Toekomsten verkennen voor analisten - Politieacademie

POLITIEACADEMIE
Toekomsten verkennen
voor analisten
Instrumentarium voor prognoses en visieontwikkeling
Peter Klerks
Nicolien Kop

Toekomsten verkennen voor analisten

De volgende publicaties zijn verkrijgbaar:
1. Mariëlle den Hengst (maart 2010), Informatierijk en toch kennisarm!?;
2. Cees Sprenger, Eefje Teeuwisse, Else Pragt, Gieta Bhansing en Agnes
Dinkelmans (juni 2010). Bouwen aan een Community of Intelligence;
3. Nicolien Kop en Peter Klerks (juni 2010), Alertheid van politiemensen
bij signalen van ‘onraad’;
4. Peter Klerks en Nicolien Kop (augustus 2010), Toekomsten verkennen
voor analisten;
5. Peter Versteegh, Theo van der Plas en Hans Nieuwstraten
(augustus 2010),
The Best of three worlds.
Deze publicaties zijn verkrijgbaar bij:
Politieacademie
Lectoraat Intelligence
Postbus 834
7301 BB Apeldoorn
lectoraat.intelligence@politieacademie.nl

Toekomsten verkennen voor analisten
Instrumentarium voor prognoses en visieontwikkeling
Peter Klerks
Nicolien Kop
Politieacademie
Apeldoorn, augustus 2010
“What we anticipate seldom occurs;
what we least expect generally happens”
Benjamin Disraeli.

ISBN 978-90-79149-31-5
© Politieacademie
Behoudens de door de wet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave
worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming
van de Politieacademie, die daartoe door de auteurs met uitsluiting van ieder ander
onherroepelijk is gemachtigd.
4

Inhoud
HOOFDSTUK 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
HOOFDSTUK 2 Toekomst verkennen: ambities en beperkingen . . . . . . .13
2.1 Verbeeldingskracht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
2.2 Onvoorspelbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
2.3 Wetenschap of bijgeloof? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
HOOFDSTUK 3 Begrippenkader. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
3.1 Uitgangspunten voor toekomstverkenningen . . . . . . . . . . . . .21
3.2 Terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
HOOFDSTUK 4 Methoden en technieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
4.1 Het oppikken van zwakke signalen . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
4.2 Soorten bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
4.3 Beoordelen van bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
4.4 Beoordelen van informatie door combineren
en duiden van gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
4.4.1 Verzamelfase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
4.4.2 Combinatiefase. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
4.4.3 Interpretatiefase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
4.5 Toekomstgevoelige criminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
4.6 Toekomstverkenning en beslissen over uitvoering van de politietaak 41
HOOFDSTUK 5 Beschrijving van bruikbare methoden en technieke . . . . .43
5.1 De omgevingsscan (Environmental Scanning) . . . . . . . . . . . .43
5.1.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
5.1.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
5.1.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .48
5.2 Delphi methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
5.2.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
5.2.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
5.2.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .54
5.3 Wiel van toekomsten (Futures Wheel). . . . . . . . . . . . . . . . .55
5.3.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
5.3.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
5.3.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .57
5.4 Trend Impact analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
5.4.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
5.4.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
5.4.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .58
5

5.5 Het systeemperspectief. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
5.5.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
5.5.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
5.5.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .61
5.6 Relevantiebomen en morfologische analyse. . . . . . . . . . . . . .61
5.6.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
5.6.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
5.6.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .63
5.7 Scenario’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
5.7.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
5.7.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
5.7.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .66
5.8 Participatieve methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
5.8.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
5.8.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
5.8.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .69
5.9 Simulatie en Serious Gaming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
5.9.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
5.9.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
5.9.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .71
5.10 Genius Forecasting, visie en intuïtie. . . . . . . . . . . . . . . . . .72
5.10.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
5.10.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
5.10.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .75
5.11 Normatieve methoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
5.11.1 Beschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
5.11.2 Hoe te gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
5.11.3 Sterke en zwakke kanten van de methode . . . . . . . . . . . . . . .78
HOOFDSTUK 6
Overzicht van enige minder bruikbare methoden en technieken . . .79
6.1 Cross-Impact analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
6.2 Statistisch modelleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
6.3 Structurele analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
6.4 Backcasting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
HOOFDSTUK 7 Het vakgebied futurologie . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
HOOFDSTUK 8 Praktijkvoorbeelden van toekomstverkenning . . . . . . . .87
8.1 Onderzoek ten behoeve van het Nationaal dreigingsbeeld . . . . . .87
8.2 Rotterdam-Rijnmond: Trendanalyses . . . . . . . . . . . . . . . . .92
6

8.3 CCV Trendsignalement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
8.4 SOCA: Concepts Map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
8.5 Canada: signaleringsrapporten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
8.6 Pearls in Policing: Policing in 2020 . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
8.7 BZK: Toekomstverkenningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
8.8 Ministerie van Justitie: prognosemodel . . . . . . . . . . . . . . . .94
8.9 Het Britse Ministerie van Wetenschap: Horizon Scanning Centre . .94
HOOFDSTUK 9 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
HOOFDSTUK 10 Nawoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99
Literatuur en websites . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
7

HOOFDSTUK 1
Inleiding
De Amerikaanse Central Intelligence Agency definieerde intelligence ooit kortweg
als “knowledge and foreknowledge of the world around us”. 1 Voorkennis
betreft dan ook het essentiële doel van klassiek inlichtingenwerk: het op een
zodanig moment kunnen beschikken over cruciale informatie die anderen nog
niet hebben, dat men een voordeel heeft bij het nemen van beleidsbeslissingen.
Daarbij kan het gaan om strategische informatie over de militaire aanvalsplannen
van een vijandelijke mogendheid, om de waarschuwing dat een terroristische cel
een aanslag voorbereidt, of om de tip dat een drugshandelaar op het punt staat
grote geldbedragen wit te wassen. Doorgaans zal dergelijke informatie verkregen
worden door de inzet van geheime middelen, zoals spionagesatellieten of
afluisterapparatuur, een informant of een undercover agent. Voorkennis wordt
echter in toenemende mate ontleend aan het vinden en combineren van informatie
uit open bronnen. Het Internet is daarbij een belangrijk instrument.
Voorkennis hoeft niet per definitie met slinkse middelen te worden verkregen.
Evenmin is voorkennis het resultaat van een esoterisch proces rond een voorspellend
orakel. De toekomst laat zich niet voorspellen en evenmin berekenen.
Met rationele methoden kan de onzekerheid aangaande komende ontwikkelingen
echter wel worden gereduceerd, zolang maar rekening wordt gehouden met de
onvermijdelijke complexiteit en wispelturigheid die eigen is aan ieder menselijk
handelen. Drie elementen zijn in die rationele manier van werken van belang. 2
Ten eerste is kennis een vereiste: wie kan beschikken over een goed inzicht in
maatschappelijke processen, gebaseerd op ervaring en analyse, en voldoende
geordend feitenmateriaal, is altijd in het voordeel in onzekere situaties. Met dergelijke
kennis kan men het palet van mogelijke ontwikkelingen en de consequenties
van het menselijk handelen immers beter inschatten. In de tweede plaats moet
men gevoel ontwikkelen voor de juiste signalen en bronnen.
1 Central Intelligence Agency, 1999: viii.
2 Voor een uitvoeriger bespreking van factoren die bijdragen aan het vertrouwen dat een analist
heeft in zijn of haar producten en prognoses, zie Peterson (2008). Deze zouden neerkomen op het
gebruik van gestructureerde methoden, algemene bronbetrouwbaarheid, ondersteuning of eenduidigheid
van bronnen, materiekennis, mate van samenwerking tussen analisten, taakcomplexiteit
en tijdsdruk.
9

Uit welke hoek kan relevante informatie komen, en hoe detecteert men vroegtijdig
belangrijke maar vaak zwakke signalen te midden van een zee aan ruis?
Tot slot is samenwerking met vakgenoten van groot belang om de kwaliteit van
zowel het zoekproces als het kennis- en beoordelingsproces te vergroten.
Wanneer een analist van de regiopolitie Haaglanden in contact staat met een
collega in Rotterdam-Rijnmond, en ze informatie en inschattingen kunnen uitwisselen
over ieders trendanalyses, zullen beiden van elkaars kennis van bronnen,
feiten en methoden kunnen profiteren.
Dit overzicht van methoden voor toekomstverkenning beoogt beschikbare
informatie over bronnen, zoekstrategieën en methoden voor politieanalisten en
–onderzoekers toegankelijk te maken. Daarmee zou het vermogen in de politieorganisatie
om mogelijke toekomstige ontwikkelingen te verkennen, moeten
worden gediend.
Binnen een politieorganisatie zullen twee soorten toekomstverkenningen vooral
in de belangstelling staan. In de eerste plaats is dat de categorie strategische
verkenningen, waarvan het Nationaal dreigingsbeeld georganiseerde criminaliteit
een uitstekend voorbeeld is. Hierbij gaat het om globale inschattingen van trends
en ontwikkelingen die het werkaanbod van de politie zullen beïnvloeden over een
periode van meerdere jaren. Meer concreet: welke problemen rond criminaliteit,
openbare orde en veiligheid zullen in kwalitatief en kwantitatief opzicht vooral
om aandacht vragen, en welke veranderingen zullen er zich daarom naar
verwachting voordoen in het huidige werkaanbod?
Vragen van de tweede categorie zijn meer specifiek omtrent de ontwikkeling van
criminaliteitsvormen, dadergroepen en dergelijke en de consequenties daarvan,
beperkt naar tijd en ruimte. Meer concreet gaat het dan om vragen als: zal er zich
meer mobiel banditisme voordoen, gepleegd door dadergroepen uit de Balkan?
Is een verdere toename van overvallen in een verzorgingsgebied te verwachten en
is deze dreiging nader te specificeren naar dadergroepen, objecten, tijdsperiodes
en dergelijke? Maar ook: welke invloed kan de economische crisis het komende
jaar hebben op de criminaliteit in een regio?
Eerste categorie vragen zullen over het algemeen niet aan een afzonderlijke
analist worden gesteld; daarvoor zijn ze te complex en zit er teveel werk aan vast.
Het beantwoorden van een dergelijke vraag vergt een projectmatige aanpak en de
inzet van meerdere onderzoekers en wellicht ook expertise van buiten de
organisatie. Tweede-categorie vragen kunnen vaak wel door een individuele
onderzoeker of analist worden getackeld, door gebruik te maken van een of
meer methoden die in dit rapport worden gepresenteerd.
10

Een scala aan methoden voor toekomstverkenning passeert in dit rapport de revue,
waarvan de meeste uitgaan van drie basisveronderstellingen.
(1) De toekomst zal in algemene zin veel overeenkomst vertonen met het
heden.
(2) Voor zover er veranderingen in trends optreden, vinden die overwegend
plaats onder invloed van factoren die tot op zekere hoogte nu al kenbaar
zijn. Het gaat dan om specifieke manifestaties van grote ontwikkelingen
in de economie, de cultuur, de technologie en soortgelijke domeinen.
Globalisering en de ontwik keling van informatie- en communicatietechnologie
bijvoorbeeld hebben tot effect dat iedereen vrijwel voortdurend
bereikbaar is en dat mensen uit alle windstreken zich in Nederland
ophouden om daar te werken, te studeren of te huwen.
(3) Kennis over dergelijke invloedsfactoren is op te doen door eigen onderzoek,
door brainstormen en/of door het bevragen van deskundigen. De
methoden voor toekomstverkenning verschillen in de wijze waarop
invloeden worden vastgesteld en gewogen, maar het basispatroon komt
overeen.
De indeling van dit rapport is als volgt. In hoofdstuk 2 wordt geschetst wat met de
huidige stand van kennis mogelijk is wat betreft toekomstverkenning, en waar de
beperkingen liggen. In dit hoofdstuk wordt ook kort ingegaan op pseudo-wetenschappelijke
methoden en bijgeloof. Hoofdstuk 3 beschrijft het gehanteerde
begrippenkader en verschaft enige definities. In hoofdstuk 4 komen de methoden
en bronnen aan bod die van belang zijn bij toekomstverkenningen, en wordt
besproken in hoeverre criminologische inzichten hierbij relevant zijn. Vervolgens
omvat hoofdstuk 5 de kern van de rapportage, namelijk een overzicht en beschrijving
van bruikbare methoden en technieken voor toekomstverkenningen.
Hoofdstuk 6 biedt daarna een globaal overzicht van methoden en technieken die
weliswaar in de literatuur zijn aangetroffen, maar die voor politiedoeleinden
wellicht minder toepasbaar zijn. Hoofdstuk 7 gaat over het vakgebied futurologie,
waarbij aan de orde komt welke vindplaatsen van kennis en netwerken van
praktijk er zijn. Hoofdstuk 8 geeft een aantal praktijktoepassingen van toekomstverkenningen,
waarna hoofdstuk 9 de conclusies biedt. Een nawoord sluit het
rapport af.
De auteurs zijn erkentelijk voor het waardevolle commentaar van Peter Versteegh,
Tjeerd ten Brink en Mariëlle den Hengst op een eerdere versie van deze
rapportage.
11

HOOFDSTUK 2
Toekomst verkennen: ambities en beperkingen
“The only function of economic forecasting is to make astrology
look respectable”
John Kenneth Galbraith
2.1 Verbeeldingskracht
Op 11 september 2001 gebeurde in New York het onvoorstelbare: het World Trade
Center werd geheel verwoest ten gevolge van een terroristische aanslag. Ook
elders vonden aanslagen plaats. In totaal verloren die dag 2.974 slachtoffers het
leven. 3 De Verenigde Staten investeert jaarlijks naar schatting bijna 50 miljard
dollar in haar inlichtingendiensten. 4 Het was daarom niet verwonderlijk dat velen
met verontwaardiging en ongeloof keken naar de CIA, de FBI en andere diensten:
waarom hadden hun spionnen, satellieten en analisten niet gewaarschuwd? Achteraf
bleek uit reconstructies dat er tevoren binnen en buiten de inlichtingengemeenschap
wel degelijk alarmsignalen waren afgegeven, maar die hadden niet
tijdig tot effectieve acties geleid. De officiële onderzoekscommissie voor de 11
september ramp vond drie jaar later de verklaring hiervoor onder meer in een
gebrek aan verbeeldingskracht. Vrijwel niemand kon zich voorstellen dat zoiets
ondenkbaars zou kunnen gebeuren (National Commission …, 2004: 339 ff.).
In de intelligence-literatuur is een ander aanknopingspunt voor dit historisch
falen van de veiligheidsdiensten te vinden. Dergelijke instellingen ontwikkelen
sets van vooronderstellingen en overtuigingen over de wereld om hen heen.
Zulke expliciete cognitieve modellen helpen analisten om relevante informatie te
filteren uit de reusachtige hoeveelheden gegevens die ze dagelijks te verwerken
krijgen. Onder die sets van overtuigingen vormen zich denkkaders, die ongewild
kunnen leiden tot overwaardering van hypotheses die in overeenstemming lijken
met vooraf gevormde conclusies. Dit mechanisme staat bekend als cognitieve
rigiditeit, en het verhindert onbevangen reflectie op nieuwe informatie en hypotheses
(Robson 2005). Het resultaat kan een collectieve bijziendheid zijn, die kan
3 http://en.wikipedia.org/wiki/September_11_attacks
4 http://en.wikipedia.org/wiki/United_States_Intelligence_Community
13

leiden tot het niet opmerken van waarschuwingssignalen voor een catastrofaal
incident als 9/11.
Intelligence-analisten kunnen niet zonder kritisch vermogen, en uiteraard moeten
ze beschikken over gezond verstand en voldoende kennis over zowel de eigen
organisatie als over de structuren en gewoonten van de doelwitten waarin hun
diensten interesse tonen. Ook mogen ze beslist niet naïef zijn. Toch zijn een
zekere onbevangenheid en verbeeldingskracht voor een analist evenzeer
onmisbaar. Zonder verbeeldingskracht is het nadenken over toekomstige ontwikkelingen
en dreigingen immers nagenoeg onmogelijk. Deze rapportage gaat
daarom uitvoerig in op werkwijzen waarmee verbeeldingskracht in combinatie
met analytisch vermogen kan worden aangewend voor het opstellen van
bruikbare toekomstverkenningen.
2.2 Onvoorspelbaarheid
Een wezenlijke beperking in het menselijke vermogen om de toekomst te kunnen
voorspellen ligt in de onmogelijkheid om alle relevante invloeden op maatschappelijke
ontwikkelingen te kunnen overzien. Holbewoners konden vermoedelijk
nog aardig realistisch inschatten wat voor leven hun kinderen zouden leiden.
Ook het bestaan van de meeste middeleeuwers was overzichtelijk, hoewel de
gebeurtenissen in bijvoorbeeld oorlogsgebieden elkaar in snel tempo konden
opvolgen. De kans om ontheemd te raken was dan aanzienlijk. In de negentiende
eeuw was het voor jeugdige stadsbewoners al erg lastig om hun levensloop te
voorspellen: werkeloosheid, dienstplicht, een leven als fabrieksarbeider of toch in
de handel? De mobiliteit van platteland naar stad was in die periode al van grote
invloed. De twintigste eeuw heeft een ongekende mobiliteit gebracht, zowel
‘horizontaal’ in de vorm van fysieke verplaatsingen naar andere oorden, als
‘verticaal’ in de vorm van sociale mobiliteit. Betere onderwijsmogelijkheden,
meer verkeersmiddelen, doorgaande industrialisatie en het opkomen van een
diensteneconomie zorgden dat veel Nederlandse kinderen uit de jaren vijftig en
zestig inmiddels hun geboortegrond hebben verlaten om elders hun geluk te
beproeven. Het leven is daarmee verregaand onvoorspelbaar geworden, en de
ontwikkelingen volgen elkaar in steeds sneller tempo op. Onze samenleving is
dermate complex geworden dat het uitspreken van toekomstverwachtingen zelfs
over een periode van enkele jaren soms weinig zinvol lijkt.
Hoewel er nog altijd veel optimisme is over de maakbaarheid en daarmee ook de
betrekkelijke voorspelbaarheid van onze samenleving, roepen auteurs als Nassim
Taleb (2008) op tot bescheidenheid. Zij stellen dat de kans dat onvoorziene
gebeurtenissen met grote impact zich voordoen, zo groot is dat trendstudies
weinig zinvol zijn. Taleb wijst aan de hand van vele voorbeelden op het veel-
14

vuldige falen van toekomstvoorspellers, hoewel het besef daarvan nauwelijks
doordringt tot het publieke bewustzijn. Vrijwel alle grote ontdekkingen, technologisch
en anderszins, komen volgens deze auteur voort uit toeval. De wereld
ontwikkelt zich volgens grillige patronen en het normale is in toenemende mate
irrelevant. Terwijl de meeste mensen zich vooral druk maken over het Bekende,
schiet onze verbeeldingskracht op groteske wijze tekort.
Taleb wijdt het menselijk onvermogen om zinvol op de toekomst te reflecteren
aan drie factoren. Ten eerste de illusie van begrip van een wereld die zo complex
en random is dat weinigen nog overzicht hebben. Ten tweede de retrospectieve
vervorming, waardoor de wereld ‘in de achteruitkijkspiegel’ veel logischer en
meer georganiseerd lijkt dan die in werkelijkheid is. Tot slot de overwaardering
van feitelijke informatie door mensen met gezag en een hoge opleiding. Taleb
beveelt vooral het lezen van originele historische dagboeken aan, waaruit volgens
hem blijkt dat maatschappelijke catastrofes door tijdgenoten zelden worden
onderkend. Hij houdt journalisten (“industrial producers of distortion”) verantwoordelijk
voor een groot deel van de vervuiling en vervorming van informatie.
Zij scheppen volgens hem nieuws vanuit een analysekader van elkaar beïnvloedende
vakgenoten, geformatteerd naar de voorwaarden van de media waarvoor
zij werken. Ook zogenoemde experts, en in het bijzonder economen, moeten het
bij hem ontgelden. Taleb voert verscheidene onderzoeken aan waaruit zou blijken
dat academische specialisten en topjournalisten niet beter waren dan gemiddelde
krantenlezers in het opmerken van belangrijke veranderingen in de wereld rondom
hen (Taleb 2008: 145 ff.).
Nassim Taleb heeft enig recht van spreken: de mathematisch specialist in
derivaten voorzag als een van de weinigen de beurscrash van oktober 1987,
anticipeerde daarop en vergaarde een kapitaal. Zijn boek is dan ook doorspekt van
kritiek op de wereld van
“… serious-looking businesspersons (dark suits and standardized minds)
theorizing, explaining things, or talking about random events with plenty
of ‘because’ in their conversation.”
(Taleb 2008: 39)
Zijn observaties hebben ook relevantie voor de opsporing, zoals wanneer hij
ingaat op de ideeën van Karl Popper en het verschijnsel confirmation bias.
15

“By a mental mechanism I call naïve empiricism, we have a natural
tendency to look for instances that confirm our story and our vision
of the world(…). You take past instances that corroborate your theories
and you treat them as evidence.”
(Taleb 2008: 55)
“Not theorizing is an act (…) It takes considerable effort to see facts
while withholding judgment and resisting explanation.”
(Taleb 2008: 64)
“We (…) have a hunger for rules because we need to reduce the
dimen sion of matters so they can get into our heads. (…) the same
condition that makes us simplify pushes us to think that the world is
less random than it actually is.”
(Taleb 2008: 69)
“Our tendency to perceive – to impose- narrativity and causality are
symptoms of the same disease – dimension reduction.”
(Taleb 2008: 70)
“We want to be told stories.”
(Taleb 2008: 75)
Taleb adviseert om terughoudend te zijn in het volgen van het nieuws. Geen TV
kijken en weinig kranten lezen bespaart tijd en beschermt enigszins tegen de waan
van de dag.
“Listening to the news on the radio every hour is far worse for you
than reading a weekly magazine, because the longer interval allows
information to be filtered a bit.”
(Taleb 2008: 144)
Hij waarschuwt tegen ‘narrowmindedness’: “invest in preparedness, not in
prediction.”
Het opdoen van veel gevarieerde ervaringen helpt volgens Taleb tegen kleingeestigheid,
hetgeen een goede reden is om in een grote stad te wonen:
“you increase the odds of serendipitous encounters (…) go to parties!
(…) And if you are autistic, send your associates to these events.”
(Taleb 2008: 209)
16

Taleb oordeelt hard over toekomstvoorspellers:
“Anyone who causes harm by forecasting should be treated either as
a fool or a liar. Some forecasters cause more damage to society than
criminals.”
(Taleb 2008: 163)
Onvoorspelbaarheid lijkt daarmee een wezenskenmerk van alles wat in de
toekomst zou kunnen gebeuren. Iedere inspanning om zinvolle uitspraken over de
toekomst te kunnen doen zou dan pretentieus en futiel zijn. Doorgevoerd in zijn
uiterste consequentie zou inlichtingenwerk daarmee feitelijk een zinloze
bezigheid zijn. Toch wordt de soep niet zo heet gegeten. Er zijn immers
beleidsagenda’s, wat betekent dat bepaalde gebeurtenissen met een zekere mate
van waarschijnlijkheid de komende tijd staan te gebeuren. Daarnaast hebben ook
andere actoren dan de overheid bepaalde intenties en middelen, waarmee zij hun
doelen trachten te verwezenlijken. Wanneer niemand hen iets in de weg legt,
zouden ze daar in kunnen slagen. Het is onder meer aan de politie om dergelijke
geplande gebeurtenissen, voor zover ze ongewenst en onwettig zijn, zoveel
mogelijk te helpen voorkomen. Dat vraagt om voorkennis, dus om goed inlichtingenwerk
op basis van onder meer afgeluisterde gesprekken en informanten.
Het vraagt ook om systematisch redeneren en om verbeeldingskracht. Talloze
malen is gebleken dat intelligence, mits professioneel uitgevoerd, kan helpen om
kwaad te voorkomen. Daarmee vormt het, ook in een wezenlijk onvoorspelbare
wereld, een zinvolle bezigheid voor de politie.
2.3 Wetenschap of bijgeloof?
De vraag dient hier te worden gesteld in hoeverre onderzoek doen naar de
toekomst enige wetenschappelijke basis kan hebben, gegeven het feit dat
empirische gegevens over de toekomst pas beschikbaar komen zodra de toekomst
tot heden is geworden. De vraag is hoogst relevant in een tijdperk waar bijgeloof
en religieuze verdwazing in opkomst zijn.
Naast sterrenwichelaars, tarotlezers en andere koffiedikkijkers bestaat er nog een
andere categorie wat minder doorzichtige charlatans: de modieuze toekomstonderzoekers
die duurbetaalde adviezen verstrekken, vaak op basis van niet veel
meer dan het herkauwen van buitenlandse websites. Trendwatching is beslist een
vakgebied waar men serieus werk in kan verrichten, maar dit vergt onder meer
uitvoerig veldwerk en een intensief informatievergarings- en analyseproces.
Lang niet alle zelfbenoemde trendwatchers beschikken hierover.
17

De politieorganisatie is helaas niet immuun voor de verleiding van dubieuze
adviseurs en verkopers van new age-filosofieën. Het verdient daarom aanbeveling
kritisch te kijken naar de theoretische en empirische basis waarop adviseurs hun
producten bouwen, en natuurlijk vooral naar hun resultaten. Aan het verhogen
van kritisch vermogen hoopt deze rapportage een bijdrage te leveren. Naar de
opvatting van de auteurs is het serieus toekomsten verkennen een respectabele
bezigheid, en eigenlijk vanzelfsprekend voor een organisatie die intelligencegestuurd
politiewerk als uitgangspunt neemt. Intelligence gaat immers over het
analyseren en benutten van informatie om probleemgericht politiewerk mogelijk
te maken. Het behelst het aanleveren van relevante en gewogen informatie over
mogelijke toekomstige dreigingen, zodat daar tijdig op kan worden geanticipeerd.
Daarbij speelt dat het probleemgebied van vandaag vaak ook de hotspot van
morgen zal zijn.
Sinds prehistorische tijden hebben mensen gezocht naar signalen en methoden
waarmee de onbekende toekomst zou kunnen worden voorspeld (Allan 2002).
Natuurvolkeren probeerden uit de ingewanden van dieren de toekomst te
voorspellen, en sterrenwichelaars meenden uit het hemelgewelf de vooruitzichten
voor hun opdrachtgevers te kunnen aflezen. Zelfs wereldleiders als Ronald
Reagan en Winston Churchill zouden astrologen en andere ‘zieners’ hebben geraadpleegd.
Nog altijd is de astrologie een populaire en voor sommigen lucratieve
bezigheid, die echter iedere wetenschappelijke basis ontbeert. Wij onderschrijven
vooralsnog het in de westerse wereld gangbare wetenschappelijke paradigma.
Volgens huidige inzichten bestaat de toekomst bestaat nog niet en laat die zich dus
niet kennen.
Op sommigen komt dit over als kortzichtigheid. Iedereen heeft immers wel eens
voorgevoelens die uitkomen, of kent iemand die tevoren aanvoelt of een persoon
spoedig ziek zal worden of sterven. Er zou meer zijn tussen hemel en aarde dan
aan de mensen bekend is, en ‘zieners’ zouden in staat zijn de tekens te lezen.
De Oudheid kende vele van dergelijke zieners: van de priesteressen rond het
Orakel van Delphi tot de mythische Cassandra, die het noodlot kon voorspellen
maar nooit werd geloofd. Nog altijd geloven veel mensen dat het voorzien van de
toekomst mogelijk is en praktische betekenis kan hebben. 5 Ondanks veelvuldige
experimenten zijn zogenoemde parapsychologen er echter nooit in geslaagd
empirisch aan te tonen dat de toekomst zich laat voorspellen.
5 Voor een overzicht van bijgeloof, zoals astrologie, en pseudo-wetenschappen zie de website
www.skepsis.nl en Hulspas & Nienhuys (1997).
18

Sommige religieus georiënteerde mensen gaan uit van de voorbeschikking: een
godheid zou bepalen hoe het de wereld vergaat. Dat geldt ook voor traditionele
christenmensen: in de Statenvertaling van de Bijbel komt het woord ‘ziener’
26 maal voor. Anderen, waaronder theoretische fysici, menen dat ons concept van
tijd slechts voortkomt uit menselijke beperkingen. Wij zouden volgens deze visie
de vierde dimensie eenvoudig niet kunnen waarnemen, omdat die ons begrip te
boven gaat. Het is niet uitgesloten dat verleden, heden en toekomst inderdaad
bestaan binnen een continuüm, en dat onder bepaalde condities een besef van wat
voor ons toekomstige situaties zijn, toch al in het ‘heden’ mogelijk is. Een rapport
als dit is echter niet de juiste plaats voor dergelijke bespiegelingen, eenvoudig
omdat er geen woord met zekerheid over te zeggen valt. De toekomst is op dit
moment niet ‘objectief kenbaar’, laat staan dat dergelijke ‘kennis’ toetsbaar,
herhaalbaar of overdraagbaar zou zijn. Dat heeft als consequentie dat er bij het
maken van rationeel beleid met niet wetenschappelijk onderbouwde opvattingen
geen rekening kan worden gehouden. De Politieacademie zal dan ook vooralsnog
geen opleidingen aanbieden voor pendelen, wichelroedelopen en het inter preteren
van Nostradamus. 6
6 Hoezeer de mogelijkheid om op wetenschappelijke wijze in de toekomst te kijken ook politieleiders
aanspreekt, mag blijken uit de populariteit van Steven Spielberg’s film Minority Report uit
2002. In deze film, die zich afspeelt in 2054, benut het ‘Precrime Department’ van de politie van
Washington, DC de voorspellende gaven van zogenoemde ‘precogs’ om ernstige delicten te
voorspellen en voorkomen. Passages en afbeeldingen uit deze film werden herhaaldelijk gebruikt
bij politieseminars en in visiedocumenten zoals ‘Spelverdeler in de opsporing’ (Raad van hoofdcommissarissen,
2004). Een recente kritiek bieden McCulloch & Pickering (2009).
19

