TNO-rapport - Vereniging van Nederlandse Gemeenten

TNO-rapport
KvL/P&Z 2007.025
Screening op taalachterstanden en
spraakstoornissen bij kinderen van 1 tot 6 jaar door
de jeugdgezondheidszorg
Deelrapport 1: inventarisatie van instrumenten
Datum Juli 2007
Auteur(s) C.P.B. van der Ploeg
C.I. Lanting
F. Galindo Garre
P.H. Verkerk
Projectnummer 031.10715
Aantal pagina's 106 (incl. bijlagen)
Aantal bijlagen 3
met ondersteuning van de overige leden van het projectteam:
J.J. Sluijmers, F.I.M. Pijpers, M. van Denderen-Lubbers,
S.A. Reijneveld
Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel
van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van TNO.
Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en
opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel de
betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst.
Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan.
© 2007 TNO
Preventie en Zorg
Wassenaarseweg 56
Postbus 2215
2301 CE Leiden
www.tno.nl
T 071 518 18 18
F 071 518 19 10
info-zorg@tno.nl

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 2 / 65

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 3 / 65
Samenvatting
Taal speelt een belangrijke rol in het dagelijks leven. Het opheffen of verbeteren van
een taalachterstand verdient daarom aandacht.
Definities
Een taalachterstand kan veroorzaakt worden door een stoornis bij het kind
(taalontwikkelingsstoornis), door onvoldoende taalaanbod vanuit de omgeving
(blootstellingsachterstand) of een combinatie van beide. Taalontwikkelingsstoornissen
kunnen op zichzelf staand voorkomen, maar kunnen ook samengaan met factoren zoals
gehoorverlies, lage intelligentie, of afwijkingen aan het spraakorgaan. De oorzaak van
de taalachterstand is van groot belang voor het in te zetten vervolgtraject.
Doel
In dit deelrapport beantwoorden we vragen over de beschikbare instrumenten om
taalachterstand op te sporen, namelijk: (1) Welke signaleringsinstrumenten bestaan er
voor het opsporen van 1- tot 6-jarigen met taalachterstanden en spraakstoornissen in
Nederland; (2) Wat is er bekend is over de eigenschappen van deze instrumenten in
termen van validiteit, uitvoerbaarheid, discipline die de test moet uitvoeren en kosten;
en (3) Welke van de instrumenten is het meest geschikt voor landelijke implementatie?
Verder gaan we in op de effectiviteit (behaalde gezondheidswinst) van vroegtijdige
opsporing en van interventies. Vervolgens beantwoorden we de vraag of er voldoende
wetenschappelijke onderbouwing is voor het ontwikkelen van een richtlijn voor de
beroepsgroepen voor uniforme, effectieve spraaktaalscreening voor kinderen van 1 tot 6
jaar. Een tweede deelrapport richt zich meer op de wijze waarop JGZ-instellingen nu
verwijzen naar voor- en vroegschoolse educatie (VVE)-programma’s.
Methode
Om de vraagstellingen te beantwoorden hebben we systematisch literatuuronderzoek
verricht. We hebben de ontwikkelaars en onderzoekers van de screeningsinstrumenten
gevraagd om ontbrekende literatuur en onderzoeksresultaten aan te leveren, en hebben
beoordelingen van de screeningsinstrumenten door de COTAN opgevraagd. Er is een
begeleidingscommissie ingesteld met vertegenwoordigers uit het veld, onderzoekers,
ontwikkelaars of vertegenwoordigers van screeningsinstrumenten, overige onderzoekers
en een oudervereniging. We hebben in samenwerking met ActiZ een vragenlijst
uitgezet bij alle JGZ-organisaties met 0- tot 4-jarigenzorg om de huidige uitvoering van
de signalering van de taalachterstanden en de mening van de JGZ over de
uitvoerbaarheid van de screeningsinstrumenten te achterhalen.
Resultaten en conclusies
Instrumenten
De volgende instrumenten met een afnameduur van 10 minuten of minder zijn
gevonden (in alfabetische volgorde):
• Groninger Minimum Spreeknormen/ Groninger Diagnostische Spreeknormen
(GMS/GDS)
• Lexilijst Nederlands
• Tweetalige Lexiconlijsten: Turks-Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands en
Marokkaans-Arabisch-Nederlands
• Lexilijst Begrip (voorheen Taalbegripslijst Dreumesen)
• N-CDIs Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling (korte vormen) (N-CDI)

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 4 / 65
• Nonsenswoord repetitietaak (NRT)
• Spraak- en taalNormen Eerste Lijns gezondheidszorg (SNEL)
• Van Wiechenonderzoek
• VTO taal 2-jarigen (VTO)
De volgende instrumenten met een afnameduur van meer dan 10 minuten zijn
gevonden: Logopedisch screeningsinstrument (LSI) incl. taalscreeningsinstrument (TSI)
voor 3-, 4-, 5-jarigen, schoolvragenlijst (SVL) en oudervragenlijst (OVL); Peabody
Picture Vocabulary Test-III-NL (PPVT-III-NL); Taalstandaard.
Alle genoemde screeningsinstrumenten, behalve de tweetalige Lexiconlijsten, zijn
ontwikkeld met hetzelfde doel, namelijk taalachterstand bij kinderen met Nederlands als
eerste taal 1 op sporen. De oorzaak van deze taalachterstand kan zowel een taalontwikkelingsstoornis
als een blootstellingsachterstand in de eerste taal zijn. Alleen de
tweetalige Lexiconlijsten zijn ontwikkeld en genormeerd voor meertalige kinderen met
een eerste taal anders dan Nederlands (nl. Turks, Tarifit-Berbers, Marokkaans-
Arabisch). Het zijn de enige instrumenten voor het signaleren van taalontwikkelingsstoornissen
bij deze groep.
Geen van de instrumenten is ontwikkeld voor het signaleren van blootstellingsachterstand
in het Nederlands als tweede taal.
Eigenschappen
• Validiteit. Van de psychometrische eigenschappen zijn vooral de sensitiviteit en
specificiteit van belang voor selectie van veelbelovende instrumenten voor de JGZ.
Deze geven weer hoe goed het instrument een onderscheid kan maken tussen
kinderen met en zonder taalachterstand. Voor het huidige VTO taal 2-jarigen
instrument wordt een sensitiviteit van 24-52% gerapporteerd. D.w.z. dat de helft tot
driekwart van de kinderen met een taalachterstand gemist wordt. De bijbehorende
specificiteit is 97-98%. De sensitiviteit en specificiteit van de Lexilijst Nederlands,
Lexiconlijsten Turks-Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands en Marokkaans-
Arabisch-Nederlands, de Lexilijst Begrip, en de SNEL zijn niet overtuigend of
slechts deels vastgesteld. De sensitiviteit en specificiteit werden niet gerapporteerd.
Over de validiteit van de N-CDIs Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling
Korte vormen, de NRT, en het Van Wiechenonderzoek zijn geen gegevens
beschikbaar.
• Uitvoerbaarheid. Zowel de GMS, Lexilijsten Nederlands en Begrip, de SNEL, het
VTO taal 2-jarigen instrument, en het Van Wiechenonderzoek komen op grond van
het doel, de doelgroep, en de uitvoerbaarheid in aanmerking voor gebruik door de
JGZ-professionals als instrument voor de algemene populatie Nederlandstalige 2-
tot 3-jarigen. GMS, Van Wiechenonderzoek en SNEL komen daarnaast ook in
aanmerking voor jongere en oudere kinderen. De tweetalige Lexiconlijsten Turks-
Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands en Marokkaans-Arabisch-Nederlands zijn
de enige instrumenten ontwikkeld voor meertalige kinderen. De N-CDIs korte
vormen komen niet in aanmerking vanwege de woordkeuze: veel van de woorden
en zinnen zijn Vlaams en daardoor niet bekend bij Nederlandse kinderen. Op grond
van de lange afnameduur, het vereiste deskundigheidsniveau en/of de doelgroep
komt de NRT, de LSI, Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL en de
Taalstandaard niet in aanmerking voor afname door JGZ-professionals.
• Uitvoerenden. De Lexilijst Nederlands, tweetalige Lexiconlijsten, Lexilijst Begrip,
N-CDI, SNEL, Van Wiechen en VTO taal 2-jarigen vereisen geen speciale
1 Met de ‘eerste taal’ wordt bedoeld de taal die het meest gesproken wordt met het kind

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 5 / 65
deskundigheid en kunnen worden afgenomen door JGZ-arts of JGZverpleegkundige.
De NRT, LSI (of TSI), Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL
(PPVT-III-NL) en Taalstandaard moeten worden afgenomen door mensen met
logopedisch deskundigheidsniveau. De PPVT-III-NL kan ook afgenomen worden
door bijvoorbeeld een remedial teacher, orthopedagoog of anderen met ervaring met
testafnamen.
• Kosten. Bij de meeste instrumenten zijn er kosten verbonden aan de aanschaf ervan.
De kosten van screening worden echter vooral bepaald door de afnametijd van een
instrument binnen de JGZ en het aantal kinderen dat op basis van de
screeningsuitslag nader onderzocht moet worden (binnen de JGZ of in het natraject)
en behandeld moet worden. Afname van de SNEL en het Van Wiechenonderzoek
duurt 2-3 minuten. Naar schatting kosten de Lexilijst Nederlands en de Lexilijst
Begrip ook ongeveer 2-3 minuten. De tweetalige Lexiconlijsten kosten iets meer
tijd omdat er meer optellingen van woordscores nodig zijn, maar deze vergen
minder dan 5 minuten tijd. Afname van het VTO taal 2-jarigen instrument duurt iets
langer, namelijk ongeveer 5 minuten, omdat de test in gespreksvorm wordt
afgenomen. De overige instrumenten kosten 10 minuten of meer. Door het
ontbreken van gegevens over de sensitiviteit en specificiteit van de instrumenten is
het aantal kinderen dat op basis van de screeningsuitslag nader onderzocht en
behandeld moet worden onbekend. Hierdoor kunnen de kosten hiervan ook niet
worden bepaald.
Effectiviteit
In de internationale literatuur wordt geconcludeerd dat de effectiviteit (behaalde
gezondheidswinst) van het gehele traject van spraaktaalscreening, diagnostiek en
behandeling onduidelijk is door gebrek aan onderzoek op dit terrein. Recent Nederlands
onderzoek rapporteert een lagere deelname aan het speciaal onderwijs bij gebruik van
het VTO taal 2-jarigen instrument in de interventiegroep ten opzichte van de
controlegroep. Echter, op basis van gerapporteerde aantallen achten wij het niet
waarschijnlijk dat de daling in deelname aan het speciaal onderwijs via de weg van
screening, diagnose en behandeling is veroorzaakt. De onderzoekers die het
Nederlandse effectiviteitsonderzoek met het VTO taal 2-jarigen instrument hebben
verricht zijn het niet eens met onze conclusie dat de effectiviteit van screening niet
overtuigend aangetoond is.
Wat betreft de effectiviteit van logopedische interventies, beschrijft de
wetenschappelijke vakliteratuur behandelingsvormen om fonologische stoornissen,
expressieve en/of receptieve taalstoornissen te verbeteren. Uit een meta-analyse
kwamen goede aanwijzingen dat interventies gericht op een deel van de kinderen met
een specifieke spraaktaalstoornis effectief is, namelijk therapie gericht op kinderen met
expressieve moeilijkheden op het vlak van de fonologie en woordenschat. Het gaat
hierbij echter vooral om effectiviteit op korte termijn. Effectiviteit op de langere termijn
is onbekend door gebrek aan onderzoek hiernaar.
Wetenschappelijke onderbouwing voor het ontwikkelen van een richtlijn
Positieve lange-termijn effecten van vroegtijdige opsporing en behandeling van
taalchterstanden zijn tot op heden niet overtuigend aangetoond. Internationaal, en ook in
Nederland, heerst echter de overtuiging dat vroegtijdige opsporing nuttig is. In het
“Besluit jeugdgezondheidszorg” (5 november 2002) is het nagaan of bij de jeugdige
sprake is van spraak- of taalstoornissen daarom als taak op het gebied van opsporing en
preventie door de JGZ vastgelegd. Uit de inventarisatie van de huidige werkwijze bij de
JGZ 0-4-jarigen en 5-6-jarigen blijkt bovendien dat er op lokaal niveau zeer veel

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 6 / 65
verschillende protocollen voor de signalering van spraaktaalontwikkelingsstoornissen in
gebruik zijn. Negentig procent van de JGZ 0-4-jarigen-organisaties geeft bovendien aan
dat zij behoefte hebben aan een landelijke richtlijn.
Conclusies
• Er is onvoldoende duidelijkheid over de effectiviteit van spraaktaalscreening om het
instellen van een formele screening bij jonge kinderen, waarbij uitsluitend op basis
van een testuitslag wordt vastgesteld of nader diagnostisch onderzoek nodig is, te
rechtvaardigen.
• Een gefundeerde keuze voor een bepaald screeningsinstrument kan bovendien niet
gemaakt worden omdat er te weinig gegevens over de sensitiviteit en specificiteit
van de instrumenten beschikbaar zijn.
• Alle genoemde screeningsinstrumenten, behalve de tweetalige Lexiconlijsten, zijn
ontwikkeld met het doel taalachterstand bij kinderen met Nederlands als eerste taal
op te sporen. De oorzaak van die taalachterstand (taalontwikkelingsstoornis of
blootstellingsachterstand in de eerste taal) kan hierbij niet onderscheiden worden.
Er zijn geen screeningsinstrumenten om een blootstellingsachterstand in het
Nederlands als tweede taal te identificeren.
• Er is slechts beperkte uniformiteit in de wijze waarop signalering van
taalachterstanden in de praktijk plaatsvindt. De behoefte aan een landelijke richtlijn
wordt door het veld duidelijk naar voren gebracht.
Aanbevelingen
• Een formele spraaktaalscreening bij jonge kinderen is niet aan te bevelen. Een
minder formele vorm van signaleren van taalachterstanden, waarbij vooral gebruik
wordt gemaakt van kennis en ervaring van professionals, ligt meer voor de hand.
Als hulpmiddel bij het signaleren kan een screeningsinstrument worden gekozen.
Het is echter niet wenselijk dat uitsluitend de uitslag op het gehanteerde instrument
bepaalt of nader diagnostisch onderzoek nodig is.
• We bevelen aan om in het kader van de signalering van taalontwikkelingsstoornissen
een instrument of hulpmiddel voor de JGZ te ontwikkelen waarmee de
eerste taal van anderstalige kinderen kan worden beoordeeld.
• We bevelen aan de ontwikkeling van een landelijke richtlijn Spraaktaal zo spoedig
mogelijk te starten om het gebrek aan uniformiteit in het signaleren van
spraaktaalachterstanden op te heffen. Hierin moeten afspraken worden vastgelegd
over de uitvoering van de signalering, het doorverwijzen van kinderen en de
monitoring/evaluatie hiervan.
• We bevelen aan na te gaan of onderdelen van de verschillende
signaleringsinstrumenten (Van Wiechenonderzoek, SNEL, VTO-taal 2-jarigen,
Lexilijst Nederlands en Lexilijst Begrip) samen te voegen zijn tot één nieuw
instrument ter ondersteuning van de signalering door de JGZ. Ook zou nagegaan
moeten worden of dit instrument kan worden geïntegreerd met het Van
Wiechenonderzoek, omdat deze al door alle JGZ-organisaties wordt gebruikt.
• Het is wenselijk dat er een instrument wordt ontwikkeld voor de JGZ waarmee de
taalomgeving van het kind zo goed mogelijk in kaart gebracht kan worden. Door
zowel de taalomgeving als de ontwikkeling van het kind in kaart te brengen, kan dit
instrument helpen bij het bepalen van de aard van een taalachterstand
(ontwikkelingsstoornis of onvoldoende blootstelling).
• Het monitoren van de uitkomsten van de signalering van spraaktaalachterstanden in
verschillende regio’s in Nederland (bijv. aantal terechte en onterechte verwijzingen
voor verdere diagnostiek, aantal verwijzingen naar logopedie) is wenselijk. Door dit
te koppelen aan de regionaal gebruikte protocollen en gehanteerde

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 7 / 65
screeningsinstrumenten kunnen waardevolle gegevens worden verkregen over de
(effectiviteit van) de verschillende uitvoeringsstrategieën, om zo een onderbouwde
keuze voor een landelijk protocol te kunnen maken.
• Het voorkómen of verminderen van een taalachterstand is beter dan vroegtijdige
opsporing ervan. Primaire preventie verdient aandacht.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 8 / 65

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 9 / 65
Afkortingen
AC Audiologisch Centrum
ActiZ Brancheorganisatie voor zorgondernemers die zich bewegen in de
markt van zorg, wonen, welzijn, preventie en aanverwante diensten,
ontstaan door fusie van Arcares en Z-org. Z-org is de voormalige
Landelijke Vereniging voor Thuiszorg.
AJN Artsen Jeugdgezondheidszorg Nederland
CB Consultatiebureau
CLB Centra voor Leerlingenbegeleiding (in Vlaanderen)
COTAN Commissie Testaangelegenheden Nederland
Fenac Federatie Nederlandse Audiologische Centra
FOSS Nederlandse federatie van ouders van slechthorende kinderen en van
kinderen met spraak-taal moeilijkheden
GDS Groninger Diagnostische Spreeknormen
GGD Gemeentelijke Gezondheidsdienst
GMS Groninger Minimum Spreeknormen
iMGZ Instituut Maatschappelijke Gezondheidszorg
JGZ Jeugdgezondheidszorg
KNO Keel, neus, oor
LSI Logopedisch Screeningsinstrument
LUMC Leids Universitair Medisch Centrum
LVT Landelijke Vereniging voor Thuiszorg (tegenwoordig ActiZ)
MC Medisch centrum
MDD Multidisciplinaire diagnostiek
M&G Maatschappij en gezondheid
N-CDI N-CDIs Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling (Nederlandstalige
Communicative Development Inventories)
NIP Nederlands Instituut voor Psychologen
NL Nederland
NRT Nonsenswoord repetitietaak
NSDSK Nederlandse stichting voor dove en slechthorende kinderen
NVLF Nederlandse Vereniging voor Logopedie en Foniatrie
OCW Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen
OVL Oudervragenlijst
PGO Periodiek geneeskundig onderzoek
PPV Positief voorspellende waarde (positive predictive value)
PPVT-III-NL Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL
SLS stottersignaleringslijst
SNEL Spraak- en taalNormen Eerste Lijns gezondheidszorg
SVL Schoolvragenlijst
TAK Taaltoest allochtone kinderen
TNO-KvL TNO Kwaliteit van Leven
TSI Taalscreeningsinstrument voor 3-, 4-, 5-jarigen
TvK Taaltoets voor kinderen
UMCG Universitair Medisch Centrum Groningen
USPSTF US Preventive Services Task Force
VCLB Koepelorganisatie voor de vrije centra voor leerlingenbegeleiding
VNG Vereniging Nederlandse Gemeenten

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 10 / 65
VTO Vroegtijdige Opsporing (VTO taal 2-jarigen is een
signaleringsinstrument)
VVE Voor- en vroegschoolse educatie
V&VN Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland
VWS Ministerie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport
ZonMW ZorgOnderzoek Nederland – Medische Wetenschappen

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 11 / 65
Inhoudsopgave
Samenvatting.................................................................................................................. 3
Afkortingen .................................................................................................................... 9
1 Inleiding........................................................................................................................ 13
1.1 Vroegtijdige opsporing .................................................................................................. 13
1.2 Prevalentie, indeling en oorzaken taalachterstand ......................................................... 14
1.3 Theoretisch kader van screening.................................................................................... 17
2 Vraagstelling ................................................................................................................ 19
2.1 Opdracht VWS............................................................................................................... 19
2.2 Twee doelen van vroegtijdige opsporing taalachterstand .............................................. 19
2.3 Rapportage..................................................................................................................... 20
3 Methoden...................................................................................................................... 23
4 Effectiviteit van screening, diagnostiek en behandeling van
taalontwikkelingsstoornissen ...................................................................................... 25
4.1 Effectiviteit van spraaktaalscreeningsprogramma’s ...................................................... 25
4.2 Effectiviteit van interventies.......................................................................................... 31
5 Signaleren: risicofactoren voor taalachterstand in de eerste taal en overzicht van
signaleringsinstrumenten ............................................................................................ 37
5.1 Risicofactoren voor taalachterstand in de eerste taal ..................................................... 37
5.2 Signaleringsinstrumenten voor het opsporen van kinderen met een taalachterstand..... 37
5.3 Signaleringsinstrumenten voor het opsporen van kinderen met een articulatieprobleem
....................................................................................................................................... 47
5.4 Signaleringsinstrumenten voor het opsporen van kinderen die stotteren....................... 47
6 Huidige werkwijze taalscreening................................................................................ 49
6.1 Huidige werkwijze bij JGZ 0- tot 4 –jarigen ................................................................. 49
6.2 Huidige werkwijze bij de 5- tot 6 –jarigen .................................................................... 51
6.3 Huidige werkwijze in Vlaanderen ................................................................................. 52
7 Conclusies, discussie en aanbevelingen...................................................................... 53
8 Referenties.................................................................................................................... 61
Bijlage(n)
A Criteria waaraan elke screeningsprogramma moet voldoen (Wilson & Jungner, 1968;
UK National Screening Committee, 2000)
B Leden begeleidingscommissie spraaktaal
C Overzicht van de signaleringsinstrumenten

