven door het winststreven in zijn meest klassieke vorm. Karl Marx en
Friedrich Engels, de aartsvaders van de tegenpartij, zagen ook de strijd als de
motor van de vooruitgang. Een vooruitgang, die overigens onontkomelijk
afstevende op een dictatuur van het proletariaat, de grote massa van werkers,
die leed onder de uitbuiting en onderdrukking van de kapitalistische klasse. “De
geschiedenis van alle samenleving is tot dusver een geschiedenis van
klassenstrijd”, is de eerste zin van het eerste hoofdstuk van hun Communistisch
Manifest (1848). Vrije man en slaaf, patriciër en plebejer, baron en lijfeigene,
gildenmeester en gezel in één woord, verdrukkers en onderdrukten, stonden in
een voortdurende tegenstelling tot elkaar, nu eens in bedekte en dan weer open
strijd, die altijd met een revolutionaire verandering van de maatschappij eindigde
ofwel met de gezamenlijke ondergang van de strijdende klassen. Marx en Engels
besluiten daarom het manifest met de oproep: “Proletariërs aller landen verenigt
U!” Waarom? Wel, om strijd te voeren. Maar - en daarom staan Marx en Engels

naar mijn opvatting in de humanistische traditie -. niet terwille van de strijd zelf,
maar opdat de oude burgerlijke maatschappij met haar klassen en
klassentegenstellingen zal plaats maken voor een gemeenschap, waarin de vrije
ontwikkeling van ieder de voorwaarde is voor de vrije ontwikkeling van allen.
Helaas, wat er via Lenin, Stalin, Chroetsjov, Brejznev en Soeslov van terecht
gekomen is in Oost-Europa onderscheidt zich in niets van de oude Tsaristische
regiems. Stalin leek verschrikkelijk veel op Iwan de Verschrikkelijke.
Adolf Hitler
De meest consequente vertegenwoordiger van de jungletheorie was Adolf Hitler.
Alles en iedereen wordt opgeofferd aan de staat, de machtsstrijd van de staat.
Het leger staat er centraal. De staat is ingericht naar het model van het leger,
naar de geest en naar de vorm. Bevel en gehoorzaamheid bepaalt alle
menselijke relaties in het gezin, in het bedrijf, jeugdorganisaties en in de staat.
Alles in dienst van de oorlogvoering. De waarde van de mens daalt naar het
absolute nulpunt. Gij zijt niets, de staat is alles. In de oorlog komt de mens tot
zijn hoogste ontplooiing. De hoogste levensvervulling, die een man na kan
streven, is de dood op het slagveld, te sterven voor Führer und Vaterland. Voor
vrouwen om soldaten te baren. Het onvoorzichtige grapje van minister Van
Mierlo had een heel lugubere achtergrond. Deed me denken aan Ajax-supporters
uit vak F, die “Sieg heil” roepen. Waarom deze oude koeien weer uit de sloot
gehaald? Hebben we dat niet voorgoed achter ons sinds 1945? Nee, nee en nog
eens nee. Dit soort ideeën werkt nog door in openlijke of bedekte vorm. Staten
en groepen van staten gedragen zich onder elkaar als de ergste struikrovers
zonder enige moraal; beloeren elkaar als vijandige roofdieren met behulp van
perfect uitgeruste inlichtingendiensten, die ook voor moord niet terugdeinzen.
Zelfs niet om democratisch gekozen regeringen ten val te brengen (Chili). In de
wereldeconomie heerst de wet van de jungle, de onbeperkte concurrentieslag.
Bedrijven slokken elkaar op als roofvissen in de diepzee. Net zo lang tot alles
geconcentreerd is in een paar wereldconcerns, die ons de wet voor kunnen
schrijven. De Sovjet-Unie dwingt met militair geweld een groot aantal volken in
een gareel te blijven, dat ze verafschuwen.
Amerikaanse politiek
En wie de politiek van Reagan,Haig en consorten volgt, slaat de schrik om het
hart. Vrij baan voor de sterken en de rijken. Sociale voorzieningen? Weg ermee!