HOOFDSTUK 3
Begrippenkader
“It ain’t what you don’t know that gets you into trouble.
It’s what you know for sure that just ain’t so.”
Mark Twain
Het vakgebied van toekomstverkenningen verkeert nog volop in ontwikkeling.
Dit blijkt onder meer uit het vooralsnog ontbreken van een breed geaccepteerd
gezamenlijk begrippenkader. Voor de bruikbaarheid en uitwisselbaarheid van
producten in de sfeer van veiligheid en rechtshandhaving is het evenwel van
belang om het over de terminologie eens te zijn. Om die reden stellen wij voor om
waar mogelijk gebruik te maken van begrippen die in de politie- en inlichtingenwereld
gangbaar zijn, en die onder meer bij het opstellen van dreigingsanalyses
worden gebruikt. In dit hoofdstuk wordt dit begrippenkader expliciet gemaakt.
3.1 Uitgangspunten voor toekomstverkenningen
In deze rapportage zijn wij er van uit gegaan dat toekomstverkenningen vooral
zijn gericht op het strategische beleidsniveau. Gezien de kosten en de relatieve
complexiteit gaan wij er daarbij van uit dat prognoses overwegend zullen worden
opgesteld door landelijk opererende diensten (met name de dienst IPOL van
het KLPD) en op regiokorpsniveau. Een district of wijkteam kan weliswaar
prognoses maken over het voorzienbare criminaliteitsaanbod in hun verzorgingsgebied,
zoals het aantal vermogensdelicten en waar die vermoedelijk zullen
worden gepleegd. Het gaat dan echter om relatief eenvoudige rekenkundige exercities
op basis van extrapolatie van historische trends, eventueel in combinatie
met vooraf bekende factoren zoals de beschikbaarheid van doelwitten en daders.
Hiervoor is inmiddels bruikbare software voorhanden, onder andere geleverd
door SPSS. Hiermee is in diverse korpsen zoals Amsterdam-Amstelland en
Haaglanden ervaring opgedaan.
De hier gepresenteerde methoden en technieken zijn gericht op meer complexe
vraagstukken met veel onbekende grootheden. Er worden zowel kwalitatieve als
kwantitatieve methoden beschreven, alsmede normatieve vormen van toekomstverkenning.
21

De toekomst is, zoals we herhaaldelijk zullen benadrukken, principieel onkenbaar.
In de eerste plaats omdat mensen, anders dan fysische natuur verschijnselen,
het vermogen hebben om omstandigheden en interacties in zekere mate te beïnvloeden.
Dit schept een wezenlijke mate van onvoorspelbaarheid, die voor een
deel door de betrokkenen (zoals heimelijk opererende criminelen) zelfs bewust
wordt nagestreefd. In de tweede plaats baseert voorspellen zich voor namelijk op
kennis van bestaande trends en omstandigheden, terwijl er zich in de praktijk
voortdurend unieke gebeurtenissen voordoen. Juist bij zeer ingrijpende voorvallen
spelen vaak bijzondere combinaties van factoren een sleutelrol. Het geheel
van invloedsfactoren en intenties wordt daarmee al snel dermate gecompliceerd,
dat voorspellen feitelijk onmogelijk blijkt.
Nauwkeurig voorspellen kan dus niet, en wie zekerheid zoekt betreffende het
toekomstige werkaanbod zit bij de politie in de verkeerde bedrijfstak. Tegelijk
zullen er altijd wetsovertreders blijven. De vraag is alleen waar, wanneer en hoe
zij hun snode acties gaan plegen. Op die laatste vraag zijn twee soorten
antwoorden mogelijk. De eerste categorie is bescheiden en wil slechts meerdere
mogelijke (plausibele) toekomsten in beeld brengen zonder uitspraken over
waarschijnlijkheid te doen. De nadruk ligt dan niet zozeer inhoudelijk op de
uiteindelijke scenario’s, maar vooral op het proces van verkenning. De bedoeling
is het denken over de toekomst bij beleidsmakers te stimuleren, om hen zodoende
beter voor te bereiden op wat er zich uiteindelijk gaat voordoen. Het gaat om een
oefening in mentale flexibiliteit, een loskomen van de waan van de dag, waardoor
men minder snel wordt verrast zodra de geschiedenis een onverwachte wending
neemt.
De tweede categorie van antwoorden op de wie, wat, waar en wanneer-vragen is
meer gedurfd. Zodanig zelfs dat de nagestreefde ambitie om wel degelijk iets over
waarschijnlijkheid te zeggen, door veel methodologen ten zeerste wordt afgeraden.
“Wat je ook doet, ga nooit voorspellen” zo luidt de waarschuwing. Toch is het
juist de wezenlijke opgave van intelligence om uitspraken te durven doen in onzekere
situaties. 7 Beleidsmakers verwachten advies over de beste koers, en bij voorkeur
ook waarschuwingen over toekomstige dreigingen waarop zou moeten worden
geanticipeerd. Daarom bevat dit overzicht ook methoden die wel degelijk
claimen, zinvolle uitspraken op te leveren over de toekomst. In hoeverre het
maken van zulke prognoses zinvol blijkt, hopen we de komende tijd te horen van
7 Jerome Clauser waarschuwt analisten dan ook in zijn handboek (Clauser 2008: 24): “Of all the
intellectual activities performed by man, none is so fraught with potential for error as prediction.
Yet prediction (in its various forms) constitutes a major part of the activities in intelligence and is,
in fact, the purpose for which even basic intelligence is produced (foreknowledge).”
22

analisten en onderzoekers die met deze materie aan de slag gaan. Evaluatie van
prognostische rapportages draagt immers bij aan betere werkwijzen.
Bij het verkennen en prognosticeren van toekomstige ontwikkelingen worden
doorgaans zes tijdspannes onderscheiden. 8
•
•
•
•
•
•
Onmiddellijk: nu tot 2 jaar
Korte termijn: 2 – 5 jaar
Middellange termijn: 5 – 10 jaar
Lange termijn: 10 – 20 jaar
Zeer lange termijn: 20 – 50 jaar
Verre toekomst: 50 jaar en verder
Methodologisch gezien komen uitspraken over de toekomst voort uit een inductief
proces. Op basis van een reeks feiten en logische gevolgtrekkingen worden
hypotheses geformuleerd over wat zou kunnen gebeuren. Vier elementen komen
hierbij steeds naar voren (Quarmby 2004: 132):
1. de relevante omgeving, waarin onder meer politieke, sociale, economische
en technologische aspecten kunnen worden onderscheiden;
2. De belanghebbenden (stakeholders) die in deze omgeving een rol spelen;
3. de krachten en factoren die veranderingen teweeg brengen;
4. de mogelijke veranderingen in de loop van de tijd.
Op basis van waarneming, benoeming en interpretatie van de eerste drie
elementen in hun samenhang worden mogelijke constantes of veranderingen als
hypotheses geformuleerd (het vierde element). Naarmate er onvermijdelijk meer
onzekerheden en aannames (inschattingen) in het analytisch proces zitten, wordt
de waarschijnlijkheid van de hypotheses geringer. Dienovereenkomstig moet
terughoudendheid worden betracht wanneer men op basis van dergelijke analyses
gevolgtrekkingen wil formuleren.
3.2 Terminologie 9
Futuring is een term die veelvuldig wordt gebruikt in de Engelstalige vakliteratuur.
Zij heeft betrekking op de exploratie van mogelijke toekomstige ontwikkelingen,
zonder dat daarbij uitspraken worden gedaan over waarschijnlijk-
8 www.policefuturists.org/futures/index.htm
9 Voor de hier gegeven definities is waar mogelijk gebruik gemaakt van de standaardterminologie
van het Nationaal Adviescentrum Vitale Infrastructuur (NAVI 2008).
23

heid of zelfs wenselijkheid van een bepaalde mogelijke toekomst. In deze
rapportage is het begrip vertaald met ‘toekomstverkenningen’. Wel is het mogelijk,
zoals bijvoorbeeld de Nederlandse auteur Herman Rottinghuis doet, om scenario-denken
met visieontwikkeling te verbinden en zo toch de aspecten verwachting
en wenselijkheid erbij te betrekken.
Forecasting is de Engelse vakterm voor het maken van inschattingen en verwachtingen
ten aanzien van onbekende situaties. In deze rapportage is de term
vertaald met het maken van ‘prognoses’. We vervallen in herhaling, maar strikt
genomen moet er van worden uitgegaan dat de toekomst zich niet op wetenschappelijke
wijze laat voorspellen. Wanneer het om maatschappelijke processen gaat
heeft men immers nooit compleet inzicht in alle bepalende factoren en processen
en bestaat steeds de wezenlijke mogelijkheid dat er zich iets onverwachts zal
voordoen. Waar in deze rapportage methoden aan de orde komen om prognoses
te kunnen doen, zal altijd een voorbehoud dienen te worden gemaakt ten aanzien
van de betrouwbaarheid ervan.
In de context van operationele criminaliteitsanalyse wordt forecasting in meer
beperkte zin gebruikt, getuige de volgende omschrijving:
“Techniques that attempt to predict future crime based on past crime.
Series forecasting tries to identify where and when an offender might
strike next, while trend forecasting attempts to predict future volumes of
crime.”
(Bruce et al. 2004: 412)
Wat ons betreft zijn hiervoor de tactische en operationele analyse het meest veelbelovend,
en niet primair statistiek en dataminingtechnieken.
Risico wordt in Van Dale’s Groot woordenboek omschreven als “gevaar voor
schade of verlies, de gevaarlijke of kwade kans of kansen die zich bij iets
voordoen”. Risico in de context van plotselinge gebeurtenissen is de kans dat een
gebeurtenis plaatsvindt, vermenigvuldigd met het gevolg van die gebeurtenis.
Een risico kan in de context van veiligheidsbeleid worden gedefinieerd als de
functie van de kans op en het gevolg van een ongewenste gebeurtenis. Dit maakt
het mogelijk een waarde toe te kennen aan het gevolg van een ongewenste
gebeurtenis. Die waarde is afhankelijk van de ernst van het gevolg. In deze
definitie wordt ruimte gelaten voor het maken van bepaalde risicoafwegingen en
rekening gehouden met niet te voorziene gebeurtenissen.
24

Het risico kan worden geclassificeerd als kritiek (K), substantieel (S), beperkt (B)
of minimaal (M) als resultante van de kans (dreiging) x effect (kwetsbaarheid en
10 11 impact).
Dreiging betekent volgens Van Dale in de meest algemene zin: “als onaangename
ervaring of ongewenste toestand in het vooruitzicht staan resp. stellen”. Vertaald
naar de veiligheidssector wordt er doorgaans onder verstaan: een potentiële
oorzaak voor het optreden van een ongewenst incident wat kan leiden tot schade
aan een object, persoon, systeem of organisatie. Dreigingen kunnen worden
gekwalificeerd als zeer waarschijnlijk (ZW), waarschijnlijk, (W), mogelijk (Mo),
onwaarschijnlijk (O) of zeer onwaarschijnlijk (Zo), afhankelijk van de kans van
optreden. Inlichtingendiensten hanteren gestandaardiseerde termen bij het maken
van inschattingen als het gaat om het aangeven van waarschijnlijkheid. In de
literatuur is aangegeven dat assessments worden gekwalificeerd met de volgende
termen van afnemende waarschijnlijkheid:
“probable, likely, possible, and unlikely”
(Quarmby 2004: 132)
Crisis: een situatie waarin een vitaal belang van de samenleving is aangetast of
dreigt te worden aangetast.
Gevolg (impact): beoordeling ten aanzien van de omvang van de schade aan de
bedrijfsvoering of de samenleving die ontstaat in relatie tot een persoon of object.
Het gevolg kan kwalitatief (zoals verwachte financiële schade) of kwantitatief
(hoog, middel, laag) worden uitgedrukt. De Nationale Risicobeoordeling gebruikt
de indeling catastrofaal, zeer ernstig, ernstig, aanzienlijk en beperkt gevolg.
Strategie is in de meest algemene betekenis het beleid of plan volgens welk men
te werk gaat. Meer specifiek toegesneden op veiligheidsbeleid en de aanpak van
10 De vraag is overigens of het verstandig is om kans en effect gezamenlijk in één waarde uit te
drukken. Een beleidsmaker wil waarschijnlijk wel weten of een mogelijk effect zó ernstig is, dat
het eigenlijk nooit acceptabel kan zijn. Zo zou bijvoorbeeld een bepaalde vitale of dichtbevolkte
locatie nooit in aanmerking kunnen komen voor de vestiging van een risico-object als een kerncentrale,
ook al wordt de kans op een fataal incident minuscuul geacht.
11 Kwetsbaarheid wordt hier naast ‘impact’ opgevoerd als een mogelijk nadelig effect. Een negatief
gevolg van een zich manifesterend risico kan immers, naast rechtstreekse schade, ook bestaan uit
verhoogde kwetsbaarheid voor andere schadelijke invloeden. Zo veroorzaakt een verdunning van
de ozonlaag op zichzelf geen huidkanker (heeft dus geen directe impact), maar neemt de kans op
die ziekte door inwerking van schadelijke zonnestraling wel toe: verhoogde kwetsbaarheid door
afnemende bescherming.
25

criminaliteit gaat het om de keuzes die men op het hoogste schaalniveau maakt
om de missie van de organisatie te realiseren, bezien in verhouding tot de kosten.
Het kan dan gaan om het bepalen van de uiteindelijke doelen, voor zover deze niet
door andere gezaghebbende instanties (bestuur, openbaar ministerie) worden
opgelegd. Tot de strategiebepaling behoort echter ook de keuze van de middelen
en de wijze waarop die op hoofdlijnen worden ingezet om de gestelde doelen te
verwezenlijken. Strategie is dus het bepalen van de richting en het maken van
keuzes (prioriteren). Hierbij zal duidelijk zijn dat ook op het niveau van de werkeenheid
(bureau, wijkteam) beleidskeuzes worden gemaakt, die worden
afgestemd met het bevoegde gezag en de partners. Binnen de aanpak van criminaliteit
wordt in de praktijk nog wel onderscheid gemaakt tussen de keuze ván
aandachtsgebieden (prioritering): de ‘strategie in ruime zin’, en de keuze bínnen
een aandachtgebied: de ‘strategie in enge zin’. In de praktijk spreken teamleiders
en anderen ook wel van ‘recherchestrategieën’ als het gaat om de manier waarop
men een zaak wil oplossen of een crimineel samenwerkingsverband wil aanpakken.
In strikte zin gaat het dan echter om tactische en operationele beslissingen.
Tactiek heeft in de meest algemene betekenis betrekking op de aan de omstandigheden
aangepaste wijze van doen om een bepaald doel te bereiken. Meer concreet
in de politieomgeving wordt gesproken van tactiek wanneer het gaat om de inzet
en het optreden van eenheden. Het gaat dan in de praktijk bijvoorbeeld om keuzes
ten aanzien van de aan te pakken CSV’s en de daarbij te volgen werkwijze: korte
klap of lange haal, soort korte klap, bestuurlijke aanpak et cetera.
Operationeel zijn de keuzes die vervolgens worden gemaakt binnen de aanpak
van een CSV. Het gaat dan om de beslissingen welke mensen en middelen
‘dagdagelijks’ worden ingezet om tot een oplossing van gestelde problemen te
komen. Welke bijzondere opsporingsmethoden worden aangewend, welke
informatiebronnen worden aangeboord, welke specialismen worden ingeroepen
en hoe worden de onvermijdelijke schaarsteproblemen opgelost?
Analyse: (1.) het onderdeel van redeneren dat betrekking heeft op het opdelen
van een probleem in onderdelen om die vervolgens te bestuderen; (2.) een proces
waarin ruwe data in bruikbare intelligence worden omgezet. De politiële
expertgroep Analyse hanteert de volgende definitie van criminaliteitsanalyse:
“Het in opdracht van politie en/of Openbaar Ministerie, door functionarissen van
deze organisaties (Hieronder ook begrepen: personen die worden ingehuurd door
korpsen en Openbaar Bestuur), zoeken naar en inzichtelijk maken van verbanden
tussen criminaliteitsgegevens onderling en/of tussen criminaliteitsgegevens en
andere mogelijke gegevens ten behoeve van een product dat de besluitvorming
door politie en Openbaar Ministerie aangaande de praktische criminaliteitsbeheersing
ondersteunt”.
26

Estimative intelligence. Deze term wordt hier zonder vertaling vermeld, omdat
het in de internationale inlichtingenwereld een standaardbegrip is waarmee
toekomstgerichte inschattingen (estimates) van situaties en ontwikkelingen
worden aangeduid.
“Estimative intelligence is that which provides forward looking assessment
and predictive judgments, and attempts to project probable
future developments in the law enforcement environment and analyses
their implications. Assessments normally have an explanatory section
(environmental and stakeholder analysis) culminating in a discussion
of key change agents or drivers. Finally the types of futures or future
implications are discussed.”
(Quarmby 2004: 131)
Het gaat de context van deze rapportage te buiten om dieper in te gaan op de
definiëring van strategische, tactische en operationele sturing en bijpassende
soorten analyse in het licht van intelligencegestuurd politiewerk (IGP).
Hiervoor verwijzen wij naar Politie Kennis Net en de producten van de
Expertgroep Analyse en het Programma Intelligence.
27

HOOFDSTUK 4
Methoden en technieken
“Prediction is very difficult, especially about the future”
Niels Bohr
Voor ‘Futures work’ gelden de normale principes van intelligence analyses.
Het gaat dus om het stellen van de juiste vragen, het vinden van relevante
methoden en bronnen, het vaststellen van de kwaliteit van de bronnen en het
trekken van onderbouwde en relevante conclusies.
4.1 Het oppikken van zwakke signalen
Het signaleren van nieuwe relevante ontwikkelingen vereist een ‘antenne’ om
zwakke signalen op te pikken in de informatie-oceaan, gekoppeld aan een methode
om hierin selectief te kunnen zijn. ‘Weak signals’ zijn omschreven als: advanced,
noisy and socially situated indicators of change in trends and systems that
constitute raw informational material for enabling anticipatory action. 12
Zwakke signalen zijn ambigue en controversiële stukjes informatie over de
taakomgeving die doorgaans verborgen blijven in de ruis van dominante informatiekanalen
en het geldende zingevende paradigma. Geleidelijk gaan dergelijke
subtiele signalen opvallen omdat ze vaker voorkomen of door meer observatoren
(bijvoorbeeld journalisten of wetenschappers) worden opgepikt. Dan ontstaat
geïnterpreteerde informatie: intelligence dus, die leiders er op attent kan maken
dat serieuze beleidsaanpassingen nodig zijn. Een belemmering voor het tijdig
oppikken van dergelijke subtiele signalen is onze oriëntatie op bekende en
dominante informatiebronnen temidden van het dagelijkse bombardement van
noise via allerlei media in onze cultuur. Ook is het niet altijd eenvoudig om feiten
te onderscheiden van meningen en manipulatie door voorlichters, lobbyisten,
politici, ‘spin doctors’ en anderen. Een voorbeeld van hoe lang het kan duren
voordat relevante signalen werkelijk doordringen en tot actie leiden is de
opwarming van de planeet. De eerste serieuze wetenschappelijke studies dateren
uit de jaren zeventig en namen steeds in diepgang, onderbouwing, gezaghebbendheid
en aantal toe. Pas met de film An Inconvenient Truth van Al Gore in 2006,
12 http://en.wikipedia.org/wiki/Futurology
29

een bepaald niet wetenschappelijk solide product, kwam het thema wereldwijd
echt op de agenda. De laatste jaren wordt door overheden en het bedrijfsleven
steeds meer geïnvesteerd in toekomstonderzoek, onder meer in de vorm van
scenariostudies. In deze ‘Futures studies’ is het grote belang gebleken van het
onderkennen en analyseren van ‘opkomende thema’s’ (emerging issues analysis).
Deze worden gekenmerkt door informatie die nog onzeker is, vaak tegenstrijdig
en aangetroffen in de marges van het waarnemingsspectrum, zoals in de kunst,
in tegenculturen of technische vakliteratuur.
Het oppikken van zwakke signalen is in het dagelijkse werk van analisten en
onderzoekers binnen de politie van belang. Bij het maken van criminaliteitsbeeldanalyses
bijvoorbeeld zal worden gelet op wat er aan nieuwe en afwijkende
ontwikkelingen is geconstateerd. Alertheid op relevante nieuwe ontwikkelingen
is binnen een intelligencegestuurde politie voor veel meer politiemedewerkers
een gewenste competentie. De Politieacademie leverde in 2009 een onderzoeksrapport
af over alertheid in politiewerk (Kop & Klerks 2010). In de praktijk zullen
frontlijnwerkers veel meer dan analisten in aanraking komen met zwakke signalen.
Zij kunnen (in het kader van informatiesturing en briefing) alert worden
gemaakt op wat in dit verband relevant kan zijn, waardoor dergelijke signalen
meer kans maken daadwerkelijk te worden opgepikt.
Wat is nu het werkelijke belang van dergelijke zwakke ‘tekens aan de wand’?
Meestal blijkt statistische trendanalyse niet effectiever, omdat de toekomst nog
niet bestaat en toekomst voorspellen geen wetenschap is. Een samenleving of
organisatie kan zich met behulp van bepaalde methoden en technieken wel beter
voorbereiden op toekomstige ontwikkelingen waarvan het min of meer
aannemelijk is dat die relevant zullen worden. Wat de grote trends betreft zijn de
SEPTED-dimensies van belang: Sociaal-cultureel, Economisch, Politiek,
Technologisch, Ecologisch en Demografisch.
Naast de min of meer voorzienbare grote maatschappelijke trends kunnen
zich echter ook haast onvoorstelbare verrassingen met grote gevolgen
voordoen: voorvallen waarmee weinigen in de mainstream rekening hadden
gehouden. De aanslagen op 11 september 2001 zijn een voorbeeld van zulke
‘wild cards’ (low-probability and high-impact events). Het werk van kritische
onder zoekers en analisten is het zoveel mogelijk voorkomen van verrassingen
door wild cards. Gebleken is dat zwakke signalen het in aantocht zijn van
30

dergelijke ‘Onver wachte Gebeurtenissen met Hoge Impact’ (OGHI) in
sommige gevallen kunnen aan kondigen. Het is daarom van vitaal belang om het
vermogen tot identificeren van relevante zwakke signalen te optimaliseren.
Dat vermogen is momenteel nog goeddeels een kunde en geen wetenschap.
Enige aanwijzingen zijn al wel te geven.
4.2 Soorten bronnen
Om nieuwe en afwijkende belangrijke ontwikkelingen tijdig te kunnen onderkennen
is een grondige kennis van het bestaande nodig. De effectieve analist moet dus
een solide kennisbasis hebben: een brede algemene ontwikkeling als individu en
de beschikking over een doelmatig kennissysteem vanuit de organisatie.
Daarnaast heeft een politieanalist ook specifieke kennis nodig, bijvoorbeeld van
criminele bedrijfsprocessen waarover men uitspraken doet. Hoe verloopt de
logistiek, wie zijn belangrijke spelers, wat zijn daderkenmerken, welke markten
worden bediend?
Voor de hand liggend om voor trend watching in de gaten te houden zijn
rapporten van de planbureaus van de overheid, met als belangrijkste natuurlijk het
Centraal Planbureau (www.cpb.nl). Dat betekent niet dat de daar gevonden
informatie voor zoete koek moet worden geslikt: prestaties in het verleden lijken
daartoe geen aanleiding toe te geven. 13 Andere relevante bronnen in dit verband
zijn het Sociaal en Cultureel Planbureau (www.scp.nl) en de Raad voor
Maatschappelijke Ontwikkeling (www.adviesorgaan-rmo.nl). Wat verkenningen
aangaande het overheidsbeleid betreft is nuttige vooruitziende informatie
te vinden bij de Raad voor het Openbaar Bestuur en de Raad voor de Financiële
Verhoudingen (www.rfv.nl). Ook het ambtenarenvakblad Binnenlands Bestuur
heeft een reputatie in het oppikken van bestuurlijke trends (www.binnenlandsbestuur.nl).
Voor verkenning van veiligheids vraagstukken verdient de Stichting
Maatschappij Veiligheid en Politie (www.smvp.nl) hier vermelding.
Het loont voorts te investeren in het monitoren van nieuwe trends in de media,
onder meer door het in de gaten houden van bronnen als de wetenschapspagina’s
en economiekaternen van kranten als NRC Handelsblad en de Volkskrant.
Ook specialistische tijdschriften als de New Scientist signaleren belangrijke
ontwikkelingen vaak vroegtijdig. In Nederland ambieert FD Outlook zakelijk
13 Henk-Jan van Alphen, “Centraal Planbureau zit er bijna altijd naast”. NRC Handelsblad
29 april 2009.
31

elevante prognoses te bieden. 14
Afhankelijk van de taakstelling kan een analist zich concentreren op specifieke
categorieën bronnen. Zo kan een analist voor wie jeugdcriminaliteit van belang is
bijvoorbeeld jeugdculturen in de gaten houden om te zien wat nieuw en vooral
wat populair is, en dus massaal gebruikt en commercieel interessant kan worden.
Dat kan vervolgens verklaren waarom bepaalde gebruiksvoorwerpen in trek zijn
en veel worden gestolen.
Het monitoren van marginale culturen is zinvol bij het signaleren van nieuwe
trends en ‘hippe’ dingen. Daarbij helpt het als men in een stad als Amsterdam of
Rotterdam woont en werkt. Men kan dan bijvoorbeeld zo nu en dan een
specifieke boekhandel inlopen om in wat zines te bladeren, zoals Atheneum of het
Fort van Sjakoo in de hoofdstad. Het helpt als men in een omgeving woont, werkt
en recreëert waar veel creatieve mensen zijn. Het (groot)stedelijke straatbeeld
(zoals affiches en graffiti) vormt een informatiebron voor de politieke en
subculturele sfeer, thema’s en dergelijke.
Verder kan men letten op bekende trendwatchers en futuristen. Dit kunnen
personen zijn als Karl Rohde en Faith Popcorn, Marcel Bullinga, Adjiedj Bakas
en Alvin Toffler, maar ook instellingen (zoals het Rathenau-instituut), onderzoekers,
bepaalde tijdschriften en websites (Revu, Quote, Geenstijl.nl).
Het bijhouden van de vakliteratuur, en vooral ook grijze publicaties zoals criminaliteitsbeeldanalyses
opgesteld door vakgenoten, loont altijd. Voorts brengt het
Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (www.hetccv.nl) ieder voorjaar
een informatief Trendsignalement uit als een van de producten van de trendanalyses
waarmee het CCV zich bezighoudt. Deze instelling beschouwt het signaleren,
monitoren en publiceren van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van
maatschappelijke veiligheid en criminaliteitspreventie als een kerntaak.
Buitenlandse media zijn informatief, zoals bijvoorbeeld het Duitse kwaliteitsblad
Der Spiegel. Dat geldt ook voor mailing lists, zoals PFI (www.policefuturists.org)
en LEANALYST, waar vakgenoten nieuwtjes uitwisselen en bespreken. Ook het
Global Futures Forum (https://globalfuturesforum.org) is zeer informatief voor
veiligheidsvraagstukken, al moet men eerst via bemiddeling toegang krijgen tot
deze beveiligde omgeving. Meer algemeen, maar eveneens alleen toegankelijk
voor professionele gebruikers is het Shaping Tomorrows Foresight Network
(http://shapingtomorrowmain.ning.com). Wie een indruk wil krijgen van weten-
14 http://fd.nl/nieuws/fdoutlook
32

schappelijke methodologische literatuur over het maken van prognoses kan onder
meer terecht bij het Journal of Future Studies (www.jfs.tku.edu.tw). Ook biedt
het Finland Futures Research Centre van de Turku School of Economics de mogelijkheid
om gebruik te maken van hun abstracts database, waarin publicaties
worden bijgehouden uit de futures studies vaktijdschriften (www.tse.fi/EN/units/
specialunits/ffrc/Documents/Futurum-en.pdf).
Politieanalisten kunnen verder gebruik maken van hulpmiddelen zoals de
Landelijke nieuwsvoorziening, aangeboden door de Mediatheek van de
Politieacademie. Het betreft hier een gerichte selectie van nieuws, dagelijks
aangeboden op het Intranet en te vinden op Politiestartpagina/externe bronnen.
Met de signaleringsservice van de Mediatheek kan men attent worden gemaakt op
nieuw verschenen publicaties op prioritaire thema’s.
Reizen en verblijven in het buitenland is verheffend. Buitenlandse airport
bookstalls zijn vaak goede vindplaatsen van nieuwe trends, en het aangebodene
declareert beter dan reukwatertjes. Op congressen (vooral in de wandelgangen)
en beurzen pikt men nieuws op dat voor de Nederlandse situatie relevant kan zijn
of worden. Veel nieuwigheden komen nog altijd uit de Verenigde Staten en
deels ook uit het Verenigd Koninkrijk, maar in technologisch opzicht in
toenemende mate uit Azië.
Gespecialiseerde media, met name uit en over de inlichtingenwereld, signaleren
en duiden deels verborgen voorvallen en ontwikkelingen, zoals het digitale
vakblad Intelligence en andere virtuele private intelligence resources. 15
Zelf in redacties zitten van trendgevoelige (vak)tijdschriften en dergelijke
loont de moeite, want daar is het tijdig onderkennen van nieuwe trends een
expliciete opdracht.
Contacten met journalisten kunnen inspirerend zijn wanneer daar inzicht door
ontstaat in wat zij willen weten, wat ze interessant vinden en wat dus uiteindelijk
ook door de massa van mediaconsumenten sneller wordt opgepikt. Ook krijgt
men hierdoor op den duur beter inzicht in selectiemechanismen van nieuwsrelevantie
in de samenleving.
15 Intelligence verschijnt twee- tot driewekelijks en wordt sinds 1980 digitaal uitgegeven in Parijs:
http://perso.wanadoo.fr/intelligence-adi
33

