Grounded theory en onderzoek naar ... - Politieacademie

Grounded theory en onderzoek naar wetsovertreders: mogelijkheden en beperkingen
Peter Klerks
Aanleiding: theorieën over georganiseerde criminaliteit gezocht
Begin jaren negentig stond justitieel Nederland aan de vooravond van een tumultueuze
periode. De parlementaire enquête naar omstreden opsporingsmethoden onder voorzitterschap
van wijlen Maarten van Traa zou in 1995 een aanvang nemen, en leiden tot wat wel een
omwenteling in de criminele politiek mag worden genoemd. Het ging daarbij om wat
georganiseerde criminaliteit eigenlijk inhoudt, en hoe dat probleem op een verantwoorde en
effectieve manier kan worden aangepakt. Vooruitlopend hierop kwam een randstedelijk
politiekorps al in 1993 tot de conclusie dat de bestaande opsporingspraktijk tekort schoot. Een
grote hasjbende was aangepakt en ‘ontmanteld’, en de voornaamste protagonisten verdwenen
voor jaren achter de tralies. Toch bleken achtergebleven medewerkers en familieleden in staat
in no time de business weer op poten te krijgen, terwijl de handelswaar bovendien veranderde
van hasj in harddrugs. Wat maakte dergelijke criminele verbanden zo resistent tegen politieingrijpen?
Hoe zaten criminele groepen eigenlijk in elkaar, en zouden er ook zwakke plekken
zijn? Om op dergelijke vragen een antwoord te krijgen werd een wetenschappelijk onderzoek
ingesteld, waarbij ik twee jaar de tijd kreeg me door middel van literatuurstudie,
dossieronderzoek en interviews grondig in de materie te verdiepen.
In de startfase van dit onderzoek bleek al snel dat er op dat moment geen bevredigende
theoretische basis bestond waar vanuit georganiseerde criminaliteit kon worden bestudeerd.
Binnen de opsporing werd vrij algemeen uitgegaan van hiërarchiek gestructureerde bendes
met interne sanctiesystemen en een arbeidsdeling, vaak gekenmerkt door etnische
homogeniteit. Zo deden Turken in heroïne, Latino’s in coke, en Hollanders hielden het vooral
bij de handel in hasj en gestolen auto’s. Ook de voornamelijk Amerikaanse literatuur over de
Cosa Nostra en aanverwante verschijnselen hing goeddeels deze orthodoxe visie aan. Deze
benadering had echter duidelijk beperkingen. In de opsporingspraktijk bleek immers dat het
‘ontmantelen’ van dergelijke criminele verbanden door het aanhouden van de veronderstelde
leiders vrijwel nooit een eind maakte aan de activiteiten. Nieuwe initiatiefnemers en
connecties namen al snel de opengevallen plaatsen in. Daarnaast was er de economische visie,
die georganiseerde criminaliteit beschouwde als een variant van bedrijfsmatige activiteit:
gewoon ondernemen dus, alleen illegaal. Dat uitgangspunt heeft eveneens zijn verdiensten,
maar ook zijn beperkingen. Allereerst bepaalt de illegaliteit van handelswaar of
leveringsmethode in grote mate de bedrijfsvoering. De clandestiene ondernemer moet immers
vooral rekening houden met factoren als afscherming en verraad, onbetrouwbare
toeleveranciers en dito afnemers, en mogelijk geweld van concurrenten, terwijl zijn legale
collega eerder met kwesties als prijsconcurrentie, reclamekosten en belastingdruk wordt
geconfronteerd. Bovendien is het economisch verlangen om winst te maken niet de enige
drijfveer van de clandestiene ondernemer. Natuurlijk, het gaat doorgaans primair om geld,
maar er spelen andere drijfveren mee zoals een sterke behoefte aan prikkels (spanning en
plezier), gewoontevorming en allerlei vormen van ‘peer group pressure’. Naast het orthodoxe
en het economische perspectief wordt georganiseerde criminaliteit meer recent ook wel
beschouwd vanuit een cultureel perspectief als een stelsel van wisselende relaties tussen
machtige en minder machtige spelers, de zogenoemde ‘patron-client’ verbanden. Vooral
etnografisch georiënteerde maffia-onderzoekers hanteren deze invalshoek, die ontegenzeglijk
meerwaarde heeft omdat zij sterk leunt op wat concreet in veldwerk aan activiteiten wordt
1

waargenomen. Anderzijds lijken sommige maffia-etnografen zich onvoldoende rekenschap te
geven van de wel degelijk bestaande internationaal opererende en strikt gedisciplineerde
handelsorganisaties van bijvoorbeeld Latijns-Amerikaanse oorsprong, die vrijwel alleen door
heimelijke methoden als afluisteren en infiltreren zijn bloot te leggen.