Hulp aan de ontwikkelingslanden in de Derde Wereld wordt omgezet in
wapenhulp, om de Amerikaanse wapenfabrikanten in de gelegenheid te stellen

nieuwe wapensystemen te ontwikkelen. Een politiek van kracht. Machtspolitiek,
onder leiding van een presi dent met een cowboy moraal: Wie het eerst schiet
heeft altijd gelijk. En dat met de vinger op de knop van een cruisemissile.
Doodgriezelig. Als humanisten moeten we ons verzetten tegen deze ideeën en
praktijken. a. Principieel, omdat ze lijnrecht staan tegenover ons uitgangspunt. b.
Praktisch, omdat ze regelrecht naar de atoomdood leiden, gezien de middelen,
waarover we nu kunnen beschikken.

Humanisme en politiek (11) (Ego mei 1982)
We kunnen kiezen tussen vrede en totale ondergang. Zonder rechtvaardigheid is
vrede onmogelijk.
Bernadette Devlin
Hoe krijgen we de blinde krachten, die werken in de natuur, maar ook in
de maatschappij, de economie en in de politiek zo onder controle, dat de
wereld voor alle mensen fatsoenlijk bewoonbaar wordt? Dat zou de
slotvraag geweest kunnen zijn van het laatst verschenen artikel in deze
serie in het maartnummer van EGO. Als illustratie bij dat artikel stond
een afbeelding van de Guernica van Picasso. Zonder commentaar. Je zou
kunnen zeggen, dat het hele artikel een bijschrift bij het schilderij was,
maar of dat door iedereen zo is begrepen?
Guernica
Toevallig stond dezelfde afbeelding een paar blz. verderop nog eens, n.l. bij het
artikel van Jan Kooyman over de schilder. In zijn verhaal vertelde hij iets over de
geschiedenis van het schilderij: over de opdracht aan Picasso van de Spaanse
republikeinse regering een groot schilderij te maken voor het Spaanse paviljoen
op de wereldtentoonstelling Parijs 1937. Het democratische Spanje was
gewikkeld in een strijd op leven en dood met de fascistische beweging van
generaal Franco, die ondersteund werd door Hitler Duitsland en het Italië van
Mussolini. Het schilderij moest die strijd uitbeelden. De Duitsers leverden hem
prompt een motief. De Baskische stad Guernica werd door Duitse
bommenwerpers en jagers totaal “ausradiert”. Het was een voorproefje van wat
Warschau, Rotterdam, Coventry, Londen te wachten stond. De verbijstering was
algemeen. Picasso bracht die verbijstering en afschuw tot uitdrukking. Jan
Kooyman karakteriseerde het schilderij als de grote strijd van de mensen tegen
monsters van eigen soort, die nu nog dagelijks gevoerd moet worden. Zo is het.
Zeer recente slachtoffers in die strijd waren de vier Nederlandse journalisten van
het IKON, die in El Salvador werden vermoord. Het waren maar vier van de velen,
die daar dagelijks worden vermoord door dezelfde mentaliteit, die indertijd
Guernica verwoestte. Als iedere grote kunstenaar tilde Picasso zijn onderwerp
ver uit boven het niveau van de directe concrete aanleiding. Hij transponeerde
het tot een hoogte, dat het de hele geschiedenis van de mens omvatte. Als een
rechtgeaarde Spanjaard gebruikte hij daarvoor de aloude symboliek van het
stierengevecht: de strijd tussen het goede en het kwade, waarbij blijkbaar voor
een Spanjaard vanzelfsprekend de stier het symbool is van het kwade. Is het
toeval, dat de horens van de stier precies lijken op de horens van de Teutoonse
helmen, waar het Germaanse fascisme in die dagen mee werd aangeduid?