Tot slot mag ‘de man in de straat’ als informatiebron niet over het hoofd worden
gezien. In een tijd waarin het populisme politiek hoogst relevant is en politici
overgevoelig zijn voor actualiteit en hypes, dient ook een analist een goed beeld
te hebben van ‘wat er speelt langs de weg’. Veelvuldig bezoek aan koffiehuis en
kapper is nogal tijdrovend, maar er zijn ook andere middelen. Lange tijd was het
lezen van De Telegraaf in intellectuele kringen geen aanbeveling, maar dit
ochtendblad en bijvoorbeeld de website Geenstijl.nl zijn tegenwoordig zeker
bruikbaar om de polsslag (volgens sommigen de onderbuik) van de samenleving
te voelen. Lezers van roddelbladen merkten bijvoorbeeld al in 2008 dat de brede
publieke opinie ten aanzien van het koningshuis aanmerkelijk kritischer werd dan
voorheen het geval was; een trend die in de highbrow media pas eind 2009 werd
gesignaleerd en toen ook in parlementaire kringen niet onopgemerkt bleef.
4.3 Beoordelen van bronnen16 • Als uitgangspunt is voor trendanalisten vooral een basishouding
van onbevangen nieuwsgierigheid van belang. Dus niet bij voorbaat
normatief oordelen.
• Bij de criteria voor het beoordelen van bronkwaliteit telt primair
de reputatie van een bron: zijn er door of vanuit deze bron vaker op
betrouwbare en informatieve wijze nieuwe trends vroegtijdig gesignaleerd
(het track record)? Geniet de bron aanzien en respect onder
vakgenoten, of geldt juist het omgekeerde? 17
• De ernst, intrinsieke kwaliteit of originaliteit van een nieuwe ontwikkeling
biedt op zichzelf onvoldoende indicatie dat iets kans maakt om
breder opgepikt te worden. Een ontwikkeling of trend moet ook appelleren
aan bepaalde voorkeuren of (voor)oordelen, of in verbinding kunnen
worden gebracht met andere zaken die al in de aandacht staan. Hier komt
de zogenoemde appeal factor in beeld. Is iets bovengemiddeld mediagevoelig,
trekt het de aandacht? Sommige ontwikkelingen worden door
hun uiteindelijke impact altijd van invloed, maar de wereld is vol
‘briljante’ vondsten die het nooit verder brachten dan de studeerkamer.
• Het herhaalde verschijnen van vergelijkbare signalen via meerdere
onderling onafhankelijke bronnen of kanalen versterkt de kans dat
het gaat om een significant fenomeen.
16 De adviezen in de paragrafen 4.3 en 4.4 zijn gebaseerd op eigen inzichten van de auteurs,
opgedaan in dertig jaar onderzoekservaring.
17 Wikipedia biedt bruikbare aanwijzingen voor de beoordeling van de betrouwbaarheid van open
bronnen. Zie http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Reliable_source_examples
34

•
Een medium met brede scope ziet andere dingen dan een gespecialiseerd
orgaan met smalle focus. Wanneer een nieuwskanaal in zeker opzicht
‘marginaal’ is, zoals een regionale krant, een branche-vakblad, een fringe
weblog of iets soortgelijks, kan dit de relatief hoge gevoeligheid
verklaren voor specifieke signalen vanwege geografische, thematische of
ideologische nabijheid. Voor een analist vormen gespecialiseerde
bronnen het equivalent van een microscoop, in vergelijking met bijvoorbeeld
landelijke dagbladen als ‘radarsysteem voor horizonverkenning’.
4.4 Beoordelen van informatie door combineren en duiden van gegevens
Gegevens dienen te worden verzameld, gecombineerd en geïnterpreteerd. Dit is
niet per definitie een lineair proces dat zich in opeenvolgende en gescheiden fasen
voltrekt; in de praktijk bijvoorbeeld kan in de combinatiefase nogmaals gericht
naar nieuwe gegevens worden gezocht. Hoewel het voor de voortgang van het
onderzoek nodig is om op enig moment de informatieverzamelingsfase in
principe af te sluiten, zal onderzoek vaak langere tijd heen en weer caramboleren
tussen vergaren, combineren, interpreteren en uiteindelijk rapporteren.
Over de verzamelfase is in bovenstaande paragrafen al het een en ander gezegd.
Hoewel gericht en kritisch zoeken gezien de overvloed aan bronnen zeker
geboden is, is dit ook de creatieve fase waarin ruimte wordt geboden aan onconventionele
benaderingen. Inbeeldingsvermogen, fantasie, vrije associatie,
magisch en subversief denken kunnen mogelijkheden en risico’s in beeld brengen
die onvermoed, maar daarom niet bij voorbaat onmogelijk zijn.
Deze ‘vrije fase’ dient te worden gevolgd door een kritisch-evaluatieve beschouwing
van het gevondende, waarin realisme en waarschijnlijkheid worden
beoordeeld. Gegevens worden samengebracht en gecombineerd om te zien of
meerdere signalen in dezelfde richting wijzen of dat er tegenstrijdigheden kunnen
worden vastgesteld. Vervolgens moet de interpretatieve fase conclusies opleveren
ten aanzien van relevantie en betekenis.
Voorafgaand aan dit gehele proces vragen wij echter aandacht voor enige
uitgangspunten en voor risico’s die het analytische proces in ongewenste zin
kunnen beïnvloeden. Hiermee willen we onderzoekers en analisten, waarschijnlijk
ten overvloede, wijzen op de mogelijkheden van bias en tunnelvisie.
Nuchterheid, gecombineerd met verbeeldingskracht is voor een analist essentieel,
evenals het vermogen gegevens en kennis te combineren en in onderling verband
te zien. Allereerst is (zoals eerder betoogd) een grondige kennis van het
maatschappelijk systeem waarin nieuwe ontwikkelingen zich zouden kunnen
35

manifesteren, gewenst. Dit biedt inzicht in de ontvankelijkheid voor nieuwigheden,
in tradities en precedenten, weerstanden, kwetsbaarheden en dergelijke.
Voorts dient een mannelijke Nederlandse analist van middelbare leeftijd er
rekening mee te houden dat de percepties en waarderingen van het merendeel der
bevolking kunnen afwijken van die van hemzelf. Ruim de helft van de
Nederlandse bevolking bestaat immers uit vrouwen, een toenemend deel uit
personen met een niet-Nederlandse culturele achtergrond, en veel mensen zijn
een stuk jonger of ouder dan hij. Deze medeburgers beleven de wereld soms
wezenlijk anders dan een blanke vijftiger uit de middenklasse. Het belang
daarvan voor analisten kan niet worden overschat. Het helpt al wanneer men zich
enigszins verdiept in de belevenissen en voorkeuren van jeugdigen; de recalcitrante
pubers in eigen huis kunnen bijvoorbeeld een onbekend en waardevol
venster op de wereld bieden.
4.4.1 Verzamelfase
• Probeer met strategische beslissers te spreken en kijk of hun behoeften en
overtuigingen zich laten benoemen in termen van intelligence requirements.
Zijn bij de afnemers van de intelligenceproducten ook relevante
beperkingen, blinde vlekken of vertekende percepties (bias) te onderkennen,
die de analist wellicht met specifieke informatie of argumentatie
zou kunnen trachten te compenseren?
• De analist kan overgaan tot rolwisseling of zelfs trachten ‘subversief te
denken’, waarbij men zich als denkoefening verplaatst in de positie van
een misdaadondernemer of terrorist. Dat biedt een ander perspectief op
de vraag welke kansen een specifieke ontwikkeling of trend biedt om
geld te verdienen, dan wel ondermijnende activiteiten te ontplooien.
Oefening in rolwisseling kan voor analisten, maar ook voor beleidsmakers
zeer verhelderend zijn. Het geeft bovendien richting aan het proces
van informatie verzamelen.
• Iets onbepaalds als ‘gevoel voor de tijdgeest’ helpt bij het signaleren van
trends. Welke thema’s en discussies spreken veel mensen aan, wat komt
op of steeds terug? Vaak wordt daarbij ingespeeld op wezenlijke elementen
als angst, eenzaamheid, opwinding en op het nieuwe en onverwachte,
en op seks en relaties. Ook emotioneel geladen onderwerpen zoals de
‘zieligheidsfactor’ (met name ten aanzien van kinderen en dieren),
gewelds aspecten, existentiële dreiging en dergelijke krijgen relatief veel
aandacht. Een oud journalistiek adagium luidt niet voor niets:
“If it bleeds, it leads”.
36

4.4.2 Combinatiefase
• Bij het beoordelen van trends is het raadzaam zowel aandacht te hebben
voor de economie en andere fysieke en tastbare aspecten van het
maatschappelijk leven, als ook voor de cultureel-ideologische dimensies
(vgl. de eerdergenoemde SEPTED).
• Het is van belang om vast te stellen of een voorval een merkwaardige
afwijking betreft of dat het past in een bredere ontwikkeling. Afwijkingen
vinden plaats, ze kunnen zeer belangwekkend zijn en men moet er
dus oog voor hebben, maar een zekere continuïteit vormt in wezen toch
de onderstroom van de West-Europese burgerlijke samenleving in de
voorbije honderd jaar. Een zinvol, zij het dus niet doorslaggevend
criterium voor relevantie en realiteitsgehalte is daarom: is iets te verklaren
uit eerdere trends? Dit vraagt om het zoeken naar onderliggende
processen en verbanden. Wanneer een gesignaleerd fenomeen kan
worden begrepen als een specifieke manifestatie van een bredere relevante
trend, is er een grotere kans op wederzijds versterkende interactie
met gelijksoortige fenomenen die deel uitmaken van diezelfde trend.
• Bespreek wat men aan relevants denkt waar te nemen met mensen
uit andere vakgebieden, zoals medici, ondernemers of journalisten.
Zij kunnen een heel ander licht op de zaak werpen.
• Het loont de moeite om aandacht te schenken aan de houding van
significante derde partijen tegenover nieuwe ontwikkelingen. Bij het
maken van prognoses is een vorm van stakeholder-analyse dan ook vaak
zinvol. Indien bij een gesignaleerd fenomeen immers actoren betrokken
zijn met de middelen, motieven en gelegenheid om het fenomeen uit te
breiden of te versterken, vergroot dat de waarschijnlijkheid dat het van
wezenlijke invloed zal worden.
• Wanneer concurrenten een bepaald signaal oppikken en kennelijk naar
aanleiding daarvan tot actie overgaan, is er vermoedelijk sprake van een
relevant signaal.
• Wanneer als expert beschouwde commentatoren de relevantie van een
signaal bevestigen, behoort het eigenlijk al niet meer tot de ‘zwakke’
signalen maar is het (bijna) opgepikt door de mainstream.
• Zowel wat betreft methodologische aanpak als feitelijke bevindingen kan
veel worden opgestoken van specialisten in toekomstverkenningen, zoals
militaire en academische denktanks die zich speciaal hierop richten
(vgl. RAND, Hiltunen 2007, DCDC 2007).
• Een signaal dat zich manifesteert ondanks inspanningen van significante
en machtige derde partijen met substantiële belangen om het te
blokkeren of onderdrukken geeft blijk van vastberadenheid, vindingrijkheid
en veerkracht.
37

4.4.3 Interpretatiefase
• Interpretatie vraagt om een theoretisch en wellicht ook beleidsmatig kader,
dat middels onderzoeksvragen het analytische proces kan structureren.
De aard van dat kader hangt af van de te onderzoeken materie en problematiek,
van de achtergrond van de onderzoekers en van de organisatorische
context waarbinnen men opereert. Zo ligt het in de criminaliteitsbestrijding
voor de hand om gebruik te maken van de kennis van
criminele processen, afscherming en bestrijdingsmethoden en -strategieën
waarover een politieanalist hoort te beschikken. Indien dit onbekend terrein
is, verdient het aanbeveling de vakliteratuur te gaan bijhouden.
• Wanneer een gesignaleerd fenomeen overeenkomt met vooraf benoemde
indicatoren in een specifiek toekomstscenario, is het vanzelfsprekend
relevant voor de waardering van dat scenario.
• Vanwege het belang van overheidsbeleid en haar grote invloed op de
politie en haar werkterrein, is ook de vraag aan de orde in hoeverre een
ontwikkeling politieke implicaties kan hebben. Angst en beheersingsstrategieën
binnen politiek-ambtelijke organen (‘de minister uit de wind
houden’) bepalen voor een belangrijk deel de publiek-bestuurlijke
agenda.
• Bij meer commerciële trends is natuurlijk de vraag aan de orde of er een
relevant publiek of een klantenpotentieel voor bestaat. Zal het daarom
aanslaan, of blijft het marginaal?
• Nieuws is een instabiel mengsel van commercie, politiek en theater.
Daarom is steeds de vraag gerechtvaardigd naar mogelijke belangen
bij de boodschapper van nieuws. Zijn die belangen vooral commercieel
van aard of eerder politiek-ideologisch? Gaat het om een groepsbelang,
een institutioneel belang of wellicht om iemands persoonlijke hobby?
Deze inschatting verdient het steeds om expliciet in een beoordeling
te worden verdisconteerd.
• In het verlengde daarvan geldt de klassieke vraag uit de inlichtingenwereld:
Qui bono? Wie heeft er (potentieel) voordeel bij een ontwikkeling,
beslissing of actie?
• Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat het menselijk oordeelkundig
vermogen gebaat is bij rustig nadenken en even laten bezinken
van nieuwe informatie. 18 De analist die het zich kan permitteren doet er
daarom goed aan over een belangrijke beoordeling ‘een nachtje te
slapen’, omdat dit allicht leidt tot een beter doordachte rapportage.
Dit laat natuurlijk het belang van een robuuste en zorgvuldig toegepaste
metho dologie onverlet.
18 Dijksterhuis, 2007.
38

•
Wat de werkwijze betreft is het raadzaam om het beoordelingsproces
en de afwegingen transparant en inzichtelijk te maken voor vakgenoten
en de afnemer van het analyseproduct. Waarvan is gebruik gemaakt,
waar is rekening mee gehouden en op basis van welke afwegingen en
argumenten kwam men tot een oordeel?
4.5 Toekomstgevoelige criminologie
Over het anticiperen op ontwikkelingen in de criminaliteit is in de criminologie
veel gepubliceerd. Het gaat dan bijvoorbeeld om het extrapoleren van bestaande
trendmatige ontwikkelingen, het voorspellen van recidive bij veelplegers en
dergelijke. Zo heeft de Amerikaanse criminoloog Marcus Felson belang wekkende
indicatoren aangegeven die in meer algemene zin van invloed zijn op ontwikkelingen
in criminaliteit. 19 Felson ontwikkelde de bekende gelegenheidstheorie over
het samenvallen van dader, doelwit en ontbrekend toezicht. Verandering in één of
meer van die factoren leidt tot verandering in aard en omvang van criminaliteit.
In dat kader wijst Felson op de ‘wapenwedloop’ van misdaadpreventie: de samenleving
vindt belemmeringen voor het plegen van criminaliteit, waarop criminelen
weer hun modus operandi aanpassen. Vooral ontwikkelingen in producten (kleiner,
duurder, krachtiger et cetera) zijn volgens hem van belang voor trends in
vermogenscriminaliteit. Analisten kunnen dergelijke ontwikkelingen vroegtijdig
signaleren door met politie collega’s te praten die dagelijkse criminaliteit afhandelen,
maar ook met verkopers van bijvoorbeeld elektronische gebruiksgoederen en
dergelijke. Verder kunnen jongeren (rond de 15 jaar volgens Felson) als geen ander
vertellen over wat trendy en gewild is en dus ook gestolen wordt, en wat ‘uit’
is. Voor criminelen is (volgens Felson’s routine activity theory) dan vooral bepalend
wat gemakkelijk te stelen is, zonder veel risico’s en met een relatief hoge
opbrengst. In zijn boek Crime and Nature (2006) gebruikt Felson als verklarend
kader de ecologie, waarbij hij termen introduceert als roofdieren en prooi, foeragetactieken,
habitat en niche. Dat perspectief leent zich aardig voor het duiden
van veel crimineel gedrag.
Williams & Godson (2002) hebben gepubliceerd over het anticiperen op georganiseerde
en transnationale criminaliteit. Deze auteurs benadrukken vooral dat
effectieve anticipatie op ontwikkelingen in georganiseerde criminaliteit een
bruikbare kennisbasis vereist, gekoppeld aan tijdige en accurate intelligence en
expliciet benoemde indicatoren. Voor effectiviteit van criminele samenwerkingsverbanden
zijn vooral het vermogen om hun activiteiten af te schermen en om
zich tijdig aan te passen aan nieuwe omstandigheden en marktkansen van belang.
19 Klerks, 2009.
39

Zij gaan vervolgens vooral in op extrapolatie van bestaande trends en suggereren
daarvoor enkele relatief eenvoudige modellen uit onder meer de politieke en
economische domeinen. Marktanalyses van bijvoorbeeld drugstrends zijn
behulpzaam bij het anticiperen op veranderingen in afzetgebieden en transportroutes,
en risicomanagement is voor hen evenzeer een leidend crimineel
managementprincipe. Alles draait uiteindelijk om drie factoren: kansen, druk en
beloning, en resources. Hoe accuraat en bruikbaar hun benadering is kan men
zich overigens afvragen. Zo voorspelden zij dat Cuba een belangrijke functie zou
krijgen als thuisbasis en gastheer voor cocaïnehandel en witwassen in
Midden-Amerika (2002: 344-5). Voor zover bekend heeft die ontwikkeling zich
tot dusver niet voorgedaan. Mogelijk is hier sprake van een politieke bias.
Michael Kenney (2007) schreef een interessant boek over aanpassing en vernieuwing
bij drugssmokkelaars en terroristen. Hij deed onderzoek naar innovatie en
aanpassing in de cocaïnehandel en bij Al Qaeda in relatie tot de bestrijding ervan,
en constateerde dat de relatieve openheid of geslotenheid van die organisaties
belangrijke factoren zijn in het vermogen tot aanpassing. Criminele organisaties
die meer gecompartimenteerd zijn in celstructuren zijn weliswaar beter beschermd
tegen informatielekken, maar dit gaat ten koste van hun aanpassingsvermogen.
Hij geeft wel voorbeelden van sterk organisatorisch leervermogen, waarbij binnen
24 uur na een onderschepping van een cocaïnetransport in Duitsland smokkelaars
wereldwijd dwingend kregen opgedragen een bepaalde werkwijze aan te
passen. Leren bij smokkelaars verloopt in de praktijk echter vooral in “small communities
of practice” in informele netwerkverbanden. Kenney geeft ook aan hoe
intelligence die voor een criminele organisatie van vitaal belang is, vaak is opgeslagen
in het hoofd van een individu, zodat één gerichte arrestatie een sterk verzwakkend
effect kan hebben. Bij terroristen zijn trainingskampen en de relaties
die daaruit overblijven van wezenlijk belang bij het blijven doorgeven van geleerde
lessen, evenals natuurlijk het Internet. Zowel bij drugshandelaren als terroristen
wordt vaak de figuur van de go-between aangetroffen, die de verbindende
schakel vormt tussen planners en uitvoerders. Verder lijken de verschillen tussen
wat de effectiviteit van illegale netwerken en bijvoorbeeld politieorganisaties bepaalt
niet eens zo groot. Kenney’s criminele respondenten schetsen een wereld
waarin vooral territoriale conflicten, slechte betaling van medewerkers, ruzies
over vrouwen en andere vormen van jaloezie bepalen hoe de tactieken en activiteiten
zich ontwikkelen. 20 Door daar op te letten wijkt zijn aanpak wezenlijk af
van de rationele modelbenadering van Williams & Godson.
20 De juistheid van dit beeld wordt ondersteund door talrijke (auto)biografische documenten uit het
criminele milieu, zoals Brown (2009) en Johnson (2007).
40

4.6 Toekomstverkenning en beslissen over uitvoering van de politietaak
De hier gepresenteerde methoden staan niet op zichzelf, maar zijn geselecteerd
en beschreven met het oog op het ondersteunen van besluitvormingsprocessen
over de uitvoering van de politietaak. Criminaliteits- en dreigingsanalyses
moeten politiemanagers en bestuurders beter in staat stellen te anticiperen op
de impact van mogelijke toekomstige ontwikkelingen. Dit kan op ten minste
drie manieren.
Ten eerste levert het deelnemen aan bijvoorbeeld een scenariosessie vaak nieuwe
inzichten op die analisten en beleidsmakers kunnen stimuleren in het denken
buiten de vertrouwde kaders. Dit kan tot gevolg hebben dat men meer sensibiliteit
ontwikkelt voor strategische veranderingen in de samenleving die het eigen
werkveld raken. Dit kan een productieve dynamiek in de organisatie opleveren,
waardoor bijvoorbeeld de uitdagingen van globalisering en interactief internetgebruik
beter worden opgepakt. Ook kunnen de kwaliteiten van bijvoorbeeld
zij-instromende hoog opgeleide collega’s daardoor beter worden benut.
Een tweede toepassing van futuring is het identificeren van kenmerkende indicatoren
die, wanneer zij zich voordoen, de waarschijnlijkheid van een bepaalde
ontwikkeling vergroten. Toekomstonderzoek kan bijvoorbeeld vaststellen dat
bepaalde voorvallen of drempelwaarden kenmerkend zijn voor specifieke
dreigingen. Dergelijke voorboden kunnen dan vervolgens aanleiding zijn voor het
nemen van tijdige maatregelen.
Op de derde plaats kan een toekomstverkenning een aantal scenario’s opleveren
van mogelijke ontwikkelingen. Wanneer die een dreiging inhouden kan bijvoorbeeld
een politiekorps een eventualiteitenplanning (contingency planning) opstellen,
waarbij wordt bekeken of men in staat zal zijn om de eventuele risico’s het
hoofd te bieden. In veel gevallen zal dan uit efficiencyoverwegingen de aandacht
vooral uitgaan naar het worst case scenario en het meest waarschijnlijke scenario.
41

HOOFDSTUK 5
Beschrijving van bruikbare methoden en technieken
“Who controls the past controls the future: who controls the present
controls the past.”
George Orwell, Nineteen Eighty-Four (1949)
Hieronder worden de meest gebruikte methoden en technieken voor het samenstellen
van toekomstverkenningen en prognoses beknopt uiteengezet. 21 Omdat in
het vakgebied van de futurologie het Engels de voertaal is, is naast de
Nederlandse aanduiding waar nodig ook de Engelse benaming aangegeven.
Slechts met enkele van de hier beschreven methoden is binnen de Nederlandse
politie ervaring opgedaan. Daarom worden ook voorbeelden van mogelijke
toepassingen gegeven.
5.1 Omgevingsscan (environmental scanning)
5.1.1 Beschrijving
De omgevingsscan (in het Engels aangeduid als Horizon of Environmental
scanning) is wellicht van oudsher de meest gebruikte benadering van toekomstverkenningen.
De basisgedachte erachter is dat een adequaat planningsproces
altijd begint met het formuleren van toekomstverwachtingen. Omdat daarbij
rekening moet worden gehouden met maatschappelijke veranderingen op
macro-, meso- en/of microniveau, zal worden gezocht naar informatie die de
21 De aanduiding toekomstverkenning of prognose is in de inleidende tekst bij iedere methode steeds
cursief aangegeven. Alle hierna volgende methodenbeschrijvingen zijn, tenzij anders
vermeld, gebaseerd op informatie uit het standaardwerk van Glenn & Gordon (2007), die
overigens zelf voortbouwen op eerdere publicaties. Daarnaast is onder meer gebruik gemaakt van
Clauser (2008), m.n. hoofdstuk 11, en Quarmby (2004).
43

onzekerheid over die veranderingen kan reduceren. 22 Dit zoeken naar informatie
over veranderingen in de relevante taakomgeving, over nieuwe kansen of
bedreigingen, competitie en innovatie komt feitelijk neer op het scannen van de
omgevingshorizon. Belangrijke veranderingen die uiteindelijk aanpassingen van
de organisatie zullen vergen, worden niet altijd met klaroengeschal aange kondigd.
De eerste indicaties dat er belangrijk nieuws aan de horizon gloort zijn vaak
zwakke signalen (‘weak signals’), die aanvankelijk door weinigen worden
onderkend. 23
5.1.2 Hoe te gebruiken
De vraag op welke manier het scannen van de omgeving het best kan geschieden,
is niet eenduidig te beantwoorden. Er zijn diverse mogelijkheden, waarvan de
belangrijkste hier worden besproken. Waar uiteindelijk voor wordt gekozen hangt
onder meer af van de urgentie (hoe vitaal is de omgevingsscan?), de beschikbaarheid
van tijd, middelen en budget, de aard van de organisatie waarvoor of
waardoor de omgevingsscan wordt verricht, et cetera. De Nederlandse politie
doet op verschillende manieren aan het scannen van de omgeving, deels impliciet
en deels zeer doordacht. In feite doet zelfs iedereen die de media volgt aan
horizonverkenning, maar de omgevingsscan verschilt van zulke informele
verkenningen door haar methodologisch geformaliseerde en systematische
karakter. Als informatierijke organisatie kan de politie beschikken over een
veelheid aan bronnen en zeer gevarieerde databestanden. De hieraan ontleende
gegevens kunnen door professionele analisten worden geïnterpreteerd. Naarmate
het intelligencegestuurd politiewerk (IGP) zich krachtiger ontwikkelt, zal de
politie in steeds meer opzichten haar omgeving professioneler kunnen scannen en
daarmee in haar strategische sturing beter op veranderingen kunnen anticiperen.
De politieorganisatie kan haar eigen sensoren en waarnemingen benutten, en op
basis daarvan door onder meer statistische analyse van kwantitatieve data,
textmining in tekstuele gegevensbestanden en gericht (vervolg)onderzoek
belangrijke ontwikkelingen signaleren. Statistische trends in delicten, daders en
22 Met ‘macroniveau’ wordt hier gedoeld op generieke ontwikkelingen die op grote delen van de
bevolking of sectoren van de samenleving hun uitwerking hebben, zoals globalisering.
Het ‘mesoniveau’ betreft in deze context veranderingen die zich binnen (enkele) maatschappelijke
sectoren voltrekken of die voor specifieke bevolkingscategorieën van belang zijn, zoals de
invloed van migratiepatronen op bepaalde bevolkingsgroepen of markten. Het ‘microniveau’
heeft betrekking op concrete manifestaties van grotere veranderingen in een specifieke lokale of
tijdgebonden context, zoals de uitwerking van globaliseringsprocessen op mensensmokkel in
relatie tot bijvoorbeeld de Chinese horeca.
23 Uskali 2005.
44

slachtoffers zijn relatief eenvoudig vast te stellen, en de interpretatie ervan stelt de
politie doorgaans niet voor grote uitdagingen. Om echter uit de oceaan van data
die de 24-uurs politieorganisatie voortdurend binnenhaalt andere relevante
gegevens te kunnen filteren, is inzicht in sociale systemen nodig. Gedegen kennis
van verschijningsvormen, processen en patronen van bijvoorbeeld georganiseerde
criminaliteit stelt een onderzoeker in staat om hypothesen te formuleren. Wanneer
bekend is dat in een crimineel bedrijfsproces bepaalde logistieke voorzieningen
essentieel zijn, kan vanuit waargenomen maatschappelijke veranderingen worden
gelet op indicaties van aanpassing. Wanneer zich bijvoorbeeld een oorlogssituatie
voordoet in een bronland voor grondstoffen, of in een land waar een veelgebruikte
smokkelroute doorheen loopt, kan worden gelet op signalen dat men naar andere
aanvoerroutes gaat zoeken. Macro-economische ontwikkelingen zoals de actuele
kredietcrisis kunnen tot gevolg hebben dat er tijdelijk meer onroerend goed tegen
lagere prijzen beschikbaar komt voor wie daarvan wil profiteren. Ook worden
waarborgen tegen crimineel misbruik wellicht minder effectief wanneer ondernemers
onder grote financiële druk staan en het voortbestaan van hun bedrijf in
gevaar komt.
Naast het benutten van de eigen informatiesystemen kan de politie haar voordeel
doen met bronnen en kennis die elders beschikbaar zijn. Zoals gezegd is voor het
juist selecteren en interpreteren van zwakke signalen specifieke kennis nodig.
Deskundigen en instanties die daarover beschikken kunnen worden benaderd om
hun inzichten te delen.
Expertpanels
Een panel van deskundigen kan worden georganiseerd en bevraagd om relevante
signalen waar te nemen en te duiden. Deelnemers aan een dergelijk panel zou
kunnen worden gevraagd, systematisch waarnemingen te verrichten en commentaar
te leveren ten aanzien van belangrijke ontwikkelingen die in hun vakgebied
gaande zijn of worden verwacht. Men hoeft hiervoor niet fysiek bijeen te komen:
communicatie kan per e-mail of via een website (wiki) plaatsvinden. Panelleden
kunnen ook worden bevraagd om voorgenomen beleid te becommentariëren in
het licht van deze ontwikkelingen.
Kandidaat-panelleden kunnen worden geïdentificeerd door middel van systematisch
literatuuronderzoek, voordracht door twee of meer collega’s volgens de
sneeuwbalmethode of door aanbevelingen van professionele organisaties.
Belangrijke kwalificaties van panelleden zijn hun vakgebied, ervaringen, werkzaamheden,
interesses en originaliteit.
45