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 12 / 65

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 13 / 65
1 Inleiding
Communicatie via gesproken taal heeft in principe betrekking op twee basisactiviteiten:
praten en luisteren. Door te praten kunnen ideeën omgezet worden in woorden en
kunnen waarnemingen, gevoelens en bedoelingen worden verwoord. Door te luisteren
kunnen woorden in ideeën omgezet worden en kunnen waarnemingen, gevoelens en
bedoelingen begrepen worden. In veel aspecten van het dagelijkse leven speelt de
communicatie met behulp van taal daarom een belangrijke rol. Taal speelt een grote rol
bij het organiseren van waarnemingen, bij het richten van gedachten, bij het controleren
van handelingen, bij het helpen onthouden en modificeren van emoties. Het belang van
een goed verlopende taalontwikkeling voor zowel de cognitieve als de sociaalemotionele
ontwikkeling wordt dan ook algemeen ondersteund. Vroege verstoringen
van de taalontwikkeling kunnen voorlopers zijn van latere taal- en leerstoornissen en de
oorzaak zijn van gedragsproblemen. Een vertraagde taalontwikkeling kan ook
gerelateerd zijn aan lees- en schrijfmoeilijkheden. Taalontwikkeling speelt dus een
grote rol in het verloop van de totale ontwikkeling van een kind.
Ook een goedverlopende spraakontwikkeling is noodzakelijk voor een kind om zich
verstaanbaar te kunnen maken voor de omgeving. Spraak bestaat onder andere uit
articulatie en vloeiendheid (waaronder ook stotteren valt). Articulatie is het sluitstuk
van het spreekproces, het spreken dankzij de spraakmotoriek. Articulatiestoornissen
kunnen van grote invloed zijn op de communicatieve ontwikkeling en sociaalpsychologische
ontwikkeling. Als het kind zich niet verstaanbaar kan uitdrukken
kunnen er misverstanden tussen het kind en de omgeving ontstaan. De spraakmotoriek
behoort tot de meest complexe motorische activiteit van het menselijke lichaam. Vele
cognitieve, neurologische en motorische processen spelen een rol. Daarmee zijn
articulatieproblemen vaak een symptoom van een onderliggende stoornis. Maar ook een
onderliggende taalontwikkelingsstoornis kan van invloed zijn op de articulatie.
Niet alleen spraak- of taalontwikkelingsstoornissen veroorzaken een taalachterstand.
Een taalachterstand in een bepaalde taal (hier het Nederlands) kan ook veroorzaakt
worden door onvoldoende blootstelling aan die taal. Zolang dit niet de eerste taal 2 van
het kind is, heeft het kind geen probleem, het kan zich normaal ontwikkelen.
1.1 Vroegtijdige opsporing
Vroegtijdige opsporing van een spraaktaalontwikkelingsstoornis bij een kind is
belangrijk voor het tijdig kunnen inzetten van een effectieve behandeling. Doel is
verbetering van het kind, of het voorkomen van verslechtering, waardoor een kind zich
optimaal kan ontwikkelen. Dit kan worden bereikt via vermindering van de
taalachterstand of zelfs opheffing ervan, maar ook op andere manieren, als bijvoorbeeld
communicatieproblemen tussen ouders en kinderen eerder kunnen worden opgelost
door hen ondersteunende gebaren te leren. Omdat aan vroegtijdige opsporing ook
bezwaren kleven, zoals extra kosten, ongerustheid van ouders en kans op vertraagde
ontdekking van kinderen die bij de screening onterecht voldoende waren, is een
belangrijke voorwaarde dat de voor het kind te behalen gezondheidswinst substantieel
2 Met de ‘eerste taal’ wordt bedoeld de meest gesproken taal. (Eenheid van Taal, Richtlijn
Handboek Eenheid van taal, Platform Jeugdgezondheidszorg, Richtlijn 2, febr 2005)

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 14 / 65
is. Let wel: Dit kan alleen als er effectieve behandeling mogelijk is, die ook nog extra
gezondheidswinst geeft als het op jongere leeftijd dan gebruikelijk kan worden ingezet.
1.2 Prevalentie, indeling en oorzaken taalachterstand
Een kind heeft een taalontwikkelingsstoornis als het taalbegrip en/of de taalproductie
zich in vergelijking met leeftijdgenootjes langzamer of anders ontwikkelt. Uit een
enquête uitgevoerd bij 140 specialisten (peuterleidsters, leerkrachten, logopedisten,
psychologen, orthopedagogen enz.) kwam naar voren dat taalontwikkelingsstoornissen
meestal in zeer algemene termen worden beschreven, wat betekent dat een
taalontwikkelingsstoornis meestal intuïtief wordt aangenomen. Net als in de literatuur
blijkt er onder de Nederlandse hulpverleners geen gouden standaard bekend te zijn om
een taalontwikkelingsstoornis te benoemen (Luinge et al., 2002). De
prevalentieschattingen lopen hierdoor sterk uiteen, voor autochtone kinderen 1-40% en
voor allochtone kinderen 1-90%. Reep-van den Bergh schat de prevalentie van
taalontwikkelingsstoornissen op basis van uitgebreid literatuuronderzoek bij kinderen
op 3- à 4-jarige leeftijd zeer globaal op 5%. Rond de 5-jarige leeftijd zijn de schattingen
bijzonder uiteenlopend, maar waarschijnlijk stijgt de prevalentie na de leeftijd van vier
jaar iets (Reep-van den Bergh et al., 1998).
De overgang van een normale taalontwikkeling naar pathologie is gradueel. Het
ontbreken van een heldere omschrijving van de aandoening taalontwikkelingsstoornis
maakt het ontwikkelen van een effectieve screening extra lastig: er is geen vastomlijnde
doelgroep waarvan vaststaat dat zij baat zullen hebben bij vroegtijdige behandeling.
Bovendien maakt een taalprobleem onderdeel uit van de algehele ontwikkeling en is
daarmee nauw gerelateerd aan andere aspecten van de ontwikkeling.
Definitie
Een taalachterstand kan veroorzaakt worden door een stoornis bij het kind
(taalontwikkelingsstoornis), door onvoldoende taalaanbod vanuit de omgeving
(blootstellingsachterstand) of een combinatie van beide (zie figuur 1). Het onderscheid
is van groot belang voor het in te zetten vervolgtraject. Hieronder wordt dit verder
uitgelegd. VVE-programma’s zijn vooral bedoeld voor kinderen met een
blootstellingsachterstand in het Nederlands, als een taalontwikkelingsstoornis is
uitgesloten.
Taalontwikkelingsstoornis. Factoren die de taalontwikkeling op negatieve wijze
beïnvloeden zijn in sterke mate bepalend voor de in te zetten therapie.
Taalontwikkelingsstoornissen kunnen op zichzelf staand voorkomen, zonder
aanwijsbare duidelijke oorzaak (specifieke taalontwikkelingsstoornis). Ze kunnen ook
geheel of gedeeltelijk verklaarbaar zijn vanuit een duidelijk aanwezige ongunstige
beïnvloedende factor (niet-specifieke taalontwikkelingsstoornis), zoals gehoorverlies,
lage intelligentie, algeheel vertraagde ontwikkeling of afwijkingen aan het
spraakorgaan. Voor kinderen met specifieke taalontwikkelingsstoornissen is
taaltherapie (logopedie, al dan niet via het speciaal onderwijs), soms gecombineerd met
ouderbegeleiding, aangewezen. Voor alle andere kinderen geldt een ander therapieplan
zoals hoorapparatuur bij gehoorproblemen, algehele ontwikkelingsstimulatie bij
mentale retardatie, een chirurgische ingreep bij anatomische afwijkingen, et cetera.
Daarnaast komt taaltherapie (logopedie) in aanmerking.
Blootstellingsachterstand in een bepaalde taal. Bovengenoemde specifieke en nietspecifieke
taalontwikkelingsstoornissen hebben een al dan niet aantoonbare medische of

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 15 / 65
cognitieve component: het kind mankeert iets waardoor de taalontwikkeling verstoord
wordt en een taalachterstand ontstaat. Er kan echter ook sprake zijn van een
taalachterstand zonder een duidelijke medische of cognitieve oorzaak doordat het kind
onvoldoende aan een taal is blootgesteld. De taal waarin een achterstand is moet hierbij
vermeld worden. Om de taalachterstand weg te werken is het nodig de betreffende taal
in voldoende kwaliteit en hoeveelheid aan het kind aan te bieden. Een taalachterstand
door onvoldoende blootstelling aan de taal wordt soms bij specifieke, en soms bij nietspecifieke
taalachterstanden ingedeeld. Omdat dit verwarrend is hebben we besloten om
taalachterstand door onvoldoende blootstelling apart te benoemen als
blootstellingsachterstand. De indeling van de verschillende vormen van taalachterstand
is nader uitgelegd in figuur 1.
Er zijn twee vormen van een blootstellingsachterstand in het Nederlands. Het kan
voorkomen bij kinderen die worden opgevoed in een andere taal, maar het kan ook
worden veroorzaakt bij kinderen met Nederlands als eerste taal met wie weinig of slecht
Nederlands wordt gesproken. Bij de anderstalige groep loopt het kind alleen achter ten
opzichte van Nederlandstalige kinderen, wat eigenlijk een vreemde vergelijkingsgroep
is. Als bij de anderstalige kinderen de taalontwikkeling in de andere taal goed verloopt
(geen blootstellingsachterstand in die taal en geen achterliggende
taalontwikkelingsstoornis), is er normaal gesproken geen probleem met het aanleren
van het Nederlands als tweede taal. Als dit toch onvoldoende lukt, komt dit volgens M.
Blumenthal van het Kenniscentrum Meertaligheid (persoonlijke communicatie) door
andere oorzaken dan de blootstellingachterstand aan het Nederlands, namelijk 1) sociaal
economische achterstand of analfabetisme; 2) geïsoleerd gezin; 3) pedagogische
onmacht en/of onkunde; 4) ouders die te weinig Nederlands spreken; 5) het feit dat er te
veel scholen zijn die de huidige good-practice bij het aanleren van Nederlands als
tweede taal niet of onvoldoende doorvoeren; en 6) negatieve appreciatie van de
samenleving voor het spreken van niet-westerse talen. Dat laatste heeft invloed op het
zelfvertrouwen van kinderen, en daarmee ook op het leren (van Nederlands).
De tweede groep, ééntalig Nederlandse kinderen met wie weinig of slecht Nederlands
wordt gesproken, wordt onvoldoende aan hun eerste taal (in dit geval Nederlands)
blootgesteld, er wordt bijvoorbeeld nauwelijks met het kind gesproken of de gebruikte
taal is van zeer slechte kwaliteit. Deze kinderen maken geen goede taalontwikkeling
door, ze krijgen geen inzicht in taalstructuren. Ernstige deprivatie kan zelfs gevolgen op
hersenniveau hebben (bekend voorbeeld: kinderen die zijn opgegroeid bij wolven). Een
blootstellingsachterstand van de eerste taal, d.w.z. de taal die het meest gesproken
wordt met het kind, is daarom ernstiger dan een blootstellingsachterstand van de tweede
taal. Uiteraard kunnen ook meertalige kinderen een blootstellingsachterstand in hun
eerste taal hebben.
Spraakstoornis. Naast een taalachterstand kan er ook een spraakstoornis zijn. Dit is het
geval als het niveau van klankvorming niet past bij het taalontwikkelingsniveau (figuur
1). Als therapie wordt meestal logopedie ingezet.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 16 / 65
Taalachterstand in het Nederlands: overkoepelende term voor alle
kinderen die in één of meer van de ovalen vallen
(1) Specifieke
taalontwikkelingsstoornis
(op zichzelf staand)
(0)
Figuur 1. Begripsindeling taalachterstanden en spraakstoornissen
Toelichting bij figuur 1. Elk kind heeft een plaats in het diagram. Buiten de ovalen zitten de
kinderen zonder taalachterstand in het Nederlands (0). Een taalachterstand in het Nederlands
kan komen door een specifieke taalontwikkelingsstoornis (1) of een niet-specifieke
taalontwikkelingsstoornis (2). Een combinatie kan ook voorkomen (3). Daarnaast kan een
taalachterstand in het Nederlands ontstaan door onvoldoende blootstelling aan het
Nederlands (4). Ook dit kan gecombineerd met specifieke of niet-specifieke
taalontwikkelingsstoornissen voorkomen (5, 6 en 7).
Kinderen met een eerste taal niet gelijk aan het Nederlands komen net als Nederlandse
ééntalige kinderen in alle delen van het diagram voor. Het diagram moet voor hen wel
anders gelezen worden dan voor Nederlandstalige kinderen, omdat onvoldoende
blootstelling aan de Nederlandse taal (4) bij hen niet de eerste taal betreft. Bij het zoeken
naar de oorzaak van de taalachterstand in het Nederlands bij deze kinderen moet ook de
eerste taal3 in beschouwing genomen worden. Als het kind geen taalachterstand in de eerste
taal heeft, maar alleen in het Nederlands, zit het in vak 4. Als een kind voldoende aan de
eerste taal wordt blootgesteld, maar toch een taalachterstand in die eerste taal heeft, kan het
kind een specifieke of niet-specifieke taalontwikkelingsstoornis hebben (1, 2 of 3).
Onvoldoende blootstelling aan de eerste taal is bij deze kinderen niet apart in het diagram
weergegeven.
3 Met de ‘eerste taal’ wordt bedoeld de meest gesproken taal. (Eenheid van Taal, Richtlijn Handboek
Eenheid van taal, Platform Jeugdgezondheidszorg, Richtlijn 2, febr 2005)
(3)
7
(5) (6)
(4) Onvoldoende blootstelling
aan de Nederlandse taal
(door omgeving)
(2) Niet-specifieke
taalontwikkelingsstoornis
(door ander probleem:
bijv. gehoor,
verstandelijke handicap,
psychische stoornis)
Spraakstoornis: als het niveau van de klankvorming niet past bij het
taalontwikkelingsniveau

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 17 / 65
1.3 Theoretisch kader van screening
Screening is een bijzondere vorm van gezondheidszorg. De meeste deelnemers zijn
gezond en zich niet bewust van een probleem, maar ondergaan een onderzoek om de
personen met de afwijking te kunnen vinden. Daarbij zijn altijd mensen aanwezig die de
afwijking niet hebben, maar toch een afwijkend testresultaat hebben (fout-positieven)
en mensen met de afwijking die een normale testuitslag hebben (fout-negatieven). De
fout-positieven krijgen te maken met onnodige ongerustheid en onnodige verdere
diagnostiek. De fout-negatieven worden ten onrechte gerustgesteld en zullen hierdoor
vaak pas na een extra vertraging de juiste diagnose en behandeling krijgen. De
vervroeging van de diagnose door de screening leidt daarnaast alleen onder bepaalde
omstandigheden tot een betere uitkomst. De situatie bij screening is dus heel anders dan
wanneer mensen zelf een arts bezoeken vanwege een gezondheidsprobleem. De arts zal
in het laatste geval zijn best doen het probleem op te lossen, en zal onderzoeken
verrichten en behandelingen geven ondanks dat soms de voor- en nadelen van deze
onderzoeken en behandelingen nog niet bewezen zijn. Dit is acceptabel omdat de
patiënt om hulp vraagt. Bij screening is er echter geen hulpvraag.
Vanwege de nadelen die aan elk screeningsprogramma kleven moet daarom, al voordat
het screeningsprogramma wordt gestart, voldoende bewijs zijn dat de voordelen van het
screeningsprogramma groter zullen zijn dan de nadelen (UK National Screening
Committee, 2000). Op groepsniveau moeten de personen die de screening aangeboden
krijgen gezondheidswinst boeken ten opzichte van de situatie waarin geen screening
plaats vindt. De patiënten binnen de groep gescreende personen boeken
gezondheidswinst als zij als gevolg van vroegtijdige behandeling beter worden of als
verslechtering wordt voorkomen ten opzichte van de situatie zonder
screeningsprogramma. De kosten van screening bestaan naast materiële ook uit
immateriële kosten, bijvoorbeeld fout-positieve uitslagen kunnen onnodige
ongerustheid bij (ouders van) patiënten veroorzaken, of een onnodige belasting van het
zorgsysteem waardoor andere patiënten geconfronteerd worden met (langere)
wachttijden, of kans op vertraagde ontdekking van kinderen met een taalachterstand die
bij de screening onterecht voldoende waren (door onterechte geruststelling van de
ouders of arts). De kosten van een screeningsprogramma dienen dus niet alleen in
economische zin geïnterpreteerd te worden. Alvorens een screeningsprogramma
ingevoerd wordt moet daarom eerst nagegaan worden of de baten wel opwegen tegen de
kosten. Eisen die aan een screeningsprogramma gesteld moeten worden zijn
bijvoorbeeld: het gezondheidsprobleem waarop gescreend wordt moet een belangrijk
probleem zijn, er moet een geschikte test zijn om patiënten met een hoog risico te
kunnen onderscheiden van patiënten die een laag risico lopen op de gezochte
aandoening, vroegtijdige behandeling moet leiden tot betere resultaten dan latere
behandeling, voorzieningen voor diagnostiek en behandeling moeten beschikbaar zijn
(zie bijlage A). Deze bijlage geeft de door de National Screening Committee (1998) uit
Groot-Brittannië aangepaste criteria van Wilson & Jungner (1968).
Aan de basis van een screeningsprogramma staat een valide testinstrument, d.w.z. het
resultaat van de test (afwijkend/niet afwijkend) is juist voor de onderzochte kinderen.
Om dit te kunnen bepalen moeten de resultaten van de te onderzoeken test afgezet
worden tegen een ‘gouden standaard’, waarna de sensitiviteit, specificiteit en
voorspellende waarden van de testmethode kunnen worden bepaald (Law et al, 1998,
Vandenbroucke en Hofman, 1993). De sensitiviteit van een test is de kans dat degene
met de gezochte aandoening (hier een taalachterstand en dan die vormen waarvoor