Glaser & Strauss: uitkomst of desillusie?
In de afwezigheid van een theorie die voldoende verklaringskracht biedt om ‘het hele plaatje’
in te kaderen, werd besloten aan de hand van de grounded theory-benadering ‘werkendewijs’
de theorie uit de data te laten ontstaan. Verscheidene problemen deden zich hier echter bij
voor. Allereerst valt het niet mee een eenduidige weergave te vinden van wat de grounded
theory-werkwijze eigenlijk inhoudt. We zitten klaar met de data (13 strekkende meter dossiers
+ een PC vol met 25.000 tapgesprekken, kentekenregistraties en wat al niet). We hebben
daarnaast in vier landen zo’n vijfhonderd boeken, rapporten en artikelen verzameld, maar hoe
vertalen we dat in een solide weergave van wat er ‘echt’ in deze casus aan de hand is geweest,
en hoe vertalen we dat vervolgens in hypothesen of zelfs aanzetten tot nieuwe
theorievorming? Daar komt bij dat één gemotiveerde onderzoeker in twee jaar tijd weliswaar
veel kan doen, maar er zijn toch fysieke grenzen aan diens mogelijkheden om informatie te
verwerken. Voor een methodologische handreiking werd begonnen met de standaard
vakliteratuur. Bekende criminologische handboeken besteden aan de grounded theorybenadering
echter hooguit één kritische pagina (Jupp 1989) of noemen het zelfs helemaal niet
(Champion 1993). Gelukkig studeerde ik sociologie en politieke wetenschappen, zodat ik
vertrouwd was met meer sociologisch georiënteerde handboeken die het werk van Glaser &
Strauss wel weten te waarderen (Hutjes & Van Buuren 1992; Wester 1987). [NOOT 1]
Uiteindelijk ontkom je er echter niet aan het werk van Glaser & Strauss zelf te raadplegen, en
dat werd een merkwaardige gewaarwording: In plaats van een goed beschreven en beproefd
instrument vond ik een boeiend, maar enigszins onsamenhangend en impressionistisch boek
(Glaser & Strauss 1976, een vertaling van ‘The Discovery of Grounded Theory: Strategies for
Qualitative Research’ uit 1967). Nog wat verder spitten in de universiteitsbibliotheek wees uit
dat de heren nadien gebrouilleerd waren geraakt. Glaser was doorgegaan met het schrijven
van methodologische boeken, uitgegeven via een veredelde stencilmachine (Glaser 1978,
1992), terwijl Strauss de grounded theory had omgevormd tot een werkwijze die voor mijn
doel niet hanteerbaar was. [NOOT 2] Glaser & Strauss’ veelgeciteerde basiswerk uit 1967
bleek een dermate arbeidsintensieve coderingswijze voor te schrijven dat toepassing ervan in
mijn geval feitelijk onmogelijk was, omdat ik over zoveel verschillende begrippen en
aspecten iets wilde zeggen. [NOOT 3] Een enkel telefoongesprek kon gemakkelijk vijftien
verschillende gecodeerde passages opleveren, waarbij in principe het onderscheid tussen
relevant en niet-relevant tijdens het coderen nog niet gemaakt mocht worden. Daardoor zou
mijn empirisch materiaal tienduizenden elementen opleveren, en de literatuur nog eens zeker
zoveel, met voor de hand liggende problemen bij de verwerking en analyse. Desalniettemin
wilde ik dicht bij de data blijven en mijn observaties en concepten daaruit afleiden. Het latere
werk van Strauss & Corbin (1990, 1998) bepleit eveneens een zeer gedetailleerde en
tijdrovende manier van incidenten coderen. Glaser (1978: 45 ff.) komt in zijn boek
‘Theoretical Sensitivity’ echter wel met een bruikbare werkwijze. Zijn methode van selectief
coderen, en het vergelijken van incidenten en concepten met elkaar en onderling om zo op
basis van vastgestelde patronen tot een ‘verzadigde conceptuele categorie’ te komen (waarin
hij voortbouwt op de methode van voortdurende vergelijking uit hoofdstuk 5 van Glaser &