Data-analyses
Het analyseren van databases kan bruikbare inzichten opleveren. Naast politiegegevens
kunnen ook bestanden van bijvoorbeeld mediaberichten, de lokale
overheid, het handelsregister of andere economische gegevens bruikbare
informatie bevatten die benut kan worden voor een omgevingsscan. LexisNexis
is beschikbaar voor politieanalisten en zeer bruikbaar voor het monitoren van
nieuwsdiensten. Voor het benutten van databases die onder meer grijze literatuur
bevatten is het raadzaam gebruik te maken van de diensten van professionele
mediatheekmedewerkers. De Mediatheek van de Politieacademie is voor
politiemedewerkers een effectieve en voor de hand liggende intermediair.
Internet
Het Internet kan worden gebruikt om trends te signaleren. Weblogs bijvoorbeeld
kunnen opmerkelijke observaties bevatten, omdat de auteurs vanuit hun beroep,
het deel uitmaken van een subcultuur of toegang tot bepaalde informatie bronnen
of mensen zaken kunnen waarnemen die verder onopgemerkt blijven. Voor
bepaalde thema’s, zoals jeugdcultuur, kunnen ook foto- en videosites (zoals Flickr
en YouTube) worden benut.
Zoekmachines op het Internet vormen een vanzelfsprekende ingang om
informatie te vinden. Daarbij dient men voor serieus gebruik verder te kijken
dan Google, hoe goed die zoekmachine ook is. Op meta-zoekpagina’s en
http://searchenginewatch.com is informatie te vinden over de sterke en
zwakkere kanten van zoekmachines. 24
Media
Gespecialiseerde tijdschriften kunnen evenzo informatie bevatten die de politieorganisatie
attent maakt op relevante nieuwe trends. Daarbij kan het zowel gaan
om wetenschappelijke- en vakliteratuur als trendgevoelige publiekstijdschriften
zoals de Revu. Ook tijdschriften gericht op jeugdculturen of voortkomend uit
bepaalde subculturen kunnen inzicht verschaffen in bijvoorbeeld de normen,
waarden, wensen, overtuigingen en debatten die in bepaalde subculturen spelen.
Hier heeft het Internet echter in toenemende mate de drukpers als medium
verdrongen.
Expert tracking
Tot slot geldt ook het gericht volgen van bepaalde trendsetters en commentatoren
als bruikbare techniek voor het vroegtijdig onderkennen van belangrijke
24 Zie onder meer: www.zoekprof.nl/achtergronden/zoeksites.html ; www.voelspriet.nl ;
http://lib.berkeley.edu/TeachingLib/Guides/Internet/MetaSearch.html ; www.ixquick.com
46

ontwikkelingen, evenals het bijwonen of anderszins volgen van conferenties,
beurzen en seminars op specifieke vakgebieden of terreinen. Daarbij is het
‘scannen van de scanners’ efficiënt. Wanneer een specialist op een bepaald
relevant vakgebied bijvoorbeeld een nieuwsbrief, weblog of twitter bijhoudt
waarop hij belangwekkende gebeurtenissen signaleert, commentaar levert bij
conferenties en dergelijke is dit handig om dat vakgebied te volgen.
Veredelen en waarderen van signaalinformatie
Eén signaal op zichzelf kan nauwelijks als relevant gelden: het kan immers om
een incidenteel voorval gaan. 25 Pas in samenhang met andere signalen en achtergrondinformatie
ontstaat een patroon en kunnen richting en relevantie worden
bepaald. Globaal gesproken gaat het om het zo goed mogelijk inschatten van de
achtergronden, de voorzienbare ontwikkeling en de (potentiële) impact van het
gesignaleerde verschijnsel.
Alert gebruik van de media is vaak de basis van een omgevingsscan. Sommige
onderzoekers houden uitgebreide knipselmappen bij, maar tegenwoordig is
vrijwel alle informatie (ook) digitaal beschikbaar. Het is moeilijk aan te geven
wat precies kan gelden als een relevant ‘zwak signaal’. Als voorbeeld kan de
huidige economische crisis dienen. In de aanloop naar de kredietcrisis
waarschuwden (achteraf gezien) bepaalde observatoren al in een vroeg stadium
(dat wil zeggen begin 2006 of eerder) voor wat zich vanaf augustus 2008
ontwikkelde tot de meest invloedrijke economische crisis in acht decennia. 26
In het buitenland zijn weblogs als http://globaleconomicanalysis.blogspot.com
(van Mike Shedlock) en http://blogs.ft.com/maverecon (van prof. Willem Buiter)
sterk in het vroegtijdig signaleren en duiden van macro-economische ontwikkelingen.
In Nederland trekt vooral macro-analist Kees de Kort van AFS Capital
Management in Amsterdam al jaren de aandacht als scherpzinnig voorspeller en
duider van economische trends.
25 Het principe ‘één bron is geen bewijs’ wordt vaak aangehaald als axioma in onder meer de
journalistiek, de strafrechtspleging en het inlichtingenwerk. Toch kan men zich een dergelijke
methodologische zuiverheid in de rauwe werkelijkheid niet altijd veroorloven. Er zijn talrijke
voorbeelden waarbij een signaal uit een enkele bron zo overtuigend of alarmerend werd geacht
dat er toch actie op werd ondernomen, met name wanneer de bron in kwestie eerder betrouwbaar
is gebleken, of als de ontvangen informatie zeer plausibel lijkt. In de context van prognostiek is
echter grote terughoudendheid geboden, en zou zeker gericht naar ondersteunende of contraire
informatie moeten worden gezocht alvorens tot conclusies te komen.
26 Zie bijvoorbeeld: Duhigg, Charles (2008). “At Freddie Mac, Chief Discarded Warning Signs.”
The New York Times, August 5, 2008.
47

De gebeurtenissen rond de economische crisis die begon in de zomer van 2008
roepen de vraag op of economie wel een echte wetenschap is. 27 Wanneer
zo velen uit een vakgebied er zo drastisch naast kunnen zitten zegt dat immers
ook iets over het onvermogen van een dergelijke discipline, en daarmee van het
beperkte maatschappelijk nut. De schijnzekerheid die ingewikkelde economische
modellen suggereren vormen misschien zelfs wel een risico voor de continuïteit
van de samenleving, en in ieder geval voor het vermogen van beleggers die
hun beslissingen er op baseren. Toch zijn er wel degelijk experts geweest
die de economische collaps hebben zien aankomen. Alleen blijven dergelijke
roependen te vaak eenzaam in de woestijn. Het systeem lijkt onvoldoende in
staat te zijn om ‘economische seismologen’ die onraad tevoren zien aankomen,
te herkennen. Zo ontdekte een onbeduidende medewerker van een investeringsmanagementsbedrijf,
Harry Markopolos, al in 1999 dat de investeerder Bernie
Madoff een piramidespel had opgezet waarin vele miljarden omgingen (http://
en.wikipedia.org/wiki/Harry_Markopolos). Hij vond wiskundig bewijs dat Madoff’s
geclaimde successen onmogelijk waren en trok herhaaldelijk bij de
financieel toezicht houder SEC aan de bel, maar daar geloofde niemand hem.
Madoff’s succes was gewoon te mooi om te wantrouwen, en Markopolos bleef
vergeefs waarschuwen tot Madoff’s imperium van vijftig miljard dollar aan
geïn vesteerd vermogen in 2008 in elkaar stortte.
5.1.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
De Nederlandse politie is er zich zeer van bewust dat de uitvoering van haar
essentiële maatschappelijke taken zodanige voorkennis vereist, dat preventie en
gedegen voorbereiding zo optimaal mogelijk kunnen worden benut. Repressie,
of het nu in de vorm van ordehandhaving of strafrechtelijk optreden is, zal altijd
een relatief kostbaar middel zijn met beperkt effect. Voorkennis is dus van
wezenlijk belang, en dat maakt een permanente capaciteit om die voorkennis te
verwerven en benutten vanzelfsprekend. Een moderne, vanuit intelligence
gestuurde politieorganisatie kijkt voortdurend vooruit naar mogelijke dreigingen
en kansen om die het hoofd te bieden. Of het nu gaat om nieuwe technologie of
bijvoorbeeld gedragskundige kennis, de politie is alert op wat de wetenschap en
het eigen vakgebied in binnen- en buitenland aan veelbelovende of bewezen innovaties
te bieden heeft. Toch is hier nog veel winst te behalen. Informatie over
27 Nobelprijswinnaar Economie Paul Krugman riep in 2009 zijn vakgenoten op tot herbezinning.
Hij constateert dat economen elkaar in de periode voorafgaand aan de crisis van 2008 feliciteerden
met het succes van hun vak, maar dat uiteindelijk maar weinigen van hen de crisis zagen
aankomen. Erger nog vindt Krugman “de blindheid van de professie voor de mogelijkheid van
catastrofaal falen in een markteconomie” (Krugman 2009).
48

nieuwe strategieën, tactieken en technieken wordt nog maar beperkt uitgewisseld.
Praktijkmensen werken vooral incidenteel samen: struc turele kennisuitwisseling
is zeker niet vanzelfsprekend. Met de versterking van de kennisfunctie aan de
Politieacademie wordt toegepaste wetenschappelijke kennis beter dan voorheen
binnengehaald, en ook het KLPD doet meer dan vroeger aan technology assessment,
vooral als het over bijzondere opsporingsmiddelen gaat. Met het Nationaal
dreigingsbeeld georganiseerde criminaliteit is een indruk wekkend instrument
ontwikkeld om dreigingen te kunnen onderkennen en er actie op te ondernemen.
Hier en daar vinden er in de regiokorpsen interessante ontwikkelingen plaats,
zoals in Rotterdam-Rijnmond, waar binnen de Regionale Informatie Organisatie
de Onderzoek & Analyse Eenheid werkt aan Strategische Analyse & Kennis,
in het kader waarvan sinds 2007 onder meer jaarlijkse trendanalyses worden
samengesteld. Deze Trendanalyse is een vrij uitvoerige scan van opvallende
ontwikkelingen op het gebied van criminaliteit en veiligheid in de regio
Rotterdam-Rijnmond, waarbij veel aandacht wordt geschonken aan onder liggende
maatschappelijke factoren zoals economie, demografie en internetgebruik.
Er is echter nog geen strategische intelligence-eenheid die voor de Nederlandse
politie als geheel dergelijke trendanalyses en dreigingsmonitoring voor haar
rekening neemt. Wanneer een dergelijke analysefunctie er wel zou zijn, zou de
methode van omgevingsscan zeker tot haar instrumentarium behoren.
Voor het scannen van problemen van criminaliteit en overlast in verzorgingsgebieden
kan hier voorts de Gebiedsscan worden genoemd, ontwikkeld door
Bureau Beke (www.beke.nl/beke/wijkscan_criminaliteit_en_overlast).
Hoewel het voor de politie haast vanzelfsprekend klinkt om allerlei bronnen,
waaronder de publieke media te monitoren om indicatoren van dreiging waar te
nemen, is dat zeker niet zo. Een van de redenen hiervoor is dat het al gauw een
onevenredig grote inspanning vergt om de media voortdurend te volgen, terwijl
het rendement niet altijd zichtbaar zal zijn. Sterker nog: wanneer er zich opeens
duidelijke indicatoren aftekenen, zal de monitoring-afdeling wellicht niet als
eerste daarmee naar de korpsleiding stappen. Krachtige indicatoren van dreiging
komen immers vaak langs meerdere kanalen tegelijk binnen, en het belang ervan
is dan voor haast iedereen al snel evident. De korpsleiding leest zelf ook kranten
en gebruikt de audiovisuele media, daar hebben ze geen inlichtingendienst voor
nodig. Een samenwerking tussen de Mediatheek, de voorlichtingsafdeling en de
strategische monitoring vanuit de Informatieorganisatie ligt dan ook voor de hand
teneinde doelmatig gebruik te maken van mensen en middelen.
49

Omdat tevoren niet altijd duidelijk is waar indicatoren zich zullen aftekenen,
kan de neiging bestaan om dan maar alles te willen volgen en registreren. Met de
opkomst van blogs, Twitter en andere online voorzieningen naast de meer
traditionele media is dit echter vrijwel onmogelijk geworden. Het risico van
dichtslibben en achterstanden oplopen is dan zeer reëel. Pogingen in sommige
korpsen de afgelopen jaren om een monitoringfunctie op basis van open
bronnen in te richten, zoals het ‘Voortschrijdend inzicht’ in het regiokorps
Amsterdam-Amstelland, zijn daarom niet altijd van de grond gekomen. Anderzijds
is met moderne informatietechnologie en de services van nieuws leveranciers
als Lexis-Nexis wel degelijk een zeer snelle attenderingsservice op basis van trefwoorden
te realiseren, en deels ook al in de praktijk gebracht.
Samengevat kan als voordeel van omgevingsscanning de snelheid, systematiek
en het tijdig vinden van de juiste relevante informatie worden genoemd. Als
mogelijk nadeel geldt dan het risico van data overflow, hoge kosten en de inzet
van veel capaciteit om een naald in de hooiberg te vinden.
5.2 Delphi methode
5.2.1 Beschrijving 28
Een Delphi-studie is een onderzoeksmethode waarbij de meningen van een aantal
experts wordt gevraagd ten aanzien van een onderwerp waarover geen consensus
bestaat. Door de antwoorden van de andere experts anoniem terug te koppelen
wordt in een aantal rondes geprobeerd tot consensus te komen.
De Delphi methode werd begin jaren zestig als eerste vorm van moderne
toekomstverkenningen ontwikkeld door de RAND Corporation, een Amerikaanse
denktank die nog altijd voorop loopt in toekomststudies. 29 Aanvankelijk werd de
methode vooral ingezet om de militaire toepassingen van nieuwe technologieën
inzichtelijk te krijgen en om politieke kwesties te onderzoeken.
28 Deze paragraaf is onder meer samengesteld met behulp van informatie afkomstig van Wikipedia
en Loo (2002).
29 De naam ‘Delphi’ verwijst naar het Griekse Orakel van Delphi, hoewel de methode van RAND
allesbehalve esoterisch beoogde te zijn. Het Orakel was aanvankelijk een jonge maagd, die echter
al snel slachtoffer werd van een zedenmisdrijf gepleegd door een verliefde klant. De orakelende
maagd werd daarop vervangen door een oude vrouw in maagdenkledij. Het Orakel van Delphi
deed van circa 1200 voor tot 390 na Christus vaak onnavolgbare uitspraken over de toekomst.
Die werden dan vervolgens door priesteressen aan de bezoekers uitgelegd. Deze rituelen kwamen
vermoedelijk tot stand onder invloed van in rotsspleten onder de tempel opgehoopt
hallucinerend ethyleengas.
50

De RAND onderzoekers onderzochten het gebruik van expertpanels bij het
opstellen van toekomstverwachtingen (prognoses). Zij redeneerden dat experts,
zeker wanneer ze onderling overeenstemmen, vaker dan leken vragen op hun
vakgebied correct zullen kunnen beantwoorden. Ze ondervonden echter dat het
bijeen brengen van experts in een vergaderzaal met allerlei verstorende effecten
gepaard ging. Zo kon de luidst sprekende of meest zelfverzekerde expert anderen
met betere argumenten overstemmen, en bleken experts huiverig voor het
terugkomen op eerder ingenomen posities in het bijzijn van hun vakgenoten.
Enkele RAND-medewerkers experimenteerden eind jaren vijftig rond de vraag
hoeveel men kon weten over de toekomst. Zij werkten daarbij onder meer met
veronderstelde experts die op de paardenrennen gokten, omdat daarvan de uitslagen
de volgende dag al beschikbaar waren. Daarbij bleek dat het in herhaalde
cycli delen van de geanonimiseerde opinies van andere respondenten de kwaliteit
van de voorspellingen deed toenemen. De Delphi-methode was geboren.
Men beoogde hiermee echt debat mogelijk te maken, los van persoonlijkheden.
Anonimiteit was vereist in de zin dat niemand wist wie de andere deelnemers
waren. Verder werden de argumenten ‘gesteriliseerd’ door de onderzoekers om
radicale en gematigde opvattingen allemaal gelijk ‘gewicht’ te geven, waarna ze
werden teruggekoppeld naar de groep als geheel voor verdere analyse. Structurering
van de informatiestroom, anonimiteit en feedback vormen zo de specifieke
elementen van de Delphi-methode.
5.2.2 Hoe te gebruiken
Een Delphi-studie gebruikt een panel van experts dat zorgvuldig uitgekozen
wordt. Geschikte methoden voor het vinden en kiezen van respondenten worden
elders in dit rapport besproken. Kortweg komt het neer op literatuuronderzoek
(wie zijn de meest gezaghebbende, relevante of actuele publicisten), op
aanbevelingen van instanties of op de sneeuwbalmethode, waarbij respondenten
om suggesties voor andere respondenten wordt gevraagd. Een typische
Delphi-studie heeft een panel van 15 tot 35 respondenten.
Zodra de lijst van beoogde deelnemers is samengesteld wordt met hen individueel
contact gelegd. Dit kan per telefoon of mail: bij instemming bevestigt een
formele brief later de deelname. Een dergelijke brief bevat een beschrijving van
het project, de doelstellingen, het aantal ronden dat wordt voorzien c.q. de te
investeren tijd en de belofte van anonimiteit van deelnemers.
51

De geselecteerde experts antwoorden op vragenlijsten waarvan de vragen
gewoonlijk geformuleerd worden als hypothesen. De formulering luistert heel
nauw: voor misverstanden en ambigue antwoorden moet geen ruimte zijn. De
experts moeten dan antwoorden wanneer zij denken dat de hypothesen vervuld
zullen zijn. De tussentijd per ronde bedraagt enkele weken. Elke vragenronde
wordt gevolgd door een terugkoppeling met de resultaten van de vragenronde,
gewoonlijk dus anoniem. De experts worden op die manier ertoe aangezet hun
meningen bij te stellen aan de hand van de antwoorden van de andere experts.
Steeds wordt gevraagd naar argumenten om bijvoorbeeld inschattingen die ver
afwijken van het gemiddelde, te kunnen weerleggen. Tijdens dit proces zouden de
verschillen tussen de antwoorden moeten afnemen om uiteindelijk te convergeren
naar het ‘juiste’ antwoord. Na een aantal rondes wordt het proces beëindigd, en de
medianen bepalen het uiteindelijke antwoord. Aan de hand hiervan kunnen
tijdstabellen voor toekomstige ontwikkelingen opgesteld worden. Ook wanneer
geen consensus wordt bereikt, resulteert een kristalhelder overzicht van beargumenteerde
inschattingen.
Het soort vragen in een Delphi-procedure laat zich onderscheiden in drie categorieën.
(1) Prognoses over het zich voordoen van toekomstige ontwikkelingen.
Dit levert antwoorden op over wanneer een gebeurtenis te verwachten
is of over de toekomstige waarde van bepaalde parameters.
(2) De wenselijkheid van een toekomstige situatie. Dit vraagt om een
oordeel of iets wel zou moeten gebeuren, en de argumenten daarvoor.
(3) De middelen om een bepaalde toekomstige situatie te vermijden of juist
te bereiken. Hierbij gaat het vooral om vragen naar te voeren beleid:
naast de wie-wat-waar-wanneer-hoeveel-vragen gaat het ook om de vraag
naar het beoogde doel. De vragen moeten worden gerelateerd aan het realiseren
van de doelstellingen en de waarschijnlijkheid dat zulk beleid
daadwerkelijk tot vervulling van beoogde doelstellingen zal leiden.
Deze drie types van vragen vereisen mogelijk verschillende soorten expertise. De
prognosevraag naar waarschijnlijkheid vergt directe ervaring en grondige kennis
van de grenzen van relevant onderzoek. De vraag naar wenselijkheid heeft betrekking
op een morele, politieke of sociale dimensie, die is te onderscheiden van
de expertise die nodig is bij het beoordelen van waarschijnlijkheid. De vraag naar
beleid vraagt kennis van de kunst van het mogelijke.
In plaats van vragenlijsten zijn ook diepte-interviews gebruikt in Delphi-studies.
Dit vergt ervaren en deskundige interviewers die goed op de hoogte zijn van het
onderzoeksdoel. Feedback kan in de vorm van twee interviewrondes met tussen-
52

tijdse terugkoppeling, maar ook een enkele ronde van interviews kan worden
geprobeerd, waarbij bevindingen uit eerdere interviews worden voorgehouden
aan navolgende respondenten. De voordelen van interviews zijn natuurlijk, naast
minder tijdsinvestering van de respondenten, vooral flexibiliteit. Zo kan worden
doorgevraagd op onduidelijkheden of achterliggende argumenten bij een standpunt,
en kan worden ingespeeld op hints en suggesties tijdens het interviewen.
Hedendaagse varianten op de klassieke Delphi-studie zijn de online panelstudie,
de Group Decision Room en het gebruik van stemkastjes in groepsbijeenkomsten.
De anonimiteit van de deelnemers zal hierbij in de regel verloren gaan, maar
onmiddellijke discussie op (eventueel geanonimiseerde) respons is wel mogelijk,
en de verdeling van opinies kan direct worden teruggegeven in de vorm van
bijvoorbeeld staafdiagrammen.
De volgende karakteristieken onderscheiden een Delphi-studie van andere
methodes, en helpen de deelnemers zich te concentreren op de kernproblemen.
(1) Structureren van de informatiestroom. In het begin worden de bijdragen
van de experts verzameld in de vorm van antwoorden op vragenlijsten en
commentaren op deze antwoorden. De leider van het panel behoudt de
controle over de interacties tussen de deelnemers door de informatie te
verwerken en irrelevante inhoud te verwijderen. Hierdoor worden de
negatieve effecten van face-to-face-discussies vermeden en worden
problemen die in verband staan met de groepsdynamiek opgelost.
(2) Regelmatige terugkoppeling. De deelnemers brengen commentaar uit op
hun eigen voorspellingen, de antwoorden van anderen en de vooruitgang
van het gehele panel. Zij kunnen op elk ogenblik hun mening herzien.
Waar deelnemers in gewone vergaderingen vaak vasthouden aan hun
oorspronkelijke mening en zich conformeren aan de groepsleider, gaat
een Delphi-studie dit juist tegen.
(3) Anonimiteit van de deelnemers. De deelnemers blijven gewoonlijk
anoniem, ook na de studie. 30 Hierdoor kunnen de deelnemers hun
autoriteit of persoonlijkheid niet gebruiken om invloed uit te oefenen op
de andere deelnemers. Zij kunnen vrij hun mening weergeven, er is meer
ruimte voor kritiek en het toegeven van fouten door het herzien van
oorspronkelijke meningen, en er is minder kans op kuddegedrag.
30 De anonimiteit kan absoluut zijn: er wordt dan niet bekend gemaakt welke deelnemers het Delphipanel
hebben gevormd. Ook kan de anonimiteit worden beperkt tot wie specifieke antwoorden
heeft gegeven, bijvoorbeeld door het gebruik van software of stemkastjes.
53

Delphi-studies zijn niet bedoeld om de respons van een grotere populatie te
voorspellen. Dit is onmogelijk, omdat het aantal respondenten doorgaans klein
zal zijn. Een Delphi-rapportage is de synthese van het advies van een specifiek
geselecteerde groep, niet meer en niet minder. De waarde van de Delphi-methode
ligt in de ideeën die worden gegenereerd, zowel wanneer consensus ontstaat als
wanneer dat niet gebeurt. Het inzichtelijk maken van meningsverschillen tussen
deskundigen en het verduidelijken van de argumenten voor extreme standpunten
vertegenwoordigen ook nuttige producten.
De Delphi-methode wordt door politieonderzoekers vooral in het buitenland met
regelmaat aangewend. Een voorbeeld hiervan is te vinden in België, waar criminologen
van de Katholieke Universiteit Leuven in 2006 de afdeling Strategische
analyse van de Federale Politie ondersteunden bij het opstellen van het Politieel
Veiligheidsbeeld met behulp van een Delphi-panel (Bouckaert et al. 2006).
5.2.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
De Delphi-studie is allereerst een complexe methode: de selectie van panelleden,
de formulering van de vragen en de bewaking van het proces zijn essentiële factoren
die de kwaliteit en bruikbaarheid van de resultaten sterk beïn vloeden. Verder
is het, met al gauw enkele maanden doorlooptijd, een tamelijk langdurig proces.
In zekere zin gaat het bij een Delphi-studie om een gecontroleerd debat dat de
waarde erkent van de opinie van experts, hun ervaring en intuïtie, en dergelijke
opinies na een proces van ‘veredeling’ gebruikt wanneer volledige wetenschappelijke
kennis ontbreekt. De ervaringen met Delphi-studies zijn gemengd en soms
waren de resultaten bedroevend. Dit kan echter zijn toe te schrijven aan een
gebrekkige toepassing van de methode en niet aan een zwakte in de methode zelf.
Bovendien mag bij het doen van uitspraken over de toekomst van wetenschap en
technologie een precieze en correcte voorspelling als haast onmogelijk worden
beschouwd, zodat een substantiële foutenmarge moet worden verwacht.
Een typerend probleem voor Delphi-studies is dat ze sterk beïnvloed kunnen
worden door de vooroordelen van de onderzoekers en dat de antwoord formulieren
creatieve of alternatieve zienswijzen kunnen uitsluiten. Immers, ontwikkelingen
in de wetenschap en technologie worden niet altijd geproduceerd door een
iteratieve consensus onder experts, maar soms ook door onconventionele ideeën
van buitenstaanders.
Delphi-studies zouden niet ‘misbruikt’ mogen worden voor het achterhalen van
informatie die ook op andere wijze feitelijk is vast te stellen. Een expert op het
gebied van demografie bijvoorbeeld zou niet moeten worden bevraagd op
54

prognoses van bevolkingsgroei, want daarvan zijn redelijk betrouwbare cijfers
beschikbaar. Het gaat primair om inschattingen die geen eenvoudige, rechtstreekse
feitelijke basis hebben.
De methode heeft slechts beperkte waarde wanneer het gaat om complexe
voorspellingen met meerdere factoren. Aanvankelijk werden toekomstige
ontwikkelingen vaak als geïsoleerd beschouwd, waarbij de ene geen invloed had
op de andere. Later werd de Delphi-studie methode uitgebreid om dit probleem te
verhelpen, bijvoorbeeld door wederzijdse impactanalyses die de mogelijkheid
verdisconteren dat één bepaalde gebeurtenis de waarschijnlijkheden van andere
gebeurtenissen kan beïnvloeden. Delphi-studies zijn desalniettemin het meest
bruikbaar bij het bepalen van voorspellingen betreffende één enkele indicator.
5.3 Wiel van toekomsten (Futures Wheel)
5.3.1 Beschrijving
De Futures Wheel methode is ontwikkeld door Jerome C. Glenn in 1971. 31
Latere variaties op het oorspronkelijke idee zijn onder meer in Nederland bekend
geworden als de Mindmap-methode. De oorspronkelijke methode, het schema
met ‘ringen’ of lagen van primaire, secundaire en volgende invloeden, is echter
doorontwikkeld en specifiek geschikt voor toekomstverkenningen.
Figuur 1 Basisvorm van een Futures Wheel
31 Glenn, Jerome C. “Futurizing Teaching vs Futures Course,” Social Science Record, Syracuse
University, Volume IX, No. 3 Spring 1972.
55