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 18 / 65
effectieve behandeling voorhanden is) een positieve testuitslag heeft; de specificiteit is
de kans dat degene die de aandoening niet heeft een negatieve uitslag heeft; en de
positief voorspellende waarde is de kans op de aandoening indien de testuitslag positief
is. Pas bij voldoende hoge waarden kan een screening naar tevredenheid worden
uitgevoerd. Immers, bij een lage sensitiviteit zullen relatief veel kinderen met een
stoornis worden gemist. Bij een lage specificiteit zullen relatief veel kinderen met een
normaal verlopende taalontwikkeling worden doorverwezen voor nader onderzoek, met
alle negatieve gevolgen van dien zoals ongerustheid bij de ouders en extra kosten van
diagnostiek. Bij een lage positief voorspellende waarde zullen de instanties die de
doorverwezen kinderen nader moeten onderzoeken (medisch specialisten, audiologische
centra etc.) een relatief groot aandeel bij nader inzien ‘gezonde’ kinderen voor
onderzoek doorverwezen krijgen, terwijl maar slechts af en toe een kind werkelijk de
gezochte aandoening heeft.
Bij het begrip effectiviteit wordt nagegaan in welke mate de zorg de patiënten
daadwerkelijk beter heeft gemaakt, of verslechtering heeft weten te voorkomen
(Mackenbach & van der Maas, 2004). Om dit te kunnen bereiken is het niet alleen
nodig dat de patiënt met de screening wordt ontdekt, maar ook dat deze vervolgens
deelneemt aan diagnostiek, dat deze diagnostiek goed is bij het vaststellen of er
werkelijk een probleem is of niet, en dat uiteindelijk ook een behandeling kan worden
ingezet die verbetering geeft bij het kind of verslechtering voorkomt. Het gaat dus om
de effectiviteit van het gehele screeningsprogramma, d.w.z. screening, diagnostiek én
behandeling. Elk van deze onderdelen moet op zichzelf effectief zijn: de screening in
het opsporen van kinderen die gebaat zijn bij vroegtijdige behandeling, de diagnostiek
in het toegeleiden naar het juiste vervolgtraject (de juiste behandeling of juist geen
behandeling bij bijv. problemen die spontaan herstellen), de behandeling in het
verbeteren van het kind of het voorkomen van verslechtering. De behandeling moet
daarnaast ook nog extra gezondheidswinst geven als deze op jongere leeftijd dan
gebruikelijk (zonder screening) kan worden ingezet. Als dat niet het geval is heeft
vroegtijdige opsporing geen zin. Een programma is bewezen effectief als door
onderzoek overtuigend is aangetoond dat er in de praktijk bepaalde doelen beter mee
worden bereikt dan met andere programma’s of zonder het programma. Er zijn twee
soorten aanwijzingen voor de effectiviteit, namelijk directe en indirecte aanwijzingen.
Directe aanwijzingen zijn resultaten uit Nederlands onderzoek naar de effectiviteit van
het programma, beschreven in een document. Indirecte aanwijzingen zijn resultaten uit
Nederlands of buitenlands effectonderzoek bij soortgelijke programma’s. Ook wat
betreft de onderzoeksopzet moet er onderscheid gemaakt worden naar mate van
bewijskracht. Zo heeft een systematische review waarbij alle op dat moment
beschikbare studies worden betrokken en waarbij ook een metanalyse gedaan is een
grotere bewijskracht dan één waarbij geen metanalyse gedaan is. Een Randomized
Controlled Trial (RCT) heeft verder een grotere bewijskracht dan follow-up- of patiëntcontrole-onderzoek
of een patiëntenserie.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 19 / 65
2 Vraagstelling
2.1 Opdracht VWS
VWS heeft TNO gevraagd te inventariseren welke instrumenten er voor Nederland
beschikbaar zijn om taalachterstanden en spraakstoornissen te signaleren, en deze te
beschrijven in termen van wetenschappelijke onderbouwing (worden de juiste kinderen
wel/niet opgespoord), uitvoerbaarheid door het kernteam JGZ 4 (artsen,
verpleegkundigen en assistenten) en gevolgen voor het natraject, wat betreft de
aantallen nader te diagnosticeren kinderen. Op basis daarvan kan de geschiktheid van de
verschillende instrumenten worden beoordeeld. Ook moest worden nagegaan wat er
bekend is over de effectiviteit (behaalde gezondheidswinst) van het gehele traject van
screening met dit instrument, diagnostiek en behandeling.
Uit dit onderzoek kan blijken dat er onvoldoende onderbouwing is voor een bepaald
instrument. In dat geval moeten de meest veelbelovende instrumenten worden
geselecteerd. De validatie van deze instrumenten die vervolgens plaats moet vinden valt
buiten dit onderzoek.
Tijdens het project kwam er extra politieke aandacht voor de aanpak van
taalachterstanden in het Nederlands veroorzaakt door onvoldoende taalaanbod. In het
coalitieakkoord (7 februari 2007) staat: “Kinderen waarbij op driejarige leeftijd door het
consultatiebureau of elders een taalachterstand wordt geconstateerd, zullen via
kinderopvang/peuterspeelzalen, voor- en vroegschoolse educatie (groep 0) en aparte
(schakel)klassen op het vereiste niveau worden gebracht.” VWS heeft aanvullende
vragen opgesteld over de mogelijke rol van de JGZ hierbij.
2.2 Twee doelen van vroegtijdige opsporing taalachterstand
Het doel bij het beoordelen van de taal van het kind door de JGZ is van oudsher het
nagaan of er sprake is van een taalontwikkelingsstoornis, al dan niet veroorzaakt door
een medisch of cognitief probleem. De daarbij te onderzoeken taal is de eerste taal van
het kind, dat is de taal die het kind het best spreekt. In de praktijk kan dit problemen
geven bij anderstaligen omdat de JGZ-medewerkers vaak alleen Nederlands spreken.
Als de ouders voldoende Nederlands spreken wordt via hen wel navraag gedaan naar de
eerste taal bij hun kind.
Een taalachterstand van de Nederlandse taal kan ook ontstaan door onvoldoende
blootstelling aan het Nederlands. Om kinderen met dit probleem een zo goed mogelijke
start te laten maken in het Nederlandse basisonderwijs is een behandeltraject met meer
blootstelling aan het Nederlands nodig. Onvoldoende blootstelling aan het Nederlands
kan voorkomen bij Nederlandse kinderen uit een taalarm milieu, of bij meertalige
4 Er is geen eenduidige definitie van JGZ-kernteam. Echter, alle kinderen en hun ouders hebben
(frontoffice) te maken met JGZ-arts, jeugdverpleegkundige en CB-doktersassistent. Daarnaast zijn er
allerlei ‘specialisten’ die (backoffice) worden ingezet voor geselecteerde kinderen en/of hun ouders.
Hieronder vallen naast bijvoorbeeld pedagogen, diëtisten en VETC-ers ook logopedisten. Logopedie is
op dit moment niet aanwezig in alle JGZ-organisaties, wordt niet ingezet voor alle contactmomenten
en niet voor alle kinderen.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 20 / 65
kinderen. Het doel van de vroegtijdige opsporing van deze vorm van taalachterstand is
dus anders dan het gebruikelijke doel: het gaat hier om taalachterstand in de
Nederlandse taal door onvoldoende blootstelling aan het Nederlands
(blootstellingsachterstand).
Bij de vroegtijdige opsporing van taalachterstanden en spraakstoornissen gaat het
binnen het kader van dit project dus om twee vragen:
1) heeft het kind mogelijk een spraak- of taalontwikkelingsstoornis?
2) heeft het kind een achterstand in de Nederlandse taal vanwege onvoldoende
blootstelling aan het Nederlands?
Het is ook nog mogelijk dat een meertalig kind een blootstellingsachterstand in
zijn/haar eerste taal heeft. Het onderscheid tussen blootstellingsachterstand in de eerste
taal en taalontwikkelingsstoornis is moeilijk te maken, omdat beide zich uiten als
taalachterstand in de eerste taal. Zodra een kind een achterstand in de eerste taal
vertoont, moet worden verwezen naar multidisciplinaire diagnostiek (MDD) voor
nadere diagnostiek. Daar wordt ook de oorzaak onderzocht. Omdat er op die manier
voldoende aandacht wordt gegeven aan de mogelijkheid van een
blootstellingsachterstand in de eerste, niet-Nederlandse, taal, laten wij het verder buiten
beschouwing.
2.3 Rapportage
De resultaten van het onderzoek worden beschreven in twee deelrapporten.
Dit deelrapport gaat vooral over de spraaktaalscreening door de JGZ gericht op
achterstand in de ontwikkeling van de eerste taal (door een spraak- of
taalontwikkelingsstoornis of onvoldoende taalaanbod in de eerste taal). Het bevat een
inventarisatie van bestaande spraaktaalscreeningsinstrumenten voor kinderen van 1 tot 6
jaar. Ook wordt aangegeven of voldoende wetenschappelijke onderbouwing
beschikbaar is voor het ontwikkelen van een richtlijn voor de beroepsgroepen voor
uniforme, effectieve taalscreening voor kinderen van 1 tot 6 jaar. De inventarisatie
wordt beschikbaar gesteld aan externe veldpartijen, zodat zij deze informatie kunnen
aanwenden voor het opstellen van een projectvoorstel voor een JGZ-richtlijn in het
kader van een ZonMW-programma. Een JGZ-richtlijn is een document met
aanbevelingen, adviezen en instructies ter ondersteuning van professionals in de JGZ,
berustend op resultaten van wetenschappelijk onderzoek met daarop gebaseerde
discussie en aansluitende meningsvorming, gericht op het het expliciteren van
doeltreffend en doelmatig medisch handelen. Bij de ontwikkeling is er sprake van een
systematisch ontwikkelproces en een formele autorisatieprocedure binnen de
beroepsvereniging, waardoor deze de status van een professionele standaard krijgt (van
Everdingen et al., 2004).

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 21 / 65
Dit deelrapport is gericht op de volgende vraagstellingen:
1 Welke signaleringsinstrumenten 5 en verwijsprotocollen voor het opsporen van 1- tot
6-jarigen met taalachterstanden en spraakstoornissen in Nederland zijn er? Wat zijn
de risicofactoren voor taalachterstand?
2 Wat is bekend over de testeigenschappen van deze instrumenten? En bij gebrek aan
onderzoek: wat zijn de verwachtingen van experts hiervan?
3 Wat is de uitvoerbaarheid van elk van de instrumenten volgens de literatuur (en evt.
volgens inschatting van JGZ-artsen of uit een pilot-onderzoek)?
4 Welke discipline moet deze test uitvoeren, hoeveel tijd is ermee gemoeid en wat
zijn de kosten in de JGZ, bij andere uitvoerenden en in het natraject (diagnostiek en
behandeling)? Wat is bekend over de effectiviteit (behaalde gezondheidswinst) van
het gehele traject van screening, diagnostiek en behandeling?
5 Wat is bekend over de effectiviteit van logopedische interventies bij kinderen met
een taalachterstand en kinderen met een spraakstoornis?
6 Welke taal- en spraakscreeningsinstrumenten worden geselecteerd op basis van de
antwoorden van vraag 1-4 als meest geschikt voor landelijke implementatie? Als
blijkt dat er op basis van bestaande (kennis over) screeningsinstrumenten geen
keuze gemaakt kan worden, zullen de meest veelbelovende screeningsinstrumenten
geselecteerd worden voor een vervolgonderzoek.
7 Is er voldoende wetenschappelijke onderbouwing beschikbaar voor het ontwikkelen
van een richtlijn door de beroepsgroepen voor uniforme, effectieve
spraaktaalscreening voor kinderen van 1 tot 6 jaar?
Het tweede deelrapport gaat over de huidige uitvoering van het verwijzen naar VVE, en
de relatie tussen de in dit deelrapport behandelde spraaktaalscreening door de JGZ en
het vaststellen van taalachterstand in het Nederlands door onvoldoende taalaanbod.
Het onderwerp dyslexie was ook onderdeel van het oorspronkelijke project. VWS heeft
verzocht dit onderdeel te laten vervallen, omdat de benodigde rapportages van andere
onderzoeken daarover vertraagd worden opgeleverd.
Indeling
Hieronder volgt in hoofdstuk 3 de methoden. Hoofdstuk 4 gaat over de effectiviteit van
spraaktaalscreeningsprogramma’s. In hoofdstuk 5 staat een beschrijving van gevonden
signalerings- en screeningsinstrumenten, en wat er bekend is over de testeigenschappen
en uitvoerbaarheid van deze instrumenten. In hoofdstuk 6 volgt een beschrijving van de
manier waarop de JGZ op dit moment vorm geeft aan de spraaktaalscreening, bij jonge
kinderen (0-4 jaar) en kleuters (5 jaar), inclusief welke screeningsinstrumenten ingezet
worden. Tot slot volgen de conclusies en aanbevelingen in hoofdstuk 7.
5 Hierbij zijn 2 typen instrumenten te onderscheiden: 1. Instrumenten voor ééntrapsscreening, waarbij
na het vinden van een “niet-pluis” resultaat het kind direct wordt verwezen voor diagnostiek; 2.
Combinaties van instrumenten die ingezet kunnen worden in een tweetrapsscreening, waarbij na een
eerste grove “pluis/niet-pluis”-screening een deel van de kinderen met een “niet-pluis”-resultaat niet
direct wordt verwezen voor diagnostiek, maar met een tweede instrument wordt onderzocht op een
extra contactmoment of op het volgende consult.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 22 / 65

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 23 / 65
3 Methoden
Om de vraagstellingen te kunnen beantwoorden is systematisch literatuuronderzoek
verricht. Hierbij werden zowel de nationale (Picarta) als internationale databases
(Pubmed, PsychInfo, ERIC) geraadpleegd.
In Pubmed werd gezocht met de Mesh termen: language disorders (prevention and
control)/language development in combinatie met een explode-commando van de
termen Evaluation Studies (als Mesh-term en publicatie type). In PsychInfo werd
gezocht met de thesaurustermen Language, -disorders, -development, -delay in
combinatie met de thesaurustermen Early Intervention, family intervention, schoolbased
intervention, intervention, vervolgens in combinatie met de thesaurustermen
Program-evaluation, treatment-effectiveness-evaluation en evaluation. In ERIC waren
de thesaurustermen: Language skills, language impairments, language disabilities,
delayed speech, vocabulary development gecombineerd met de thesaurustermen
Intervention, program effectiveness, effectivity, effects. In Picarta werd gezocht met de
trefwoorden Taalstoornissen, taalverwerving, en de vrije tekstwoorden taalstoornissen
en taalscreening.
Daarnaast werd gezocht in de zgn. “grijze literatuur”, d.w.z. rapporten en tijdschriften
die niet worden opgenomen in de databases en veelal niet “peer-reviewed” zijn.
Verder hebben we ook de ontwikkelaars en onderzoekers van de instrumenten gevraagd
om ontbrekende literatuur en onderzoeksresultaten aan te leveren.
Tot slot is de beoordeling van de instrumenten door de Commissie Testaangelegenheden
Nederland (COTAN) opgevraagd. Deze commissie van het Nederlands Instituut
voor Psychologen (NIP) beoordeelt instrumenten aan de hand van bepaalde criteria (zie
www.cotan.nl).
Om onze kennis te verbreden en de resultaten van het onderzoek te toetsen, is een
begeleidingscommissie ingesteld met vertegenwoordigers uit het veld (ActiZ, GGD-
NL, NVLF, V&VN, AJN, Viataal), onderzoekers, ontwikkelaars of vertegenwoordigers
van instrumenten (NSDSK, iMGZ, UMCG, L. Schlichting, Van Wiechen commissie),
overige onderzoekers (LUMC, Expertisecentrum Nederlands, Kenniscentrum
meertaligheid) en een oudervereniging (FOSS, zie bijlage B). Deze commissie is vier
keer bijeengekomen (4 september 2006, 18 december 2006, 12 maart 2007 en 21 mei
2007) en heeft ons gevraagd en ongevraagd van informatie voorzien. Met ingang van
januari 2007 zijn ook de Fenac en de VNG toegetreden tot de begeleidingscommissie.
Zij zijn slechts beperkt bij dit deel van het project betrokken geweest.
Om de huidige uitvoering van de screening op taalachterstanden en de mening van de
JGZ over de uitvoerbaarheid van de instrumenten te achterhalen, hebben we in
samenwerking met ActiZ in december 2006 een vragenlijst uitgezet bij alle JGZorganisaties
voor zorg voor 0-4-jarigen. De uitvoering van de taalscreening bij kleuters
door de GGDen hebben we begin 2005 al geïnventariseerd (van der Ploeg, 2005, 2006).
Om te achterhalen of er voor deze groep nog nieuwe instrumenten waren ontwikkeld
heeft GGD-Nederland op ons verzoek een korte e-mail gestuurd aan de hoofden JGZ en
aan de logopedisten van de GGDen. Bij zowel de JGZ 0-4 jaar als de GGDen zijn ook
de verwijsprotocollen voor het opsporen van kinderen met taalachterstanden en
spraakstoornissen opgevraagd.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 24 / 65

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 25 / 65
4 Effectiviteit van screening, diagnostiek en behandeling
van taalontwikkelingsstoornissen
Screening in het algemeen, en dus ook screening op spraaktaalontwikkelingsstoornissen
bij kinderen van 1-6 jaar, zou alleen aangeboden moeten worden als deze
kosteneffectief is. Het begrip effectiviteit is beschreven in paragraaf 1.3. Het gaat om
het behalen van verbetering bij de patiënt of het voorkomen van verslechtering ten
opzichte van de situatie zonder screeningsprogramma. Om dit te kunnen bereiken
moeten alle onderdelen van het screeningsprogramma (screening, diagnostiek en
behandeling) effectief zijn.
4.1 Effectiviteit van spraaktaalscreeningsprogramma’s
In deze paragraaf worden eerst de resultaten van internationale reviews naar bewijzen
voor of tegen screening op taalachterstand beschreven (paragraaf 4.1.1). Daarna
beschrijven we in paragraaf 4.1.2 het enige effectiviteitsonderzoek op dit vlak dat in
Nederland is verricht.
4.1.1 Internationale resultaten
Nelson et al (2006) hebben in een systematische review van de Engelstalige literatuur
over screening op spraak- en taalachterstand bij kleuters zorgvuldig onderzocht welke
bewijzen er zijn ten gunste of ten nadele van de screening. Op basis van deze studie
concludeert de US Preventive Services Task Force (USPSTF, 2006) dat er onvoldoende
bewijs is dat er snel af te nemen instrumenten voor het beoordelen van de
taalontwikkeling en spraak bestaan die geschikt zijn voor de preventieve
gezondheidszorg en waarmee accuraat kinderen gevonden kunnen worden die baat
hebben bij verdere diagnostiek en interventie. Verder concluderen de auteurs dat er
redelijk bewijs is dat interventies op korte termijn een positief effect hebben op de
spraak- en taalvaardigheid, maar dat er vrijwel geen studies zijn die naar lange termijn
effecten hebben gekeken. Zij vonden ook geen studies waarin onderzocht is of er
gezondheidswinst is ontstaan door het behandelen van kinderen die bij de screening zijn
ontdekt en die niet door zorgen bij ouders of artsen zouden zijn gevonden. Ook vonden
zij geen onderzoeken naar de potentiële schade die screening en behandeling voor
taalachterstand en spraakstoornissen kan veroorzaken, zoals stigmatiseren, ongerustheid
bij ouders, en onnodige diagnostiek en behandeling. De USPSTF kan daarom de balans
tussen voordelen en nadelen van de screening niet bepalen. Echter, de USPSTF erkent
het belang van tijdige ontdekking van taalachterstanden en spraakstoornissen, en geeft
aan dat zorgen bij artsen of ouders belangrijke manieren zijn om kinderen met deze
problemen te identificeren.
In Australië werd een vergelijkbare review uitgevoerd naar taalachterstand (Oberklaid
et al, 2002). Deze auteurs concluderen ook dat er onvoldoende bewijs is om een
aanbeveling voor of tegen een formele screening op taalachterstand te kunnen geven.
Vanwege dit gebrek aan bewijs zeggen zij dat implementatie van formele
screeningsprogramma’s voor taalachterstand niet aan te bevelen is op dit moment. Er is
een dringende noodzaak tot onderzoek naar o.a. instrumenten waarmee kinderen met
een taalachterstand die niet spontaan verdwijnt en wel nadelige gevolgen heeft
opgespoord kunnen worden.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 26 / 65
4.1.2 Nederlands effectiviteitsonderzoek naar taalscreeningsprogramma
Voor de Engelstalige situatie werd onvoldoende bewijs gevonden om een aanbeveling
voor een formele screening op taalachterstand te kunnen rechtvaardigen. Het is
onduidelijk of dit ook voor de Nederlandse situatie geldt. In Nederland is één onderzoek
op dit vlak uitgevoerd. Gezien de conclusie van dit onderzoek dat het effect van
vroegsignalering op 2-jarige leeftijd en daaropvolgende vroegtijdige interventie
aangetoond is, wordt dit enige Nederlandse onderzoek hier uitgebreid gerapporteerd en
besproken.
In een grote Randomized Controlled Trial (RCT) zijn JGZ-artsen gerandomiseerd om te
screenen op taalachterstand met het VTO-taal 2-jarigen instrument op de leeftijd van 18
en 24 maanden (interventiegroep) of om niet te screenen maar standaard zorg te
verlenen (controlegroep). Alleen kinderen met Nederlands als eerste taal zijn in het
onderzoek betrokken. Bij een positieve uitslag op de screening werd verwezen naar het
audiologisch centrum (AC) voor multidisciplinaire diagnostiek (MDD). Bij de AC’s
werd de gebruikelijke MDD verricht bij zowel kinderen die vanuit de screening
kwamen als kinderen die vanuit het reguliere verwijskanaal kwamen (bijv. wegens
zorgen bij ouders, JGZ-arts of huisarts). Afhankelijk van de bevindingen werden de
kinderen doorverwezen voor behandeling indien nodig. In het onderzoek zijn naast de
resultaten van de screening ook gegevens verzameld op de leeftijd van 3 jaar en op de
leeftijd van 8 jaar over behandeling voor spraaktaalproblemen en over school (type,
doublures, resultaten taaltoetsen).
De resultaten zijn beschreven in de Koning et al. (2000, 2004) en in een eindrapport
(van Agt et al., 2005).
Resultaten
In het artikel over de 3-jarigen (de Koning, 2004) bestaat de interventiegroep uit 5734
kinderen en de controlegroep uit 4621 kinderen. In de interventiegroep zijn 3147
kinderen gescreend. 73 (2,3%) van hen hadden een positieve uitslag en werden daarom
verwezen naar diagnostiek. 48 van de 73 (66%) werd ook onderzocht, bij de rest
volgden de ouders de verwijzing niet op. 27 van de 48 (56%) bleek een taalachterstand
te hebben. De sensitiviteit van het VTO-taal instrument bleek 24%-52%, afhankelijk
van de gekozen definitie voor taalachterstand (24% bij vaststelling via de ouders, en
52% bij vaststelling via specialisten). Dit betekent dat een kwart tot de helft van de
kinderen met een taalachterstand gevonden worden, maar dat dus ook de andere helft
tot drie kwart niet met het instrument wordt ontdekt. In de interventiegroep is 2,0%
behandeld voor een taalprobleem vóór 3e verjaardag en in de controlegroep 1,5%
(p≤ 0,05). Er was geen statistisch significant verschil in taalontwikkeling tussen de twee
groepen op de leeftijd van 3 jaar (de Koning, 2004).
In het onderzoek op 8-jarige leeftijd (van Agt, 2005) zijn interventie- en controlegroep
groter dan in de analyse op 3-jarige leeftijd, nl. respectievelijk 7576 en 5851 kinderen.
In deze interventiegroep hadden 112 kinderen (i.p.v. 73) een positieve testuitslag en
werden daarom naar het AC verwezen. 71 van hen (63%) werd daar ook onderzocht, bij
47 van 71 (66%) bleek een taalachterstand te hebben (de Koning, 2000).
Op de leeftijd van 8 jaar zijn er in de interventiegroep significant minder kinderen op
het speciaal onderwijs dan in de controlegroep (resp. 2,7% en 4,1%, p=0,003) en
significant meer kinderen blijven zitten i.v.m. de taal/spraakontwikkeling (volgens
ouders) (resp. 6,1% en 4,7%, p=0,035). Taalscores zijn vergelijkbaar of beter in de
interventiegroep, echter deze verschillen zijn statistisch niet significant (Van Agt,
2005).