In het midden van het schilderij, het centrum van de aandacht, een in elkaar
geslagen paard, dat stervend de kop nog één keer opsteekt in een laatste
schreeuw van verzet. Paarden zijn altijd al de onschuldige slachtoffers geweest
van het brute geweld. Links een vrouw, die haar verdriet uitjammert om het
dode kind in haar arm. Op de grond een verslagen man, een stuk van het
gebroken zwaard nog in de hand geklemd. Rechts een vluchtende vrouwen
gestalte en nog verderop een vrouw, die in wanhoop haar armen wringend naar
de hemel heft als het beeld van Zadkine in Rotterdam. Dezelfde
uitdrukkingskracht. Maar het schilderij blijft niet staan bij de vervloeking, de
wanhoop en het gejammer. Er blijft nog hoop. Daarboven, schijnbaar uit een
raam zien we een gezicht, niet gedeformeerd, maar harmonisch en een
uitgestrekte arm vol kracht, die de fakkel van de vrijheid omhoog houdt in de
vorm van een petroleumlamp. Het geheel is samengevat binnen een Spaans
woonvertrek, dus op een menselijke maat. De zon is samengetrokken in een
kleine gloeilamp. Machtsstreven en de wil tot vrijheid beheersen het wereldtoneel.
Is dat nu de juiste uitleg van het schilderij? Ik weet het niet. Het is mijn visie,
ontwikkeld in tientallen gesprekken met soldaten in de tijd, dat ik nog raadsman
was. Picasso zelf heeft altijd geweigerd er een woord aan toe te voegen. Het
schilderij moest maar voor zichzelf spreken. Ieder kan er de zin aan verlenen, die
haar/hem past.
Strijd tegen de natuurlijke krachten
Van nature is de mens met zijn wil om zelf te denken, te kiezen en te beslissen,
maar een broos en dus kwetsbaar gegeven in een wereld vol gevaren, vol
machten, die hem naar het leven staan. In de oude Griekse heldenverhalen,
waren het de halfgoden, die de strijd aanbonden tegen de natuurkrachten,
voorgesteld als veelkoppige monsters. Zelfs het afslaan van die koppen hielp niet,
want ze groeiden vanzelf weer aan. Alleen vermag een mens maar weinig tegen
de weerbarstige wereld, die hem omringt. Zijn enige kans om te overleven is zijn
krachten te verenigen met die van anderen. Eenheid maakt macht. En twee
weten en kunnen meer dan één. De nood drijft hem daartoe. Maar het gaat
helaas wel ten koste van zijn vrijheid, de zelfbeschikking. De meest gebruikelijke
en effectieve manier om mensen tot eenheid te brengen is die van het geweld. In
de anarchie, de strijd van allen tegen allen, waar alleen het recht van de sterkste
geldt, is tenslotte altijd één de overwinnaar. De anderen hebben de keuze tussen
dood en onderwerping aan de sterkste, de tiran, de absolute vorst, koning,
keizer, dictator, leider, wiens wil nu wet voor allen wordt. Het is een oersterke
formule, die diep is geworteld in de evolutie van het leven. In de “survival of the
fittest in the struggle for live”. (De overleving van de sterksten in de strijd om
het bestaan, zoals Darwin het uitdrukte). Die strijd gaat nog steeds door in de
wereld. In de politiek, de binnen- en buitenlandse, waar mensen, groepen,
klassen, staten en groepen van staten worstelen om de macht in de wereld. In
de economie zien we op wereldniveau de strijd tussen de multinationals om de
alleenheerschappij op de zogenaamde vrije markt. Daarbij lijken alle middelen
geoorloofd, ondermijning, overvallen, spionage, sabotage enz. Ze slokken elkaar
op als de roofvissen in de diepzee. Even leek het er na de oorlog op, dat de
economen een middel hadden gevonden om de vrije economische krachten te
beteugelen. De staat moet zorgen voor een evenwicht tussen de koopkracht van
de mensen en de productie in vrije markteconomie. Dan kan de groei
onbelemmerd doorgaan. Sinds een aantal jaren weten we dat de economische
krachten weer op hol geslagen zijn, zodat opnieuw absurde situaties ontstaan,
die tot grote spanningen moeten leiden.