Een Futures Wheel ontstaat door een trend of gebeurtenis midden op een vel
papier (of computerscherm met Mindmap-software) te plaatsen. Vervolgens
worden de primaire invloeden op die trend of consequenties van die gebeurtenis
als ‘ballonnetjes’ er omheen geplaatst. Vanuit die ‘ballonnetjes’ kunnen weer
secundaire invloeden worden beschreven in een tweede ring, enzovoorts tot een
voldoende gedetailleerd overzicht is verkregen.
Het is een flexibele methode, die als een soort gestructureerde brainstorm zonder
veel voorbereiding en kosten te gebruiken is. Deelnemers worden gestimuleerd
om hun creativiteit en kennis te benutten, en krijgen er een overzicht van hun
eigen inbreng en die van anderen voor terug in de vorm van een mentale kaart van
een mogelijke toekomst.
5.3.2 Hoe te gebruiken
De kracht van de Futures Wheel methode zit hem vooral in het samenstellen van
de tweede en volgende laag van invloeden. Nadat de eerste ‘ring’ van primaire
invloeden op de centrale trend is getekend, vraagt de leider van de sessie de
deelnemers om de centrale trend te vergeten, en zich te concentreren op de
afzonderlijke invloeden. Die worden vervolgens afgelopen, waarbij telkens de
belangrijkste invloeden daarop worden geschetst. Deze vormen daarmee een
tweede laag, ditmaal van secundaire invloeden op het centrale thema. Waar
dat van toepassing is kunnen lijnen worden getrokken tussen afzonderlijke ‘ballonnetjes’.
Nadat een derde of zelfs vierde ‘ring’ is ontstaan, is er gelegenheid om het geheel
nogmaals kritisch te overzien. Net zoals in reguliere brainstormprocessen is dit
een noodzakelijke verhelderingsfase.
Het is mogelijk om verdere precisering aan te brengen door de verbindende lijnen
niet alleen enkelvoudig, maar ook dubbel, driedubbel of zelfs nog dikker te
maken. Hiermee kan het niveau van invloed worden aangegeven, waarbij dunner
meer primair is.
Een verdere mogelijke verfijning van de methode is een Futures Wheel versie 2,
waarbij de invloeden worden geclusterd naar domeinen zoals technologie,
economie, cultuur, politiek, ecologie of wat verder van toepassing is. Zo ontstaat
een Futures Wheel, ingedeeld in ‘taartpunten’.
56

Een volgende uitbreiding zou kunnen resulteren in een Futures Wheel versie 3
met een derde dimensie, wanneer het basiswiel wordt uitgebreid met een
onderliggend wiel voor de historische dimensie en een daarboven geprojecteerd
wiel voor toekomstige consequenties.
Voor gebruik in een inlichtingenomgeving is het interessant om te kijken naar de
benadering die door Robert M. Clark (2004: 165-173) is ontwikkeld. Hij gebruikt
een variant op de boven omschreven werkwijze, namelijk de Box-Jenkins
methode in zijn predictive synthesis/analysis proces.
Toepassingen van de Futures Wheel methode in een politieomgeving zijn nog niet
bekend. Voorstelbaar is het gebruik bij het inschatten van toekomstige trends en
risico’s rond bijvoorbeeld een bepaalde modus operandi, zoals het skimmen van
betaalpasjes.
5.3.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
Het Futures Wheel is een eenvoudig toepasbare methode die snel resultaten
oplevert. Hoewel de methode op zichzelf simpel is, biedt die wel de mogelijkheid
om complexe en niet-lineaire relaties visueel inzichtelijk te maken. Het stimuleert
een overstap van hiërarchisch denken naar denken in termen van netwerken.
Ook maakt het patronen van samenhangende factoren en tegengesteld werkende
invloeden goed zichtbaar.
5.4 Trend Impact analyse
5.4.1 Beschrijving
Trend Impact Analysis (TIA) is ontwikkeld in de jaren zeventig voor het verbeteren
van kwantitatieve methoden waarmee op basis van historische gegevens
prognoses werden gemaakt door extrapolatie van deze gegevens in de toekomst.
Dergelijke methoden negeren de gevolgen van nog onbekende toekomstige
gebeurtenissen.
Bepaalde kwantitatieve methoden, waaronder de meer basale econometrische
modellen, veronderstellen dat krachten die in het verleden van invloed zijn
geweest op gebeurtenissen en trends ook in de toekomst hun effect zullen hebben.
Van toekomstige gebeurtenissen die wezenlijke verandering kunnen teweeg
brengen wordt verondersteld dat die zich niet zullen voordoen, of dat hun invloed
wordt afgeweerd. Dergelijke modellen hebben doorgaans een zeer beperkte
betrouwbaarheid.
57

TIA verschaft daarentegen een benadering om een geprognosticeerde tijdreeks
aan te passen onder in vloed van een set van geïdentificeerde sleutelgebeurtenissen,
hun waarschijnlijkheid en hun effect. Het aldus combineren van statistische en
kwalitatieve technieken zou een meer realistische inschatting van trends mogelijk
moeten maken. 32
5.4.2 Hoe te gebruiken
TIA kent twee belangrijke stappen:
(1) Een curve wordt opgesteld aan de hand van een daartoe te ontwikkelen
algoritme, gebaseerd op historische gegevens, voor het berekenen van de
toekomstige trend. Hierbij wordt in aanmerking genomen dat zich geen
onvoorziene toekomstige gebeurtenissen voordoen.
(2) Experts stellen een set van mogelijke toekomstige gebeurtenissen op die,
als ze zouden optreden, kunnen leiden tot afwijkingen van de extrapolatie
van historische gegevens. Voor elk van deze gebeurtenissen beoordelen
deskundigen de waarschijnlijkheid van het voorval en de verwachte
impact op de toekomstige trend indien het fenomeen zou plaatsvinden.
Een evenement met een groot effect zal naar verwachting de trend
relatief sterk in een positieve of negatieve richting beïnvloeden.
Deze tweede processtap vraagt om verbeeldingskracht en oordeelsvermogen.
De inbreng van deskundigen kan plaatsvinden in de vorm
van Delphi-rondes.
Toepassingen van de TIA in een politieomgeving zijn niet aangetroffen, maar
het is goed voorstelbaar dat bijvoorbeeld de ontwikkeling van marktprijzen
van verdovende middelen of andere illegale waar door een TIA-combinatie van
extrapolatie en commentaar kan worden ingeschat.
5.4.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
De belangrijkste functie van de TIA-methode is dat de analist wordt gevraagd te
preciseren welke evenementen een verschil zullen maken in de toekomst. In plaats
van slechts te poneren: “Dit is wat ik denk dat de variabele gaat worden in
de toekomst” kan de analist er door het gebruik van TIA aan toevoegen
“en dit zijn de mogelijk relevante gebeurtenissen die ik heb gevonden”. Doordat
de kritiek zich vervolgens kan toespitsen op die gebeurtenissen en hun effecten
32 Internet biedt op de zoeksleutel ‘Trend Impact Analysis’ talrijke voorbeelden en methodo logische
literatuur.
58

voltrekt de discussie zich op een meer gedetailleerd niveau, gericht op de factoren
die belangrijk zijn voor het verloop van de variabele.
In zekere zin werken de gebeurtenissen en de uitspraken daarover als een
scenario. TIA dient zo bezien ter kwantificering van een scenario, en kan
bijdragen aan de interne consistentie daarvan. Ook kan op basis van de met
behulp van TIA vastgestelde relevante gebeurtenissen een scanning systeem worden
opgezet om te zoeken naar ontwikkelingen die veranderingen indiceren in de
waarschijnlijkheid of de gevolgen van de kritische gebeurtenissen.
De methode is bekritiseerd op de haast onvermijdelijke onvolledigheid van de
lijst van mogelijk invloedrijke gebeurtenissen. Ten tweede is de nauwkeurigheid
van de geschatte waarschijnlijkheid en impact onzeker. Deze voorbehouden
gelden echter voor de meeste futures benaderingen.
Verwant aan de TIA is de zogenoemde ‘Cross-Impact Analysis’. Hierbij gaat het
om het inschatten van de invloed die potentiële toekomstige gebeurtenissen op
elkaar kunnen hebben. Zie voor een verdere beschrijving paragraaf 6.1.
5.5 Het systeemperspectief
5.5.1 Beschrijving
Het systeemperspectief (systems perspective) is ontwikkeld in de wereld van
managementkunde ter verbetering van de reductionistische methode. Systeembepalende
factoren worden hiertoe eerst op zichzelf en vervolgens in combinatie
met andere factoren beschouwd. Reductionisten focussen op onderdelen,
veronderstellen lineaire causaliteit, gaan uit van ‘objectieve’ observaties en
hebben weinig oog voor context en systeemexterne factoren. Oogmerk is het
oplossen van ‘het’ probleem door ‘de’ beste oplossing te vinden. Een systeembenadering
kiest daarentegen bij het opstellen van prognoses voor een holistisch
perspectief, waarbij causaliteit als een circulair proces wordt gezien. De observator
onderkent daarbij de subjectiviteit van zijn eigen visie en accepteert meerdere
antwoorden en ‘waarheden’. Context wordt als hoogst relevant beschouwd voor
probleeminzicht, zodat oplossingen ook worden gezocht in het beïnvloeden van
een geheel samenhangend systeem. Daardoor kan het voorkomen dat problemen
als het ware letterlijk ‘oplossen’ en dus verdwijnen.
Een systeembenadering is interdisciplinair van aard en ziet de wereld als een
samenhangend stelsel van onderling verbonden subsystemen. Een hiërarchische
ordening naar macht is hierbij niet vanzelfsprekend. Ordeningspatronen herhalen
zich op de diverse niveaus, waarbij het systeem vanuit onderlinge afhankelijkheid
59

en zelfregulering in een staat van evenwicht kan verkeren: de zogenoemde
homeostase. De analogie met het ecologische systeem is evident. Stress en
(vooral onverwachte) verstoringen kunnen voor onbalans zorgen en uiteindelijk
tot de ondergang van een systeem leiden. Een robuust systeem, goed ingericht op
het opvangen en compenseren van verstorende invloeden, vindt de veerkracht
vooral in variëteit. Zolang meerdere reacties mogelijk blijven is het absorptievermogen
van het systeem groter en kan er in een later stadium, op basis van
betere informatie, worden bijgestuurd. De nadruk ligt hier dus bij voorbereiding
op eventualiteiten door onder meer redundantie in het systeem te bouwen.
De hoogcomplexe Nederlandse samenleving, met zeventien miljoen mensen die
intensief bewegen binnen een beperkte en optimaal benutte ruimte, lijkt soms
meer op het tegendeel. Een relatief lichte verstoring op bijvoorbeeld de
vervoersinfrastructuur kan daarom al snel tot kettingreacties of zelfs een
‘verkeersinfarct’ leiden.
5.5.2 Hoe te gebruiken
Een systeembenadering kan vorm worden gegeven door het opstellen van een
model, waarbij begonnen wordt met het vaststellen van het doel van het systeem.
Zodra dit is benoemd kunnen de grenzen van het systeem en het geheel van
elementen, factoren en processen in beeld worden gebracht. Een volgende stap is
het introduceren van enige mate van kwantificering in het model, om te zien of
het inderdaad het ‘gedrag’ van het systeem juist voorspelt. Wanneer het model
onder dergelijke tests voldoende betrouwbaar lijkt kan het worden gebruikt,
waarbij bijvoorbeeld alternatieve scenario’s kunnen worden doorlopen. Naarmate
het inzicht voortschrijdt behoeft het model natuurlijk onderhoud en aanpassing.
Een model hoeft natuurlijk niet vanaf de grond te worden bedacht en opgebouwd.
Zeker wanneer het gaat om organisatieontwikkeling kan gebruik gemaakt worden
van bestaande modellen en onderliggende theorie uit bijvoorbeeld het kwaliteitsmanagement
(zoals Total Quality Management) of Operations Research. Ulrich’s
Critical Systems Heuristics biedt goede aanknopingspunten. 33 Hetzelfde geldt
voor Interactive Planning, zoals ontwikkeld door Ackoff. 34 Een zeer ambitieuze
en complexe, maar goed uitgewerkte generieke benadering voor het modelleren
van systemen op basis van acht niveaus en twintig geabstraheerde subsystemen
biedt de Living Systems Theory van James Miller. 35 Benaderingen van een
dergelijke complexiteit zijn echter alleen bruikbaar in grotere teams of wellicht
33 www.geocities.com/csh_home/bio.html
34 http://ackoffcenter.blogs.com/ackoff_center_weblog/
35 http://projects.isss.org/the_living_systems_theory_of_james_grier_miller
60

voor een proefschrift. In de militaire inlichtingenwereld wordt ook met zeer
complexe forecastingmethoden en modellen gewerkt. Een voorbeeld hiervan dat
is toegesneden op terrorisme wordt beschreven door Sundri Khalsa (2004).
Het lectoraat Recherchekunde heeft kort geleden geprobeerd deze benadering als
pilot op Nederlandse analisten over te dragen door Khalsa voor het geven van
een cursus naar Nederland te halen. Daarbij bleken de verschillen in cultuur en
taal echter aanzienlijke obstakels te vormen voor werkelijke implementatie.
Relevanter voor de toepassing van het systeemperspectief binnen de Nederlandse
politie is het programma ‘Kennisontwikkeling in modellen’ van het KLPD,
dat inmiddels meerdere bruikbare modellen heeft voortgebracht.
5.5.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
Een systeemperspectief vereist het gebruiken van diverse invalshoeken en een
goed zicht op alle bepalende factoren. Een blinde vlek kan de betrouwbaarheid
van het op te stellen model sterk reduceren. Het kunnen benutten van verschillende
invalshoeken vergt doorgaans de betrokkenheid van een relatief groot aantal
mensen (stakeholders), zodat deze benadering een stevig beslag kan leggen op een
organisatie. Daarbij komt dat de methode intensief gebruik maakt van berekeningen
en dat voor het daadwerkelijk kunnen toepassen van de hierboven genoemde
specifieke modelbenaderingen rekening moet worden gehouden met een aanzienlijke
leercurve en mogelijk met investeringen in specialistische software.
5.6 Relevantiebomen en morfologische analyse 36
5.6.1 Beschrijving
Een ‘relevance tree’ is een kwalitatieve analytische methode waarbij een breed
onderwerp wordt onderverdeeld in een aantal kleinere deelonderwerpen.
‘Morphological analysis’ is een daarop aansluitende methode voor toekomstverkenning,
waarbij nog niet bestaande mogelijkheden aan een relevantieboom
worden beschreven en gekoppeld. Deze ‘lege velden’ roepen even zovele vragen
op: waarom bestaat dit niet, en zou dit realiseerbaar en zinvol zijn? Op deze wijze
worden mogelijkheden voor innovatie en ontwikkeling van nieuwe producten of
beleid zichtbaar gemaakt. De grafische weergave hiervan wordt, naar de ontwikkelaar
ervan, wel aangeduid als een ‘Zwicky Box’ of ‘morphological box’. 37
36 Deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op: The Futures Group, Relevance tree and morphological
analysis (1994). www.lampsacus.com/documents/TheFuturesGroup.pdf
37 Ritchey, T. (1998). Fritz Zwicky, “Morphologie”and policy analysis. www.foi.se/ma/zwicky3.pdf
61

5.6.2 Hoe te gebruiken
Voor het maken van een relevantieboom wordt bovenaan een pagina, vel of
venster een abstract vraagstuk geformuleerd, waarna daaronder een omgekeerde
boomstructuur wordt getekend met deelaspecten, hiërarchisch geordend naar een
toenemende mate van detaillering. Idealiter bevinden de deelaspecten op
eenzelfde niveau van abstractie of relevantie zich naast elkaar in het schema en
vertonen de deelaspecten geen overlap. In de praktijk blijkt dit zelden haalbaar.
De boom is voltooid zodra de detaillering voldoende is om de bestaande condities
en mogelijke oplossingen inzichtelijk te maken.
Zwicky onderscheidt vijf stappen voor het toepassen van zijn morfologische
methode.
(1) Het formuleren en definiëren van een probleem en te bereiken doelen.
(2) Identificatie en beschrijving van alle parameters die relevant zijn voor
oplossingen (hiervoor kan een relevantieboom worden gemaakt).
(3) De constructie van een multidimensionale matrix (de morfologische
box), met verticaal de parameters en horizontaal de aard van het probleem,
waarna de combinaties alle mogelijke oplossingen in zich bergen.
(4) Evaluatie van resultaten, gebaseerd op haalbaarheid en het bereiken van
gestelde doelen.
(5) Diepteanalyse van de best mogelijke oplossingen in verhouding met
beschikbare middelen.
De relevantie voor toekomstverkenningen is dat met behulp van een morfologische
box scenario’s kunnen worden ontwikkeld. Hierbij wordt een wereld beschouwd
als een configuratie van componenten, die telkens ieder in een aantal
mogelijke staten kunnen verkeren. Binnen een denkbeeldige wereld kunnen zo
bijvoorbeeld het economisch domein, de demografie, de cultuur, politiek enzovoort
worden onderscheiden, die dan kunnen verkeren in een hoogconjunctuur of
bloeifase, een dieptepunt of crisis, et cetera.
De ‘Zwicky Box’ wordt ook gepropageerd als middel voor analisten die verlegen
zitten om creatieve ideeën of alternatieve verklaringen, zoals bij het uitwerken
van mogelijke hypotheses en scenario’s (http://redteamjournal.com/2008/09/
how-to-generate-alternatives-using-zwickys-morphological-box). In opsporingsonderzoeken
zou het bruikbaar kunnen zijn voor het in beeld brengen van
complexe stakeholder netwerken.
62

5.6.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
Door de systematische manier van werken kan een morfologische analyse
mogelijkheden zichtbaar maken waaraan wellicht nog niet eerder is gedacht.
Zo komen blinde vlekken in beeld. De morfologische analyse onderscheidt zich
van de Future Wheel-methode doordat bij de eerste expliciet wordt gevraagd naar
(mogelijk fictieve) probleemoplossingen, terwijl de laatste beoogt invloeden op
een trend in kaart te brengen.
Het risico bestaat evenwel dat een morfologische analyse dermate veel mogelijkheden
en variabelen oplevert dat men door de bomen het bos niet meer ziet.
Bovendien is het risico van menselijke fouten altijd aanwezig, waardoor de
verkeerde kritieke keuzes worden gemaakt en de betrouwbaarheid van de
resultaten wordt ondergraven.
5.7 Scenariostudies 38
5.7.1 Beschrijving
De term ‘scenario’ is ontleend aan de theaterwereld, waar het verwijst naar het
schema van de opeenvolging van de scènes van een toneelstuk. In de filmindustrie
wordt vaak de term ‘draaiboek’ gebezigd, d.w.z. het schema van scènes alsmede
de geschreven tekst van een film. In meer algemene zin duidt ‘scenario’ volgens
Van Dale’s woordenboek op de te veronderstellen loop van de gebeurtenissen.
Herman Kahn introduceerde het begrip in de jaren vijftig in de V.S. in de context
van strategische en militaire beleidsverkenningen. Shell gebruikte als een der
eerste grote bedrijven beleidsscenario’s, wat het oliebedrijf in staat stelde te
anticiperen op de gevolgen van de oliecrisis in 1973.
In de context van toekomstverkenningen is een scenario te omschrijven als een
plausibel verhaal waarin de beschrijving van een specifieke toekomstsituatie
verbonden wordt aan de hedendaagse werkelijkheid, doordat causale relaties
worden gelegd die mogelijke besluiten en de consequenties daarvan verduidelijken.
Het gaat dus niet over één enkele voorspelling, maar om een manier om vele uitspraken
over de mogelijke toekomst in een logisch verband te organiseren.
Een goed scenario is (1) plausibel, (2) helder w.b. causale relaties en beslissingen,
(3) intern consistent, zodat alternatieve scenario’s onderling kunnen worden
vergeleken, en (4) voldoende aansprekend om van invloed te kunnen zijn op
beleidsmakers. Omdat de toekomst zich niet laat voorspellen, wordt het als
weinig zinvol gezien om een ‘meest waarschijnlijk’ scenario aan te wijzen.
38 Voor deze paragraaf is intensief gebruik gemaakt van Rottinghuis, 2008.
63

Het doel van het werken met scenario’s is het systematisch verkennen, creëren en
testen van mogelijke en van te prefereren toekomstige situaties. De achter liggende
gedachte is dat scenario-exercities leidinggevenden in staat stellen om simulatieoefeningen
ter doen voor toekomstige situaties. Aldus voorbereid zouden zij in
staat moet zijn om adequate plannen voor de toekomst te maken en waar zinvol
nu al bij te sturen naar een gewenste situatie. Bij onverwachte ontwikkelingen zou
bovendien in plaats van de gebruikelijke verrassing en verwarring vroegtijdige
herkenning mogelijk worden, waardoor de reactietijd wordt bekort. Doordat het
mogelijke consequenties van beleidsbeslissingen op de langere termijn in beeld
brengt en onrealistische verwachtingen als zodanig zichtbaar maakt, is het
gebruik van scenariostudies zinvol in de context van strategische planning.
Hoewel scenario’s op kwalitatieve wijze kunnen worden ingevuld kan het
interessant zijn om de waarde van belangrijke variabelen in het verloop van de
tijd kwanti tatief aan te geven. Dan immers kunnen indicatoren worden
gemonitord en desgewenst relaties met rekenkundige modellen worden gelegd.
5.7.2 Hoe te gebruiken
Scenario’s kunnen op diverse manieren worden ontwikkeld. 39 Zo kan om te
beginnen het relevante ‘universum’ worden geschetst waar de belangstelling naar
uit gaat: dit wordt wel aangeduid als de ‘scenario space’.
Vervolgens worden de belangrijkste sleutelvariabelen (‘key driving forces’)
geïdentificeerd die ontwikkelingen binnen dat universum beïnvloeden. Deze
bepalende krachten, bijvoorbeeld economische groei, wettelijk regime of
beschikbaarheid van technologie, moeten een potentieel grote invloed hebben op
alle scenario’s in de set. Door het verwijderen van overlap en redundantie tussen
de variabelen zou een set van circa zes tot twintig variabelen moeten resteren.
Hierna worden drie tot zes scenario’s geschreven, waarbij een voor de hand
liggend scenario continuïteit van de nu van invloed zijnde factoren veronderstelt.
Andere scenario’s zijn bijvoorbeeld optimistischer of pessimistischer ten aanzien
van bepaalde vitale ontwikkelingen. Scenario’s kunnen worden opgehangen aan
belangrijke mogelijke sleutelgebeurtenissen, zoals een economische crisis,
schaarste aan grondstoffen, ernstige vijandigheden of andere bepalende factoren.
Dergelijke sleutelgebeurtenissen zijn van beduidende invloed op de bepalende
krachten, de causale relatie tussen huidige realiteit en een geschetste toekomst,
39 Een bruikbare Nederlandse handreiking voor het werken met scenario’s is uitgebracht door
het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties, 2003).
64

of op de effectiviteit van bepaald beleid. De waarschijnlijkheid dat deze gebeurtenissen
zich zullen voordoen verschilt in de diverse scenario’s. Voor zover mogelijk
kunnen plausibele niveaus van kwalitatieve en kwantitatieve variabelen
worden bepaald. Door het projecteren van bepaalde waarden van de sleutelvariabelen
onder invloed van sleutelgebeurtenissen kan het verhaal in de diverse
scenario’s, de ‘toekomstige geschiedenis’, worden verteld.
In een eenvoudiger werkwijze worden de twee allerbelangrijkste variabelen met
behulp van scores van deskundigen of stakeholders bepaald, waarna een assenkruis
ontstaat waarop de beide ontwikkelingen naar twee uitersten worden
geschetst. Dit kan bijvoorbeeld zijn: de factoren welvaart en technologisering,
waarbij het assenkruis grote en geringe welvaart contrasteert en intensieve tegenover
terughoudende inzet van technologie. Aldus ontstaan vier kwadranten:
Een relatief weinig welvarende samenleving met weinig technologie, eenzelfde
welvaart in combinatie met intensieve toepassing van techniek, enzovoort.
De kwadranten kunnen nu worden ingevuld, waardoor vier scenario’s ontstaan.
Ook andere methoden, elders genoemd in deze rapportage, kunnen bij het
samenstellen van scenario’s worden benut.
Bij het bepalen welke scenario’s moeten worden ‘verteld’ kan de logica van de
beschreven methode ongewenst dwingend zijn. Het doel van de exercitie is om
beleidsmakers in staat te stellen na te denken over mogelijke toekomsten en de
invloed die zij nu daarop kunnen uitoefenen. Wanneer voor hen een bepaald
scenario van bijzonder belang is, kan dat zonder bezwaren aan de methodisch
ontwikkelde scenario’s worden toegevoegd.
Het samenstellen van scenario’s kan in betrekkelijke isolatie door een groep(je)
beleidsmedewerkers of researchers gebeuren, maar het kan ook de vorm van een
interactief proces krijgen, waarbij zowel strategische beleidsmakers als anderen
(materiedeskundigen, middle management) worden betrokken. Dit is afhankelijk
van de mogelijkheden binnen de organisatie; het zal duidelijk zijn dat een goed
voorbereid interactief proces zowel de kwaliteit van de scenario’s als het
draagvlak ervoor aanzienlijk kan vergroten.
De strategisch adviseur Herman Rottinghuis presenteerde recentelijk een uitgewerkte
methode waarbij de scenariomethode werd gekoppeld aan strategie- en
visieontwikkeling. 40 Hij duidt deze benadering aan als ‘Futuring’. De door Rottinghuis
bepleite werkwijze respecteert de onzekerheid en complexiteit die kenmerkend
is voor sociale en beleidsprocessen in plaats van de werkelijkheid “plat
40 Rottinghuis, 2008.
65

te slaan”, zoals hij het formuleert (p. 14). Deze auteur bepleit een benadering van
“open anticiperen”, die procesmatig langs tien stappen verloopt. Deze stappen,
deels overeenkomend met het hierboven reeds beschrevene, zijn hier kortheidshalve
samengevat. Voor het daadwerkelijk kunnen toepassen van deze benadering
zij echter verwezen naar het boek van Rottinghuis zelf.
1. Stel kernvraag, scope, focus en tijdshorizon vast.
2. Stel de mogelijke consequenties vast: welke gebeurtenissen zouden er
werkelijk toe doen?
3. Stel ketens van causaliteit en systemische verbanden vast.
4. Stel vast óf, en zo ja, welke doorslaggevende invloed je daarop zou
kunnen hebben.
5. Stel een gedurfd plan (visie) op m.b.t. de beïnvloedbare gebeurtenissen.
6. Stel een set alternatieve representaties samen van de belangrijkste
niet-beïnvloedbare gebeurtenissen (scenario’s).
7. Toets de visievarianten aan de waarden van de organisatie
(wenselijkheid) en aan de huidige werkelijkheid van de organisatie,
en bezie welke variant met de minste inspanning het meest tijdig
gerealiseerd zou kunnen worden (haalbaarheid).
8. Toets de varianten van het gedurfde plan (visie) aan de scenario’s
en bezie óf, en zo ja, welke variant het best scoort in de meeste
scenario’s (robuust); vergelijk de uitkomsten ook met de
wenselijkheid- en haalbaarheidsbeoordeling.
9. Stel een oefenplan op en oefen tot je weet dat het uitvoerbaar is.
10. Controleer en heroverdenk tijdens de uitvoering de uitgangspunten
en conclusies van het voorgaande bij herhaling.
Scenario studies worden ook binnen de politie met enige regelmaat gebruikt. Zo
ontwikkelde de internationale ‘Pearl Fishers’ groep vanuit de Politieacademie/
SPL in 2008 toekomstscenario’s voor internationale politiesamenwerking (zie
verder paragraaf 8.6). Ook worden adviesbureaus door politiekorpsen ingehuurd
om scenariostudies uit te voeren. Zo ontwikkelde DNV-CIBIT reeds vele jaren
geleden een dienstenpakket rond toekomstverkenningen voor managementteams
en beleidsmedewerkers (Osse 2002). 41
5.7.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
Het werken met scenario’s kan als eye opener fungeren. Ook beleidsmakers
hebben bewust of onbewust een toekomst voor ogen die zij wensen of verwachten,
41 Deze vermelding is niet als aanbeveling van DNV-CIBIT of anderszins kwalificerend bedoeld.
66

en waarop hun handelen deels is gebaseerd. Het inzicht dat er nog vele andere
toekomsten mogelijk zijn, en dat relatief kleine gebeurtenissen of ontwikkelingen
zo’n andere toekomst meer of minder waarschijnlijk maken, bevordert het inzicht
in de effecten van beleid en de complexiteit van de functionele omgeving waarvan
de organisatie deel uitmaakt.
Een mogelijk risico doet zich voor wanneer een of meer scenario’s zonder de
context en het voorbehoud van de methodologie aan buitenstaanders beschikbaar
worden gesteld. Een journalist die bijvoorbeeld de beschikking krijgt over een
scenario kan het presenteren als een ontwikkeling die door de betreffende organisatie
wenselijk wordt geacht, of die juist wordt gevreesd. Zodoende kan zelfs een
effect van zichzelf waarmakende voorspelling gaan optreden.
5.8 Participatieve methoden
5.8.1 Beschrijving
Het idee om (potentieel) belanghebbenden te betrekken bij het opstellen van
prognoses lijkt vanzelfsprekend, maar was tot de jaren zeventig volstrekt
ongebruikelijk. Nu is algemeen geaccepteerd dat de inbreng van deskundigen
en gebruikers, maar ook van het bredere publiek een meerwaarde oplevert in
vergelijking met toekomstverwachtingen die uitsluitend door een klein groepje
onderzoekers en beleidsmedewerkers zijn opgesteld.
Verscheidene methoden en technieken kunnen hierbij worden toegepast, zoals de
klassieke survey (al dan niet via het Internet) en Groupware voor brainstorming
en dergelijke. Ook het samenstellen van uitgebalanceerde focusgroepen, die
vervolgens herhaaldelijk kunnen worden bevraagd, is een interessante mogelijkheid.
Binnen een politieomgeving kan het Politie Intranet hierbij worden
beproefd, al leverde een experiment hiermee in de voorbereiding van het eerste
Nationaal dreigingsbeeld georganiseerde criminaliteit in 2003 nog weinig op.
Tegenwoordig zijn politiemensen echter veel actiever in cyberspace en er zijn
inmiddels ook op het Internet websites en communities van geïnteresseerde
politiemensen, zoals Politie 2.0 (http://criminaliteitswijzer.ning.com), die kunnen
worden betrokken bij het in beeld brengen van mogelijke toekomstige kansen,
dreigingen en uitdagingen.
5.8.2 Hoe te gebruiken
Allereerst dient onderscheid te worden gemaakt tussen het werken met een groep
mensen die fysiek op een bepaalde tijd en plaats bijeenkomst, en een virtueel
netwerk waarbij telecommunicatiemiddelen worden gebruikt, zoals het Internet.
67