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 27 / 65
Het verschil in deelname aan het speciaal onderwijs tussen interventie en controlegroep
is 1,4% (4,1% - 2,7%). Bij een interventiegroep van 7576 kinderen komt dit neer op 106
kinderen minder in het speciaal onderwijs (1,4% van 7576).
Discussie
Op de leeftijd van 3 jaar was nog geen gezondheidswinst vanwege het
screeningsprogramma aan te tonen. De follow-up periode van 12 maanden na de
screening is daarvoor te kort.
Op de leeftijd van 8 jaar is de meest opvallende uitkomst de lagere deelname aan het
speciaal onderwijs in de interventiegroep t.o.v. de controlegroep. Het is niet plausibel
dat het gevonden verschil op de leeftijd van 8 jaar in deelname aan het speciaal
onderwijs via de weg van screening, diagnose en behandeling door de screening is
veroorzaakt. Het maximale aantal kinderen dat via de screening vroegtijdig is
opgespoord en dus door de screening gezondheidswinst kan behalen was 112, namelijk
de kinderen met een positieve (afwijkende) testuitslag op het VTO taal 2-jarigen
instrument. De resultaten wat betreft deelname aan het speciaal onderwijs geven aan dat
in de interventiegroep 106 kinderen minder deelnamen aan het speciaal onderwijs dan
in de controlegroep. Er zijn vijf redenen waarom wij verwachten dat niet bijna
evenveel, maar slechts een veel kleiner deel van de 112 kinderen met een positieve
testuitslag dankzij de screening niet naar het speciaal onderwijs gaan, namelijk:
• 63% van de kinderen met een positieve (afwijkende) screeningsuitslag volgt de
verwijzing naar het AC op. De andere 37% is dus niet naar het AC gegaan.
• 66% van de kinderen met een positieve (afwijkende) screeningsuitslag die wel
nader gediagnosticeerd zijn had werkelijk een taalachterstand in het Nederlands als
eerste taal (de Koning, 2000). De andere 34% van de op het AC onderzochte
kinderen had geen taalachterstand.
• Bij de kinderen met een taalachterstand in de eerste taal is behandeling niet altijd
effectief. 30-40% van de kinderen kan verbeteren, de andere 60-70% blijft, ondanks
begeleiding, stabiel in de taalprestaties (Goorhuis, 2005).
• Zelfs effectieve behandeling zal niet altijd het gevolg hebben dat het kind daardoor
niet naar het speciaal onderwijs hoeft (in deze studie ging bijvoorbeeld 21,5% van
de kinderen met een positieve (afwijkende) screeningsuitslag alsnog naar het
speciaal onderwijs)
• Niet alle kinderen met een taalachterstand gaan naar het speciaal onderwijs
(onbekend percentage).
Daarom is te verwachten dat het aantal kinderen bij wie door de taalscreeningsuitslag
voorkomen wordt dat zij naar het speciaal onderwijs gaan hooguit ongeveer 63% x 66%
x 35% x (100%-21,5%) = 11% is van het aantal kinderen dat een afwijkende
screeningsuitslag had, d.w.z. maximaal 11% x 112 = 13 kinderen (nog exclusief de
laatste reden). Uiteraard is dit een schatting die alleen de grootte-orde van het aantal
kinderen aangeeft, maar deze schatting maakt duidelijk dat de gevonden vermindering
in het speciaal onderwijs van 106 kinderen veel groter is dan verwacht kan worden. Dat
er een veel groter verschil tussen interventie- en controlegroep is gevonden kunnen we
niet verklaren. Het is echter niet aannemelijk dat het gevonden verschil wordt
veroorzaakt door het traject screening – diagnostiek - vroegtijdige behandeling.
Omdat wij de gevonden effecten niet vanuit de screening kunnen verklaren, vinden wij
dat de aanbeveling om tot landelijke screening met het VTO taal 2-jarigen instrument
over te gaan nog onvoldoende onderbouwd. Met de huidige kennis achten wij het
namelijk nog steeds mogelijk dat de nadelen van de screening groter zijn dan de
voordelen. Screening is bedoeld om ‘mechanisch’ toe te passen: puur op basis van een

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 28 / 65
score op een instrument wordt wel of niet een vervolgtraject ingezet, het oordeel van de
testafnemer wordt niet meegenomen bij deze beslissing. Van het VTO taal 2-jarigen
instrument is bekend dat veel kinderen met een taalstoornis gemist worden, de door de
onderzoekers zelf aangegeven sensitiviteit is namelijk erg laag (24% tot 52%). Dit
betekent dat de helft tot drie-kwart van de gezochte kinderen gemist worden met deze
screening. Dat kan tot onterechte geruststelling leiden en daarmee tot onnodig uitstel
van een interventie. Bij signalering wordt nadrukkelijk de kennis en ervaring van JGZartsen
betrokken bij de afweging om wel of niet tot verwijzing over te gaan. Wij zijn,
evenals Law (1998), van mening dat op dit moment een vorm van signalering,
eventueel met ondersteuning van een instrument, te preferen is om
spraaktaalstoornissen op te sporen.
In de discussie hebben we ons geconcentreerd op de belangrijkste uitkomstmaat,
deelname aan het speciaal onderwijs. Van Agt (2005) rapporteerde ook een ongunstig
effect: in de interventiegroep zijn er significant meer kinderen blijven zitten i.v.m. de
taal/spraakontwikkeling. Op taalscores zijn volgens Van Agt (2005) geen statistisch
significante verschillen gevonden.
Het door ons gebruikte rapport (Van Agt, 2005) bevat onvoldoende informatie over de
gebruikte analysetechniek om de juistheid te kunnen nagaan. In een heranalyse door de
Koning et al is duidelijk gemaakt dat daarin de juiste analysetechniek is gebruikt (o.a.
correctie voor clusterrandomisatie). De resultaten van die heranalyse zijn anders.
Hoewel we een publicatie over deze eindanalyse hebben gekregen van de auteurs,
kunnen we hierover niet rapporteren, omdat het artikel is aangeboden aan een
internationaal peer-reviewed tijdschrift, dat vervroegde openbaring tijdens het
reviewproces verbiedt.
Conclusie Nederlandse effectiviteitsonderzoek
Op de leeftijd van 3 jaar kon de effectiviteit van een taalscreeningsprogramma
(screening met VTO taal 2-jarigen, diagnostiek en behandeling) niet aangetoond
worden. Dit was ook niet te verwachten, omdat een follow-up periode van 12 maanden
hiervoor te kort is. Op de leeftijd van 8 jaar is er een lagere deelname aan het speciaal
onderwijs in de interventiegroep ten opzichte van de controlegroep. Echter, op basis van
gerapporteerde aantallen is het niet plausibel dat de daling in deelname aan het speciaal
onderwijs in de interventiegroep ten opzichte van de controlegroep via de weg van
screening, diagnose en behandeling door de taalscreening is veroorzaakt. Omdat wij de
gevonden effecten niet vanuit de screening kunnen verklaren, vinden wij dat de
aanbeveling om tot landelijke screening met het VTO taal 2-jarigen instrument over te
gaan nog onvoldoende onderbouwd. Met de huidige kennis is het namelijk nog
mogelijk dat de nadelen van de screening groter zijn dan de voordelen. De onderzoekers
zijn het hier niet mee eens. Hieronder staat hun reactie.
Het is echter ook niet aangetoond dat het screeningsprogramma niet effectief zou zijn.
Knelpunt is dat verwijzing naar multi-disciplinaire diagnostiek op de leeftijd van 2 jaar
op basis van de screeningsuitslag vaak niet wordt opgevolgd (éénderde van de 2-jarigen
met verwijzing naar diagnostiek neemt niet deel aan diagnostiek).
Reactie van de onderzoekers die het Nederlandse effectiviteitsonderzoek hebben
verricht.
(ongewijzigd overgenomen tekst van H. de Koning en H. van Agt, ErasmusMC)
“Een screeningsinstrument dient zo goed mogelijk onderscheid te maken tussen kinderen waarbij
nader onderzoek noodzakelijk is en kinderen waarbij dat niet het geval is. Echter, het vroegtijdig

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 29 / 65
opsporen van meer taalproblemen is geen doel op zich: vroegtijdig opsporen dient ook te resulteren in
een betere prognose ten aanzien van later opsporen. Sommige opgespoorde taalproblemen kunnen
immers vanzelf weer overgaan en bij sommige taalproblemen is later ontdekken en behandelen
mogelijk even effectief als vroegtijdig ingrijpen. Bovendien kan dit ook leiden tot onnodige
ongerustheid bij ouders, extra kosten en extra werkdruk bij diagnostische centra en/of hulpverlenende
instanties.
De enige manier om vast te stellen of screening leidt tot extra voordelen, namelijk een betere prognose
ten aanzien van de taalontwikkeling ten opzichte van de gangbare praktijk, is het uitvoeren van een
gerandomiseerde trial.
De door Erasmus MC uitgevoerde trial voldoet aan alle daarvoor gestelde en algemeen geaccepteerde
richtlijnen, zoals o.a. beschreven in het CONSORT protocol (Campbell, Elbourne, Altman, & group,
2004), waarbij o.m. het beoogde effect, de primaire uitkomstmaten en de te verrichten analyses van te
voren nauwkeurig dient te worden omschreven. Op basis hiervan hebben wij bij aanvang van de studie
de omvang van de steekproef bepaald, en vantevoren bepaald welke uitkomstmaten zouden worden
geanalyseerd om deze steekproef te onderbouwen.
Vooraf hadden wij geschat, dat bij de gangbare zorg ongeveer 2,5 % van de kinderen uiteindelijk op 8jarige
leeftijd ernstige taalproblemen heeft. Als eerste indicator hiervoor gebruikten we ‘het volgen
van speciaal onderwijs’. Op basis van de destijds door Law gerapporteerde omvang van het effect van
behandeling van verschillende taalproblemen (in de orde van 1 standaard deviatie, corresponderend
met een vooruitgang van de 5 de tot de 25 de percentiel van een standaard diagnostische taaltest (Law,
Boyle, Harris, Harkness, & Nye, 1998)), en op basis van de geobserveerde verdeling van de
verschillende gediagnosticeerde taalproblemen op 2-jarige leeftijd en het aantal kinderen bij wie als
gevolg van de vroegtijdige signalering mogelijk vroegtijdig geintervenieerd zou worden voor een
taalprobleem, hadden we geschat, dat het percentage ernstige taalproblemen op 8-jarige leeftijd met
20% gereduceerd zou kunnen worden in de interventiegroep, met 1-zijdige toetsing (Bland & Altman,
1994) (5% significantie) en met 80% power. Wij hebben dus hierbij vooraf rekening gehouden met
alle door TNO aangevoerde redenen over het te verwachte effect.
Onze resultaten zijn dus gebaseerd op vooraf gespecificeerde verwachtingen omtrent de verwachte
daling van taalproblemen als gevolg van de screening, daarbij ons baserend op eerder onderzoek en
geobserveerde gegevens. De trial toont nu significante verschillen aan, daar de reducties groter dan
20% blijken te zijn.
Een trial heeft niet als doel het werkingsmechanisme te ontrafelen van de te onderzoeken interventie,
zo ook deze trial niet. Toch tracht TNO het door ons aangetoonde effect van de screening en vroegere
interventie mogelijk terug te rekenen aan de hand van het traject van diagnostiek en behandeling van
door screening ontdekte kinderen. Dit doen zij bovendien op basis van een puntschatting (van de
gevonden percentages kinderen in het speciaal onderwijs), terwijl bij een puntschatting een
onzekerheidsgebied hoort.
Het traject na screening is in deze follow-up studie over 6 jaar over meer dan 5.000 kinderen uiteraard
niet in detail in kaart gebracht kunnen worden, wat zoals gezegd ook geen doel was van de trial. Tot
op zekere hoogte is dat de prijs die je betaalt bij grootschalige populatiebrede studies. Er is geen
gedetailleerde klinische of ouderinformatie beschikbaar over alle behandelingen, ouderinterventies en
adviezen in de periode na de screening. Dat slechts een deel van de slecht scorende kinderen door ons
geregistreerde multidisciplinaire diagnostiek op het audiologisch centrum zou hebben gehad, laat
onverlet dat mogelijk meer slecht scorende kinderen alsnog advies of behandeling hebben gehad. Dit
hebben wij ook destijds uitgezocht, en dat bleek ook zo te zijn (de Koning et al 2000, p 46-47: ‘bij de
41 andere onvoldoende, maar niet op het AC aangemelde kinderen is in ongeveer 30-40% volgens
follow-up gegevens mogelijk een taalachterstand aanwezig…’. Want ook vroege interventie door

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 30 / 65
ouders als het om vroeggesignaleerde taalachterstand gaat kan de ontwikkeling van hun kind
verbeteren (zie powerberekeningen).
In conclusie, een gerandomiseerde studie van screening op taalontwikkelingsstoornissen is de enige
wijze waarmee kan worden aangetoond of vroegopsporing gevolgd door interventies effectief is in het
voorkomen van latere problemen op school. Deze in de wereld unieke grootschalige studie is correct
uitgevoerd volgens de daarvoor geldende richtlijnen. Omdat voor de publieke gezondheidszorg alleen
de vraagstelling van belang was of screening en interventie leidt tot een reductie in taalproblemen is
vantevoren en tijdens de begeleiding van de studie bepaald dat 1-zijdige toetsing van de primaire
uitkomstmaat zou plaats vinden: is er een verbetering opgetreden? was de centrale hypothese. Zowel
de onwaarschijnlijke, maar theoretisch mogelijke uitkomst dat er een verslechtering in de gehele groep
na 6 jaar was opgetreden of dat er geen verschil tussen de groepen was opgetreden zouden beide NIET
tot invoering van het programma leiden. Men is dus in dit geval specifiek geinteresseerd in enkel de
hypothese van een verbetering (Bland & Altman, 1994). Ook in sommige kankerscreeningsprogramma’s
is dit de uitkomstmaat op langere termijn.
Op alle vantevoren vastgestelde primaire uitkomstmaten die vanuit taalontwikkelingsoptiek plausibel
zijn, zien we gecorrigeerd voor cluster-en kindkarakteristieken significante verbeteringen in de groep
(uitgenodigd voor) vroeggesignaleerde kinderen: 27% minder kinderen op het speciaal onderwijs
(significant), 33% minder kinderen met problemen met spellen (significant) en 20% minder kinderen
bij wie de leerkracht de toekomstige ontwikkeling ongunstig inschat (significant) (van Agt et al.,
submitted). We hebben tevens aangetoond dat na het tijdstip van vroegsignalering de interventies in
de studiegroep significant toenamen t.o.v. de controlegroep, terwijl er voor het 2 e jaar geen enkel
verschil tussen de groepen waren. Bij een correct uitgevoerde trial is daarmee eenduidig het effect van
vroegsignalering op 2-jarige leeftijd en vroegtijdige interventie daaropvolgend aangetoond (van Agt et
al., submitted).
Bland, J. M., & Altman, D. G. (1994). One and two sided tests of significance. Bmj, 309(6949), 248.
Campbell, M. K., Elbourne, D. R., Altman, D. G., & group, C. (2004). CONSORT statement:
extension to cluster randomised trials. BMJ, 328(7441), 702-708.
de Koning, H. J., de Ridder-Sluiter, J. G., van Agt, H. M., Reep-van den Bergh, C. M., van der Stege,
H. A., Korfage, I. J., et al. (2004). A cluster-randomised trial of screening for language disorders in
toddlers. J Med Screen, 11(3), 109-116.
Law, J., Boyle, J., Harris, F., Harkness, A., & Nye, C. (1998). Screening for speech and language
delay: a systematic review of the literature. Health Technol Assess, 2(9).”
Tot zover het commentaar van het ErasmusMC. De resultaten die zij noemen komen uit
een nog vertrouwelijk artikel dat wij niet mochten gebruiken in dit rapport. Zij stellen
dat bij een correct uitgevoerde trial het effect van vroegsignalering op 2-jarige leeftijd
en vroegtijdige interventie daaropvolgend is aangetoond. Op basis van de publicaties
die wij mogen gebruiken zijn we onvoldoende in staat om te beoordelen of het
onderzoek is uitgevoerd volgens de geldende richtlijnen. Wij vinden het wel
merkwaardig dat:
1 de inclusiecriteria voor de analyses zijn veranderd: in de publicatie over de 3jarigen
(de Koning, 2004) zijn minder kinderen geïncludeerd dan in de publicatie
over de 8-jarigen (Van Agt, 2005). Bij een vooraf gespecificeerd onderzoek is dit
onmogelijk.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 31 / 65
2 in Van Agt (2005) niet is vermeld dat de gerapporteerde p-waarden éénzijdige
toetsing 6 betreffen, terwijl éénzijdige toetsing ongebruikelijk is en daarom het
vermelden waard. Bovendien wordt in bijlagen de resultaten van 2-zijdige toetsing
vermeld, terwijl de onderzoekers stellen dat het altijd al de bedoeling is geweest om
éénzijdig te gaan toetsen. In het artikel over de 3-jarigen (De Koning, 2004) staat
overigens een berekening van het benodigde aantal kinderen die gebaseerd is op
twee-zijdig toetsen.
3 de resultaten uit de nog vertrouwelijke publicatie over de 8-jarigen anders zijn dan
in de publicatie van Van Agt over de 8-jarigen. Zowel de aantallen als de effecten
en de p-waarden zijn anders.
Mogelijk zijn er goede verklaringen voor deze verschillen. Echter, ook als de studie
volgens de richtlijnen is uitgevoerd, is er geen plausibele verklaring voor de gevonden
resultaten. De onderzoeker van ErasmusMC stellen zich op het standpunt dat een RCT
niet als doel heeft het werkingsmechanisme te ontrafelen van de interventie. Dat hoeft
ook niet, wel moet het echter aannemelijk zijn dat de gevonden verschillen in de
gezondheidseffecten tussen de interventiegroep en controlegroep veroorzaakt kunnen
zijn door screening, diagnostiek en behandeling. Naar onze mening is dit niet plausibel:
slechts een klein deel (ongeveer 13/106=12%) van het gevonden effect op het speciaal
onderwijs kan hieruit verklaard worden. Het grootste deel (ongeveer 88%) van het
effect is echter onverklaarbaar: wat wel (mede) de oorzaak is van de verschillen is niet
duidelijk. Mogelijk spelen factoren mee zoals extra aandacht voor spraak/taal in de
interventiegroep. Deze onbekende effecten kunnen echter van tijdelijke aard zijn,
waardoor na enige tijd het effect verdwenen is.
Conclusie ten aanzien van effectiviteit op basis van de Nederlandse studie
Het Nederlandse onderzoek heeft de conclusie uit de buitenlandse studies, dat er
onvoldoende bewijs is om een aanbeveling voor óf tegen een formele screening op
taalachterstand te kunnen geven, niet overtuigend kunnen veranderen.
4.2 Effectiviteit van interventies
De via de spraaktaalscreening op te sporen kinderen moeten de kinderen zijn met
problemen waarvoor effectieve interventies beschikbaar zijn, die bovendien extra
gezondheidswinst geven als deze op jongere leeftijd dan gebruikelijk (dus zonder
screening) kunnen worden ingezet. Daarom is het nodig te weten welke interventies bij
welke vormen van taalachterstand effectief zijn.
Mogelijke interventies zijn: spraak- en taaltherapie, globale interventies (stimuleren van
de ontwikkeling bij kinderen met problemen op het gebied van de
spraaktaalontwikkeling), medische interventies (zoals opheffen van KNO-problemen)
en stottertherapie. De effectiviteit van voor- en vroegschoolse educatie komt aan de
6 De formulering van de te toetsen alternatieve hypothese (H1) bepaalt of we éénzijdig of tweezijdig
toetsen. Als de formulering is, H1: de effectiviteit van screenen is niet hetzelfde als de gebruikelijke
signalering (dus ofwel beter, ofwel slechter), dan wordt tweezijdig getoetst, d.w.z. getoetst met
tweezijdig alternatief. Als de formulering daarentegen is, H1 de effectiviteit van screenen is beter dan
de gebruikelijke signalering, dan wordt eenzijdig getoetst, d.w.z. getoetst met éénzijdig alternatief.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 32 / 65
orde in het tweede deelrapport (Van der Ploeg et al, 2007). De effectiviteit van
medische interventies en stottertherapie vallen buiten het bestek van dit rapport.
Om de vraag naar de effectiviteit van interventies te kunnen beantwoorden hebben we
een literatuuronderzoek verricht (zie ook methodesectie voor zoektermen). We
beperkten ons tot Engelstalige reviews en Nederlandstalige artikelen (onafhankelijk van
het publicatietype). Uit de 187 mogelijk relevante referenties behielden we er zeven,
vijf Engelstalige reviews en twee Nederlandstalige artikelen. Alle zeven artikelen
betroffen de effectiviteit van spraak- en taaltherapie. Hierover hebben we ook één
Nederlandstalig review uit de grijze literatuur. We vonden bovendien één Nederlands
verslag over de uitkomsten van een globale interventie en een afstudeerscriptie over de
resultaten van een voorschoolse behandeling voor kinderen met spraak-taalproblemen.
Daarnaast vonden we nog een opiniërend Nederlandstalig artikel dat we hier niet nader
zullen beschrijven.
4.2.1 Internationale resultaten
We vonden vijf Engelstalige reviews waarin een overzicht wordt gegeven van de
bestaande literatuur over de effectiviteit van spraak en taaltherapie bij kinderen met een
spraaktaalstoornis. Drie van deze reviews zijn beschrijvend van aard en de literatuur
werd niet op systematisch wijze verzameld waardoor er mogelijk sprake is van bias en
een synthese van uitkomsten niet goed mogelijk is (Enderby, 1996; Law, 1997;
McLean, 1997). De vierde, Nye (1987), voert een meta-analyse uit, maar gebruikt
daarbij ook resultaten afkomstig van niet gerandomiseerde studies. De toevoeging van
kwalitatief minder goede studies door Nye et al. kan de conclusies op negatieve wijze
hebben beïnvloed.
De vijfde Engelstalige review (Law, 2003) betrof een meta-analyse waarin wel alleen
studies met experimentele en controlegroepen op basis van toevallige toewijzing
(randomized controlled trials; RCTs) werden meegenomen. Deze studies betroffen
kinderen en adolescenten met een primaire spraaktaalstoornis; resultaten betreffende
kinderen met een algehele ontwikkelingsachterstand, neurologische problemen en
gehoorverlies werden niet in beschouwing genomen. Ook kinderen waarbij de
problemen ontstonden door stotteren of aangeleerde articulatieproblemen werden door
de onderzoekers niet meegenomen in de analyses. De interventies betroffen elke vorm
van hulp bedoeld om het expressief of receptief aspect van de fonologie (productie of
begrip van klanken), de woordenschat (productie of begrip van woorden) of de syntaxis
(productie of begrip van zinnen) te verbeteren.
De gegevens werden gerangschikt volgens de aard van de controlegroep (geen
behandeling versus algemene stimulatie versus traditionele therapieën) en worden
verder besproken naar gelang de te verwachten effecten. Als uitkomstmaat wordt
telkens uitsluitend rekening gehouden met de primaire effecten van therapie zoals
uitslagen op taaltesten, beoordelingen door ouders, taalfragmenten. Niet-linguïstische
uitkomstmaten, zoals gedrag, zelfwaardering, aan- of afwezigheid van leesproblemen,
verbetering van de communicatieve vaardigheden in de omgeving werden niet
meegenomen.
De resultaten van 25 studies werden betrokken in de meta-analyse. De resultaten geven
aan dat therapieën voor spraak en taal effectief zijn voor kinderen met expressieve
moeilijkheden op het vlak van fonologie (standardised mean difference (SMD) =0,44;
95% betrouwbaarheidsinterval (95% CI) 0,01-0,86) en woordenschat (SMD=0,89; 95%