Beheersing van de natuurkrachten
En dat wordt des te gevaarlijker, omdat we er met elkaar aardig in zijn geslaagd

de krachten in de natuur in onze macht te krijgen. Kijk naar het vuur. Eerst
gingen mensen, net als de dieren, ervoor op de vlucht. Toen overwonnen ze hun
redeloze angst en gingen het bestrijden. Daarna kwamen ze tot de ontdekking,
dat je het vuur ook kunt gebruiken en in je dienst kunt stellen. Voor verwarming,
om het eten te koken, om het ijzer te smeden en als energiebron. We hebben de
elektronen en de atomen in onze dienst gedwongen. En daardoor beschikken we
over gigantische krachten, waarmee we wonderen zouden kunnen doen als we
wilden. Maar de mechanismen in de samenleving beletten dat. En het gevaar
dreigt, dat we die gigantische krachten op elkaar loslaten. We hebben de keuze
nu tussen vrede en totale vernietiging. Maar er kan onmogelijk vrede zijn zonder
een rechtvaardige verdeling van de rijkdommen van deze aarde. Zonder de
erkenning van het gelijke recht van allen op een menswaardig bestaan. Daarvoor
zal het nodig zijn de natuurlijke krachten in de samenleving internationaal onder
de controle van de rede te krijgen.
De tegenpartij
Dat is een ongelooflijke, bijna onmogelijke taak.
1. Er zijn nog heel veel mensen, die hardnekkig geloven in de zegeningen van
het vrije spel der natuurlijke krachten in de samenleving. De Verenigde Staten
koesteren dit geloof als een soort religie. Een zeer orthodoxe dogmatische religie.
De vrije concurrentie binnen de ondernemingsgewijze productie voor de
zogenaamde vrije markt is het belangrijkste dogma.
2. Een groot aantal mensen heeft een te groot belang bij de instandhouding van
de ongelijke verdeling, die in de vrije markteconomie ontstaat.
3. Er zijn nog heel wat mensen, die de economische en politieke machten gelijk
stellen met de wil van God. Pogingen om die krachten onder controle te krijgen,
veroordelen ze als hoogmoed van de mens. De wereld is goed, zoals hij komt uit
de handen van de Schepper, ze ontaardt in de handen van de mens , was de
mening van J. J. Rousseau. De rechtzinnige Christen zegt Paulus na, dat de mens
geneigd is tot alle kwade, hoe kan er dan ooit iets goeds uit zijn handen komen.
Mensen zullen bewust, terwille van hun medemensen, afstand moeten doen van
hun privileges, hun voorrechten, die ze hebben veroverd in de harde strijd om
het bestaan. De rijke wereld ten behoeve van de zogenaamde derde wereld.
Ontwikkelingshulp is geen soort liefdadigheid, maar economische en politieke
noodzaak. Terwille van de vrede zullen we moeten streven naar gelijkheid van
rechten in de wereld, gelijke rechten op de rijkdommen van de aarde, gelijke
rechten op een behoorlijk menswaardig bestaan. Als dat niet lukt dan zullen de
wapens, die we zelf hebben gemaakt ons overweldigen. Is dit doemdenken? Nee,
want ik meen dat we alle krachten zullen moeten inspannen om de natuurlijke
machten onder controle te krijgen. We hebben de kennis en de mogelijkheden.
De vraag is of we die gebruiken, met de instelling van een Willem de Zwijger,
aan wie het woord wordt toegeschreven, dat het niet nodig is te hopen om te
beginnen; niet nodig te slagen om toch vol te houden.
Humanistische politiek?
Is dat nu de politieke opvatting van humanisten? Opnieuw: dat weet ik niet.
Daarover beslist ieder, die zich humanist noemt zelf. Maar wat ik hierboven heb
gesteld volgt dunkt me logisch uit, wat ik in het eerste artikel van deze serie als
uitgangspunt heb gekozen: de wens en de wil om zelf te denken, te kiezen en te
beslissen. Dit uitgangspunt is in strijd met iedere vorm van dictatuur, hoe
hardnekkig die als samenlevingsmodel ook mag zijn. Negentig procent van de
wereld zucht op zijn minst onder één of andere vorm van een autoritair bewind.