Strauss 1967), bleek realistisch te zijn. Bovendien sluit Glaser niet uit dat men rekening houdt
met bestaande theorieën, zolang deze maar op data zijn gebaseerd. Het compromis werd
2

gevonden in het niet uitputtend blijven coderen van ieder volgend tekstonderdeel, maar op
den duur alleen van passages die iets nieuws of enigerlei verdieping van een bekend concept
opleverden. Op sommige zaken die rechtstreeks met de onderzoeksvragen in verband stonden
zoals afscherming, dreiging en geweldshantering werd daarentegen wel uitputtend gecodeerd.
Aangezet door mijn hoogleraar nam ik aldus eerst maandenlang uitsluitend literatuur door,
verzameld aan de hand van thema’s die door de onderzoeksvragen van de opdrachtgever
waren aangereikt: georganiseerde criminaliteit natuurlijk, maar daarnaast ook bijvoorbeeld
afscherming en geheimhouding, logistiek en infrastructuur in een geheime c.q. criminele
omgeving, en vertrouwen en verraad in kleine groepen. Daaruit kwamen begrippen en
categorieën voort op basis van zowel theoretisch/conceptuele inzichten (de
‘wetenschappelijke’ literatuur) als empirisch/anekdotisch materiaal (de ‘maffiabiografieën’ en
soortgelijk werk). Zo ontstond gaandeweg een coderingssysteem van circa vierhonderd
elementen, dat me vervolgens in staat stelde om een analyseschema samen te stellen en aan de
hand daarvan de empirische data (telefoontaps, observatieverslagen, informantendossiers et
cetera) systematisch te verwerken. Dat leverde (zoals verwacht) nog enige nieuwe concepten
op die niet uit de literatuur waren voortgekomen. De ‘open’ literatuur kon worden verwerkt in
een op Windows gebaseerde geheel geïndexeerde database, IdeaList, waarmee ik al jaren
ervaring had opgedaan. De geheime politie-informatie moest op een oude PC in een DOSomgeving
worden verwerkt, wat zeker beperkingen oplegde. Besloten werd hier met de ter
beschikking staande software te werken, namelijk WordPerfect en een door de politie op basis
van dBase ontwikkelde applicatie. Na ongeveer een jaar coderen werd het mogelijk gerichte
vragen aan de data te stellen over bijvoorbeeld de rol van vrouwen in het versterken van de
sociale samenhang, of de manieren waarop dreiging met geweld naar ‘collega-delinquenten’
en buitenstaanders werd aangewend.
Resultaten en praktische bruikbaarheid
Wat leverde dit alles nu op? Het proefschrift is ingericht volgens de systematiek van het
analyseschema, waarbij eerst in een hoofdstuk de inzichten per onderwerp uit de literatuur
worden behandeld, en vervolgens hetgeen op dat thema aan de data valt te ontlenen. De
conclusies worden in een afsluitend hoofdstuk getrokken. Het ontwikkelde analyseschema
lijkt goed bruikbaar. Door de verregaande detaillering is het te zwaar om in het dagelijks
(misdaad)analysewerk te gebruiken, maar het biedt wel een zinvolle checklist bij studies naar
criminele verbanden, en het ontsluit bovendien een groot deel van de relevante literatuur. In
theoretisch opzicht leverde de gebruikte analysetechniek een beeld op dat nogal verschilde
van de tot dusver gangbare piramide- of divisie-metafoor van criminele organisaties. Voor
zover er überhaupt al van een organisatie sprake is (het gaat meer om een voortdurend
organiseren dan om het in stand houden van stabiele organisaties) draait die veel meer om
improviseren en flexibel opereren dan tot dusver werd aangenomen. Latere studies van andere
onderzoekers (onder meer Kleemans et al. 1998; Moerland & Boerman 1999; Zaitch 2001)
bevestigen deze conclusie uit 1996. [NOOT 4] Dat dit praktische consequenties heeft voor de
organisatie en strategie van de opsporing spreekt voor zich.