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 33 / 65
CI 0,21-1,56). De effectiviteit van interventies gericht op de receptieve moeilijkheden
kon niet worden aangetoond. Tegenstrijdige resultaten werden gevonden wat betreft de
effectiviteit van syntactische, expressieve interventies; in een subgroepanalyse werd
gevonden dat therapie effectief kan zijn als er geen bijkomende receptieve
taalmoeilijkheden zijn.
Law et al. geven in hun review ook aan dat er geen significante verschillen aangetoond
konden worden tussen interventies door professionals en interventies door ouders die
vooraf getraind werden en gesuperviseerd door professionals. Ook werden geen
verschillen gevonden tussen groeps- en individuele interventies. Het betrekken van
leeftijdsgenoten zonder spraaktaalmoeilijkheden heeft een positief effect op het
resultaat van de therapie (SMD=2,29; 95% CI 1,11-3,48).
Law et al geven bovendien aan vrijwel geen studies te hebben gevonden waarin
kinderen langer dan zes maanden worden gevolgd. Het blijft dan ook onduidelijkheid of
de gevonden positieve effecten van spraak- en taaltherapie ook op de langere termijn
blijven bestaan.
4.2.2 Nederlands onderzoek naar de effectiviteit van spraak-en taaltherapie
In Nederland werd onderzoek verricht naar de effectiviteit van spraak- en taaltherapie
door Knijff en Goorhuis-Brouwer. In 2002 beschreven ze de resultaten van een
onderzoek onder 31 goedhorende en ‘gezonde’ kinderen tussen 1;5 en 5;4 jaar oud bij
wie de ouders zich zorgen maakten over de taalontwikkeling (Knijff & Goorhuis-
Brouwer, 2001). Hierbij werden kinderen met specifieke taalstoornissen (SLI groep;
n=16) onderscheiden van kinderen met een niet-specifieke taalstoornis (niet-SLI groep;
n=15). De SLI groep kreeg logopedie, de niet-SLI groep kreeg algehele
ontwikkelingsstimulatie (vaak nog aangevuld met logopedie). In beide groep groeiden
kinderen in hun taalbegrip. Het verschil in taalbegrip tussen de groepen was statistisch
niet significant. De taalproductie groeide in de SLI groep meer dan in de niet-SLI
groep; in de SLI groep groeide 63% (n=10) van de kinderen en in de niet-SLI groep
27% (n=4). Bij vergelijking van de gemiddelde vooruitgang bij beide groepen kinderen
blijkt een significant verschil ten voordele van de kinderen in de SLI-groep. De auteurs
concludeerden dat in de SLI groep taaltherapie bepalend is voor de vorderingen, in de
niet-SLI groep lijkt ontwikkelingsstimulatie meer effect te sorteren dan logopedie. In dit
onderzoek is geen controlegroep met SLI of niet-SLI betrokken die geen interventie
kregen. Hierdoor kan deze studie geen bijdrage leveren aan de vraag hoe effectief de
gegeven interventies zijn.
In 2003 verscheen van de zelfde auteurs nog een artikel (Goorhuis-Brouwer & Knijff,
2003). Hierin betreft het een groep van 34 kinderen tussen de 2;0 en 5;3 jaar die door
hun huisarts werden verwezen voor logopedie in verband met een mogelijk
taalprobleem. 97% van deze kinderen kreeg spraaktaaltherapie. De meeste van de
kinderen vertoonden gemiddeld tot bovengemiddelde scores op gestandaardiseerde
testen voor zinsontwikkeling (61%) en taalbegrip (79%). De problemen van de kinderen
lagen voornamelijk op het gebied van de articulatie en de vloeiendheid van spreken. Na
12 maanden kreeg 50% van de kinderen nog spraaktaaltherapie, wat erop duidt dat bij
de helft van de kinderen de behandeling nog onvoldoende effectief was. De scores op
de taaltoetsen bleven stabiel gedurende deze periode. De auteurs concluderen dat
problemen op het gebied van de uitspraak vaak leiden tot logopedie en dat ‘a watchful
waiting approach’ vaker gehanteerd zou moeten worden.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 34 / 65
We vonden ook een Nederlands verslag van een globale interventie, namelijk het
project Kangoeroe (van der Stege et al, 2002). Dit is een vorm van ouderbegeleiding
voor ouders met jonge kinderen (2 t/m 4 jaar) met taal-/spraakproblemen. De
ouderbegeleiding wordt aangeboden in Audiologische Centra, en omvat een
informatieve module (3 groepsbijeenkomsten), een vaardigheidsmodule (drie
individuele sessies) en een module ‘peer’-interactie (drie speelsessies voor een klein
groepje kinderen waar de ouders bij zijn). Het bleek lastig om de effectiviteit van
Kangoeroe ouderbegeleiding te bepalen, omdat naast Kangoeroe ook andere
behandelingen plaats vonden die interfeerden. Verder waren er verschillen tussen de
Kangoeroegroep en de controlegroep qua aard en ernst van het taalprobleem, ondanks
het feit dat bijv. scores op taaltesten bij aanvang niet significant van elkaar verschilden.
Beide groepen boekten vooruitgang op taalgebied, maar op verschillende terreinen.
Resultaten met betrekking tot de ouder-kind interactie waren klein en over de gehele
linie niet significant. Zowel ouders als professionals waren tevreden over Kangoeroe.
Een conclusie over de effectiviteit kan niet getrokken worden.
In het kader van haar master Pedagogische Wetenschappen (Radboud Universiteit,
Nijmegen) schreef G. Aarts een scriptie over de effecten van Vroegbehandeling.
Vroegbehandeling is een behandelvorm die zich richt op kinderen van 2 tot 5 jaar die
communicatiebeperkingen ondervinden als gevolg van problemen op het gebied van
spraak, taal en/of gehoor. De behandeling vindt plaats in een groep van maximaal 7
kinderen onder begeleiding van een multidisciplinair team. De kinderen komen twee tot
vier dagen per week van 9.00 tot 14.00 uur naar Vroegbehandeling. In de behandeling
wordt gebruik gemaakt van verschillende methoden en ondersteunende
communicatievormen binnen een vast dagprogramma. Er wordt zowel individueel als
groepsgewijs gewerkt. Alle 83 kinderen die behandeld zijn, zijn in het onderzoek
betrokken. Van alle kinderen zijn gegevens verzameld in een databestand, inclusief
testscores van de Reynell Test voor Taalbegrip en de Schlichting Test voor
Taalproductie. Van beide tests zijn resultaten verzameld op twee of drie
meetmomenten. Kinderen met niet-specifieke taalproblemen gaan niet vooruit, terwijl
kinderen met specifieke taalproblemen wel vooruit gaan ten opzichte van de periode
waarin ze niet of gedeeltelijk worden behandeld. Bij het onderzoek was echter geen
controlegroep beschikbaar, waardoor de effectiviteit niet vastgesteld kan worden.
Goetry et al. (2006) geven een Nederlandstalig overzicht van in de internationale
wetenschappelijke vakliteratuur besproken hulpverleningsvormen: fonologische
interventies, lexicale interventies, grammaticale interventies, pragmatische interventies
en globale interventies. De auteurs concluderen dat, wat specifiek de behandeling van
fonologische problemen betreft, van drie methoden werkzaamheid wordt gerapporteerd.
In het domein van de woordenschat wordt over vier methodes werkzaamheid
gerapporteerd. In het domein van de grammatica wordt werkzaamheid van één methode
gerapporteerd, op het terrein van de taalpragmatiek is ook van één methode
werkzaamheid gerapporteerd. Drie werkzame interventies worden beschreven in het
terrein van de (globale) taalachterstand. Tenslotte leveren enkele studies argumenten
voor het feit dat interventies voor de verbetering van spraak en taal een positief effect
kunnen hebben op de sociale vaardigheden, het gedrag, de ouderlijke stress en het
zelfbeeld. Het betrof hierbij vooral werkzaamheid op de korte termijn.
Conclusie effectiviteit interventies
De wetenschappelijke vakliteratuur beschrijft behandelingsvormen om fonologische
stoornissen en expressieve en/of receptieve taalstoornissen te verbeteren. Uit een meta-

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 35 / 65
analyse kwamen goede aanwijzingen dat interventies gericht op een deel van de groep
kinderen met een specifieke spraaktaalstoornis effectief is, namelijk therapie gericht op
kinderen met expressieve moeilijkheden op het vlak van de fonologie en woordenschat.
Een eventuele screening of signalering in de JGZ zou zich daarom met name op deze
groep kinderen moeten richten. Het gaat hierbij echter vooral om effectiviteit op korte
termijn. Effectiviteit op de langere termijn is onbekend door gebrek aan onderzoek
hiernaar.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 36 / 65

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 37 / 65
5 Signaleren: risicofactoren voor taalachterstand in de
eerste taal en overzicht van signaleringsinstrumenten
5.1 Risicofactoren voor taalachterstand in de eerste taal
Nelson et al (2006) hebben in een systematische review van de Engelstalige literatuur
over screening op spraak- en taalachterstand bij kleuters onderzocht of identificatie van
risicofactoren de screening kan verbeteren. Het gebruik van risicofactoren om te
selecteren welke groep kinderen gescreend zouden moeten worden is niet geëvalueerd,
en er is geen lijst van specifieke risicofactoren ontwikkeld die werkers in de eerste lijns
gezondheidszorg kan helpen met deze voorselectie. De meest consistent gerapporteerde
risicofactoren zijn spraak- en taalachterstand in de familie, mannelijk geslacht en
perinatale risicofactoren. Andere risicofactoren die minder vaak gerapporteerd worden
zijn lage opleiding van de moeder en vader, kinderziekten, laat in de kinderrij van een
gezin en gezinsgrootte.
Studies naar kinderen met een diagnose waarvan bekend is dat deze spraak- en
taalachterstand in de eerste taal kan geven zijn niet onderzocht door Nelson et al (2006).
Als voorbeeld noemen zij autisme, mentale retardatie, fragiel X syndroom,
gehoorverlies, degeneratieve en andere neurologische stoornissen. Dit zijn ook
risicofactoren.
Onvoldoende blootstelling aan een bepaalde taal geeft uiteraard een achterstand in die
taal ten opzichte van andere kinderen die wel aan die taal worden blootgesteld
(blootstellingsachterstand, zie definitie in paragraaf 1.2). Als het een tweede taal betreft
er zijn geen aanwijzingen dat dit een risicofactor voor een specifieke of niet-specifieke
taalontwikkelingsstoornis zou zijn: normaal gesproken is er geen probleem met het
aanleren van een tweede taal. Als echter een kind onvoldoende aan zijn/haar eerste taal
wordt blootgesteld, is dit een risicofactor.
5.2 Signaleringsinstrumenten voor het opsporen van kinderen met een taalachterstand
Bijlage C geeft een overzicht van signaleringsinstrumenten die beschikbaar zijn voor
het opsporen van kinderen met een taalachterstand. Er wordt een onderverdeling
gemaakt naar instrumenten met een afname duur van 10 minuten of minder (deel A) en
instrumenten met een afname duur van > 10 minuten (deel B). De reden hiervoor is dat
we op zoek zijn naar een instrument dat geschikt is als screeningsinstrument in de JGZ.
Instrumenten in onderdeel B komen mogelijk door hun langere afnameduur alleen in
aanmerking als tweede fase in het screeningstraject, bijvoorbeeld na voorselectie van
een risicopopulatie met een instrument uit deel A van bijlage C. Hiervoor zou dan een
onderzoek op indicatie moeten worden verricht.
Deel A van bijlage C (

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 38 / 65
• Nonsenswoord repetitietaak (NRT)
• Spraak- en taalNormen Eerste Lijns gezondheidszorg (SNEL)
• Van Wiechenonderzoek
• VTO taal 2-jarigen (VTO)
Deel B bevat (in alfabetische volgorde):
• LSI incl. taalscreeningsinstrument (TSI) voor 3-, 4-, 5-jarigen, schoolvragenlijst
(SVL) en oudervragenlijst (OVL)
• Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL (PPVT-III-NL)
• Taalstandaard
Daarnaast zijn er testen die als gouden standaard voor het bepalen van de sensiviteit en
specificiteit van de instrumenten worden gebruikt: de Reynell Test voor Taalbegrip, de
Test voor Zinsontwikkeling en de Test voor Woordontwikkeling uit de Schlichting Test
voor Taalproductie.
Van elk instrumenten beschrijven we:
1 Doel: Wat wordt beoordeeld? Bijvoorbeeld taalproductie, taalbegrip etc.
2 Classificatie: Is het instrument ontwikkeld voor het signalering van
taalaandoeningen of voor diagnostiek van taalaandoeningen?
3 Doelgroep: Het communicatieniveau waarvoor de test bedoeld is. Conform de
opdracht hebben we gezocht naar instrumenten geschikt voor een
communicatieniveau van 1 tot 6 jaar.
4 Uitvoerbaarheid: Met o.a. afnameduur, wijze van afname, mogelijke uitvoerders,
benodigd materiaal, of er voor juiste uitvoering training noodzakelijk is.
De gebruikersonafhankelijkheid geeft aan of het testresultaat afhangt van de
afnemer; het is een beoordeling van de objectiviteit van de test. De
situatieonafhankelijkheid geeft aan of voor de afname eisen worden gesteld aan de
situatie, zoals bijv. de noodzaak van een rustige onderzoekskamer. Pluspunten en
knelpunten zijn afkomstig van besprekingen in de begeleidingscommissie of uit de
antwoorden en opmerkingen van de JGZ-professionals die i.v.m. de inventarisatie
van protocollen werden benaderd.
5 Beschrijving: Hier geven we een korte beschrijving van de uitvoering van het
instrument, en opmerkingen over opvallende aspecten van de inhoud.
6 Normering: Zijn er normen gedefinieerd en zo ja hoe? De normering van een
instrument kan empirisch tot stand gekomen zijn, d.w.z. aan de hand van de
verdeling van uitslagen in een steekproef worden normen bepaald. Als dat zo is
wordt een beschrijving van de steekproef waarop het onderzoek gebaseerd is
gegeven. De normering kan ook ‘criterion-referenced’ zijn. Dat wil zeggen dat
beoordelingscategorieën gebaseerd zijn op mijlpalen in de ontwikkeling afkomstig
uit literatuuronderzoek en klinische ervaring.
7 Betrouwbaarheid: Hier wordt het onderzoek naar de betrouwbaarheid van het
instrument beschreven. Bekende methoden om de betrouwbaarheid van een test te
meten is de test-hertest methode (Pearson correlatie (r) tussen totaalscore van twee
onafhankelijke metingen van een test) en de interne-consistentie methode. Criteria
voor (r) zijn afhankelijk van het doel van de test. Wanneer het om een test voor
belangrijke • beslissingen op individueel niveau gaat, hanteert de COTAN voor
onvoldoende: r 0,90.
• Met belangrijke beslissingen wordt bedoeld: beslissingen die op basis van de testscores worden
genomen, die in principe, of op korte termijn, onomkeerbaar zijn, en die voor een belangrijk deel
buiten de geteste om worden genomen.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 39 / 65
Wanneer het een test op individueel niveau voor minder belangrijke • beslissingen
betreft, zijn de criteria soepeler: voor onvoldoende: r < 0,70, voor voldoende:
0,70 < r < 0,80, en voor goed: r > 0,80. Omdat op basis van een screeningstest
wordt beslist of het kind nader wordt onderzocht op taalachterstand, hanteren wij de
eerste (strengste) set criteria voor screeningsinstrumenten. Als instrumenten worden
gebruikt voor diagnostiek, wordt de tweede set criteria gehanteerd. De bekendste
coëfficiënt van interne consistentie is de Cronbach’s alpha. Een test is betrouwbaar
voor individueel gebruik wanneer alpha groter is dan 0,90 (en er voor de berekening
van alpha een factoranalyse is uitgevoerd). Als voor de interne consistentie de nonparametrische
item response testtheorie is toegepast, dan is de coëfficiënt gelijk aan
Rho. De betrouwbaarheid is goed wanneer Rho groter is dan 0,65 (Drenth en
Sijtsma, 2006). De interbeoordelaarsbetrouwbaarheid kan o.a. onderzocht worden
via correlatie tussen totaalscores van verschillende beoordelaars.
8 Validiteit: Hier wordt het onderzoek naar de criteriumvaliditeit van het instrument
beschreven (steekproefbeschrijving en steekproefgrootte). De validiteit van een
instrument wordt geëvalueerd door de sensitiviteit en de specificiteit. Soms wordt
de validiteit ook geëvalueerd door de correlatie met andere testen te onderzoeken.
Om de sensitiviteit en de specificiteit te evalueren wordt het instrument vergeleken
met een referentie of gouden standaard. De sensitiviteit van een test is de kans dat
degene met de gezochte aandoening een positieve testuitslag heeft, en de
specificiteit is de kans dat degene die de aandoening niet heeft een negatieve uitslag
heeft. De validiteit van een test heeft praktische consequenties voor de praktijk. Het
bepaalt welk deel van de kinderen met een taalachterstand er gevonden worden
(sensitiviteit) en welk deel van de kinderen met een ‘normale’ taalontwikkeling
desondanks verwezen worden (1-specificiteit). Ook bepaalt het welk deel van de
kinderen dat op basis van de test verwezen wordt ook daadwerkelijk een
taalachterstand heeft (de positief voorspellende waarde of PPV), wat van invloed is
op de werkbelasting van het diagnostische traject.
9 Beoordeling door de Commissie Testaangelegenheden Nederland (COTAN): Deze
commissie van het Nederlands Instituut voor Psychologen (NIP) beoordeelt
instrumenten aan de hand van bepaalde criteria (zie www.cotan.nl). Door de
COTAN worden psychodiagnostische instrumenten beoordeeld aan de hand van
criteria als testconstructie, uitvoering van de handleiding en testmateriaal,
betrouwbaarheid en validiteit. In dit onderdeel beschrijven we of het instrument
door COTAN is beoordeeld en wat de conclusies waren. In de COTAN-beoordeling
worden twee typen validiteit beoordeeld. Bij begripsvaliditeit gaat het erom te
onderzoeken wat de test nu eigenlijk meet. Meet de test het bedoelde begrip of,
gedeeltelijk of voornamelijk, iets anders? Een vaak gebruikte methode voor het
aantonen van de begripsvaliditeit is factoranalyse voor het aantonen van de
ééndimensionaliteit. Bij criteriumvaliditeit onderzoekt men in hoeverre de testscore
een goede voorspeller is van het onderliggende probleem (retrospectief, gelijktijdig
of predictief). De criteriumvaliditeit wordt bepaald door de test te vergelijken met
één of meer externe variabelen die verondersteld worden een directe maat voor het
kenmerk of gedrag in kwestie te zijn (van der Brink, 1998). De validiteit die wij
beschouwen (zie punt hierboven) heeft alleen op dit laatste betrekking.
10 Verwijscriteria: Zijn criteria voor verwijzing naar MDD, logopedie, VVE etc.
gedefinieerd? En zo ja, hoe?
11 Volgen van ontwikkeling: Is dit instrument geschikt voor meerdere testafnemingen
op verschillende leeftijden?