Zelfs in de meeste zogenaamd democratische landen is het toch vaak niet meer
dan een mengsel van democratie en aristocratie. Het is naar mijn mening ook
onverenigbaar met iedere ideologie, die de strijd als de bron van alle vooruitgang

eschouwt en dus het recht van sterkste in de politiek, de economie en het
maatschappelijk leven eigenlijk als eerste grondwet aanvaardt. Humanisme heeft
alles met politiek te maken. Maar ….. toch op een andere wijze dan politieke
partijen. Het Humanistisch Verbond moet geen politieke partij worden. Ook is er
aan het beginselprogram van het HV geen politiek programma te ontlenen.

Humanisme en politiek (12 en slot) (Ego juni/juli 1982)
Natuurlijk hebben humanisme en politiek heel veel, zo niet alles, met elkaar te
maken. Een humanisme, dat alleen maar mooie gedachten in fraaie
bewoordingen zou verpakken is nauwelijks de moeite waard er een woord aan te
wijden. Het gaat in het humanisme om het denken .….. èn om het doen. In het
eerste artikel van deze serie hebben we als uitgangspunt gekozen, dat de kern
van het mens-zijn is het zèlf denken, zèlf kiezen en. willen zèlf beslissen. Dat
stelt de nodige eisen aan de samenleving en dus aan de politiek, die zich bezig
houdt met de vormgeving aan de samenleving. En toch, als vandaag of
misschien morgen iemand het in zijn hoofd zou halen een humanistische
politieke partij op te richten of het Humanistisch Verbond zou willen omvormen
tot een politieke groepering, dan zou ik mij niet onder de méde-, maar onder de
tegenstanders scharen. Waarom? Omdat humanisme en politiek weliswaar beide
van doen hebben met de mens in de wereld, maar op verschillend niveau en
daarom op verschillende golflengten opereren. Een humanistische partij zou
suggereren, dat haar programma de enige mogelijke politieke consequentie zou
zijn, die kan volgen uit de humanistische uitgangspunten. Dat zou zo’n partij heel
dicht in de buurt brengen van de confessionele partijen, die zich zogenaamd
baseren op de bijbel of op het evangelie van Jezus Christus. Politieke partijen
moeten zich baseren op politieke uitgangspunten en niet op
levensbeschouwelijke. Een directe verbinding tussen politiek en
levensbeschouwing is de dood voor de politiek en gevaarlijk voor de betreffende
levensbeschouwing. Of we elf of 26 provincies moeten hebben. Dat is niet uit het
humanisme af te leiden. Evenmin als uit de bijbel of het evangelie. Of is er
misschien een gebod: Gij zult nooit veranderingen aanbrengen in dat, wat is?
Ook de vraag, hoe je het beste de werkgelegenheid kunt herstellen, is met
behulp van de humanistische uitgangspunten niet op te lossen. Twee humanisten
kunnen op dit punt volkomen verschillen, terwijl een humanist en een christen
het roerend eens kunnen zijn. De politieke praktijk bewijst dat. In de PvdA, D’66,
de VVD, de PSP zitten humanisten en christenen van verschillende kerken,
broederlijk en zusterlijk, naast elkaar. En ik ben geneigd te zeggen: zo moet het
ook. Een politieke partij moet politiek eensgezinden verenigen.
Humanisme een kompas
Humanisme is net als iedere levensovertuiging een soort kompas. Een kompas
wijst een richting aan. Een levensovertuiging is een gerichtheid in het denken en
doen van mensen, ook in het politieke denken en handelen. Een kompas werkt
door de kracht van het aardmagnetisme, dat zich niets aantrekt van grenzen
tussen land en water, van zeestromingen, bergen en dalen. Politiek bedrijven is
te vergelijken met zeilen, met de wind pal tegen, in een vaarwater vol
draaikolken, rotsen, ijsbergen en klippen. Wie daar koppig en orthodox de steven
recht in de wind naar het doel stuurt, zit snel aan lager wal of vaart zich te
pletter op een rots.