Hoewel fysieke bijeenkomsten soms wat ouderwets en omslachtig lijken, liggen
hier zeker nog goede mogelijkheden. Het voordeel is immers dat men redelijk
weet wie (d.w.z. wat voor mensen) men als gesprekspartner c.q. respondent kan
verwachten, en dat een rechtstreekse benadering mogelijk wordt, wat de respons
gunstig kan beïnvloeden. Ook kan directe interactie voor een dynamiek zorgen
die via op Internet gebaseerde werkwijzen moeilijk te bereiken is.
Het uitnodigen van interessante mensen voor een fysieke bijeenkomst, uitsluitend
met het verzoek te participeren in het opstellen of bespreken van een toekomstvisie,
zal doorgaans weinig kansrijk zijn. Drukbezette managers en specialisten
zullen niet snel prioriteit geven aan het inplannen van zo’n afspraak in hun
agenda. Wanneer men weet aan te haken bij een reeds geplande bijeenkomst om
de aanwezigen uit te nodigen voor het deelnemen aan een toekomstverkenning,
is er een grote kans van slagen. Dat kan bijvoorbeeld een beroepsmatige bijeenkomst
zijn, zoals een conferentie of een beurs. De organisatoren van bijvoorbeeld
een veiligheidsbeurs kunnen zelfs belang hebben bij het faciliteren van een dergelijke
stand of sessie. Wat meer experimenteel is het om bezoekers van bijvoorbeeld
een popfestival of een andere grootschalige bijeenkomst te interesseren
voor een forum of groepsdiscussie. Zo is het sinds het optreden van oud-premier
Ruud Lubbers op het Lowlandsfestival in 2005, waar hij een college over duurzaamheid
gaf, al enkele keren voorgekomen dat festivalbezoekers met veel enthousiasme
reageerden op bijeenkomsten over ‘moeilijke’ maatschap pelijke onderwerpen.
Waarom zouden bijvoorbeeld studenten aan de Politieacademie niet
veel meer gebruik maken van dergelijke mogelijkheden om hun voelsprieten uit
te steken en jongeren als informatiebron en klankbord te gebruiken bij het denken
over criminaliteit en veiligheid?
Nog wat verder gedacht kunnen bijvoorbeeld bezoekers van hackersfestivals, zoals
die ieder jaar ergens op een Nederlandse camping worden gehouden (vgl.
https://har2009.org), worden benaderd. Zij kunnen wellicht bruikbare inzichten
aanleveren voor politiemensen die zich met cybercrime en andere vraagstukken
op het snijvlak van techniek en maatschappij bezighouden. Technisch gezien kunnen
groepen mensen efficiënt worden bevraagd met behulp van stemkastjes en
dergelijke tools.
De andere variant is het gebruiken van ICT, doorgaans het Internet of een intranet,
om respons en betrokkenheid te krijgen. De deelname aan opiniepeilingen en online
discussies blijft vaak beperkt tot enkele enthousiastelingen, die doorgaans geen
doorsnee van de gehele populatie vormen. Ook bestaat het risico dat de interactie
een eigen leven gaat leiden, waarbij men totaal van het onderwerp afdwaalt en er
verhitte en persoonlijke discussies ontstaan. Een zorgvuldige en professionele
voorbereiding en begeleiding zijn dus geboden wil men hiermee resultaat boeken.
68

Deelname en betrokkenheid kunnen sterk worden gestimuleerd als ‘er wat te
halen valt’. Wanneer bijvoorbeeld een bekende functionaris of BN-er als magneet
fungeert, waarmee deelnemers quasi-persoonlijk in contact kunnen treden, kan
dat een goede respons opleveren. Ook wanneer er bruikbare kennis of tools worden
aangeboden neemt de belangstelling toe. Een eigentijdse wijze om dit in het vat
te gieten is het zogenoemde Webinar. Bedrijven en sommige onderwijsinstellingen
hebben hiermee de afgelopen paar jaar interessante resultaten behaald. Een
Webinar is een vorm van web conferencing, waarbij deelnemers vanachter hun
toetsenbord deel kunnen nemen aan de uitwisseling van informatie op gelijksoortige
wijze als op een traditioneel congres (http://en.wikipedia.org/wiki/Webinar).
Ondersteund door allerlei softwarefaciliteiten kunnen zo groepen mensen rond
een tekst, presentatie, video of ander object hun indrukken en overtuigingen
uitspreken en in discussie gaan. Voor gebruik in een politieomgeving biedt web
conferencing fantastische mogelijkheden, waarbij bovendien heel wat tijd en
autokilometers worden bespaard. Naarmate mobiele telefoons op meer manieren
gecombineerd met het Internet zullen worden gebruikt, ontstaan er nog
interessantere mogelijkheden om groepen mensen rond een thema virtueel bijeen
te brengen.
Er zijn nog andere moderne technieken die kunnen worden aangewend, zoals het
Virtuele kantoor waarmee onder meer aan de Politieacademie wordt gewerkt, of
professionele sociale netwerken als LinkedIn. Dergelijke voorzieningen hebben
echter als nadeel dat het potentiële deelnemers moeite kost om entree te krijgen.
Men moet passwords en eventueel extra software gebruiken, de weg vinden in
een virtuele omgeving en nog andere belemmeringen overwinnen die een
laagdrempelig gebruik in de weg kunnen staan.
5.8.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
Het is van belang om deelnemers aan participatoire methoden, of zij nu fysiek
ergens bijeenkomen of via hun computer deelnemen, het gevoel te geven dat hun
inbreng serieus wordt genomen. Het is funest als achteraf blijkt dat de betrokkenheid
van outsiders alleen werd gezocht om vooraf al vaststaande uitkomsten te
legitimeren. In zo een situatie is er niet langer sprake van een transparant en
integer proces, iets dat de politie zich niet kan veroorloven. Tegelijk dient men
zich te realiseren dat de uitkomsten van een proces waarbij grotere aantallen
outsiders worden betrokken, nogal onvoorspelbaar kunnen zijn. Discussies
kunnen op een ongewild oppervlakkig niveau blijven en het consultatieproces is
enigszins gevoelig voor manipulatie.
69

Voorts is het van belang om gedurende experimentele projecten proces en inhoud
zorgvuldig gescheiden te houden. Het is ook zinvol om een parallel evaluatie- en
leerproces te organiseren om zodoende barrières te minimaliseren en ook in de
toekomst optimale resultaten te kunnen bereiken. Verder gelden gebruikelijke
voorbereidingen, zoals het goed informeren van betrokkenen over de bedoeling
en spelregels van het proces en die ook zelf goed in de gaten te houden.
Feedback naar de deelnemers gedurende en eventueel na afloop van het proces is
evenzeer gewenst.
5.9 Simulatie en Serious Gaming
5.9.1 Beschrijving
Meer nog dan toekomstverkenning is het ‘ervaren van de toekomst’ door
simulatie een innovatieve manier om beleidsmakers voor te bereiden op
mogelijke toekomstige ontwikkelingen. Tot dusver gaat het dan vooral om
bedreigende en riskante ontwikkelingen, vaak in de vorm van een crisis, waarbij
het doel vooral oefening in besluitvorming onder druk is. Wie eenmaal verschillende
situaties in een simulatie heeft ‘gespeeld’ is beter voorbereid en kan,
wanneer een vergelijkbare situatie zich in het echt voordoet, kiezen uit een
beproefd handelingsrepertoire.
Simulaties zijn doorgaans gebaseerd op een model, dus op gereduceerde realiteit.
Om het proces naar tijd, complexiteit, kosten en uitvoerbaarheid beheersbaar te
houden wordt de werkelijkheid gesimplificeerd, zodat bijvoorbeeld de tijd wordt
versneld, slechts enkele parameters beïnvloedbaar zijn of een functie of taak
wordt geïsoleerd uit een groter geheel. Bestuurders, zoals kabinetsleden en
burgemeesters, maar ook functionarissen zoals managers uit de krijgsmacht en de
politie worden in hun opleiding en latere training in gesimuleerde omgevingen
geplaatst om op veilige wijze te kunnen oefenen met crisisbeheersing.
Deskundige observatoren, maar ook collega’s kunnen daarna feedback geven op
hun functioneren onder gesimuleerde omstandigheden.
Simulaties zijn typisch gebaseerd op scenario’s, waarin een hypothetische situatie
wordt gecreëerd die voortbouwt op de werkelijkheid. Naarmate de simulatie
realistischer is, met audiovisuele input en interactie met andere deelnemers en/of
acteurs, kan de ervaren psychologische druk groter zijn.
Een game is een variant op simulaties, waarin een spelelement wordt ingebouwd.
Deelnemers concurreren dan bijvoorbeeld met elkaar of proberen in beperkte tijd
met de inzet van hulpmiddelen een zo goed mogelijk resultaat te ‘scoren’.
70

5.9.2 Hoe te gebruiken
In de context van toekomstverkenningen kan een simulatie worden benut om met
een groep deelnemers de consequenties van een bepaald voorval of van een
vernieuwing te doorlopen. Ook kunnen toekomstscenario’s die op andere wijze
zijn ontstaan, door simulatie worden beproefd. Het gaat bij simulaties doorgaans
om een nogal droge, meer intellectuele exercitie. Games daarentegen kunnen
realistischer en daardoor meer geschikt zijn voor het beproeven of bestaande
procedures, beleid of structuren voldoen onder bepaalde condities.
Het onderwijs biedt een voor de hand liggende omgeving voor het benutten van
simulaties en games. Studenten krijgen op die manier niet alleen droge kennis
gepresenteerd, maar beleven hoe het in de praktijk kan uitwerken. Dit alles
gebeurt op een veilige manier, zodat er van vergissingen kan worden geleerd op
individueel en collectief niveau. De Politieacademie gebruikt al geruime tijd een
tamelijk geavanceerde simulatieomgeving in het Verenigd Koninkrijk voor
rechercheopleidingen. Een eigen simulation suite is in voorbereiding. Zakelijke
aanbieders kunnen ook in Nederland geavanceerde simulatieomgevingen
aanbieden, al is de beschikbaarheid van specifiek op politiegebruik toegesneden
en in virtual reality vervatte scenario’s nog wel een knelpunt.
5.9.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
Het belangrijkste voordeel van het gebruik van simulaties in het kader van
toekomstverkenningen is de gelegenheid om te experimenteren met modellen
zonder de kosten die daarmee in het echte leven gepaard zouden gaan. Dit betreft
zowel financiële kosten als de risico’s voor instituties, mensen en goederen,
inclusief imagoschade en onrustwekkende berichtgeving. Zo kan worden
geëxperimenteerd met ‘thinking the unthinkable’: het doordenken en eventueel
doorleven van scenario’s waarin er zich bijvoorbeeld polarisatie, gevolgd
door grootschalige gewelddadigheden tussen bevolkingsgroepen voordoen. 42
Ook kan bijvoorbeeld het uitbreken van een pandemie worden doordacht.
42 Een voorbeeld hiervan is het denkbeeldige Libanonscenario. In West-Europa tekenen zich
duurzame conflictlijnen af langs etnisch-religieuze grenzen. De gevolgde strategie van integratie
en appeasement leidt tot substantiële inperking van burgerlijke vrijheden. Er ontstaan enclaves
waarin de facto de sharia van kracht is. In sommige wijken is het voor vrouwen niet meer mogelijk
om in zomerse kleding over straat te gaan. Anderzijds trekt blank, welvarend Nederland zich
terug in de kleinere steden en dorpen en in wijken met voornamelijk koopwoningen. Deze worden
geplaagd door roofcriminaliteit met een gewelddadig karakter, wat het inrichten van gated
communities tot gevolg heeft. Politiek, religieus en etnisch getint geweld over en weer wordt een
alledaags verschijnsel. De representatieve democratie boet in aan legitimiteit en acceptatie.
De reguliere politiek polariseert sterk.
71

Er kan een crisis in de energievoorziening of logistiek op regionaal of nationaal
niveau worden gesimuleerd met haast onvoorstelbare consequenties voor de
veiligheid en continuïteit van de samenleving. De stress die dan op (onder andere)
de politieorganisatie komt te staan kan tijdens een simulatie dermate invoelbaar
worden voor deelnemers, dat video-opnamen hiervan uiteindelijk de beleidsagenda
op nationaal niveau beïnvloeden. 43
Wanneer voor het simuleren wordt gekozen voor gamingtechnieken doet zich een
probleem voor bij het ontwikkelen en bouwen van hoogrealistische games. Het
aantal beslissingsmogelijkheden voor deelnemers neemt al gauw exponentieel
toe, waardoor het vrijwel onmogelijk is om voor alle mogelijke keuzevarianten
geschikt audiovisueel materiaal te maken zonder dat de kosten onacceptabel hoog
worden. Tijdens eenvoudiger games kan een goed ingewerkte spelleiding daarentegen
adequaat improviseren en zo de deelnemers zinvolle input geven via
instructies per telefoon of e-mail.
5.10 Genius Forecasting, visie en intuïtie
“Achteraf beschouwd komt het ons voor dat de mensen aan het begin
van de twintigste eeuw eigenlijk hadden moeten zien hoe snel het tot een
onmogelijke oorlog kon komen. Maar ze zagen het niet, ze zagen het niet
totdat de atoombom in hun handen ontplofte.”
H.G. Wells in zijn roman The World Set Free uit 1914, vijf jaar voordat Ernest Rutherford
er als eerste in slaagde een atoom te splitsen
5.10.1 Beschrijving
Genius forecasting verwijst naar het gebruiken van de inzichten van specifieke
individuen die er blijk van hebben gegeven over een buitengewoon talent te
beschikken om zinvolle uitspraken te doen over de toekomst. Dat betekent niet
dat dergelijke personen over paranormale gaven beschikken, waardoor zij in de
toekomst kunnen zien op een wijze die zich niet binnen het geldende wetenschappelijke
paradigma laat verklaren. Wel kunnen zij door een combinatie van
aanzienlijke kennis, buitengewone verbeeldingskracht en oog voor details
blijkbaar verbanden en signalen opmerken die voor de meeste anderen verborgen
blijven. Dat kan interessante prognoses opleveren.
43 Een boek dat de verbeelding stimuleert wanneer het gaat om denken van het ondenkbare is
Clarke (2005).
72

Met het woord ‘visie’ wordt doorgaans aangeduid: een verbeelding van de wijze
waarop een organisatie er op een gegeven moment in de toekomst in geslaagd zal
zijn haar missie succesvol en in overeenstemming met haar kernideologie te
realiseren. We hebben het dan over visie in de context van ondernemend en
inspirerend leiderschap, waarbij degene die de visie verwoordt niet zozeer een
voorspelling, maar veeleer een ambitie uitspreekt. In relatie tot het doen van
prognoses heeft ‘visie’ betrekking op de verwoording van een verwachte of
waarschijnlijk geachte toekomst: een droom of een voorvoelen dus. In het
verleden zijn Aristoteles, Michelangelo, Benjamin Franklin, Herman Kahn,
H.G. Wells, Isaac Asimov en Jules Verne ieder op hun eigen terrein dergelijke
visionairs geweest. Het benoemen van eigentijdse visionairs is een hachelijke
zaak. In Nederland golden mensen als Roel Pieper en Maurice de Hond ooit voor
sommigen als zodanig, maar daar wordt inmiddels iets anders naar gekeken.
Een woord van waarschuwing voor de ‘Jomanda’s’ van deze wereld. Er ligt een
duidelijk commercieel en soms ook een ideologisch belang in het zich kunnen
presenteren als een groot visionair. Er is een hele industrie ontstaan van trendwatchers
en toekomstvoorspellers die niet alleen de modewereld bedienen, maar
ook departementen en andere organisaties die worstelen met het ontwikkelen van
toekomstbestendig beleid. Bij dergelijke ondernemers is het altijd zaak te kijken
wat de empirische basis voor hun uitspraken is en in hoeverre ze kunnen wijzen
op eerder gedane en correct gebleken prognoses. Ook is het van belang de eigen
kennisbehoeften helder te krijgen alvorens een dergelijke goeroe in te huren.
Gaat het er om, opkomende trends in bijvoorbeeld jeugdculturen tijdig op te
merken of worden doorzichten naar een verder weg gelegen toekomst verwacht?
Intuïtie is het onderwerp van een ongeveer gelijktijdig verschijnende publicatie
van de Politieacademie, opgesteld in opdracht van het Programma Intelligence.
Die publicatie gaat voornamelijk over de betekenis van intuïtie in het politiewerk
van de dagelijkse praktijk. In relatie tot prognoses verstaan we onder intuïtie kort
gezegd het krijgen van inzicht in de toekomst langs processen die te subtiel en
complex lijken om te reconstrueren. Bepaald geen transparante en reproduceerbare
methode dus, maar het kan niettemin interessant zijn om te kijken of er toch
iets zinvols over te zeggen valt.
5.10.2 Hoe te gebruiken
De methode waarmee genius forecasting tot stand komt is niet eenduidig
omschreven, en verschillende ‘genieën’ kunnen op uiteenlopende wijze tot
uitspraken komen. Toch geldt in ieder geval dat het moet gaan om personen die
kunnen bogen op een verdiende reputatie in het doen van later correct gebleken
uitspraken over de toekomst. Doorgaans zal het dus gaan om zeer ervaren
73

individuen die er in slagen om alle relevante kennis en informatie over een
bepaald thema te verwerken tot inschattingen die een hoge mate van betrouwbaarheid
hebben. Het gaat dus beslist niet om het extrapoleren van bestaande
trends, maar veeleer over het kunnen gebruiken van verbeeldingskracht,
gekoppeld aan kennis over wat onder bepaalde omstandigheden realistisch is en
wat aan menselijk handelen kan worden verwacht. Dit kan bijvoorbeeld kennis
vergen van technische ontwikkelingen (die door insiders met kennis van
experimenterende laboratoria zeker tien jaar naar voren is te projecteren) in
combinatie met een goed inschattingsvermogen van marktmechanismen en
politieke besluitvorming. Naarmate maatschappelijke systemen en situaties
complexer worden gelijken ze meer op een chaotisch systeem. Het voorspellen
van het grillige gedrag van een chaotisch systeem met behulp van exacte
methoden lijkt tot dusver onhaalbaar, zodat we dan feitelijk zijn aangewezen
op het menselijk brein, dat wellicht onbewust de verborgen patronen onder de
chaos herkent.
Een van de bronnen waaruit visionairen kunnen putten is de fictie, en dan met
name de science fiction. Hier is men immers niet onderworpen aan de noodzaak
van bewijs, zodat vrijuit kan worden gefantaseerd op basis van speculatie,
intuïtie, verlangen en vrees.
Afhankelijk van hoe men tegen visionairen aankijkt kan men bij het zoeken naar
een dergelijk iemand afgaan op natuurlijke aanleg of opleiding. Met andere
woorden: worden visionairs geboren of opgeleid? Een mogelijke benadering is
om mensen van aanzien, of gevestigde instituten te vragen wie zij aanbevelen als
visionaire personen. Die personen zouden, als dat realistisch is, op hun beurt weer
kunnen worden gevraagd wie hen als visionair inspireert. Het uitschrijven van
een prijsvraag voor wie het meest bruikbare idee zou kunnen aanleveren
betreffende de toekomst waarop leiders van vandaag kunnen handelen, zou een
andere manier kunnen zijn. Dit vormt echter geen enkele waarborg voor een
bruikbaar resultaat.
Een boeiend experiment zou zijn om medewerkers van een afdeling of onderdeel
te vragen uitspraken op papier te zetten over voorziene ontwikkelingen in de
komende twee jaar. Een korte vragenlijst kan behulpzaam zijn bij het structureren
van de bijdragen. Wanneer de binnengekomen mails twee jaar later worden
geanalyseerd en beoordeeld, zullen sommigen wellicht opvallend goed hebben
voorspeld wat er gebeurde. Dat kan zijn door hun gunstige informatiepositie,
door hun opleiding, IQ of doordat ze de juiste publicaties tot zich nemen.
Misschien nemen ze voldoende tijd om in een hangmat te liggen en gewoon na te
denken, of te mediteren. In ieder geval zou een dergelijke aanpak, mits enkele
keren herhaald, de meer visionaire collega’s kunnen identificeren, waarna de
74

organisatie hun inzichten vervolgens bijvoorbeeld door middel van een focusgroep
gericht zou kunnen benutten. 44
5.10.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
Het werken met mensen die worden verondersteld over visionaire eigenschappen
te beschikken is ronduit riskant. Men verlaat immers het domein van de
wetenschap en geeft men zich over aan onbeproefde en ondoorzichtige
werkwijzen. Het risico op al dan niet bewuste en bedoelde manipulatie is groot.
Bovendien kunnen menselijke zwakheden als ijdelheid en bluf een rol gaan
spelen, zeker wanneer men sommige collega’s expliciet als ‘visionair’ zou
bestempelen. Tot slot is niet uitgesloten dat de veronderstelde visionairen salarisverhoging
zullen claimen, of ontslag nemen om elders hun talenten te gaan
ontplooien.
5.11 Normatieve methoden
5.11.1 Beschrijving
Naast de verkennende toekomststudies is er nog een tweede belangrijke categorie:
die van de normatieve methoden. Het gaat dan om toekomstvisies met de nadruk
op visie, in de zin van geambieerde toekomst. De term ‘visioning’ werd in de
jaren tachtig en negentig wel gebruikt voor het aanduiden van een dergelijk
normatief proces van toekomstverkenning: wat voor toekomst zou u willen
helpen creëren?
5.11.2 Hoe te gebruiken
Anders dan bij de verkennende studies wordt bij normatieve studies nauwelijks
gebruik gemaakt van kwantitatieve methoden. Veeleer gaat men uit van interviews,
groepssessies en Delphi-studies. Normatieve studies gaan vaak uit van een
geformuleerd doel dat in de toekomst zou moeten worden bereikt. Dat doel hoeft
niet logisch voort te komen uit continuering van bestaande trends. Sterker nog:
het impliciete oogmerk van normatieve studies is, meer nog dan bij verkennende
studies, het beïnvloeden van actuele beleidsvorming. Vanuit het na te streven doel
wordt door terugredeneren aangegeven welke stappen in de naaste toekomst
44 Een creatief maar bepaald onorthodox idee voor het achterhalen van visionaire dromers komt van
het Arlington Institute (www.arlingtoninstitute.org). Hun project ‘Whethermap’ beoogt voorspellende
dromen te inventariseren en aan elkaar te relateren, vooral wanneer deze catastrofale gebeurtenissen
betreffen. Men kan zijn dromen inzenden via de website.
75

genomen zouden moeten worden om het doel te verwezenlijken. Politiek-ideologische
motieven zijn daarom doorgaans niet ver te zoeken wanneer het om normatieve
toekomststudies gaat.
Bekende voorbeelden van normatieve toekomstvisies zijn het voornemen, geuit
door president John F. Kennedy op 25 mei 1961 om binnen tien jaar een mens
naar de maan en terug te brengen. De film An Inconvenient Truth van oud-
vicepresident Al Gore over klimaatsverandering uit 2006 is eerder een voorbeeld
van een omgekeerde normatieve visie. Hierin wordt de toekomst van de planeet
Aarde geschetst zoals die zich volgens Gore dreigt te ontvouwen, indien er zich
op korte termijn niet wereldwijd een radicale beleidswijziging zal voltrekken.
In beide gevallen was de expliciete bedoeling om drastische beleidswijzigingen
door te doen voeren. President Kennedy was daarin, in de maanden die hem
restten voor de dodelijke aanslag in Dallas, uitzonderlijk invloedrijk en zette een
koers uit die inderdaad leidde tot voetstappen op de maan op 20 juli 1969. Wat het
effect is van Gore’s film zal nog moeten blijken.
Een voor de hand liggende en veel gebruikte methode om normatieve uitspraken
te krijgen over een gewenste toekomst is het voorleggen van vragen in die richting
aan relevante stakeholders. Het kan dan gaan om vragen op operationeel, tactisch
of strategisch niveau. Zo zou er onderzoek kunnen worden verricht naar de wijze
waarop men de politiefunctie over tien jaar het liefst zou zien ingericht, waarbij
ook naar argumentatie kan worden gevraagd. Vanzelfsprekend komen op die
manier ook belangen van respondenten in het spel, want in veel gevallen zal hun
eigen toekomstige positie worden beïnvloed indien het beleid door de resultaten
van een dergelijke toekomststudie zou worden beïnvloed. Ook wanneer wordt
gevraagd naar een situatie in een wat verdere toekomst, wanneer een respondent
zelf al pensioengerechtigd zou zijn, kunnen ideologische overtuigingen en
(overmatige) identificatie met de huidige functie c.q. werkomgeving van invloed
zijn op het antwoord. Dit geldt ook wanneer onderliggende overwegingen op
rationele wijze worden gepresenteerd. Aan de Politieacademie heeft het lectoraat
Recherchekunde uitgebreide ervaring met dergelijk onderzoek. In grotere studies
naar onder meer de inrichting van de landelijke opsporingsfunctie, het werken
onder dekmantel en het heimelijk waarnemen werd steeds naast de ist-situatie ook
de soll-situatie, dus de wenselijkheid van toekomstige inrichtingsmodellen, expliciet
als onderzoeksvraag meegenomen.
Diverse methoden die elders in deze rapportage in enig detail zijn beschreven,
kunnen ook voor normatieve studies worden gebruikt. Het gaat dan bijvoorbeeld
om de Delphimethode, de relevantieboom en morfologische analyse en de
scenariostudie.
76