Heeft het niet strikt hanteren van de aanwijzingen van Glaser & Strauss nu consequenties
gehad voor het resultaat? Zou een uitputtende codering van alle data andere inzichten hebben
opgeleverd? Hoe gaan andere onderzoekers, immers ook aan een budget en tijdslimieten
gebonden, hiermee om? En in hoeverre ben ik door mijn (onvermijdelijke) selectie van
literatuur zelf sturend geweest in het construeren van het analytisch raamwerk: wat borrelde
3

werkelijk op uit de data (waarvan literatuur volgens Glaser deel uitmaakt), en wat uit mijn
hoofd en mijn verzamelde ervaringen en ideeën?
De analyse van een omvangrijke en gevarieerde verzameling data zoals hier is ondernomen
levert onvermijdelijk veel meer codes op dan de paar dozijn die Barney Glaser hanteerbaar
acht (1978: 70-71), zodat nadere selectie onvermijdelijk lijkt. Ik put echter hoop uit het
gegeven dat Glaser zelf de inherente problemen van de oorspronkelijke grounded theorybenadering
onderkende en er oplossingen voor aanbood. Daarom ben ik er tamelijk zeker van
dat uitputtende codering geen wezenlijk ander beeld te zien zou hebben gegeven. Alle data
zijn immers meerdere malen bestudeerd, zodat ‘niet-passende’ concepten waarschijnlijk toch
op zouden zijn gevallen. De (bescheiden) doelstelling om concepten en hypothesen te
genereren is gehaald, en de waarde daarvan zal moeten blijken door nieuw onderzoek op basis
van andere casuïstiek.
De tweede kwestie, in hoeverre ik in feite het analytisch raamwerk al voor ogen had en het
slechts opvulde met bij elkaar gezochte literatuur, is van een andere aard. Het researchproject
is in zekere zin een compromis geworden tussen traditioneel criminologisch onderzoek,
voortbouwend op literatuur, en grounded theory. Enerzijds hechtten we grote waarde aan een
grondige verkenning van de literatuur, vooral om de gevoeligheid voor concepten te
ontwikkelen en relevante zaken in de data te kunnen ‘herkennen’. Ook leek zo’n
voorbereiding een noodzakelijke bescherming tegen het onwillekeurig beïnvloed worden door
de structuur en vooronderstellingen die de rechercheurs al in de datacollectie hadden
ingebracht. Anderzijds probeerden we wel degelijk het ontwikkelde gedachtegoed op de data
zelf te baseren. Data én literatuur (zelf immers zoveel mogelijk gecondenseerde data)
leverden zo de basis voor het analytische kader, waarbij onvermijdelijk de onderzoeker
accenten legt op basis van belangstelling en aanwezige kennis. Er zijn naar beste weten geen
zaken weggelaten die iets substantieels hadden kunnen bijdragen, met uitzondering van
gegevens die om redenen van privacybescherming of veiligheid bescherming behoefden. Wel
is achteraf te constateren dat er met name vanuit de economische analyse en de speltheorie
nog meer relevante inzichten te vinden waren geweest, als ik midden jaren negentig langer en
verder had gezocht of toen de contacten had gehad die ik inmiddels ontwikkeld heb. Dat is
echter op zichzelf geen verlies. Anderen zijn nu immers doende om georganiseerde
criminaliteit vanuit die economische invalshoek te bestuderen, ik heb alleen een andere visie
onder de aandacht gebracht.
