Musis maart 2010 nr. 3 - Gemeente Schiedam

‘Ik wilde als kind schilder worden en ging daarom ook
naar de academie. Maar daarna liep het anders en is het
schilderen op het tweede plan gekomen’, vertelt Van
Warmerdam aan een interviewer van NOVA. Midden
jaren 1970 was hij medeoprichter van het legendarische
muziektheatergezelschap Hauser Orkater en heeft hij sinds
1980 zijn eigen theatergezelschap De Mexicaanse Hond. Hij
werd bekend met films waaronder Abel, De Noorderlingen,
Ober en de meest recente De Laatste Dagen van Emma
Blank. In zijn toneelstukken en films speelt de schilderkunst
vaak een rol, niet alleen als decorstuk, maar ook omdat een
hoofdpersoon schilder wil worden, of iemand, zoals in De Jurk
geobsedeerd is door een schilderij.
Zelf heeft Van Warmerdam zijn penseel niet aan de wilgen
gehangen, hij is altijd blijven schilderen. Maar die werken
worden zelden of nooit getoond. De schilderijen op deze
tentoonstelling komen dan ook voornamelijk uit eigen
collectie of van vrienden. Verder zien we tekeningen,
ontwerpen voor affiches, decors en decorstukken, min of
meer per toneelstuk of film geordend. En een wand met een
collage van filmfragmenten, die tegelijkertijd draaien en om
de beurt in het midden uitgelicht worden. Niet te lang, er moet
nog meer gezien worden, maar toch ook jammer. Want geen
enkele film komt helemaal tot zijn recht. Misschien dan toch
wel liever de hele film.
Op de tentoonstelling vormen de schilderijen dan ook het
hoogtepunt. Er zijn er niet veel, een paar op groot formaat en
een hele serie kleinere werken op papier. Van Warmerdam
maakte de zwart/wit/grijze gouaches tien jaar geleden in
opdracht van de NRC als op zich zelf staande beeldverhalen,
soms als (komisch) commentaar op de actualiteit. Zo zien
we op 2 december sinterklaas in pak en zwarte piet met
ontbloot bovenlichaam in de wei waar de schimmel loopt te
grazen. Of op 15 juli drie auto’s in de bergen met kolossale
potten pindakaas op het dak. De werken zijn op dezelfde
hoogte naast elkaar gehangen en zijn zo te ‘lezen’ als een
stripverhaal. De hele serie, en zelfs nog een paar extra, zijn
overigens opgenomen in een prachtig vormgegeven catalogus,
die bij de tentoonstelling verschijnt.
De schilderijen hebben in tegenstelling tot de gouaches meer
kleur en zijn groot van formaat. Van Warmerdam gebruikte
in zijn composities een centraal perspectief, met een laag
verdwijnpunt. Er is sprake van coulissewerking, dat wil
zeggen een duidelijke voorgrond, middenstuk en achtergrond.
Deze compositorische kenmerken zorgen ervoor dat je het
gevoel hebt het schilderij zo binnen te kunnen lopen, of
anders gesteld, direct wordt aangesproken en nergens meer
achter kunt verschuilen. De personages in Van Warmerdams
schilderijen zie je recht van voren en kijken je aan, of juist
op de rug gezien en maken je tot voyeur. Ze staan met
hun armen langs hun lijf, ze zitten of liggen. De mannen
hebben vaak een pak aan en hoed op, of als een grote jaren
1950-jongen met een korte broek en bretels om hem op te
houden of zelfs een sullige zwembroek. De vrouwen hebben
een bloemenjurk aan en een sjaaltje om het hoofd gebonden
of zijn eenvoudigweg naakt. Het lijkt alsof zijn taferelen zich
in een andere tijd afspelen. En in een andere werkelijkheid.
Dat idee wordt versterkt door het licht in zijn schilderijen,
het komt net als in het theater van opzij. En heeft daardoor
het karakter van het onheilspellende licht van een winterse
middagzon die lange schaduwen werpt. De contrasten zijn
scherper en plaatsen het tafereel in een heldere onontkoombaarheid.
En toch is dat wat zich afspeelt zeer raadselachtig
en soms niet te begrijpen.
33 Musis
Een mooi voorbeeld is het schilderij Man in bos (2000). Voor
ons zit een man in het bos, op de rug gezien, naast een
oranje tentje tussen de bomen. Dat wil zeggen, door het
gebrek aan takken en bladeren en het glimmende oppervlak,
doen ze meer denken aan stalen palen, misschien wel
gevangenistralies. Op de achtergrond zien we aan weerszijden
van het midden wel bomen met bladeren en in het midden
een groot stuk lucht. Maar zo’n gezellig kampeertafereeltje
is het niet. Bij nadere beschouwing zie je dat er rondom zijn
stukje grond een afgrond hem scheidt van het gebladerde
bos. Hij zit alleen, met het hoofd voorovergebogen, gevangen
op een stukje grond met uitzicht op het mooie bos en de
wetenschap dat hij daar nooit zal komen. De tragiek van dit
schilderij is misschien wel een terugkerend element in Van
Warmerdams werk. Zij het dat mensen opgesloten zitten in
zichzelf of in hun situatie en dat zelfs met uitzicht op het
aangename niet in staat zijn zich daar te kunnen bevinden.
Van dit schilderij is ook een voorstudie. Daar is geen afgrond,
maar wel heel veel ongedierte. Pissebedden, maar ook
wormen en cocons. Wat misschien wel symbolisch is voor al
het schone dat er maar niet uit komt.