Oorlog en vrede
Het spreekt dunkt me vanzelf, dat we als humanisten vóór vrede zijn en tegen
oorlog. Wie de oorlog verheerlijkt als de situatie, waarin mensen en volken tot
hun hoogste ontplooiing komen, is geen humanist. Humanisten zijn ook niet
alleen tegen een kernoorlog en tegen kernwapens, omdat die tot een totale
vernietiging van de mensheid zou leiden. Even goed tegen een oorlog met
conventionele wapens, geweren, bajonetten en kanonnen. Alle oorlogen in het
verleden waren mensonterende verschrikkingen, waarin mensen vaak werden
geofferd aan heel twijfelachtige waarden.
Daarover zijn dunkt me alle humanisten het eens. Een heel andere vraag is
echter, hoe we in een wereld, die barst van politieke, sociale, economische en
ideologische spanningen, van onrecht, agressie en geweld (kijk naar onze
voetbalvelden en naar het enthousiasme, waarmee de Engelsen onder hun
ijzeren lady en de Argentijnen onder hun dictator ten strijde trekken) het
uitbreken van een derde wereldoorlog kunnen voorkomen? Een wereld bovendien,
waar het meest geavanceerde wapentuig als warme broodjes over de
toonbanken gaat. Om de werkgelegenheid in stand te houden, zegt men. Opdat
het vrije bedrijfsleven de winst kan maken, die men nodig heeft om de volgende
generatie nog veel geavanceerder oorlogstuig te kunnen laten uitvinden en
produceren, kan men eraan toevoegen. En niet in de laatste plaats een wereld,
waarin de bevolkings druk binnen de volgende twintig jaar nog eens zal verdub
belen, zonder dat de voedsel productie daarmee gelijke tred zal houden. Als je
daarbij nog rekent, dat in de verhouding tussen volken en staten de zaken nog
steeds worden geregeld volgens het recht van de sterksten, dan ziet het er
somber uit. In dit complexe geheel van vragen verschillen humanisten wel van
mening. Vooral ook omdat ze zelf willen denken, zelf uit de mogelijkheden willen
kiezen en tenslotte zelf willen beslissen.
Hoe dienen we de vrede?
Als ik zo om me heen kijk heb ik de indruk, dat de meeste humanisten, wat de
kernwapens betreft het standpunt delen van het IKV: Die dingen zo gauw
mogelijk Europa uit, te beginnen bij Nederland. Er zijn er echter ook, die wijzen

op de centrumfunctie die Nederland, alleen al door zijn ligging, vervult in
internationale structuren, waar we moeilijk uit kunnen treden. En ook, die
zeggen: we zijn er niet met het afschaffen van zelfs alle nucleaire wapens in de
hele wereld; wat toch overblijft is de kennis om ze te maken. Die is niet te
vernietigen. In een wereld vol politieke spanningen zou het de weg weer vrij
maken voor een oorlog met conventionele wapens. Maar zelfs als we een derde
wereldoorlog zouden beginnen met handboog en goedendag, middeleeuws
“romantisch”, dan nog zou die onherroepelijk eindigen in een kernoorlog. Geen
staat in oorlog laat zich afmaken, zolang hem nog middelen ter beschikking
staan de totale nederlaag te ontlopen. Als we een derde wereldoorlog willen
voorkomen zullen we de problemen moeten oplossen, die oorzaak en aanleiding
kunnen zijn om een oorlog te beginnen, de welvaartskloof bijv. tussen Noord en
Zuid.
De welvaartskloof
Het verschil is ontstaan en steeds toegenomen:
1. Door de grote voorsprong in wetenschap en techniek in Europa, Amerika,
Rusland en Japan.
2. Door de geweldige groei van de bevolking in de derdewereldlanden,
veroorzaakt door een begin van toepassing van moderne medische hulp en
hygiëne. Pest, cholera, pokken, malaria en gele koorts zijn ook daar met succes
bestreden, zonder dat er een effectieve geboorteregeling tegenover staat. Die
komt ook niet, zolang er geen A.O.W. is.