De werkwijze verloopt op hoofdlijnen als volgt.
1. Formuleer de doelen van de normatieve studie.
2. Maak de verantwoordelijkheden voor het verrichten van de studie
duidelijk en regel budget, projectteam, doorlooptijd en randvoorwaarden.
3. Verzamel de relevante informatie, met de nadruk vanzelfsprekend op die
trends en factoren die evident van invloed zijn op het te onderzoeken
vraagstuk.
4. In dit stadium kan contact worden gelegd met relevante belanghebbenden:
de deelnemers aan de normatieve studie. Door middel van consultatie
in de vorm van publicaties en reacties, gesprekken, seminars of andere
methoden kan het projectteam input krijgen betreffende de mogelijke
toekomsten die men voor zich ziet. In dit stadium van het project gaat het
dus eigenlijk om verkennend onderzoek zoals elders in dit rapport
omschreven.
5. Niet noodzakelijkerwijs onderscheiden van de vorige fase kan vervolgens
op basis van feedback van mogelijke toekomsten naar de deelnemers de
meest gewenste toekomst worden geïdentificeerd.
6. Wanneer deze meest gewenste toekomst eenmaal is vastgesteld, kan
samen met de deelnemers worden onderzocht welke stappen nodig zijn
om die toekomst inderdaad te realiseren. Hierbij komen zowel noodzakelijke
resources (middelen) als barrières aan de orde. Barrières kunnen
bijvoorbeeld tekorten aan financiën of kennis zijn, maar ook obstakels
van juridische of politieke aard.
7. Op basis van de vastgestelde behoeften en belemmeringen kan een plan
van aanpak op hoofdlijnen worden geschetst: welke stappen zijn nodig
om het gewenste doel te bereiken, en hoe grijpt dat alles procesmatig in
elkaar? Zo komt een visie tot stand van wat wenselijk is, en de grondslagen
voor een strategie over hoe daar te komen.
8. Onderdeel van een dergelijk plan is een monitoringfunctie: hoe houden
we de strategische aanpak op koers, zodra de onvermijdelijke onvoorziene
verstoringen zoals incidenten en bezuinigingen zich aandienen?
9. Het ligt voor de hand om in de loop van de implementatie van beleid met
regelmaat terug te gaan naar de belanghebbenden/deelnemers, die
immers belangrijke steun kunnen geven zowel in termen van draagvlak
als praktische uitvoering.
5.11.3 Sterke en zwakke kanten van de methode
Visietrajecten zijn heel gebruikelijk bij alle meer grootschalige beleidstrajecten.
Zo lag er een strategische visie ten grondslag aan het Deltaplan, aan de Betuwelijn
en de Noord-Zuid-lijn. De Flevopolder is ingericht op basis van visionaire
77

toekomstplannen, al is het de vraag of ingenieur Lely het huidige Almere heeft
voorzien toen hij in 1891 zijn eerste plan voor de afsluiting en inpoldering van de
Zuiderzee tekende. Het zich voortdurend ontwikkelende denken over stedenbouw,
landbouw, natuurbeheer en verkeersstromen heeft het aanzien van het ingepolderde
land sterk beïnvloed. Naarmate er een beter doordacht concept van toekomstverkenning
aan dergelijke grootschalige trajecten ten grondslag ligt, is de kans
groter dat er een resultaat uitkomt waarbij de opbrengsten opwegen tegen de investeringen.
Dat zou dus ook gelden voor toekomstige ontwikkelingen in de
politie organisatie en haar functionele en politieke omgeving. Het doen uitvoeren
van normatieve toekomstverkenningen hoeft, met de inzet van studenten van de
Politieacademie, geen bijzonder kostbare zaak te zijn. In ieder geval draagt het bij
aan een visieontwikkeling met draagvlak, hetgeen het gevoel van herkenning en
erkenning onder de professionele medewerkers ten goede komt.
Een risico bij het inrichten van dergelijke normatieve studies is dat er te weinig
aandacht wordt besteed aan de haalbaarheid van toekomstscenario’s. Een nietrealistische
visie kan hoon uitlokken en als luchtfietserij worden weggezet.
78

HOOFDSTUK 6
Overzicht van enige minder bruikbare methoden en technieken
“The future is called ‘perhaps,’ which is the only possible thing to call
the future. And the important thing is not to allow that to scare you.”
Tennessee Williams
Naast de zojuist geschetste methoden zijn er nog andere in de vakliteratuur te
vinden. Daarvan lijkt de geschatte toegevoegde waarde in verhouding tot de benodigde
inspanningen ze echter minder geschikt te maken voor gebruik in de
Nederlandse politieomgeving. In dit hoofdstuk passeren enkele minder praktische
benaderingen kort de revue.
6.1 Cross-Impact analyse
De Cross-Impact Analyse is een prognostische methode die dateert uit de jaren
zestig, waarbij wordt gepoogd om van een betrekkelijk groot aantal (tot tientallen)
factoren die vermoedelijk van invloed zijn op een bepaalde ontwikkeling, de
onderlinge samenhang te bepalen. Hiertoe wordt een matrix opgesteld, waarbij
telkens de waarschijnlijkheid wordt aangegeven dat een factor zich inderdaad zal
voordoen en dan ook van invloed zal zijn. Afhankelijk van de variatie van de
methode die gebruikt wordt, wordt bij het bepalen van de waarschijnlijkheid
direct al rekening gehouden met de invloed van andere factoren, of wordt iedere
factor aanvankelijk afzonderlijk geschat en daarna pas in samenhang met de
andere gebracht. Zodra de matrix is samengesteld en gevuld, wordt met behulp
van de computer de te voorspellen ontwikkeling een aantal malen gesimuleerd,
waarbij telkens at random factoren zich wel of niet voordoen. Op deze wijze
wordt het geheel gekalibreerd en ontstaat een model, waarbij op afzonderlijke
factoren kan worden gestuurd om te zien wat daarvan het effect zou zijn.
Toepassingen van de methode die in de literatuur worden beschreven hanteren
tussen de tien en veertig invloedsfactoren. Omdat alle factoren elkaar beïnvloeden,
moeten vervolgens alle cellen in de matrix worden gevuld. Dat levert een
aantal in te schatten verhoudingen op van n 2 -n, waarbij n het aantal factoren is.
Deze nogal bewerkelijke exercitie reduceert de bruikbaarheid van de methode
aanzienlijk.
79

De kracht van de methode zit in de mogelijkheid ontwikkelingen modelmatig te
simuleren en het model in de loop der tijd te verfijnen. Bovendien worden de
ketens van causaliteit en onderlinge beïnvloeding goed zichtbaar gemaakt.
Een nadeel is de tijdrovende vereiste om onderlinge verbanden in te schatten en
te verwerken. Bovendien is de veronderstelling dat een inschatting van waarschijnlijkheid
die rekening houdt met onderlinge beïnvloeding meer accuraat zou
zijn dan een a priori inschatting op zichzelf, niet bewezen.
6.2 Statistisch modelleren
Het gebruik van statistiek bij het ontwikkelen van prognoses is gebaseerd op het
uitgangspunt dat het mogelijk is om historische gegevens op relevantie te selecteren,
en deze vervolgens te benutten voor het ontwerpen van modellen in de vorm
van een set van vergelijkingen waarmee historische patronen zijn te repliceren.
Bij demografisch bijvoorbeeld kan dit een bruikbare methode opleveren om de
toekomstige bevolkingsomvang te schatten. De benadering veronderstelt echter
dat er zich geen ingrijpende onvoorziene veranderingen zullen voordoen, die de
uitkomst van het model sterk zouden beïnvloeden.
Het gegeven dat in het najaar van 2008 de op statistiek gebaseerde econometrische
modellen niet in staat bleken om de kredietcrisis te voorspellen, hoewel er talrijke
indicaties waren van naderend onheil, heeft het vertrouwen in de econometrie niet
vergroot. De ontluistering werd nog versterkt toen achteraf duidelijk werd dat
investeringsstrategieën in de financiële industrie gebaseerd waren op dermate
complexe constructies, dat beslissers veelal niet in staat waren deze te begrijpen
en de risico’s ervan te onderkennen.
De meest gebruikte statistische methoden in het statistisch modelleren zijn de analyse
van tijdseries, regressieanalyse, complexe modellen gebaseerd op een groot aantal
vergelijkingen, en simulatiemodellen. Het gebruik van statistische technieken bij het
onderbouwen van toekomstverwachtingen is eeuwen oud, maar pas met de komst
van de computer werd het mogelijk om complexe simulatiemodellen te ontwerpen.
Het is weinig zinvol om in een methodenoverzicht voor gebruik in een politieomgeving
uitvoerig de mogelijke voor- en nadelen van geavanceerde statistische
toepassingen te bespreken, gezien de onwaarschijnlijkheid dat de gebruikers deze
ook daadwerkelijk zullen gaan benutten. Om redenen van efficiëntie verwijzen
wij mogelijke geïnteresseerden daarom naar statistische handboeken en de op het
Internet beschikbare informatie hierover. Verder is er een uitvoerige vakliteratuur
over het ontwerp en gebruik van statistische modellen, zoals het Journal of Econometrics,
het Journal of Policy Modeling en het International Journal of Forecasting.
80

6.3 Structurele analyse
De structurele analyse is een tamelijk complexe en omvangrijke wijze van
toekomstverkenning, die door Michel Godet en anderen in Frankrijk is ontwikkeld
en vooral in de industrie wordt toegepast. De doorlooptijd bedraagt doorgaans
vier tot zes maanden, waarbij naast het opbouwen van een omvangrijke
kwalitatieve en kwantitatieve database van invloedsfactoren ook meerdaagse
sessies met strategisch leidinggevenden zijn vereist. Dit maakt de toepasbaarheid
in een politieomgeving waarschijnlijk beperkt.
Zonder uitvoerig op de methode in te gaan, kunnen de hoofdlijnen worden
beschreven. De methode begint met het leggen van een informatiebasis, waarbij
vooral essentiële variabelen in het systeem dat wordt geprognosticeerd worden
vastgesteld. In een tweede fase worden de mechanismen onderzocht die het
bestaan en de evolutie van de variabelen beïnvloeden. In deze twee fases wordt
gewerkt aan de hand van de zogenoemde MICMAC methode, die een set
van matrices en schema’s oplevert. 45 Volgend hierop worden de strategieën van
belangrijke actoren in beeld gebracht door middel van de zogenoemde MACTOR
methode. 46 Op basis van informatie verkregen door interviews worden de intenties,
machtsverhoudingen en beperkingen van de actoren in een model verwerkt, waarbij
de speltheorie als inspiratie diende. Hierna worden verkennende scenario’s
opgesteld op basis van sets van plausibele hypotheses. Het geheel is weergegeven
in figuur 2.
45 MICMAC staat voor Matrix Impact Cross- Reference Multiplication Applied to a Classification.
Zie www.3ie.fr/lipsor/lipsor_uk/micmac_uk.htm.
46 MACTOR staat voor ‘Matrix of Alliances and Conflicts: Tactics, Objectives and Recommendations’.
Zie verder http://www.3ie.fr/lipsor/lipsor_uk/mactor_uk.htm.
81

Figuur 2. Structurele analyse
Structural analysis
MICMAC method
Actors’ strategy
MACTOR method
Experts’ method:
SMIC survey
Morphological
analysis
Multicriteria
methods
Multipol
(Bron: Godet, 1994)
Phenomenon under study
(internal variables)
RETROSPECTIVE
Mecanisms
Trends
Driver actors
Syteem outlines and search
for key variables
Influentian variables
Dependent variables
Actors’ strategy table
Sets of probable assumptions based
on key variables for the future
Alternative strategies
82
SCENARIOS
1. roads
2. images
3. forecasts
Plan of action
General environment
(external variables)
PRESENT SITUATION
Seeds of change
Actors’ projects
Als sterke kant wordt in de literatuur genoemd dat structurele analyse de nadruk
legt op beïnvloedbare variabelen die ten grondslag liggen aan strategische
maatschappelijke ontwikkelingen. Vooral de aandacht voor het voorziene handelen
van belangrijke actoren vormt een verrijking ten opzichte van meer abstracte
conventionele scenariostudies.

6.4 Backcasting
De methode van backcasting is vooral een manier om lezers of toeschouwers mee
te nemen naar verkenning van een krachtig verbeelde toekomst en daarbij
trends, condities en gebeurtenissen te belichten die kunnen leiden tot een
dergelijke toekomst.
Backcasting begint met het schetsen van een toekomst, die doorgaans gewenst
maar eventueel ook ongewenst kan zijn. Vaak wordt begonnen met het vertellen
van gebeurtenissen uit het leven van een herkenbaar iemand zoals die zich af zou
kunnen spelen in de toekomst, maar dan verhaald alsof het al gebeurd is.
Vervolgens wordt beredeneerd hoe het zo ver heeft kunnen komen, vertrekkend
vanuit de tegenwoordige tijd: “Niemand voorzag in 2010 hoe de enorme verkiezingsoverwinning
van de Partij voor de Vrijheid in het jaar daarop leidde tot…
etc.”.
83

HOOFDSTUK 7
Het vakgebied futurologie
“One of the true tests of leadership is the ability to recognize a problem
before it becomes an emergency.”
Arnold Glasgow
De futurologie stond vooral in de belangstelling van wetenschappers en planners
in de eerste dertig jaar na de tweede wereldoorlog. In die periode gingen beleidsmakers
veelal nog uit van de maakbaarheid van de samenleving. Tezamen met
een groot vertrouwen in het menselijk vermogen om door technisch vernuft grote
problemen op te lossen, zorgde dat voor optimisme over de toekomst. Het sombere
rapport aan de Club van Rome ‘Grenzen aan de groei’ (1972), gevolgd door
latere rapporten van onder meer Eduard Pestel en grote onvoorziene ontwikkelingen
als de oliecrisis van 1973 zorgden voor een ommekeer. Hoewel er aan de ene
kant steeds complexere modellen van de wereld werden ontwikkeld, mogelijk
gemaakt door de beschikbaarheid van krachtiger computers, groeide anderzijds
het besef dat de invloed van moeilijk voorzienbare, maar invloedrijke gebeurtenissen
de toekomst zich nauwelijks laat plannen. Pas in de loop van de jaren
negentig werd het maken van scenariostudies en andere prognoses weer
gebruikelijk buiten technische beleidsterreinen zoals de energievoorziening.
Het Internet is een rijke bron en tegelijk een instrument voor toekomstverkenning.
Er zijn sites met documentatiemateriaal, maar vooral social network sites zijn
van belang. Let overigens op dat dergelijke websites niet vrijblijvend zijn. Van
deelnemers wordt registratie en actieve deelname aan discussies en dergelijke
verwacht.
De belangrijkste voorbeelden zijn hieronder genoemd.
World Future Society
De grootste wereldwijde organisatie van toekomstverkenners, de World Future
Society, is –hoe kan het ook anders?– gevestigd in de Verenigde Staten
(www.wfs.org). De WFS brengt al ruim veertig jaar een tijdschrift uit
(The Futurist) waarin relevante ontwikkelingen op een breed maatschappelijk
gebied worden gevolgd, van religie tot energietechnologie. Ook is er een jaarlijkse
conferentie, waarop duizenden deelnemers vele honderden lezingen en
discussies kunnen bijwonen. Veel van de daar gehouden presentaties komen na
85

afloop beschikbaar als slideshow of als podcast. De productie van 2008 is
beschikbaar in de Mediatheek van de Politieacademie. Het materiaal dat de WFS
bijeenbrengt en beschikbaar stelt is ongeëvenaard als inspiratiebron voor iedereen
die zich beroepshalve met toekomstverkenningen bezig houdt.
The Foresight Network
Op http://shapingtomorrowmain.ning.com is het Foresight Network te vinden:
een informele virtuele ontmoetingsplaats van professionele toekomstverkenners
uit de hele wereld. Niet alleen discussies en uitwisseling van documenten, maar
ook afspraken voor fysieke ontmoetingen tussen forecasters die toevallig in
dezelfde stad moeten zijn.
Global Futures Forum
Op het GFF (https://globalfuturesforum.org) vinden vooral forecasters uit
overheidsorganisaties elkaar. Hoewel Angelsaksische vakgenoten werkzaam bij
CIA, RCMP, SOCA en soortgelijke instanties domineren, zijn er ook anderen te
vinden (waaronder het lectoraat Recherchekunde van de Politieacademie).
Hier gaan de discussies vooral over methodologie en geschikt bronnenmateriaal.
Police Futurists International
PFI (www.policefuturists.org) is een vrijwilligersorganisatie van huidige en
voormalige medewerkers van politiediensten en aanverwante organisaties
(waaronder opnieuw de Politieacademie). PFI vervulde een pioniersrol bij het
introduceren van toekomstverkenningen in de politie, vooral de FBI, in de jaren
tachtig en negentig. Het is een relatief kleine organisatie met een website, een
listserver en jaarlijkse bijeenkomsten, die om praktische redenen meestal
samenvallen met de grote WFS-conferenties.
86

HOOFDSTUK 8
praktijkvoorbeelden van toekomstverkenning
“My interest is in the future because I am going to spend the rest of my
life there.”
Charles F. Kettering
8.1 Onderzoek ten behoeve van het Nationaal dreigingsbeeld
In 2004 bracht de Dienst Nationale Recherche Informatie (DNRI) van het Korps
landelijke politiediensten (KLPD) voor de eerste maal een Nationaal dreigingsbeeld
zware of georganiseerde criminaliteit (NDB) uit (Dienst Nationale
Recherche Informatie, 2004). Doel hiervan was het presenteren van voorziene
ontwikkelingen op het gebied van georganiseerde criminaliteit voor een periode
van vier jaar, teneinde daarmee de politie in staat te stellen hierop te anticiperen.
In 2008 werd deze exercitie herhaald. In de voorbereiding van het tweede
Nationaal dreigingsbeeld werd aan onderzoekers en analisten, betrokken bij
onderzoek in het kader van het NDB, een handreiking gedaan. Deze had betrekking
op de maatschappelijke factoren die van invloed kunnen zijn op aard, omvang en
ernst van georganiseerde criminaliteit. Door het lectoraat Criminaliteitsbeheersing
& Recherchekunde van de Politieacademie werd hiertoe een studie verricht naar
dergelijke ‘criminaliteitsrelevante factoren’. Dit leverde een overzicht op van
factoren die van betekenis kunnen zijn voor de periode 2008-2012, en die daarom
konden worden benut voor het onderbouwen van toekomstverwachtingen.
Richtinggevend voor het identificeren van relevante factoren en ontwikkelingen
waren de zogenoemde PESTEL dimensies (Political, Economic, Social, Technical,
Environment and Legislative). Deze maatschappelijke hoofdcategorieën worden
veel gebruikt bij het opstellen van prognoses. In Nederlandse onderzoeken wordt
evenwel doorgaans gesproken van de SEPTED-dimensies (Sociaal-cultureel,
Economisch, Politiek, Technologisch, Ecologisch en Demografisch), waarbij
‘Legislative’ is ondergebracht onder politiek en een nieuwe dimensie ‘Demografie’
is toegevoegd. De mogelijke relevantie van specifieke ontwikkelingen werd
vooral gezocht in logische relaties met aspecten van criminaliteit, opsporing en
handhaving.
87

Een overweging die ten grondslag lag aan deze studie van de Politieacademie was
dat wie over kennis van de toekomst beschikt een groot strategisch voordeel heeft,
of het nu over militaire, economische of politieke zaken gaat. Marktanalisten,
trendwatchers en inlichtingendiensten hebben het reduceren van onzekerheid
over de toekomst als core business. In een samenleving die in toenemende mate
is gericht op het vermijden van risico’s wordt aan onzekerheidsreductie grote
waarde gehecht. De toekomst laat zich echter pas empirisch onderzoeken zodra
zij daar is, en op dat moment is zij geen toekomst meer. Hoewel er zich inmiddels
een lucratieve ‘toekomstindustrie’ heeft ontwikkeld, kan toekomstonderzoek in
strikte zin vanwege gebrek aan data niet als wetenschap worden beoefend
(De Wilde 2000; Sherden 1998).
Dat laatste betekent echter geenszins dat we gedoemd zijn tot totale onwetendheid
wat de toekomst betreft. Bepaalde ontwikkelingen voltrekken zich langs
trendmatige lijnen die zich tamelijk exact laten doorrekenen en extrapoleren,
zoals bijvoorbeeld de bevolkingsopbouw. Huidige situatie, geboortecijfers en
gemiddelde levensduur zijn statistisch vrij nauwkeurig vast te stellen, zodat de
aankomende vergrijzing geen speculatie is, maar een fenomeen dat zich vrijwel
zeker zal voltrekken. Tegelijk wordt zelfs zoiets voorspelbaars als de bevolkingsontwikkeling
beïnvloed door tal van ongewisheden. Immigratie en emigratie
bijvoorbeeld laten zich veel moeilijker voorspellen, omdat die fenomenen op hun
beurt worden beïnvloed door mogelijke gebeurtenissen en belevingen van
bijvoorbeeld economische, politieke, culturele en juridische aard. Ook zou zich
de komende jaren een pandemie kunnen voordoen die zeer grote aantallen slachtoffers
eist. Meer positief is de verwachting dat de medische wetenschap in de
komende drie decennia ongekende doorbraken zal realiseren in het genezen van
nu nog dodelijke kwalen als hart- en vaatziekten en kanker. Deze en andere
factoren kunnen er voor zorgen dat de bevolkingspiramide er over twintig jaar
toch heel anders uitziet dan nu met stelligheid wordt voorspeld.
Uitspraken over te verwachten ontwikkelingen aangaande criminaliteitsverschijnselen
met een georganiseerd karakter laten zich niet bevredigend baseren op
uitsluitend trendanalyses en empirisch criminologisch onderzoek. Extrapolatie
van criminaliteitstrends op zichzelf levert immers een beeld op waarvan haast
zeker is dat het nooit realiteit zal worden, omdat daarmee de invloed van vele
moeilijk voorspelbare factoren wordt genegeerd (Burruss 2007). In het denken
over toekomstige ontwikkelingen moet dus zo goed mogelijk rekening worden
gehouden met de invloed van factoren die relevant zijn voor criminaliteit.
Dat levert vragen op als: welke factoren zijn criminaliteitsrelevant, in welke
richting en in welke mate zijn zij van invloed? Omdat het NDB zich richt op een
breed scala van criminaliteit (namelijk alles met een georganiseerd karakter) en
specifieke criminaliteitscategorieën aan verschillende invloeden onderhevig zijn,
88

levert dit een haast oneindig complex samenspel van elkaar beïnvloedende
processen op. Het lijkt onder de gegeven condities niet zinvol om te trachten dit
complexe samenspel in een enigszins realistisch en toch bruikbaar model te
vervatten, geschikt voor prognoses van georganiseerde criminaliteit in brede zin.
De theorievorming rond georganiseerde criminaliteit heeft echter in de voorbije
decennia ook in Nederland veel bruikbare inzichten opgeleverd, die in zekere
mate een theoretisch kader bieden voor het beschrijven, verklaren en wellicht
zelfs voorspellen van dergelijke criminaliteitsvormen. Hoewel de economische
benadering (criminaliteit als onwettig ondernemen) het meest invloedrijk is,
hebben onderzoekers ook gewezen op het belang van culturele, sociaal-
psychologische en andere verklaringsmodellen alsmede het belang van de
wisselwerking tussen wetsovertreders en hun bestrijders (Spapens 2006;
Van Duyne et al. 2006; Morselli 2005; SOCA 2006). Door criminaliteits fenomenen
nadrukkelijk in een functionele context (als ecosysteem) te analyseren kunnen
structurele processen aan het licht worden gebracht (Felson 2006). Duidelijk is
dat bijvoorbeeld de productie van en handel in narcotica zich laat beschrijven in
termen van markten van vraag en aanbod. Het gedrag der marktpartijen wordt
beïnvloed door onder meer beschikbaarheid van grondstoffen, de mate van
repressief overheidsoptreden en diverse sociaal-culturele trends zoals actuele
muziekstijlen, individualisering en werkgelegenheid. Dergelijke maatschappelijke
ontwikkelingen waarvan een substantiële invloed op criminaliteit is vastgesteld
kunnen zoals gezegd worden aangeduid als criminaliteitsrelevante factoren
(CRF’s). Het proces van beïnvloeding is schematisch geschetst in figuur 3.
89

Societal developments
Crimerelevant
factors
perpetrator
victim
Criminal
phenomenon
Guardian
ship
Consequences
Harm to Dutch society
Toelichting bij figuur 3
Criminaliteit voltrekt zich niet als een geïsoleerd verschijnsel. Maatschappelijke
ontwikkelingen en trends zijn in meerdere of mindere mate van invloed op de drie
bepalende invalshoeken van criminaliteitsfenomenen: bereidwillige en capabele daders,
potentiële slachtoffers en falend toezicht (de ‘criminaliteitsdriehoek’, gebaseerd op de
Routine Activities Theory van Clarke & Felson (1993). Invloedrijke ontwikkelingen
noemen we ‘Criminaliteitsrelevante factoren’. Deze beïnvloeden potentiële daders,
potentiële slachtoffers en/of situaties van (ontbrekend) toezicht zodanig dat criminele
verschijnselen zich meer, minder of op andere wijze manifesteren dan voorheen.
Dit leidt vervolgens tot veranderingen in de aard en mate van schade die de betreffende
criminaliteit veroorzaakt in de samenleving.
90

Hoofdtrends, macro- en mesotrends
Een inventarisatie van maatschappelijke ontwikkelingen en trends ontkomt niet
aan enige vorm van systematisering. In de literatuur over prognoses wordt dit
systematiseringsprobleem op verschillende wijze benaderd. Het Sociaal en
Cultureel Planbureau bijvoorbeeld hanteert als vertrekpunt voor haar analyses
vijf hoofdtrends, de ‘Vijf I’s’: Individualisering, Informalisering, Internationalisering,
Informatisering, Intensivering (SCP 2004). De literatuurverkenning voor
dit onderzoek kwam tot zes generieke hoofdtrends die op veel ontwikkelingen
van invloed zijn. Deze worden hier kort weergegeven. Waar dit aan de orde is,
worden ook specifieke tegentrends weergegeven. Hiermee wordt duidelijk dat
een trend vaak niet eenduidig in aard en invloed is, maar onderdeel vormt van een
krachtenveld. De hoofdtrends zijn via de PESTEL (or PESTED)-dimensies van
invloed op macrotrends, die zich weer laten doorvertalen naar meso- en
microtrends. Deze laatste zijn dan het meest specifiek voor afzonderlijke thema’s,
in dit geval bepaalde vormen van criminaliteit met een georganiseerd karakter.
Deze benadering, waarin het element ‘Maatschappelijke ontwikkelingen’ (societal
developments) uit figuur 3 verder wordt uiteengerafeld, is ontleend aan een
toekomststudie van TNO (De Korte et al. 2003). Schematisch is de systematiek
als volgt.
Figuur 4 Coherentie tussen trends, PESTEL en misdaadfenomenen
Individualization
Main Trends
Flexibilization Technologization Globalization Ageing population Dematerialization
Political Economic Social Technological Environmental Legal
Macro Trends
Meso Trends
Micro Trends
Criminal phenomena and their control
91

Naarmate een trend van macro- naar microniveau meer specifiek wordt in relatie
tot het thema criminaliteit met een georganiseerd karakter, en daardoor ook de
invloed meer concreet wordt, is duidelijker in hoeverre er daadwerkelijk sprake is
van een criminaliteitsrelevante factor. Dit hangt dus af van de aard van de trend
én van het criminaliteitsfenomeen. Het onderzoek voor het NDB was niet bedoeld
om trends tot op microniveau te beschrijven, omdat die exercitie beter op het
analytische detailniveau van een politieregio of een aandachtsveld van criminaliteit
kan worden verricht. De paragrafen over de mesotrends in de rapportage zijn
telkens opgebouwd als volgt. Na een algemene toelichting bij de betreffende
trend, afgesloten met de daarvoor gebruikte bronnen (documenten, interviews en
sessies), volgt een alinea waarin mogelijke relaties met criminaliteit zijn beschreven.
In deze interpretatieslag van mesotrend naar criminaliteitsrelevante factor is
zoveel mogelijk uitgegaan van de mogelijke uitwerking op (potentiële) daders,
slachtoffers, toezicht of markten. Het gaat hier nadrukkelijk niet om vaststaande
feiten maar om mogelijkheden, waarvan het realiteitsgehalte afhangt van specifieke
omstandigheden die per delictcategorie of geografisch gebied nader moeten
worden onderzocht. Het maken van deze uiteindelijke vertaalslag naar microtrendniveau
in de criminaliteitsbeeldanalyses en deelstudies voor het NDB
was voorbehouden aan de betreffende onderzoekers.
8.2 Rotterdam-Rijnmond Trendanalyses
Analisten van het regiokorps Rotterdam-Rijnmond stellen periodiek rapportages
waarin toekomstgericht naar potentiële dreigingen wordt gekeken. Binnen de
Regionale Informatie Organisatie werkt de Onderzoek & Analyse Eenheid aan
Strategische Analyse & Kennis, in het kader waarvan sinds 2007 onder meer
jaarlijkse trendanalyses worden samengesteld. Deze Trendanalyse is een vrij
uitvoerige scan van opvallende ontwikkelingen op het gebied van criminaliteit en
veiligheid in de regio Rotterdam-Rijnmond, waarbij veel aandacht wordt
geschonken aan onderliggende maatschappelijke factoren zoals economie,
demografie en internetgebruik.
8.3 CCV: Trendsignalement
Het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (www.hetccv.nl) produceert
jaarlijks een Trendsignalement van circa honderd pagina’s uit als onderdeel
van de trendanalyse waarmee het CCV zich actief bezighoudt. Deze instelling
beschouwt het signaleren, monitoren en publiceren van nieuwe ontwikkelingen
op het gebied van maatschappelijke veiligheid en criminaliteitspreventie als een
zijn kerntaken. Het signalement 2009 besteedt aandacht aan tientallen trends,
waaronder bedreigde politici, burenruzies, illegale parkeerkaarten, toenemende
gewelddadigheid onder vrouwen, afpersingen en ladingdiefstallen.
92