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 40 / 65
12 Effectiviteit: Hier geven we aan of er onderzoek naar de effectiviteit is gedaan,
welke uitkomstmaten werden gehanteerd en wat de resultaten waren. De
effectiviteit staat bij een instrument als er met dit instrument effectiviteitsonderzoek
is gedaan, maar feitelijk betreft het de effectiviteit van screening met dit instrument
in combinatie met de organisatie en invulling van het natraject (verwijzing,
diagnostiek en behandeling). De effectiviteit bepaalt in hoeverre er
gezondheidswinst geboekt wordt door het gehele screeningsprogramma. Zie ook
paragraaf 1.3.
13 Conclusie: Aan de hand van bovenstaande aspecten trekken we een conclusie of het
geschikt is als screeningsinstrument. Hierbij zijn vooral uitvoerbaarheid,
sensitiviteit en specificiteit belangrijk.
14 Referenties: Lijst van door ons gehanteerde referenties. Bevat zowel peer-reviewed
werk als werk afkomstig uit het grijze circuit.
In onderstaande paragrafen beschrijven we de instrumenten op basis van
uitvoerbaarheid en psychometrische eigenschappen voor zoverre deze bekend zijn. De
gerapporteerde effectiviteit van het screeningsproces waarbij het betreffende instrument
werd gebruikt behoort niet tot de testeigenschappen en is in hoofdstuk 4 beschreven.
5.2.1 Doel van de instrumenten
Alle genoemde screeningsinstrumenten, behalve de tweetalige Lexiconlijsten, zijn
ontwikkeld met het doel taalachterstand bij kinderen met Nederlands als eerste taal op
te sporen. De oorzaak van deze taalachterstand kan zowel een taalontwikkelingsstoornis
als een blootstellingsachterstand in de eerste taal zijn.
Alleen de tweetalige Lexiconlijsten zijn ontwikkeld en genormeerd voor meertalige
kinderen met een eerste taal anders dan Nederlands (nl. Turks, Tarifit-Berbers,
Marokkaans-Arabisch). Het zijn de enige instrumenten voor het opsporen van
taalontwikkelingsstoornissen bij deze groep.
Geen van de instrumenten is ontwikkeld voor het signaleren van een blootstellingsachterstand
bij kinderen met Nederlands als tweede taal. Overigens zijn door de JGZorganisaties
zijn wel protocollen ontwikkeld voor gebruik bij de beslissing om al dan
niet te verwijzen naar VVE-programma’s. Hierover gaat het tweede deelrapport.
5.2.2 Eigenschappen van de instrumenten: uitvoerbaarheid
We onderscheiden testen gebaseerd op mijlpalen in de ontwikkeling, testen gebaseerd
op woordenlijsten waarbij de ouders aan moeten kruisen welk woord of zinnetje het
kind zegt of begrijpt, en overige testen waarbij meestal een logopedisch
deskundigheidsniveau vereist is.
Er zijn vier instrumenten gebaseerd op mijlpalen in de ontwikkeling: GMS, SNEL, Van
Wiechenonderzoek en VTO taal 2-jarigen. Deze hebben inhoudelijk veel
overeenkomsten. Bijvoorbeeld SNEL, Van Wiechenonderzoek en VTO taal 2-jarigen
hebben alledrie het onderwerp lichaamsdelen: bij het Van Wiechenonderzoek en het
VTOtaal 2-jarigen instrument moeten kinderen de lichaamsdelen van een pop
aanwijzen, en in de SNEL is de vraag opgenomen “Kan uw kind 1 of meer
lichaamsdelen aanwijzen? (bijv. “Waar zit je neus?”)”. Het aantal woorden dat een kind
per zin gebruikt wordt bepaald bij allevier de testen.
GMS/SNEL. De GMS is een beknopt instrument gericht op taalproductie. Door
observatie van het kind en/of het stellen van gesloten vragen aan de ouders, aangepast
aan de leeftijd van het kind, onderzoekt de JGZ-arts of –verpleegkundige op elk

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 41 / 65
contactmoment of een kind aan de minimum spreeknormen voor zijn leeftijd voldoet.
De GMS werden doorontwikkeld tot de SNEL omdat er kritiek was op de beknoptheid
van het instrument. Daarnaast is het alleen gericht op taalproductie. De SNEL
beoordeelt de taalproductie, het taalbegrip en narratieve vaardigheden. Doelgroep is in
overeenstemming met die van de GMS. De SNEL bevat 14 korte ja/nee-vragen die
refereren aan mijlpalen in de taalontwikkeling van kinderen van 1 tot 6 jaar. Doordat de
SNEL op meerdere leeftijden kan worden afgenomen kan de taalontwikkeling in de tijd
gevolgd worden. De vragen kunnen door ouders eenduidig beantwoord worden. De test
is gratis te verkrijgen, bijv. via downloaden van een website. Voordeel is de korte
afnameduur (2-3 minuten). Het instrument wordt in Groningen en Amsterdam al
gebruikt als eerste stap in het Protocol Taalontwikkeling Groningen. Onderzoek naar de
implementatie van het protocol wees uit dat het grootste gedeelte van de gebruikers het
afnemen, het invoeren van de tabel en het bepalen van de score gemakkelijk vond.
Bijna alle medewerkers vonden dat de test voldoende houvast geeft om het
taalontwikkelingsniveau te bepalen. Het is niet de bedoeling dat ouders de test zelf
downloaden en invullen. Dit heeft namelijk als nadeel dat ouders die hulpmijdend zijn,
de ontwikkeling van hun kind te rooskleurig kunnen voorstellen.
Van Wiechen. Ook het van Wiechenonderzoek is gebaseerd op mijlpalen in de
ontwikkeling. Op gestandaardiseerde wijze wordt geobserveerd of diverse
leeftijdsspecifieke ontwikkelingskenmerken waaronder communicatie al dan niet
aanwezig zijn. Het is het enige instrument dat de taalontwikkeling beoordeelt in
combinatie met de overige ontwikkelingsvelden (ontwikkeling van fijne motoriek,
adaptatie, persoonlijkheid en sociaal gedrag en grove motoriek). Deze informatie kan in
de JGZ meegewogen worden bij beoordeling van de taalontwikkeling. De doelgroep is
relatief breed, namelijk kinderen van 0-54 maanden oud. Dit maakt het volgen van de
ontwikkeling in de tijd zeer goed mogelijk. Het Van Wiechenonderzoek maakt deel uit
van het Basistakenpakket en wordt al op alle consultatiebureaus gebruikt om de
ontwikkeling van zuigelingen en peuters te volgen. De afnameduur is kort (3 minuten).
Nadeel is dat uit de praktijk blijkt dat de uitkomsten van het onderzoek gemakkelijk
kunnen leiden tot verschillende interpretaties.
VTO. Het vierde instrument gebaseerd op mijlpalen is het VTO taal 2-jarigen
instrument. Dit is bedoeld voor het opsporen van taalontwikkelingsstoornissen bij
Nederlandstalige kinderen van 23-29 maanden. De test omvat vragen aan ouder en kind
over taalproductie, interactie (spelen) en taalbegrip. Door het inbouwen van de vragen
in een gesprek zijn de ouders goede informanten, het ‘testkarakter’ is weggenomen.
Hierdoor kost de test wel meer tijd (5 minuten). De uitvoerbaarheid is goed, en kan
plaats vinden door de JGZ-arts of -verpleegkundige. Sinds het verschijnen van de
handleiding is geen cursus meer vereist, indien gewenst is een training wel mogelijk.
Knelpunt kan zijn dat medewerking van het kind nodig is bij aanwijzen van de
lichaamsdelen. Maar als het kind dit niet kan laten zien, kan de ouder -net als bij het
Van Wiechenonderzoek- aangeven of het kind dit beheerst. Verder moet het kind niet
bij zichzelf, maar bij een pop de lichaamsdelen aanwijzen. Een extra cognitieve
categorie is dus ingevoegd. In een pilot onderzoek is onderzocht of dit instrument kan
dienen als tweede screeningsstap voor kinderen die op de leeftijd van 2 jaar uitvallen op
het Van Wiechenschema. Er werden nog veel kinderen met (soms ernstige)
taalachterstand gemist (zie bijlage C, VTO taal 2-jarigen).

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 42 / 65
Er zijn vijf instrumenten gebaseerd op woordenlijsten: de Lexilijst Nederlands, de
Lexiconlijsten Turks-Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands en Marokkaans-Arabisch-
Nederlands en de N-CDIs korte vormen.
Lexi(con)lijsten. De Lexilijst Nederlands en de Lexiconlijsten Turks-Nederlands,
Tarifit-Berbers-Nederlands en Marokkaans-Arabisch-Nederlands zijn gebaseerd op een
lijst met woordjes en zinnetjes waarbij de ouders moeten aankruisen welke woordjes en
zinnetjes hun kind zegt. De eerste is gericht op de vroege taalontwikkeling in het
Nederlands. Hij is gebaseerd op een Amerikaanse lijst. Internationaal wordt op grote
schaal met dit type oudervragenlijsten gewerkt. De laatste drie lijsten zijn gebaseerd op
de Lexilijst Nederlands en bedoeld voor anderstalige peuters met Nederlands als tweede
taal. Alle zijn dus gericht op taalproductie. De Lexilijst Begrip meet het taalbegrip
doordat ouders moeten aankruisen welke woordjes en zinnetjes hun kind begrijpt. Bij
alle Lexi(con)lijsten vullen ouders thuis de lijst in. Het door middel van een normtabel
omzetten van ruwe scores in standaardscores kost de JGZ-professional ongeveer 1
minuut. We schatten dat de JGZ-medewerker in totaal 2-3 minuten bezig is met deze
lijsten. De lijsten voor anderstalige kinderen hebben als nadeel de matige respons van
ouders; onderzoek wees uit dat 54% van de vragenlijsten wordt ingevuld. Alle
Lexi(con)lijsten zijn onhandig in gebruik bij analfabetische ouders.
N-CDI. De N-CDIs korte vormen gaan ook uit van lijsten met woorden die in de taal
van jonge kinderen voorkomen waarna ouders het aantal aangekruiste items tellen. De
N-CDIs meten het communicatieniveau (begrip en productie) van kinderen van 16-30
maanden oud. Bij de groep van 30-37 maanden oud meet het instrument de
woordenschatproductie, grammatica, taalbegrip en de taalproductie algemeen. Het is
een van oorsprong Amerikaanse lijst die werd aangepast voor de Vlaamse situatie. De
lijst bevat hierdoor echter woorden die niet in Nederland door jonge kinderen gezegd
worden. Een voordeel is dat een eerste screening met de N-CDI korte vormen kan plaats
vinden, waarna de uitgebreidere N-CDI lange vormen gebruikt kunnen worden om een
afwijkend resultaat te bevestigen.
Andere instrumenten
NRT. De Nonsenswoord repetitietaak is bedoeld voor het beoordelen van
communicatievoorwaarden en van de eerste verbale en non-verbale communicatie bij
kinderen vanaf 3 jaar. Het kind wordt gevraagd nonsenswoorden na te zeggen. Het is
hierdoor bijzonder geschikt voor kinderen die meertalig worden opgevoed. Uitvoering
dient te geschieden door een logopedist. Daarom is deze lijst minder geschikt voor de
JGZ, waar deze expertise niet altijd aanwezig is (zie hoofdstuk 6), afnameduur is vrij
lang (10 minuten). Kortom, hoewel dit instrument voor zowel Nederlandse ééntalige als
ook voor meertalige kinderen is bedoeld, lijkt het niet geschikt als screeningsinstrument
voor de JGZ. Misschien is hij inzetbaar in een tweede fase van de screening
(bijvoorbeeld na voorselectie van een risicopopulatie), mits logopedie aanwezig is.
LSI, PPVT-III-NL, Taalstandaard. Er zijn drie instrumenten beoordeeld waarvan de
afnameduur meer dan 10 minuten is (LSI, Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL,
Taalstandaard). Voor alle drie is een logopedisch deskundigheidsniveau vereist.
Hierdoor zijn ze alleen geschikt als eerste stap in een screeningsproces in de JGZ als er
voor elk kind een logopedist beschikbaar is in de JGZ. Dit is nu niet het geval (zie
hoofdstuk 6). We hebben besloten deze instrumenten wel mee te nemen in de
beoordeling. Overigens zouden ook de Reynell Test voor Taalbegrip en de Schlichting
Test voor Taalproductie (de testen die meestal als gouden standaard gebruikt worden)

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 43 / 65
meegenomen kunnen worden. Deze vereisen ook logopedische deskundigheid, maar de
afname ervan duurt nog veel langer (minimaal 30 minuten per test, maar dan is er geen
tijd om het kind eerst op z’n gemak te stellen, praatje met de ouders etc.; persoonlijke
communicatie J. Sluijmers). Daar komt bij dat de Reynell en Schlichting test vaak
belangrijke onderdelen zijn in de diagnostiek rondom kinderen met vermeende
taalachterstanden. Als de testen reeds op het consultatiebureau gebruikt zouden worden,
dan zou dat de diagnostische waarde ervan in het verdere verloop, bijv. tijdens MDD,
duidelijk beperken, omdat de kinderen er al ervaring mee hebben opgedaan. Daarom
worden deze testen niet verder behandeld.
Conclusie ten aanzien van uitvoerbaarheid:
• Zowel de GMS, Lexilijsten Nederlands en Begrip, de SNEL, het VTO taal 2-jarigen
instrument en het Van Wiechenonderzoek komen op grond van het doel, de
doelgroep, en de uitvoerbaarheid in aanmerking voor gebruik door de JGZprofessionals
als instrument voor de algemene populatie Nederlandstalige 2- tot 3jarigen.
• GMS, Van Wiechenonderzoek en SNEL komen daarnaast ook in aanmerking voor
jongere en oudere kinderen. Voordeel van het Van Wiechenonderzoek is dat het
deel uitmaakt van het Basistakenpakket en dus al op grote schaal wordt gebruikt.
Algemeen gebruik van de GMS ligt minder voor de hand omdat deze werd
doorontwikkeld tot de SNEL.
• De tweetalige Lexiconlijsten Turks-Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands en
Marokkaans-Arabisch-Nederlands zijn de enige instrumenten ontwikkeld voor
meertalige kinderen. Knelpunt is de non-respons: de respons was 54% ondanks
responsbewaking. Maar niet uitgesloten kan worden dat dit ook bij eventueel nieuw
ontwikkelde instrumenten voor deze doelgroep het geval zal zijn.
• De N-CDIs korte vormen komen niet in aanmerking vanwege de woordkeuze: veel
van de woorden en zinnen zijn Vlaams en daardoor niet bekend bij Nederlandse
kinderen.
• Op grond van de lange afnameduur, het vereiste deskundigheidsniveau en/of de
doelgroep komen de NRT, de LSI, Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL en de
Taalstandaard niet in aanmerking.
5.2.3 Eigenschappen van de instrumenten: psychometrische eigenschappen
Algemeen geldt dat de psychometrische eigenschappen niet rechtstreeks met elkaar te
vergelijken zijn. De studies gebruiken bijvoorbeeld verschillende gouden standaarden
voor het bepalen van de validiteit. Ook varieert de gehanteerde ernst van de op te
sporen taalachterstand tussen studies.
Sommigen instrumenten (Lexilijst Nederlands, Van Wiechenonderzoek, TSI als
onderdeel van de LSI, en Peabody Picture Vocabulary; zie bijlage C), zijn beoordeeld
door de COTAN. Deze commissie beoordeelt instrumenten aan de hand van bepaalde
criteria, waaronder psychometrische kenmerken. De volgende items komen aan de orde:
uitgangspunten bij testconstructie, kwaliteit van het testmateriaal, kwaliteit van de
handleiding, normen, betrouwbaarheid, begripsvaliditeit en criteriumvaliditeit. De
psychometrische eigenschappen van de Lexilijst Nederlands werden als geheel als
voldoende of goed beoordeeld. Dat geldt ook voor de TSI als onderdeel van de LSI. De
Peabody Picture Vocabulary Test scoorde uitsluitend op de criteriumvaliditeit
onvoldoende, de overige items scoorden goed of voldoende. De eigenschappen van het
van Wiechenonderzoek werden als matig beoordeeld. In het bijzonder de normering, de
betrouwbaarheid, de begripsvaliditeit en de criteriumvaliditeit scoorden onvoldoende

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 44 / 65
vanwege het gebrek aan onderzoek hiernaar. Uitgangspunten van de testconstructie, de
kwaliteit van het testmateriaal en de handleiding werden als goed tot voldoende
aangemerkt. Recent onderzoek met het Van Wiechenschema wijst echter uit dat de
betrouwbaarheid voor een deel van het Van Wiechenschema (nl. voor kinderen van 0-2
jaar) en ten aanzien van alle items als goed aangemerkt kan worden (Jacobusse et al,
2006). Door gebrek aan informatie over de overige instrumenten konden we onze
vergelijking slechts deels baseren op de COTAN-beoordeling. Daar komt bij dat de
COTAN de criteriumvaliditeit ook als voldoende of goed beoordeelt als de sensitiviteit
en specificiteit niet bekend zijn.
Normering. De GMS, het Van Wiechenonderzoek en de Taalstandaard zijn ‘criterionreferenced’
(d.w.z. gebaseerd op de klinische praktijk). Voor alle andere instrumenten
geldt dat er een normering gegeven wordt die gebaseerd is op onderzoek. Normering
van de SNEL is gebaseerd op telefonische ondervraging van 527 ouders van kinderen
van kinderen van 12 tot 72 maanden. Het is onbekend hoe telefonische ondervraging
zich verhoudt tot persoonlijk contact. Bovendien was de steekproef per leeftijdsgroep
relatief klein. Ook de normeringen van de Lexiconlijsten Turks-Nederlands, Tarifit-
Berbers-Nederlands en Marokkaans-Arabisch-Nederlands zijn gebaseerd op een kleine
steekproef. De normering van de huidige versie van het VTO taal 2-jarigen instrument
is gebaseerd op een grote groep Nederlandstalige kinderen uit de algemene populatie.
Er is echter een onduidelijkheid, want alle scores samen tellen op tot meer dan 100%
(de Koning et al, 2000, p. 76). Over de totstandkoming van de normering van de N-
CDIs en de NRT hebben we geen informatie. Van de testen met een langere
afnameduur hadden de LSI en de Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL een
voldoende normering gebaseerd op empirie.
Betrouwbaarheid. Voor slechts een deel van de instrumenten hebben we informatie
over de betrouwbaarheid. Voor de SNEL wordt op basis van een steekproef van 527
kinderen een goede betrouwbaarheid gerapporteerd. Onderzoek naar de
betrouwbaarheid van de Lexiconlijsten Turks-Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands,
Marokkaans-Arabisch-Nederlands wees uit dat deze als goed aangemerkt kan worden.
De hierbij gebruikte onderzoekspopulatie is echter aan de kleine kant. De
betrouwbaarheid van de Lexilijst Begrip is goed (Cronbach’s alpha 0,91 voor kinderen
in de leeftijdsgroep 15-24 maanden; bron: persoonlijke communicatie L. Schlichting).
Er is geen informatie beschikbaar over de betrouwbaarheid van de GMS, de N-CDIs
korte vormen, en de NRT. Voor wat betreft de instrumenten met een langere
afnameduur vonden we een redelijk tot goede betrouwbaarheid van de Peabody Picture
Vocabulary Test-III-NL en de Taalstandaard. Over de betrouwbaarheid van de TSI als
onderdeel van de LSI hebben we geen informatie.
Validiteit. Van de psychometrische eigenschappen zijn vooral de sensitiviteit en
specificiteit van belang voor de selectie van veelbelovende screeningsinstrumenten voor
de JGZ. Deze geven weer hoe goed met het instrument kinderen met een taalachterstand
kunnen worden ontdekt, terwijl kinderen zonder taalachterstand goed bevonden worden
door het instrument. Deze twee eigenschappen hangen met elkaar samen: door te
variëren met het verwijscriterium wordt de sensitiviteit groter en de specificiteit kleiner,
of andersom. De correlatie met een extern criterium biedt ook enig inzicht in de
validiteit van een instrument. Er is onderzoek gedaan naar de validiteit van de volgende
instrumenten: GMS, Lexilijst Nederlands, Lexilijst Begrip, SNEL, en het VTO taal 2jarigen
instrument. Van de langer durende testen is alleen de Taalstandaard gevalideerd.
Voor de overige korte instrumenten (Van Wiechenonderzoek, de N-CDIs Korte