3. Door het feit, dat bij handel tussen rijken en armen, de armen altijd aan het
kortste eind trekken. Om die kloof te dichten hebben we alle vindingrijkheid en
energie nodig, die nu in de bewapeningswedloop wordt verspild.
Het werkloosheidsprobleem
Nog een probleem, dat vredesbedreigend is. Dat hebben we ervaren in de jaren
‘30, toen de werkloosheid en de armoede als gevolg van de economische crisis
uitmondden in de tweede wereldoorlog. De werkloosheid van nu heeft meer dan
één oorzaak, maar het zal een reuzentoer zijn om het recht op arbeid, zoals dat
in art. 23 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is
geformuleerd te realiseren. Onze ondernemingsgewijze productie, met het
winststreven als stuwkracht, doet geholpen door wetenschappers en uitvinders al
het mogelijke om mensen te vervangen door apparaten, door computergeleide
robots. Dat betekent, dat mensen, opgeleid en opgevoed met het idee, dat
werken moet (in het zweet des aanschijns ..) hun leven op een heel andere
manier moeten gaan inrichten. Maar ook dat de grondslagen onder het systeem
van de vrije markteconomie worden weggeslagen . Aan wie moeten ondernemers
hun door automaten gefabriceerde waren slijten als ze mensen de mogelijkheid
onthouden met werken een inkomen te verwerven? Zo ver is het nog niet, zegt
men. Nee, nog niet helemaal. Maar het begin is er en dat is al voldoende om
spanningen, sociale onrust en conflicten te veroorzaken. Ik denk aan de vele
jongeren, die geen werk kunnen vinden, zich grenzeloos vervelen en geen
toekomst zien. Het antwoord, dat de nationale politici daarop hebben schiet
kennelijk tekort in fantasie. Het valt immers moeilijk in te zien, waarom we
zouden moeten bezuinigen terwijl we blijkbaar overal teveel van hebben. Ik denk
overigens dat dit probleem door bovennationale bestuursorganen zal moeten
worden opgelost. Die zijn er nog niet, maar ze zijn wel noodzakelijk om de
economische machten onder de controle van de rede te brengen.

Humanisme in het politieke spectrum
Democratie-dictatuur Confessioneel-niet-confessioneel Links-rechts Het
humanisme is duidelijk voor meer democratie en tegen elke vorm van dictatuur,
autoritair of totalitair, van west of van oost, van Amerika tot Rusland. Ook is
duidelijk dat je bij confessionele partijen geen humanisten zult vinden. Blijft over
de vraag, waar bevinden humanisten zich op de lijn van de linksrechtstegenstelling?
Verspreid: van PSP tot de linker vleugel van de VVD. Daarbij
moet worden aangetekend, dat de politieke uitspraken van het Humanistisch
Verbond de VVD’ers gewoonlijk verontrustten en de P.S.P.-ers niet ver genoeg
gingen. Wie het geheel overziet moet wel tot de conclusie komen, dat in
humanisme het zwaartepunt links ligt. Daarbij zou ik links willen omschrijven als:
verzet, van protest tot opstand, tegen de ongelijkheid in macht, welvaart en
rechten, die er tussen mensen bestaat. Rechts daarentegen als de verdediging
van de verworven voorrechten, verkregen in de beroemde of beruchte strijd om
het bestaan. Die omschrijving verklaart bij links de wil om de wereld te
veranderen; bij rechts de sterke neiging tot conservatisme; de linkse achterdocht
tegen gezag en autoriteit en de ingebakken voorkeur voor de oppositie, terwijl
links aan de andere kant de overheid en de staat grote bevoegdheid en
verantwoordelijk wil toekennen om de economie te regelen en de zwakken in de
maatschappij te beschermen tegen de sterken. Tenslotte: Het moet dunkt me
iedereen duidelijk worden uit deze omschrijving, dat een linkse dictatuur even
grote onzin is als een vierkante cirkel. Dictatuur is altijd en overal, west of oost,
rechts, extreem rechts.

Uitgegeven ter gelegenheid van de 80 e verjaardag van Seine van de Belt.
12 april 1998.