Tot besluit
Een wezenlijke beperking van sociaal-wetenschappelijk onderzoek op basis van geheim
materiaal blijft de onmogelijkheid voor andere onderzoekers om de analyse te dupliceren en
zelf te verifiëren of een bepaalde weergave een feitelijke grondslag heeft in de dossiers. Ten
minste drie waarborgen zijn voorstelbaar. In de eerste plaats kan het materiaal door meerdere
onderzoekers geanalyseerd worden, wellicht deels overlappend, zodat een zekere
intersubjectiviteit ontstaat. Dat is in dit geval om redenen van budget niet gebeurd. In de
tweede plaats zijn er natuurlijk nogal wat mensen die ook toegang tot het materiaal hebben
gehad, in dit geval bijvoorbeeld opsporingsambtenaren en leden van het openbaar ministerie.
Zij nemen kennis van hetgeen de onderzoeker uiteindelijk beschrijft en concludeert, en zijn in
de gelegenheid daarop eventueel kritiek te leveren. Van dergelijke kritiek is in dit onderzoek
vrijwel niets gebleken. In de derde plaats wordt geheimhouding van dossiers in bepaalde
gevallen na verloop van tijd, bijvoorbeeld twintig jaar, opgeheven, zodat dan alsnog
verificatie zou kunnen plaatshebben. Strafrechtelijke dossiers worden echter doorgaans op
4

asis van wettelijke voorschriften na afloop van de strafrechtelijke procedures vernietigd om
redenen van privacybescherming, zodat deze verificatiemogelijkheid zich in feite niet zal
voordoen.
Zulke kwesties nopen tot voorzichtigheid en bescheidenheid, maar nemen niet weg dat ik de
nuchtere, relativerende benadering van Glaser in mijn praktische werk, ook als
contractonderzoeker in een commerciële omgeving, erg heb leren waarderen. 1 Tijdens bijna
tien jaar werk in een politieomgeving heb ik ondervonden hoe een academisch onderzoeker in
een sterk op de praktijk gerichte organisatie eerst en vooral met de nodige scepsis wordt
bekeken. Men vraagt zich af wat zo’n boekenwurm nog aan praktijkdeskundigen op hun eigen
vakgebied zou kunnen leren. Glaser maakte in zijn carrière soortgelijke ervaringen door en
stelde vast dat uiteindelijk “The man in the know must see a sociological theory as somehow
useful, or to him it is a waste of time. For him to see it as useful is one major source of
verification of the fit, work and relevance of a theory.” (Glaser 1978: 14). Hij ziet de bijdrage
van de sociale wetenschapper aan de kennis van vakmensen vooral in het verschaffen van
categorieën, waardoor ze in staat worden gesteld hun denken te organiseren. De waardering
van praktijkgerichte collega’s is voor mij dan ook, meer nog dan dat van de academische
gemeenschap, de toetssteen geworden waaraan ik de waarde van mijn werk afmeet.
Samenvattend zijn de lessen die ik geleerd heb:
• De gefundeerde theoriebenadering vergt nadere uitwerking; tegelijk zal het lastig zijn
tot een 100% waterdichte methodiek te komen die ook bruikbaar blijft bij zeer
omvangrijke of gecompliceerde dataverzamelingen.
• De met enige flexibiliteit gehanteerde gefundeerde theoriebenadering is niet alleen
bruikbaar voor theorievorming, maar levert ook bij de voorstadia daarvan nuttige
producten op: gedetailleerde beschrijvingen en conceptuele ordening.
• De gefundeerde theoriebenadering leent zich goed om theoretische
vooringenomenheid te voorkomen: het stelt de onderzoeker in staat ‘alle’ relevante
literatuur met de empirische data te confronteren teneinde te bezien wat het beste 'op
elkaar past'.
• onderzoek op basis van geheim materiaal is problematisch, maar voor bepaalde
kwesties beslist onvermijdelijk, noodzakelijk en ook leuk.