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 45 / 65
vormen, de tweetalige Lexionlijsten en de NRT) is er geen informatie over de validiteit.
Overigens hoeft dit niet te betekenen dat deze onvoldoende zijn. Wel biedt het bekend
zijn van vooral de sensitiviteit en specificiteit een groot voordeel bij het voorspellen wat
gebruik van de betreffende test in een grootschalig screeningsprogramma zal betekenen.
Hierbij moet gedacht worden aan bijvoorbeeld te verwachten aantallen kinderen met
een taalachterstand die niet opgespoord worden en het aantal zich normaal
ontwikkelende kinderen dat desondanks als “niet pluis” wordt aangemerkt.
Voor de GMS wordt een sensitiviteit en specificiteit van respectievelijk 100% en 86%
gerapporteerd. Maar het onderzoek naar de validiteit van de GMS is alleen gedaan in
een steekproef van de populatie in Groningen. De sensitiviteit en de specificiteit werden
vastgesteld met een zeer kleine steekproef, waardoor de betrouwbaarheidsintervallen
erg groot zijn. De GMS werden doorontwikkeld tot de SNEL. Voor de SNEL wordt een
sensitiviteit van 94% en een specificiteit van 83% gerapporteerd. Het is echter
opvallend dat de SNEL uitsluitend is gevalideerd met een instrument voor taalproductie
(de Schlichting Test) als gouden standaard, terwijl er conclusies worden getrokken over
taalproductie, taalbegrip en verstaanbaarheid. Verder is de validiteit gebaseerd op een
zeer kleine groep van 98 kinderen van 12 tot 72 maanden. Hiervoor zijn uit de
oorspronkelijke onderzoeksgroep van 527 kinderen per leeftijdsgroep de kinderen
genomen die onder het 10 e percentiel van de SNEL-score zaten, en daarnaast nog een
random selectie van 10% van de overige kinderen uit de onderzoeksgroep (samen 84
kinderen) en 14 kinderen met een taalachterstand uit de kliniek. Een belangrijk voordeel
is dat voor de SNEL, in tegenstelling tot de overige instrumenten, er ROC (receiver
operating characteristic)-curven worden gerapporteerd in plaats van uitsluitend waarden
voor sensitiviteit en specificiteit. Met een ROC-curve kan voor verschillende
afkapwaarden van de testscore (verwijscriteria) de sensitiviteit en specificiteit bepaald
worden. Dit verschaft veel additionele informatie die te gebruiken is voor de
beoordeling van het instrument en de geschiktheid voor gebruik als
screeningsinstrument. Uit de ROC-curve leiden wij af dat als het verwijscriterium zo
gekozen wordt dat de specificiteit 95% is, de bijbehorende sensitiviteit ongeveer 73%
is. Bij een specificiteit van 98% is de sensitiviteit ongeveer 50%. Door de kleine
steekproef waarop de ROC-curve is gebaseerd, is de onzekerheid groot. Wij
concluderen dat onderzoek in een grotere steekproef noodzakelijk is om de
gerapporteerde sensitiviteit en specificiteit te bevestigen.
Voor de Lexilijst Nederlands kunnen we opmerken dat de Amerikaanse instrumenten
(‘Language Development Survey’ en de ‘Communicative Development Inventories’)
waarop de test gebaseerd is een goede sensitiviteit en een specificiteit hebben. Dat
betekent niet dat de sensitiviteit en de specificiteit van de Nederlandse versie hetzelfde
zijn. Er is dus niet bekend of deze test in voldoende mate een positieve uitkomst geeft
als een taalachterstand aanwezig is en in welke mate de test een negatieve uitkomst
aangeeft als geen taalachterstand aanwezig is. In een groep van 91 kinderen van 21
maanden oud werden redelijke correlaties (r varieerde van 0,42 – 0,72) gevonden tussen
de Lexilijst 1995 en de Reynell Test en de Schlichting Test voor Taalproductie
gevonden. Deze laatste twee testen worden vaak gebruikt als gouden standaard.
Vergelijkbare resultaten werden in een groep prematuur geboren kinderen gevonden.
Beide studies betreffen de versie van 1995, maar niet de huidige versie. Wel dient
hierbij opgemerkt te worden dat beide versies gelijkvormig zijn en dat meer dan de helft
van de woorden in de huidige Lexilijst afkomstig zijn uit de versie 1995. Volgens de
maker van de lijsten is de correlatie tussen de Lexilijst van 1995 en die van 2002 hoog,
namelijk variërend van 0,998 bij 17 maanden tot 0,982 bij 25 maanden (persoonlijke

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 46 / 65
communicatie L. Schlichting). Validiteit in termen van sensitiviteit en specificiteit zijn
echter onbekend.
De Lexiconlijsten Turks-Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands, Marokkaans-
Arabisch-Nederlands zijn ontwikkeld op basis van de Lexilijst Nederlands, maar de
testeigenschappen hiervan zijn niet zonder meer overdraagbaar op de tweetalige versie.
Probleem bij de tweetalige Lexiconlijsten is dat er geen instrumenten zijn waarmee de
validiteit onderzocht kan worden. Kortom, de validiteit van deze lijsten is tot op heden
onvoldoende vastgesteld.
Voor de Lexilijst Begrip werd een voldoende tot goede correlatie gevonden met een
aantal items van de Bayleytest. Het betrof hier echter een kleine populatie van 33
kinderen (persoonlijke communicatie L. Schlichting). Tevens werd een redelijke
correlatie met de Lexilijst Nederlands gevonden. Ook voor de relatie met de gouden
standaarden (Reynell Test voor Taalbegrip en de Schlichting test voor Taalproductie,
onderdeel woordontwikkeling) werden redelijke correlaties (respectievelijk 0,58 en
0,53; n=67) gevonden (persoonlijke communicatie L. Schlichting).
Voor het VTO taal 2-jarigen instrument werden zwakke correlaties met de gouden
standaard (Reynell test voor taalbegrip) en met spontane taalproductie gevonden. De
specificiteit is 97-98%. De sensitiviteit is 24-52%, afhankelijk van welke definitie voor
taalachterstand wordt gehanteerd. Dit betekent dat de helft tot driekwart van de
kinderen met een taalachterstand waarschijnlijk niet zal worden opgespoord. Bij dit
instrument is door de keuze van het verwijscriterium de specificiteit hoog, maar de
sensitiviteit erg laag. Als de score voor verwijzing verhoogd wordt (bijv. ≤ 2 i.p.v. ≤ 1),
zal de specificiteit dalen (meer kinderen worden verwezen) maar de sensitiviteit stijgen.
Wat de waarden precies worden kan niet worden afgeleid uit de publicaties.
De Taalstandaard heeft een sensitiviteit van 89% en een specificiteit van 84%. Deze
zijn echter gebaseerd op een kleine steekproef.
Voor de TSI was de sensitiviteit tussen 62-83% en de specificiteit tussen 91-95% voor
verschillende cut-off punten. Deze waarden zijn echter alleen bepaald bij te vroeg
geboren kinderen die in een neonatale intensive care unit zijn opgenomen. Deze groep
vormt slechts ongeveer 2% van alle kinderen. Het is onbekend wat de sensitiviteit en
specificiteit zijn voor de grote groep overige kinderen.
Conclusies ten aanzien van de psychometrische eigenschappen:
• De psychometrische eigenschappen van de verschillende testen zijn niet
rechtstreeks met elkaar vergelijkbaar doordat er verschillende
onderzoeksmethodieken werden gehanteerd om tot de resultaten te komen.
• Voor het huidige VTO taal 2-jarigen instrument wordt een sensitiviteit van 24-52%
gerapporteerd, afhankelijk van de gekozen definitie voor taalachterstand. D.w.z. dat
de helft tot driekwart van de kinderen met een taalachterstand gemist wordt. De
bijbehorende specificiteit was 97-98%.
• De eigenschappen van de Lexilijst Nederlands, Lexiconlijsten Turks-Nederlands,
Tarifit-Berbers-Nederlands en Marokkaans-Arabisch-Nederlands, de Lexilijst
Begrip, en de SNEL zijn niet overtuigend of slechts deels vastgesteld. Bij geen van
deze instrumenten zijn sensitiviteit en specificiteit gerapporteerd.
• De eigenschappen van de N-CDIs Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling
Korte vormen, de NRT, en het Van Wiechenonderzoek zijn onbekend.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 47 / 65
• Van de langere instrumenten zijn sensitiviteit en specificiteit alleen bekend voor de
TSI (onderdeel van de LSI) bij te vroeg geboren kinderen, en voor de
Taalstandaard. Voor de TSI was de sensitiviteit tussen 62-83% en de specificiteit
tussen 91-95% voor verschillende cut-off punten. De Taalstandaard heeft een
gerapporteerde sensitiviteit van 89% en specificiteit van 84%.
5.3 Signaleringsinstrumenten voor het opsporen van kinderen met een
articulatieprobleem
Voor het screenen van de articulatie vanaf jonge leeftijd zijn (nog) geen instrumenten
ontwikkeld. Een bepaalde mate van verstaanbaarheid van kinderen is wel onderdeel van
de mijlpalen in de taalontwikkeling en is op deze wijze dan ook opgenomen in
signaleringsinstrumenten voor taalachterstand die zijn gebaseerd op mijlpalen in de
taalontwikkeling (GMS/SNEL, van Wiechenonderzoek, VTO taal 2-jarigen).
Verstaanbaarheid is echter breder dan articulatie. Als een kind bijvoorbeeld een zin zegt
met woorden die afzonderlijk wel correct worden uitgesproken, maar bijvoorbeeld de
samenhang klopt niet, dan begrijpt de ouder het kind ook niet. Verstaanbaarheid meet
daardoor ook de begrijpelijkheid van het kind. Daarnaast kan bijvoorbeeld een schor of
te zacht stemgeluid de verstaanbaarheid negatief beïnvloeden.
5.4 Signaleringsinstrumenten voor het opsporen van kinderen die stotteren
Voor het screenen van stotteren bij kinderen van 2 t/m 7 jaar is een instrument
ontwikkeld: de Screeningslijst voor Stotteren (SLS) (te dowloaden via
www.stotteren.nl). Op basis van zes vragen die de arts met de ouder invult wordt een
score bepaald, die aangeeft of verwezen moet worden naar een stotterdeskundige, het
onderzoek na 3 maanden herhaald moet worden, of er geen reden is voor verwijzing.
Afname duurt 2 minuten (Franken, 2004). De lijst is gebaseerd op een Amerikaanse
test, maar voor de Nederlandse versie zijn de testeigenschappen onbekend.
Overigens wordt op dit moment vroegbehandeling geaccepteerd om chronisch stotteren
te kunnen voorkomen, ook al worden daarmee kinderen behandeld die anders ook wel
waren hersteld en ook al is niet duidelijk wat precies het rendement is. De klinische
praktijk leert dat met vroegbehandeling de ernst van het stotteren vrijwel altijd tot een
geringe vorm beperkt kan blijven (Franken, 2004).

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 48 / 65

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 49 / 65
6 Huidige werkwijze taalscreening
6.1 Huidige werkwijze bij JGZ 0- tot 4–jarigen
ActiZ (destijds LVT) heeft in 2002 richtlijnen opgesteld voor een gewenste aanpak van
taalactiviteiten in de JGZ voor 0-4-jarigen (LVT, 2002). Via een vragenlijst hebben we
onderzocht hoe uitvoering wordt gegeven aan het screeningsonderdeel hiervan.
In december 2006 waren er 58 JGZ-instellingen voor 0- tot 4-jarigenzorg. 47 (81 %)
van deze organisaties hebben de vragenlijst beantwoord.
Al deze organisaties gebruiken het Van Wiechen ontwikkelingsonderzoek bij bijna elk
nagevraagd contactmoment (leeftijd 14 en 18 maanden, en 2 jaar, 3 jaar en 3 jaar en 9
maanden (3;9 jaar)). De Groninger Minimum Spreeknormen en andere instrumenten
werden bij minder organisaties gebruikt (tabel 6.1). Deze instrumenten worden meestal
niet bij alle kinderen ingezet, maar op indicatie bij een deel van de kinderen (tabel 6.1).
Tabel 6.1. Aantal JGZ-organisaties 0- tot 4-jarigen dat instrument gebruikt
Gebruik in één of
meer
contactmomenten
Gebruik per contactmoment
14 m 18 m 2 j 3 j 3;9 j
Instrument + ind + ind + ind + ind + ind
a.Van Wiechen 47 47 - 44 2 47 - 46 1 47 -
b.GMS 21 11 4 11 5 13 8 12 7 14 6
c.Lexi(con)lijst
NLs
d.Lexi(con)lijst
Turks
e.Lexi(con)lijst
Tarifit-Berbers
f.Lexi(con)lijst
Marok-Arab
10 - 3 1 4 1 9 - 1 - 2
5 - - - 2 - 5 - 1 - 1
5 - - - 2 - 5 - 1 - 1
5 - - - 2 - 5 - 1 - 1
g.VTO 4 - 2 - 2 - 4 - 3 - 1
h.SNEL 6 1 3 1 3 3 3 3 3 2 4
i.N-CDI 2 - 1 - 2 - 2 - 2 - 1
j.Lexilijst Begrip 0 - - - - - - - - - -
k.PPVT-III-NL 0 - - - - - - - - - -
l.Taalstandaard 3 - 1 - 1 - 3 - 3 - 3
+ betekent dat de test wordt gebruikt bij alle kinderen, ind betekent dat de test op indicatie wordt
gebruikt.
De uitvoerbaarheid van Van Wiechen, GMS en SNEL werd goed tot zeer goed
gevonden voor gebruik bij alle kinderen (tabel 6.2). De andere instrumenten werden
soms minder geschikt gevonden voor gebruik bij alle kinderen (zie tabel 6.2, eerste
kolom). De uitvoerbaarheid bij gebruik op indicatie werden voor bijna alle instrumenten
vaker goed tot zeer goed bevonden (Van Wiechen uitgezonderd; tabel 6.2, tweede
kolom).

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 50 / 65
De meeste respondenten vonden de uitkomsten van alle instrumenten goed tot zeer goed
bruikbaar voor het bepalen van de benodigde vervolgstappen. Er zijn nog andere
instrumenten aangedragen die gebruikt worden in de JGZ: de Reynell, de Schlichting,
TAK, TvK worden gebruikt in de GGD Regio Nijmegen, de stottersignaleringslijst
(SLS) wordt gebruikt in JGZ Kennemerland. De eerstgenoemde instrumenten zijn
overigens geen screeningsinstrumenten. In Mark en Maasmond, Thuiszorg
Westbrabant, Thuiszorg Breda en GGD West Brabant is een taalstimuleringshuisbezoek
ontwikkeld dat in Mark en Maasmond ook wordt uitgevoerd. In de praktijk worden alle
instrumenten behalve de Taalstandaard en de Peabody Picture Vocabulary test binnen
tien minuten afgenomen.
Tabel 6.2 Aantal organisaties dat een beoordeling heeft toegekend aan een instrument
Uitvoerbaarheid
bij gebruik bij alle kinderen bij gebruik op indicatie
Uitkomst bruikbaar voor
bepalen vervolgstap
Instr. ++ + 0 - -- tot ++ + 0 - -- tot ++ + 0 - -- tot
a vWie 21 20 1 42 9 10 10 6 1 36 8 20 10 3 41
b GMS 5 8 2 15 3 5 5 2 15 3 9 4 16
c Lex 4 1 2 7 8 2 2 12 7 3 10
d L-Tu 1 1 2 4 3 2 1 6 1 3 1 5
e L-Ta 1 2 3 1 2 2 1 6 1 2 2 5
f L-Ma 1 2 3 4 1 1 6 3 1 4
g VTO 1 3 1 2 7 2 5 2 9 2 4 2 8
h SNEL 3 2 5 4 1 5 2 4 6
i N-CDI 1 1 2 1 1 1 3 0
j Lbegr 1 1 2 1 1 0
k Peab 1 1 2 1 1 0
l Taalst 2 1 1 4 1 1 1 1 4 2 1 3
++ zeer goed, + goed, 0 neutraal, - slecht, -- zeer slecht, tot: aantal respondenten
Bij 20 van de 46 organisaties (43,5%) bestond de mogelijkheid om het kind bij twijfel
te laten onderzoeken door een logopedist. Verder bestond bij 30 van de 46 organisaties
(65,2%) de mogelijkheid om het kind bij twijfel te laten onderzoeken door een VTOteam.
Eén organisatie heeft deze vraag niet beantwoord.
De werkwijze bij de beoordeling van de taalontwikkeling is bij 27 (60%) van de 45
organisaties die de vraag beantwoorden schriftelijk vastgelegd (bijv. in een richtlijn,
beschrijving of protocol). Deze zijn ons toegestuurd door 24 organisaties. Er blijkt
sprake te zijn van veel verschillende werkwijzen omtrent de taalscreening.
De vraag hoeveel kinderen er jaarlijks ongeveer op een contactmoment kwamen en
hoeveel van hen een onvoldoende taalontwikkeling hadden was moeilijk te
beantwoorden: 29 organisaties hebben een interpreteerbaar antwoord gegeven. Dit
antwoord was bij 20 organisaties gebaseerd op een registratie, bij 7 op basis van een
globale schatting en bij 2 op basis van een combinatie van schatting en registratie.
Het gemiddelde percentage kinderen dat bij een contactmoment een beoordeling
“onvoldoende taalontwikkeling” kreeg, was 4,6 % (range 0,3% - 7,6%). Per
contactmoment was dit 2,6 % bij 14 maanden, 4,6 % bij 18 maanden, 6,7% bij 2 jaar,
7,5% bij 3 jaar en 7,8% bij 3;9 jaar.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 51 / 65
Ook het aantal doorverwijzingen was moeilijk leverbaar: 23 organisaties gaven
informatie hierover. Het totale aantal doorverwijzingen naar voorzieningen buiten de
JGZ per jaar was 3621 (ongeveer 3% van alle kinderen). Informatie over het aantal
doorverwijzingen per leeftijdgroep per instantie was alleen beschikbaar voor 10
organisaties, echter niet voor alle leeftijdgroepen. 5 organisaties konden wel voor alle
leeftijdsgroepen het aantal verwijzingen doorgeven: in totaal waren 968 kinderen op de
volgende leeftijd verwezen: 44 éénjarigen (5%), 205 tweejarigen (21%), 381 driejarigen
(39%) en 338 vierjarigen (35%).
Voor 2983 kinderen is informatie beschikbaar over de instantie waarheen ze werden
doorverwezen. 315 (11%) werden verwezen naar een audiologisch centrum (AC), 981
(33%) naar een logopedist, 321 (11%) naar een KNO-arts, 578 (19%) naar een
kinderarts en 788 (26%) naar een VVE-programma.
Tenslotte gaven 37 van de 41 organisaties (90%) aan dat zij behoefte hebben aan een
landelijke taalstandaard. 6 organisaties hebben deze vraag niet beantwoord.
6.2 Huidige werkwijze bij de 5- tot 6 –jarigen
Bij de inventarisatie naar de uitvoering van de signalering van spraak-
/taalontwikkelingsstoornissen bij kleuters door de GGDen in 2005 heeft 90% van de
GGDen gereageerd (Van der Ploeg, 2005, 2006). De kleuterscreening werd niet alleen
door de GGDen aangeboden, maar ook door logopedisten in dienst van gemeenten of
logopedisten werkzaam bij schoolbegeleidingsdiensten (EDventure, 2004). De twee
uitvoeringswijzen die het meeste voorkomen waren (tabel 4.3):
• screening op school door logopedisten (77%), meestal bij leerlingen van groep 2
maar soms bij leerlingen van groep 1 of kort na de 5e verjaardag, en
• tijdens het periodiek geneeskundig onderzoek (PGO) door artsen JGZ 4-19 jaar
(29%) of jeugdverpleegkundigen (3%) bij kinderen uit groep 2.
Tabel 6.3 Uitvoering spraak-/taalscreening bij 35 GGDen in januari 2005*.
Uitvoering Aantal GGDen (%) Instrument Aantal GGDen
Op school door
logopedist
Tijdens PGO # door arts
JGZ 4-19 jaar
Tijdens PGO door
jeugdverpleegkundige
Voorselectie via
leerkrachten/ouders,
dokterassistent of via
groepsscreening
27 (77%)*
10 (29%)*
LSI # 9
LSI # met aanpassing 8
Eigen instrument 11
Onbekend 1
GMS # 1
Anders 7
Onbekend 2
1 (3%)* Onbekend 1
5 (14%)*
* Bij 8 GGDen zijn twee uitvoeringswijzen. Bij 2 GGDen worden twee instrumenten gebruikt bij
screening op school door de logopedist. Deze 10 GGDen zijn twee keer geteld in de tabel.
Hierdoor tellen de percentages op tot meer dan 100%.
# LSI: Logopedische Screening Instrument, GMS: Groninger Minimum Spreeknormen, PGO:
periodiek geneeskundig onderzoek