8.4 SOCA: Concepts Map
Het Britse Serious and Organised Crime Agency (SOCA) ontwikkelde samen met
anderen een methode om mechanismen die van invloed zijn op ontwikkelingen
rond drugssmokkel in kaart te brengen, en daarmee tot op zekere hoogte voorspelbaar
te maken (Klerks 2009). Met behulp van de concepts map techniek wordt
schematisch kennis over een te onderzoeken verschijnsel verzameld, waarna een
overzicht ontstaat van op elkaar inwerkende factoren. 47 Een concepts map is natuurlijk
altijd een versimpeling van de complexe werkelijkheid, maar voor
beleidsdoeleinden en strategiebepaling en prioritering van strafrechtelijke
onderzoeken lijkt de door SOCA gebruikte methode te voldoen.
8.5 Canada: signaleringsrapporten
De Canadese Criminal Intelligence Service Canada (CISC) brengt periodiek
vertrouwelijke signaleringsbulletins uit met informatie over gesignaleerde
criminele dreigingen. De Sentinel Strategic Early Warning Assessment gaat zowel
kort in op een veelheid aan thema’s, als meer diepgaand op specifieke ernstige of
complexe dreigingen. Het kan daarbij gaan om technologische ontwikkelingen
die voor criminele doeleinden kunnen misbruikt, maar ook bijvoorbeeld over
nieuw op de markt verschenen drugs of opkomende criminele groeperingen.
Doordat in ieder nummer een overzichtelijke systematiek met kleurcodes wordt
gehanteerd, zijn de Sentinel bulletins voor analisten snel te lezen en daarmee zeer
bruikbaar om met relatief weinig moeite goed op de hoogte te blijven.
Ook andere buitenlandse diensten, zoals het Duitse Bundeskriminalamt, produceren
periodiek tamelijk geavanceerde strategische verkenningen (“Strategische
Frühaufklärung”). Deze zijn doorgaans vertrouwelijk van karakter.
8.6 Pearls in Policing: Policing in 2020
Sinds 2007 organiseert de Politieacademie de internationale Pearls in Policing
conferenties, waarbij circa veertig politiemanagers afkomstig uit de hele wereld
zich als vakgenoten buigen over ontwikkelingen en vraagstukken die het politiewerk
raken. In 2008 en 2009 werden daartoe scenariostudies verricht, die een
indruk moesten geven van de uitdagingen die politieleiders te wachten staan.
Ter voorbereiding van de eigenlijke conferenties, die steeds in juni in Den Haag
plaatsvonden, komt de International Action Learning Group van de parelvissers
47 http://en.wikipedia.org/wiki/Concept_map ; http://cmap.ihmc.us/Publications/ResearchPapers/
TheoryCmaps/TheoryUnderlyingConceptMaps.htm ; www.leren.nl/rubriek/persoonlijke_vaardigheden/leren_leren/concept_mapping
93

enige malen op andere continenten bijeen om aan hun scenario’s te werken.
De scenario’s die in 2009 werden gepresenteerd gingen uit van een geïntegreerde
dan wel een geïsoleerde internationale werkomgeving en van de verhouding
tussen geprivatiseerde en publieke politiefuncties. Aldus ontstaat een assenkruis
waarop vier scenario’s zijn geprojecteerd, variërend van International Guns for
Hire tot Police State 2.0. De implicaties van de diverse mogelijke scenario’s
werden vervolgens verkend (‘de ‘So What?’-fase), gevolgd door aanbevelingen
voor actie, te formuleren in een bredere discussiecontext (‘Now What?’).
8.7 BZK: Toekomstverkenningen
Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties maakt reeds
geruime tijd gebruik van toekomstverkenningen bij haar beleidsvorming en bracht
daar ook bruikbare praktijkgidsen over uit (Ministerie van Binnenlandse Zaken
en Koninkrijksrelaties, 2003, 2005). Zulke verkenningen gebeuren deels door de
eigen medewerkers en voor een deel door ingehuurde adviesbureaus, zoals
bijvoorbeeld Cap Gemini. Allerlei onderwerpen, van de inrichting van het
binnenlands bestuur tot ontwikkelingen op het gebied van radicalisering, bestuurlijke
integriteit en georganiseerde criminaliteit, zijn daarbij aan de orde geweest
(De Ruijter 2006). BZK werkt op het gebied van toekomstverkenningen graag
samen met partners en heeft dan ook deskundige ondersteuning te bieden.
Meer informatie is te vinden op de website van BZK: www.minbzk.nl/
onderwerpen/veiligheid/blindgangers/item_103022
8.8 Ministerie van Justitie: prognosemodel
Het ministerie van Justitie heeft met Haar Wetenschappelijk Onderzoek en
Documentatie Centrum sinds 1973 een omvangrijk eigen kenniscentrum in huis,
dat met circa honderd medewerkers onder meer onderzoek doet (door eigen
onderzoekers en aanbesteed) naar toekomstige ontwikkelingen (www.wodc.nl).
Een voorbeeld hiervan zijn de prognosestudies naar benodigde detentiecapaciteit.
Gevangenissen worden niet in een paar maanden gebouwd, dus is het nodig om
ruim te voren in idee te hebben aan hoeveel logés onderdak moet worden verschaft.
Hiervoor is een berekeningsmodel ontwikkeld, dat echter niet adequaat in staat
lijkt om de fluctuaties in benodigde celcapaciteit te voorspellen. Sinds 2008
bleven ruim 4.000 celplaatsen onbezet en zouden acht gevangeniscomplexen
worden gesloten (Vollaard 2008).
94

8.9 Het Britse Ministerie van Wetenschap: Horizon Scanning Centre
In Groot-Brittannië is de landelijke overheid al sinds 1994 zeer actief in het
ontwikkelen en benutten van instrumenten om toekomstgericht beleid te informeren.
Kenmerkend daarbij is de open en intensieve samenwerking met allerlei partners
uit de overheid, de wetenschap, het bedrijfsleven en het maatschappelijk
middenveld. Een voorbeeld daarvan is het Horizon Scanning Centre (HSC), waar
onder meer analisten uit velerlei organisaties ieder kwartaal bijeenkomen in de
FAN Club om ideeën en ervaringen met horizonverkenning uit te wisselen. HSC
heeft ook een toolkit samengesteld, die korte beschrijvingen van methoden voor
toekomstverkenning bevat. 48
48 Meer over HSC, de FAN Club en de toolkit vindt men op www.foresight.gov.uk
95

HOOFDSTUK 9
Conclusies
“I am an optimist. It doesn’t seem too much use being anything else”
Winston Churchill
Dat we leven in een dynamische tijd is een understatement. In het komende
tijdperk van ‘hyperchange’ zullen veranderingen plaatsvinden op onder meer
technologisch, medisch, politiek en cultureel gebied die veel ingrijpender zijn
dan alles wat zich tot dusver heeft voorgedaan. Een leidende futuroloog als
Ray Kurzweil meent dat het tempo van veranderingen in de 21 e eeuw een factor
duizend sneller zal verlopen dan in de 20 e eeuw. Zelfs wanneer Kurzweil er een
factor 10 naast zit, zijn de veiligheidsaspecten van een dergelijke exponentiële
groei in kennis en mogelijkheden nauwelijks te bevatten. De jonge collega’s die
wij nu opleiden aan de Politieacademie zullen in die wereld moeten functioneren.
Zij worden verantwoordelijk voor die toekomstige veiligheid, en de hyperchange
begint in het komende decennium. Dat vraagt enige voorbereiding.
Voor de politie zou voorbereiding op de toekomst een vast element van het werk
moeten zijn. Bestaande politiestrategieën als Intelligence-Led Policing en
Problem-Oriented Policing worden in de V.S. inmiddels onder de noemer
‘Predictive Policing’ samengebracht. Deze omvattende oriëntatie definieert men
als “any policing strategy or tactic that develops and uses information and
advanced analysis to inform forward-thinking crime prevention”. 49 Dat brengt
toekomstgericht politiewerk al een stuk dichterbij.
De Franse politiedeskundige Didier Bigo stelde tijdens een CEPOL-congres in
Amsterdam in november 2009 dat ‘The future of policing is policing the future’.
Wie de rijkdom aan bronnen en methoden overziet waarmee het bedrijfsleven en
overheidsinstellingen zich op de toekomst oriënteren, realiseert zich dat
politiemensen hierbij in ieder geval goede wegwijzers nodig hebben. Die helpen
bij het ontwijken van ‘snelle jongens’ en zweverige zieners, die munt trachten te
slaan uit de behoefte aan onzekerheidsreductie.
49 In november 2009 organiseerde het Los Angeles Police Department een eerste symposium over
dit onderwerp: www.ojp.usdoj.gov/nij/topics/law-enforcement/predictive-policing/symposium/
welcome.htm
97

De in dit rapport beschreven methoden lenen zich voor diverse manieren van
toekomstverkenningen en het maken van prognoses. Tijdens een project kan het
combineren van meerdere instrumenten een beter bruikbaar resultaat opleveren.
Bijlage 1 van dit rapport biedt een overzicht dat aangeeft welke instrumenten
waarvoor kunnen worden ingezet. Bijlage 2 bevat een stroomschema waarmee
aan de hand van vragen een of meer geschikte methoden worden aangegeven.
98

HOOFDSTUK 10
Nawoord
Wie zich verdiept in de toekomst loopt het risico wat onrustig te worden door de
complexiteit en de ingrijpendheid van wat ons de komende decennia te wachten
staat. De auteur Joshua Cooper Ramo stelde recentelijk dat onze wereld behoefte
heeft aan nieuwe leiders, die complexiteit en onvoorspelbaarheid niet verwerpen
maar er mee om kunnen gaan (Ramo 2009). Wellicht meenden velen in de
Amerikaanse president Barack Obama een dergelijke nieuwe leider te herkennen.
Ramo meent dat leiders in een revolutionair tijdperk van verrassing en innovatie
zelf moeten leren denken als revolutionairen. Die voelen grote veranderingen
immers vroegtijdig aankomen, omdat ze voortdurend zoeken naar tekenen van
verandering. Een dergelijke oproep is nogal een uitdaging voor de handhavers
van recht en orde. Het is moeilijk om te onderkennen dat de wereld wordt gevormd
door krachten die men niet begrijpt en niet accepteert. Dat vereist het vermogen
om zulke ‘vreemdheid’ beter te leren doorgronden in plaats van te verwerpen als
‘gestoord’ of ‘kwaadaardig’. Het vereist ook een nieuw strategisch veiligheidsconcept
voor de samenleving, meer gericht op veerkracht en aanpassing dan op
controle en beheersing.
Het is bij uitstek de opgave voor analisten en onderzoekers om beleidsmakers
inzicht te verschaffen in complexe en deels verborgen invloeden. Wie de tekenen
aan de wand negeert wordt spoedig weer verbluft zoals de ‘experts’ die werden
verrast door de val van de Sovjetunie in 1991, van de Twin Towers in 2001 en van
de grote handelsbanken in 2008. Wij hopen met dit rapport de weg te hebben
gewezen naar instrumenten die de toekomst niet voorspelbaar, maar hopelijk wel
voorstelbaar maken.
99

100

Literatuur en websites
Allan, Tony
2002 Voorspellingen. 5000 jaar profetieën, visioenen en dromen.
Vianen; Antwerpen: The House of Books
- Bouckaert, G., K. Loyens & J. Maesschalck
2006 Delphi in criminal justice policy: the participation of experts in
forecasting crime. Annual Work Conference of the NIG
(9 November). Amsterdam.
Brockman, John (red.)
2002 De komende vijftig jaar. 25 Topwetenschappers over de ontwikkelingen
in hun vakgebied. Utrecht: Het Spectrum.
Brown, Steve
2009 Criminele schlemielen. Mislukte carrières in de Amsterdamse
onderwereld. Rijswijk: Elmar.
Bruce, Christopher W., Steven R. Hick and Julie P. Cooper (Eds.)
2004 Exploring Crime Analysis: Readings on Essential Skills.
Overland Park, KS: International Association of Crime Analysts.
Central Intelligence Agency (Office of Public Affairs)
1999 A Consumer’s Guide to Intelligence. Washington,
DC: Central Intelligence Agency.
DCDC
2007 The DCDC Global Strategic Trends Programme 2007-2036.
Third Edition (2007). S.l.: UK Ministry of Defence.
Clark, Robert M.
2004 Intelligence Analysis: A Target-Centric Approach. Washington,
DC: CQ Press.
Clarke, Lee
2005 Worst Cases: Terror and Catastrophe in the Popular Imagination.
Chicago: University of Chicago Press.
101

Clauser, Jerome, revised and edited by Jan Goldman
2008 An Introduction to Intellligence Research and Analysis. Lanham, MD;
etc.: The Scarecrow Press.
Dienst Nationale Recherche Informatie
2004 Nationaal dreigingsbeeld zware of georganiseerde criminaliteit.
Een eerste proeve. Zoetermeer: DNRI.
Dijksterhuis, Ap
2007 Het slimme onbewuste. Amsterdam: Bert Bakker.
Felson, Marcus
2006 Crime and Nature. Thousand Oaks, CA: Sage.
Glenn, Jerome C. and Theodore J Gordon (Eds.)
2007 AC/UNU Millennium Project: Futures Research Methodology Version
2.0. Washington, DC: American Council for the United Nations
University.
Godet, M.
1994 From Anticipation to Action. S.l.: UNESCO Publishing.
Hiltunen, Elina
2007 Where do future-oriented people find weak signals?
Turku: Finland Futures Research Centre.
Howe, Leo and Alan Wain (Eds.)
2005 Predicting the Future. Darwin College Lectures No. 5.
Cambridge: Cambridge University Press.
Hulspas, Marcel, en Jan Willem Nienhuys
1997 Tussen waarheid en waanzin. Een encyclopedie der pseudo-
wetenschappen. Utrecht: Uitgeverij Scheffers.
Johnson, Graham
2007 The Devil: Britain’s Most Feared Underworld Taxman.
Edinburgh; London: Mainstream Publishing
Kenney, Michael
2007 From Pablo to Osama: Trafficking and terrorist networks, government
bureaucracies, and competitive adaptation. University Park, PA:
The Pennsylvania State University Press.
102

Khalsa, Sundri
2004 Forecasting Terrorism: Indicators and Proven Analytic Techniques.
Lanham, MD; etc.: The Scarecrow Press.
Klerks, Peter
2009 “Increasing police sensitivity to emerging crime trends.” In: Tops,
P. en Smit, An (red.). Pearls in policing. Academic conference 2008:
Selected articles. Apeldoorn: Politieacademie.
Klerks, Peter en Nicolien Kop
2007 Maatschappelijke trends en criminaliteitsrelevante factoren. Een
overzicht ten behoeve van het Nationaal dreigingsbeeld criminaliteit met
een georganiseerd karakter 2008 – 2012. Apeldoorn: Politieacademie.
Kop, Nicolien en Peter Klerks
2009 Alertheid van politiemensen bij signalen van ‘onraad’.
Apeldoorn: Politieacademie.
Krugman, Paul
2009 “How Did Economists Get It So Wrong?” The New York Times,
September 2, 2009.
www.nytimes.com/2009/09/06/magazine/06 Economic-t.html
Loo, Robert
2002 “Delphi Method: A Powerful Tool for Strategic Management.”
Policing: An International Journal of Police Strategies & Management
25(4): 762-769.
McCulloch, Jude and Sharon Pickering
2009 “Pre-crime and counter-terrorism: Imagining future crime in the
‘War on Terror’. British Journal of Criminology 49: 628-645.
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
2003 Scenario’s enzo: een handreiking voor scenarioplanning.
Den Haag: Ministerie van BZK.
2005 Deel 1 Toekomstverkennen. Deel 2 De radar op scherp.
Den Haag: Ministerie van BZK.
National Commission on terrorist Attacks Upon the United States
2004 The 9/11 Commission Report. Final Report of the National Commission
on Terrorist Attacks Upon the United States. Authorized Edition.
New York; London: Norton.
103

NAVI
2008 Begrippen, definities, afkortingen en organisaties. Versie 0.4, 3 oktober
2008. Den Haag: Nationaal Adviescentrum Vitale Infrastructuur
Noels, Geert
2008 Econoshock. Hoe zes economische schokken uw leven fundamenteel
zullen veranderen. Antwerpen: Houtekiet.
Osse, Anneke
2002 “Wat doet de politie nu eigenlijk, en wat moet ze doen? Werken met
toekomstscenario’s”. Het Tijdschrift voor de Politie 64(7-8): 25-29.
Penn, Mark J., with E. Kinney Zalesne
2007 Microtrends: The Small Forces Behind Tomorrow’s Big Changes.
New York: Twelve.
Peterson, Joshua J.
2008 Appropriate Factors To Consider When Assessing Analytic Confidence In
Intelligence Analysis. Erie, PA: Mercyhurst College.
Quarmby, Neil
2004 “Futures Work in strategic criminal intelligence”. Pp. 129-147 in:
Ratcliffe, Jerry (Ed.). Strategic Thinking in Criminal Intelligence.
Annandale, NSW: The Federation Press.
Ramo, Joshua Cooper
2009 The age of the unthinkable: Why the new world disorder constantly
surprises us and what to do about it. London: Little, Brown.
Robson, David W.
2005 Cognitive Rigidity: methods to overcome it. Paper presented at the 2005
International Conference on Intelligence Analysis. https://analysis. mitre.
org/proceedings/Final_Papers_Files/40_Camera_Ready_Paper.pdf
Rottinghuis, J.Th
2008 Futuring. De kunst van het anticiperen: toekomstbestendiger
(strategisch) denken. Schiedam: Scriptum.
104

Ruijter, de
2006 Fear Factor. Scenario over angst, verdeeldheid en radicalisering.
In opdracht van het Ministerie van BZK. Amsterdam: De Ruijter
Strategie BV. www.minbzk.nl/aspx/download.aspx?file=/contents/
pages/85169/fearfactor.pdf
Taleb, Nassim Nicholas
2008 The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable.
New York: Random House.
Uskali, Turo
2005 “Paying Attention to Weak Signals; The Key Concept for Innovation
Journalism.” Innovation Journalism Vol. 2 No. 11.
Vollaard, Ben
2008 “Lege bajes”. NRC Handelsblad 5 juli 2009.
Williams, Phil and Roy Godson
2002 “Anticipating organized and transnational crime.” Crime, Law & Social
Change 37: 311-355.
Zijderveld, A.C. (red.)
1994 Kleine geschiedenis van de toekomst. Kampen: Kok Agora.
Websites
http://criminaliteitswijzer.ning.com
http://shapingtomorrowmain.ning.com
https://globalfuturesforum.org
www.google.com/trends
www.jfs.tku.edu.tw
www.millennium-project.org
www.minbzk.nl/onderwerpen/veiligheid/blindgangers/item_103022
www.policefuturists.org
www.rand.org
www.wfs.org
105

106

BIJLAGE 1
Tabel 1 Methodenoverzicht
Methode Prognose/
Verkenning
Omgevingsscan
Delphi
methode
Futures
Wheel
Verkenning Rapport
met trends
en ontwikkelingen
Prognose,
evt. in combinatie
met
oordeel en
argumenten
over wenselijkheid
en
strategisch
beleid
product vereisten voordelen nadelen doorlooptijd
Rapport
met overzicht
van
beredeneerdeinschattingen,
mogelijk
consensus
Verkenning Visueel
overzicht
van
invloedsfactoren
Geschikte
bronnen;
zorgvuldige
analyse
Zorgvuldige
organisatie
en goede
onderzoeksvaardigheden;onbevooroordeeldeonderzoekers
Bekwame
sessieleider;
groot vel
papier of
software +
beamer
107
Bevordert
vroegtijdig
onderkennen
van trends
en ontwikkelingen
Beproefde
methode
met relatief
goede kans
op bruikbare
resultaten
Weinig
voorbereiding
en kosten;
deelnemers
zien direct
resultaat;
geschikt voor
complexe verschijnselen
Arbeids- en
soms kostenintensief;
overvloed aan
informatie
arbeidsintensief;
complexe
methode; best
bruikbaar voor
voorspellingen
op één indicator;
wentelt de
analist hiermee
verantwoordelijkheid
voor
eigen feitenonderzoek
en
conclusies af
op verondersteldedeskundigen?
Mogelijk risico
van simplificatie
en overmatig
vertrouwen
in ‘indrukwekkende’
resultaten
§
Variabel 5.1
Circa zes
maanden
Één of
enkele
dagen
5.2
5.3

Methode Prognose/
Verkenning
Trend
Impact
Analyse
(TIA)
Sys-
teemperspectief
Morfologische
analyse
Scenariostudie
Partica-
patieve
methoden
Prognose Rapportage
met visuele
weergave
van
relevante
factoren
Prognose Rapport
met
model(len)
Verkenning Zwicky
Box; rapportage
Verkenning rapportage
met 3 tot 6
scenario’s;
oefening
voor betrokkenen
(bvk beslissers)
Prognose rapportage;
inspirerende
sessie(s)
product vereisten voordelen nadelen doorlooptijd
Bekwame
onderzoekers
Vraagt van
onderzoekers
en
organisatie
het vermogen
om
effectief met
complexiteit
om te gaan
Deskundige
onderzoekers
Kan alleen
door onderzoekers
of
met beleidsmakers
en
managers
moderne
techniek
benut;
vraagt
creativiteit;
goede
procesbewaking;
betrokkenen
en resultaten
moeten
respecteren
108
Combinatie
van kwantitatieve
en
kwalitatieve
aanpak;
ruimte voor
detaillering en
complexiteit
Kan praktisch
bruikbare
en aanpasbare
modellen
opleveren
Stimuleert
creativiteit
Kan als eye
opener dienen
Kan enthousiasmeren,
nieuwe
inzichten en
betrokkenheid
aanboren
Compleetheid
van invloeden
lijkt onhaalbaar;
daardoor
risico van
schijnzekerheid
Vaak erg
complex en
bewerkelijk;
risico van
schijnbegrip
van complexe
en chaotische
fenomenen
Bewerkelijk;
kan onoverzichtelijk
worden; foutgevoelig
Risico voor
verkeerd
gebruik bijv.
in de media
Risico van
‘ontsporing’;
‘kapen’ door
fanatici;
oppervlakkig;
uitkomst
onvoorspelbaar
Enkele
maanden
Enkele
maanden
Dagen
tot
maanden
Enkele
maanden
Enkele
dagen tot
maanden
§
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8

Methode Prognose/
Verkenning
Simulatie Verkenning Oefening;
verslag;
leermiddel
Genius
forecasting
Nor-
matieve
methoden
Crossimpact
analyse
Prognose Iedere
denkbare
vorm: rapport,roman,
film,
etc.
Normatief Alle
denkbare
vormen:
boek, film,
website,
etc.
Prognose Reken-
model
gebaseerd
op impactmatrix
product vereisten voordelen nadelen doorlooptijd
Enige techniek;
goede
procesbewaking
Vraagt vermogen
om
visionaire
personen te
herkennen
en waarderen;
vergt
onbevangenheid
Betrok-
kenheid
stakeholders,
draagvlak
verzorgen
onderzoekers
met
rekenkundigevaardigheden;
goede
projectorganisatie;aandacht
voor
beargumenteren
van
relevante
factoren en
onderlinge
samenhang
109
ervaring kan
leerzaam en
indrukwekkend
zijn;
modellen
en concepten
kunnen
worden
beproefd;
gevaarlijke
toekomsten
kunnen
worden
verkend
Kan frappante
inzichten
bieden; eye
opener; grote
zeggingskracht;
kan
organisaties
inspireren
Visie kan
modernisering
en meer
effectieve
organisatie
bevorderen;
kosten kunnen
beperkt
blijven
Model is
transparant,
maakt simulatie
mogelijk
en faciliteert
voortschrijdend
inzicht
Risico van
‘door de mand
vallen’ van
betrokkenen;
vergt veel
voorbereiding;
kan te complex
en kostbaar
worden om
uitvoerbaar
te zijn; risico
van technology
push
Afhankelijk
van lastig te
beoordelen
en schaarse
‘genius’-factor;
gevoelig voor
valse profeten
en charlatans
Eerder ideologisch
dan
wetenschappelijk;
risico op
luchtfietserij
Bewerkelijke
methode; risico
op schijnzekerheid
Voor-
bereiding
kan
weken
tot jaren
duren
onbepaald
Weken
tot
maanden
Maan-
den tot
jaren
§
5.9
5.10
5.11
6.1

Methode Prognose/
Verkenning
Statistisch
modelleren
Struc-
turele
analyse
Backcasting
Prognose Statistisch
model, gebaseerd
op
historische
gegevens
Verkenning Rapport
met overzicht
van
stakeholders
en hun
belangen,
intenties en
strategieën
product vereisten voordelen nadelen doorlooptijd
Bruikbare
data; juiste
keuze van
statistische
tools;
statistisch
bekwame
onderzoekers
Vereist
domeinkennis
en
tamelijk
gedetailleerde
gegevens
Verkenning vormvrij verbeeldingskracht
en narratieve
vaardigheid
110
Voor
sommige
verschijnselen,
zoals
demografischegegevens,
kan
deze methode
goede
resultaten
opleveren.
Geraffineerde
methodologie;
biedt aanknopingspunten
voor beleidsmatigebeïnvloeding
Klinkt
plausibel en
herkenbaar
Gaat uit van
min of meer
stabiele ontwikkelingen,
negeert ‘black
swans’;
complexiteit
kan het geheel
ondoorzichtig
maken
Complexiteit;
al snel veel
aannames en
meningsverschillen
Nauwelijks
een analytische
methode
Weken
tot jaren
4 tot 6
maanden
onbepaald
§
6.2
6.3
6.4

BIJLAGE 2
Figuur 5 Hulp bij methodenselectie
Doe eens
een onderzoek:
wat kunnen we
in de toekomst
verwachten?
Eigen
overtuiging
benadrukken?
Nee, open proces
Mag het
diepgang
hebben?
Quick & dirty
Prognose van
waarschijnlijkheid
nodig?
Hoeft niet
Futures Wheel
of
Morfologische
analyse
Structurele
analyse
Vooral visie
onderbouwen
Er is wat tijd
en budget
JA
JA
Normatieve
methoden
Prognose van
waarschijnlijkheid
nodig?
Participatieve
methoden
of
Genius forecasting
Nadruk op
stakeholders
en strategie?
NEE
Vooral prognostisch
Primair verkennend
NEE
Beslissers
actief in proces
betrekken?
Beslissers
oefenen onder
druk?
“Change is the law of life. And those who look only to the past or present
are certain to miss the future.”
John F. Kennedy
111
Statistisch
modelleren
JA
Obv
historische
data?
JA
Kwantitatieve
onderbouwing
nodig?
NEE
Gekwantificeerde
ramingen
Primair kwalitatief
Brede
vraagstelling?
Specifiek probleem
Morfologische
analyse
Scenariostudie Simulatie Omgevingsscan
JA
Trend Impact
Analyse
of
Cross Impact
Analyse
of
Systeemperspectief
Participatieve
methoden
Brede peiling
Nadruk op
expertise?
JA
Zoeken naar
visionaire
inzichten?
Graag een
Grote Ziener
Genius
forecasting
Delphi methode
Liever
‘gewone’
deskundigheid

Colofon
Uitgave
Politieacademie
Datum
Augustus 2010
Oplage
600
Productiebegeleiding
Communicatie & Marketing Politieacademie
Vormgeving
Graphic Invention, De Meern
Drukwerk
De Bink, Leiden
© 2010 Politieacademie
Behoudens de door de wet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave
worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming
van de Politieacademie, die daartoe door de auteurs met uitsluiting van ieder
ander onherroepelijk is gemachtigd.
112

10-xxx
Publicatiereeks Intelligence
Dit is een uitgave in de publicatiereeks van het lectoraat Intelligence van de Politieacademie.
Het lectoraat Intelligence richt zich op het versterken van de kennispositie
op het terrein van intelligence ten behoeve van de politie en het politieonderwijs.
Intelligence is het analyseren van informatie en kennis en deze gebruiken om beslissingen
te nemen over het politiewerk. Het gaat hierbij om het politiewerk in zijn volle breedte;
opsporing, noodhulp en handhaving. Het Intelligenceproces bestaat uit waarnemen,
informatie ontsluiten, technisch door systemen maar vooral ook uit de hoofden van de
agenten, die analyseren en op basis van die analyse besluiten nemen. Om proactief en
preventief handelen mogelijk te maken en zo bij te dragen aan veiligheid versterkt de
politie het intelligenceproces verder. Door het versterken van de kennispositie omtrent
intelligence draagt het lectoraat hier direct aan bij.
De focus van het lectoraat ligt op het doen van onderzoek dat voldoet aan wetenschappelijke
criteria als validiteit en betrouwbaarheid en direct toepasbaar en relevant is voor
politiepraktijk en –onderwijs. Ook bevordert het lectoraat het gebruik van deze kennis
in onderwijs en politiepraktijk. De publicatiereeks is hier een voorbeeld van. In deze
reeks verschijnen naast eigen onderzoeken ook relevante onderzoeken van andere
onderzoekers, docenten, studenten en medewerkers in korpsen. Zo bundelt het lectoraat
de kennis van intelligence en bevordert het lectoraat het gebruik hiervan in het onderwijs
en de politiepraktijk.
www.politieacademie.nl