Noten
1] Daarnaast werd ik vooral aangetrokken door literatuur over etnografisch veldwerk
(Garfinkel 1967; Polsky 1971; Weppner 1977; Hobbs 1989). Het was echter niet toegestaan
gebruik van justitiële gegevens te combineren met fysieke toegang tot de subjecten in kwestie,
en de beschikbare justitiële data bleken onvoldoende rijk om ‘echte’ etnografie te kunnen
bedrijven: daarvoor moeten de gegevens toch werkelijk door de onderzoeker zelf worden
vergaard.
2] Ik had midden jaren negentig de beschikking over de eerste editie van Strauss & Corbin uit
1990; deze is veel minder toegankelijk dan de tweede editie uit 1998 die nu gangbaar is. Het
is achteraf moeilijk te beoordelen of dit herziene handboek wel bruikbaar was geweest.
5

3] Ook anderen hebben kanttekeningen gezet bij de praktische toepassingsmogelijkheden van
gefundeerde theorie, zoals bijvoorbeeld Tony Hak in een bespreking in dit tijdschrift van
Howard Becker's 'Tricks of the Trade'(KWALON 10, vol 4 nr 1, 1999:43).
4] De empirische bevindingen en conclusies zijn weergegeven in Klerks (1996). Dit leverde
de basis voor het proefschrift, waarin ook de literatuur en methodologie uitgebreid aan bod
komen (Klerks 2000).
Literatuur
Champion, Dean J. (1993). Research Methods for Criminal Justice and Criminology. Upper
Saddle River, NJ: Prentice Hall.
Garfinkel, Harold (1967). Studies in Ethnomethodology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-
Hall.
Glaser, Barney G. (1978). Theoretical Sensitivity: Advances in the Methodology of
Grounded Theory. Mill Valley, CA: The Sociology Press.
Glaser, Barney G. (1992). Emergence vs Forcing: Basics of Grounded Theory. Mill Valley,
CA: The Sociology Press.
Glaser, Barney G. & Anselm L. Strauss (1976). De ontwikkeling van gefundeerde theorie.
Alphen aan den Rijn; Brussel: Samsom.
Hobbs, Dick (1989). Doing The Business: Entrepeneurship, the Working Class, and
Detectives in the East End of London. Oxford: Oxford UP.
Hutjes, J.M. & J.A. van Buuren (1992). De gevalsstudie. Strategie van kwalitatief
onderzoek. Meppel; Amsterdam; Heerlen: Boom; Open Universiteit.
Jupp, Victor (1989). Methods of Criminological Research. London; etc.: Unwin Hyman.
Kleemans, E.R., E.A.I.M. van den Berg & H.G. van de Bunt (1998). Georganiseerde
criminaliteit in Nederland. Rapportage op basis van de WODC-monitor. Den Haag: WODC.
Klerks, Peter (1996). Ondergrondse organisaties in vergelijkend perspectief. Eindrapport.
Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam.
Klerks, Peter (2000). Groot in de hasj. Theorie en praktijk van de georganiseerde
criminaliteit. Deventer; Antwerpen: Samsom; Kluwer Rechtswetenschappen.
Moerland, Hans & Frank Boerman (1999). Georganiseerde misdaad en betrokkenheid van
bedrijven. Deventer; Antwerpen: Gouda Quint; Kluwer Rechtswetenschappen.
Polsky, Ned (1971). Hustlers, Beats and Others. Harmondsworth, Middlesex: Penguin.
Strauss, Anselm L. & Juliet M. Corbin (1990). Basics of Qualitative Research: Techniques
and Procedures for Developing Grounded Theory. Thousand Oaks, etc: Sage.
Strauss, Anselm L. & Juliet Corbin (1998). Basics of Qualitative Research: Techniques and
Procedures for Developing Grounded Theory. Second Edition. Thousand Oaks, etc: Sage.
Weppner, Robert S. (Ed.) (1977). Street Ethnography: Selected Studies of Crime and Drug
Use in Natural Settings. Beverly Hills, CA: Sage Publications.
Wester, Fred (1987). Strategieën voor kwalitatief onderzoek. Bussum: Coutinho.
Zaitch, Damián (2001). Traquetos: Colombians Involved in the Cocaine Business in the
Netherlands. Amsterdam: dissertation UvA.
6