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 52 / 65
Sinds 2005 kunnen er nieuwe instrumenten voor kleuters zijn ontwikkeld die in dit
onderzoek naar wetenschappelijk onderbouwing moeten worden meegenomen. Daarom
hebben we in december 2006 een mail gestuurd aan alle 37 GGDen. Hierin werd
gevraagd of er sinds het vorige onderzoek nog andere instrumenten ontwikkeld en in
gebruik genomen zijn voor de screening op taalachterstanden of spraakstoornissen bij
kleuters. 25 (68%) van deze organisaties hebben gereageerd op de mail. Met deze
mailing zijn geen nieuwe instrumenten voor kleuters ontdekt die in het onderzoek
moeten worden meegenomen. Er zijn wel varianten op bestaande instrumenten
ontwikkeld om de kleuters te screenen. Dit was ook al duidelijk geworden uit het
eerdere onderzoek. De alternatieve methoden zijn echter niet gevalideerd of
gepubliceerd.
Uit de inventarisatie is verder duidelijk geworden dat er een grote variatie in de
uitvoering van de screening op taalachterstand en spraakstoornissen bij kleuters bestaat,
en dat er veel werk wordt verricht door de GGDen om een zo goed mogelijke
werkwijze te ontwikkelen.
Conclusie
Uit de inventarisatie van de huidige werkwijze bij de JGZ 0-4-jarigen en 5-6-jarigen
komt naar voren dat er op lokaal niveau zeer veel verschillende protocollen en
werkwijzes in gebruik zijn, met een variatie aan (combinaties van) instrumenten.
6.3 Huidige werkwijze in Vlaanderen 7
In Vlaanderen verzorgt Kind en Gezin de JGZ voor kinderen van 0 tot 3 jaar. De
taalontwikkeling wordt vastgesteld door op vaste leeftijden het Van Wiechenschema te
hanteren bij Kind en Gezin. Op enkele consultatiebureaus, maar zeker niet in heel
Vlaanderen, worden de N-CDI-lijsten of de verkorte vormen ervan gebruikt.
Een arts van Kind en Gezin geeft aan dat men op termijn graag iets wil hebben om beter
aan taalscreening te doen. Het Van Wiechenonderzoek leert hen dat dit niet voldoende
is, maar de N-CDI lijsten (lange vormen) zijn veel te uitgebreid. De verkorte vormen
heeft deze arts nog niet gezien.
Vanaf 2½ jaar gaan de kinderen in Vlaanderen naar school. Voor informatie, hulp en
begeleiding van leerlingen met betrekking tot o.a. de preventieve gezondheidszorg zijn
in Vlaanderen Centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB) opgericht. Leerlingen, ouders,
leerkrachten en schooldirecties kunnen een beroep doen op deze organisaties. Er is een
koepelorganisatie voor de 44 vrije centra voor leerlingenbegeleiding (VCLB), die het
katholiek onderwijs vertegenwoordigen. In dit onderwijs zit ongeveer 3/4 van de
leerlingen. Een medewerker van het VCLB heeft gereageerd op onze vraag naar
screening op taalachterstand en spraakproblemen bij schoolgaande kinderen. Zij meldt
dat er vanuit de koepel geen richtlijnen bestaan voor deze screening. Ze denkt wel dat
veel centra eigen instrumenten gebruiken, voornamelijk om articulatie te screenen. Een
aantal centra en scholen hebben een samenwerkingsverband met logopedisten. Verder is
er regionaal een grote diversiteit in terugbetalingsmodaliteiten door de ziekenfondsen,
waar de centra ook rekening mee houden bij het opsporen en verwijzen.
Uit dit antwoord blijkt wel dat er in Vlaanderen weinig standaardisering op het gebied
van het vroegtijdige opsporen van taalachterstand en spraakstoornissen is.
7 De auteurs danken Inge Zink en Karel Hoppenbrouwers (beide KU Leuven) voor deze informatie.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 53 / 65
7 Conclusies, discussie en aanbevelingen
Vraagstelling 1a. Welke signaleringsinstrumenten en verwijsprotocollen voor het
opsporen van 1- tot 6-jarigen met taalachterstanden en spraakstoornissen in Nederland
zijn er?
Omdat we op zoek zijn naar een instrument dat geschikt is als screeningsinstrument
voor de JGZ hebben we een indeling gemaakt naar afnameduur van het instrument. De
volgende instrumenten met een afnameduur van 10 minuten of minder werden
gevonden (in alfabetische volgorde):
• Groninger Minimum Spreeknormen/ Groninger Diagnostische Spreeknormen
(GMS/GDS)
• Lexilijst Nederlands
• Tweetalige Lexiconlijsten: Turks-Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands en
Marokkaans-Arabisch-Nederlands
• Lexilijst Begrip (voorheen Taalbegripslijst Dreumesen)
• N-CDIs Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling (korte vormen) (N-CDI)
• Nonsenswoord repetitietaak (NRT)
• Spraak- en taalNormen Eerste Lijns gezondheidszorg (SNEL)
• Van Wiechenonderzoek
• VTO taal 2-jarigen (VTO)
Alle bovenstaande screeningsinstrumenten, behalve de tweetalige Lexiconlijsten, zijn
ontwikkeld met het doel taalachterstand bij kinderen met Nederlands als eerste taal op
te sporen. De oorzaak van deze taalachterstand kan zowel een taalontwikkelingsstoornis
als een blootstellingsachterstand in de eerste taal zijn.
Alleen de tweetalige Lexiconlijsten zijn ontwikkeld voor meertalige kinderen met een
eerste taal anders dan Nederlands (nl. Turks, Tarifit-Berbers, Marokkaans-Arabisch).
Het zijn de enige instrumenten voor het opsporen van taalontwikkelingsstoornissen bij
deze groep. Voor meertalige kinderen met een andere eerste taal zijn er geen
instrumenten beschikbaar. Als de ouders voldoende Nederlands spreken wordt via hen
wel navraag gedaan naar de eerste taal bij hun kind. Er zijn geen instrumenten
ontwikkeld voor het signaleren van blootstellingsachterstand in het Nederlands als
tweede taal door de JGZ.
Uit de inventarisatie van de huidige werkwijze bij de JGZ 0-4-jarigen en 5-6-jarigen
komt naar voren dat er in de praktijk zeer veel verschillende verwijsprotocollen en
werkwijzes in gebruik zijn, met een variatie aan (combinaties van) instrumenten.
De volgende instrumenten met een afnameduur van meer dan 10 minuten werden
gevonden: LSI incl. taalscreeningsinstrument (TSI) voor 3-, 4-, 5-jarigen,
schoolvragenlijst (SVL) en oudervragenlijst (OVL); Peabody Picture Vocabulary Test-
III-NL (PPVT-III-NL); Taalstandaard.
1b. Wat zijn de risicofactoren voor taalachterstand?
De meest consistent gerapporteerde risicofactoren voor specifieke taalontwikkelingsstoornissen
bij overig ‘gezonde’ kinderen zijn spraak- en taalachterstand in de familie,
mannelijk geslacht en perinatale risicofactoren (Nelson et al, 2006). Andere
risicofactoren die minder vaak gerapporteerd worden zijn lage opleiding van de moeder
en vader, kinderziekten, laat in de kinderrij van een gezin en gezinsgrootte. Risicofactor
voor blootstellingsachterstand is (per definitie) onvoldoende blootstelling aan een

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 54 / 65
bepaalde taal. Echter, als de blootstellingsachterstand een tweede taal betreft zijn er
geen aanwijzingen dat dit een risicofactor voor een specifieke of niet-specifieke
taalontwikkelingsstoornis zou zijn: normaal gesproken is er geen probleem met het
aanleren van een tweede taal.
Het gebruik van risicofactoren voor selectieve screening op taalachterstand in de eerste
taal (het screenen van alleen de kinderen met één of meer risicofactoren) is niet
geëvalueerd. Voor zover ons bekend is er geen lijst van specifieke risicofactoren
ontwikkeld die werkers in de eerste lijns gezondheidszorg kan helpen met deze
voorselectie.
2. Wat is bekend over de testeigenschappen van deze instrumenten? En bij gebrek aan
onderzoek: wat zijn de verwachtingen van experts hiervan?
Een beschrijving van de testeigenschappen van de verschillende instrumenten staat in
paragraaf 5.2 en in bijlage C. Van de psychometrische eigenschappen zijn vooral de
sensitiviteit en specificiteit van belang. Deze zijn nodig om te kunnen schatten hoeveel
kinderen voor vervolgonderzoek in aanmerking komen en hoeveel kinderen met een
taalachterstand gemist zullen worden bij de screening. Op basis van de bevindingen in
paragraaf 5.2 en bijlage C hebben we de volgende conclusies getrokken. Algemeen
geldt dat de psychometrische eigenschappen van de verschillende testen niet
rechtstreeks met elkaar vergelijkbaar zijn doordat er verschillende onderzoeksmethodieken
werden gehanteerd om tot de resultaten te komen. Verder concluderen we:
• Voor het VTO taal 2-jarigen instrument wordt een sensitiviteit van 24-52%
gerapporteerd, afhankelijk van de gekozen definitie voor taalachterstand. D.w.z. dat
de helft tot driekwart van de kinderen met een taalachterstand gemist wordt. De
bijbehorende specificiteit is 97-98%.
• De eigenschappen van de Lexilijst Nederlands, Lexiconlijsten Turks-Nederlands,
Tarifit-Berbers-Nederlands en Marokkaans-Arabisch-Nederlands, de Lexilijst
Begrip, en de SNEL zijn niet overtuigend of slechts deels vastgesteld. Bij geen van
deze instrumenten zijn sensitiviteit en specificiteit gerapporteerd.
• De eigenschappen van de N-CDIs Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling
Korte vormen, de NRT, en het Van Wiechenonderzoek zijn onbekend.
In de deskundigencommissie zijn de instrumenten niet systematisch besproken. De
leden die vertrouwd zijn met het beoordelen van testeigenschappen hebben in de meeste
gevallen zelf één of meer van de genoemde instrumenten ontwikkeld. Zij hebben hoge
verwachtingen over de eigen instrumenten.
3. Wat is de uitvoerbaarheid van elk van de instrumenten volgens de literatuur (en evt.
volgens inschatting van JGZ-artsen of uit een pilot-onderzoek)?
Een beschrijving van de uitvoerbaarheid van de verschillende instrumenten staat in
paragraaf 5.2 en in bijlage C. Op basis hiervan hebben we de volgende conclusies
getrokken:
• Zowel de GMS, Lexilijsten Nederlands en Begrip, de SNEL, het VTO taal 2-jarigen
instrument, en het Van Wiechenonderzoek komen op grond van het doel, de
doelgroep, en de uitvoerbaarheid in aanmerking voor gebruik door de JGZprofessionals
als instrument voor de algemene populatie Nederlandstalige 2- tot 3jarigen.
• GMS, Van Wiechenonderzoek en SNEL komen daarnaast ook in aanmerking voor
jongere en oudere kinderen. Voordeel van het Van Wiechenonderzoek is dat het
deel uitmaakt van het Basistakenpakket en dus al op grote schaal wordt gebruikt.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 55 / 65
Algemeen gebruik van de GMS ligt minder voor de hand omdat deze is
doorontwikkeld tot de SNEL.
• De tweetalige Lexiconlijsten Turks-Nederlands, Tarifit-Berbers-Nederlands en
Marokkaans-Arabisch-Nederlands zijn de enige instrumenten ontwikkeld voor
meertalige kinderen. Knelpunt is de non-respons: de respons was 54% ondanks
responsbewaking. Maar niet uitgesloten kan worden dat dit ook bij eventueel nieuw
ontwikkelde instrumenten voor deze doelgroep het geval zal zijn.
• De N-CDIs korte vormen komen niet in aanmerking vanwege de woordkeuze: veel
van de woorden en zinnen zijn Vlaams en daardoor niet bekend bij Nederlandse
kinderen.
• Op grond van de lange afnameduur, het vereiste deskundigheidsniveau en/of de
doelgroep komen de NRT, de LSI, Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL en de
Taalstandaard niet in aanmerking. De LSI wordt nu veel gebruikt bij de screening
van 5-jarigen.
De inschatting van de uitvoerbaarheid vanuit de JGZ hebben we verkregen via een
vragenlijstonderzoek bij de JGZ 0-4 jaar (paragraaf 6.1). De uitvoerbaarheid van het
Van Wiechenonderzoek, de GMS en SNEL werd goed tot zeer goed gevonden voor
gebruik bij alle kinderen. De andere instrumenten werden soms minder geschikt
gevonden voor gebruik bij alle kinderen (zie tabel 6.2, eerste kolom). De
uitvoerbaarheid bij gebruik op indicatie werden voor bijna alle instrumenten vaker goed
tot zeer goed bevonden. Verder oordeelt de JGZ grotendeels positief over de
bruikbaarheid van de meeste instrumenten voor het bepalen van het vervolgtraject (tabel
6.2).
Omdat de verschillende instrumenten inhoudelijk veel overeenkomsten hebben, is het
aan te bevelen na te gaan of onderdelen van de verschillende instrumenten samen te
voegen zijn tot één nieuw instrument. Ook zou nagegaan moeten worden of dit
instrument kan worden geïntegreerd met het Van Wiechenonderzoek, omdat deze al
door alle JGZ-organisaties wordt gebruikt.
4a. Welke discipline moet deze test uitvoeren, hoeveel tijd is ermee gemoeid en wat zijn
de kosten in de JGZ, bij andere uitvoerenden en in het natraject (diagnostiek en
behandeling)?
In bijlage C wordt beschreven welke discipline een instrument kan afnemen, hoeveel
tijd de afname kost en hoe hoog de kosten van aanschaf en training zijn. De Lexilijst
Nederlands, tweetalige Lexiconlijsten, Lexilijst Begrip, N-CDI, SNEL, Van Wiechen,
VTO taal 2-jarigen vereisen geen speciale deskundigheid en kunnen worden afgenomen
door JGZ-arts of JGZ-verpleegkundige. Training is alleen nodig voor het Van Wiechen
onderzoek, maar dit brengt geen extra kosten met zich mee omdat het al overal in de
JGZ in gebruik is. De NRT, LSI (of TSI), Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL
(PPVT-III-NL) en Taalstandaard moeten worden afgenomen door mensen met
logopedisch deskundigheidsniveau. De PPVT-III-NL kan ook afgenomen worden door
bijvoorbeeld een remedial teacher, orthopedagoog of anderen met ervaring met
testafnamen. Bij de meeste instrumenten zijn er kosten verbonden aan de aanschaf van
scoreformulieren, handleidingen en/of materiaal. Uitzondering is de SNEL (deze is
gratis).
De kosten worden echter vooral bepaald door de afnametijd van een instrument binnen
de JGZ en het aantal kinderen dat op basis van de screeningsuitslag nader onderzocht
moet worden (binnen de JGZ of in het natraject) en behandeld moet worden. Afname

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 56 / 65
van de SNEL en het Van Wiechenonderzoek duurt 2-3 minuten. Naar schatting kosten
de Lexilijst Nederlands en de Lexilijst Begrip ook ongeveer 2-3 minuten, mits deze
thuis door de ouders zijn ingevuld. De tweetalige Lexiconlijsten kosten iets meer tijd
omdat er meer optellingen van woordscores nodig zijn, maar deze vergen minder dan 5
minuten tijd. Afname van het VTO taal 2-jarigen instrument duurt iets langer, namelijk
ongeveer 5 minuten, omdat de test in gespreksvorm wordt afgenomen. De overige
instrumenten (NRT, PPVT-III-NL, LSI en Taalstandaard) kosten 10 minuten of meer.
Het aantal kinderen dat op basis van de screeningsuitslag nader onderzocht moet
worden (binnen de JGZ of in het natraject) is niet alleen afhankelijk van het instrument
zelf, maar ook van de keuze van het verwijscriterium, d.w.z. het afkappunt van een
instrument waarbij verwijzing geïndiceerd is. Bij een hoge specificiteit hebben weinig
kinderen zonder taalachterstand een onvoldoende uitslag op de test; er zijn dan weinig
onterechte vervolgonderzoeken nodig (weinig vals-positieven). Bij een hoge
sensitiviteit blijven er weinig kinderen met een taalachterstand onontdekt (weinig valsnegatieven).
Deze twee eigenschappen hangen met elkaar samen: door te variëren met
het verwijscriterium wordt de sensitiviteit groter en de specificiteit kleiner, of
andersom. Van slechts één instrument met afnametijd

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 57 / 65
van spraak- of taalstoornissen daarom als gemeentelijke taak op het gebied van
opsporing en preventie door de JGZ vastgelegd.
Aanvullend dient opgemerkt te worden dat het voorkómen van taalachterstanden beter
is dan vroegtijdige opsporing ervan. Hiertoe zijn in de JGZ dan ook initiatieven
ontwikkeld, zoals taalstimuleringsprogramma’s voor 0- tot 2-jarigen. De gemeente is
opdrachtgever hiervoor. In het tweede deelrapport van dit project wordt gerapporteerd
wat er bekend is over de effectiviteit hiervan (Van der Ploeg et al, 2007). Verder zou
overwogen kunnen worden kinderen die een lage blootstelling (hoeveelheid en
kwaliteit) van het Nederlands hebben naar een peuterspeelzaal of voorschool te laten
gaan, waar Nederlands van goede kwaliteit wordt gesproken en het kind gestimuleerd
wordt (zie tweede deelrapport).
5. Wat is bekend over de effectiviteit van logopedische interventies bij kinderen met een
taalachterstand en kinderen met een spraakstoornis?
Niet alle problemen die een taalachterstand veroorzaken zijn effectief te behandelen. De
via de spraaktaalscreening op te sporen kinderen zouden de kinderen moeten zijn met
problemen waarvoor effectieve interventies beschikbaar zijn, die bovendien extra
gezondheidswinst geven als deze op jongere leeftijd dan gebruikelijk (dus zonder
screening) kunnen worden ingezet. De wetenschappelijke vakliteratuur beschrijft
interventies om fonologische stoornissen, expressieve en/of receptieve taalstoornissen te
verbeteren. Uit een meta-analyse kwamen goede aanwijzingen dat interventies gericht
op een deel van de groep kinderen met een specifieke spraaktaalstoornis effectief is,
namelijk therapie gericht op kinderen met expressieve moeilijkheden op het vlak van de
fonologie en woordenschat. Het gaat hierbij echter vooral om effectiviteit op korte
termijn. Effectiviteit op de langere termijn is onbekend door gebrek aan onderzoek
hiernaar.
6. Welke taal- en spraakscreeningsinstrumenten worden geselecteerd op basis van de
antwoorden van vraag 1-4 als meest geschikt voor landelijke implementatie? Als blijkt
dat er op basis van bestaande (kennis over) screeningsinstrumenten geen keuze
gemaakt kan worden, zullen de meest veelbelovende screeningsinstrumenten
geselecteerd worden voor een vervolgonderzoek.
De testeigenschappen sensitiviteit en specificiteit zijn uitsluitend beschikbaar voor het
VTO taal 2-jarigen instrument. Bij dit instrument is gekozen voor een hoge specificiteit,
ten koste van een erg lage sensitiviteit. Van de overige instrumenten zijn geen of geen
overtuigende gegevens over de sensitiviteit en specificiteit aanwezig. Inhoudelijk zijn
alle beoordeelde screeningsinstrumenten, behalve de tweetalige Lexiconlijsten,
ontwikkeld met hetzelfde doel, namelijk taalachterstand (door een ontwikkelingsstoornis
of door onvoldoende blootstelling) bij kinderen met Nederlands als eerste taal
op sporen. Het is dus niet mogelijk om een screeningsinstrument voor landelijke
implementatie te kiezen op basis van sensitiviteit en specificiteit of doel van de
instrumenten. Op basis van uitvoerbaarheid komt een aantal instrumenten in
aanmerking, nl. het Van Wiechenonderzoek, de SNEL, het VTO-taal 2-jarigen, de
Lexilijst Nederlands en de Lexilijst Begrip voor Nederlandstalige kinderen (zie vraag
3).
De tweetalige Lexiconlijsten zijn de enige instrumenten die werden ontwikkeld en
genormeerd voor meertalige kinderen met een eerste taal anders dan het Nederlands (nl.
Turks, Tarifit-Berbers, Marokkaans-Arabisch). Uitgebreider onderzoek naar de
normering ervan en vervolgens de testeigenschappen is echter nodig. Voor kinderen

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 58 / 65
met een eerste taal anders dan Turks, Tarifit-Berbers, Marokkaans-Arabisch zijn er geen
instrumenten om taalontwikkelingsstoornissen op te sporen. Op dit moment is het dus
een probleem om een taalachterstand in de eerste taal van anderstalige kinderen te
ontdekken: hiervoor zijn nog geen voldoende onderbouwde instrumenten beschikbaar,
en globale beoordeling van de taal van het kind door de JGZ-medewerker is meestal
niet mogelijk omdat de JGZ-medewerker de taal niet kent. Als de ouders voldoende
Nederlands spreken kan via hen wel navraag gedaan worden naar de eerste taal bij hun
kind. We bevelen aan om instrumenten of hulpmiddelen voor de JGZ te ontwikkelen
waarmee de eerste taal van anderstalige kinderen kan worden beoordeeld. Hierbij
denken we aan nader onderzoek naar de genoemde tweetalige Lexiconlijsten. Voor
talen die in mindere mate voorkomen in Nederland is het niet efficiënt om een
tweetalige Lexiconlijst te ontwikkelen. Om ook die eerste talen te kunnen beoordelen, is
het wellicht mogelijk via de ouders de mijlpalen in de taalontwikkeling na te vragen op
een gestructureerde wijze.
7. Is er voldoende wetenschappelijke onderbouwing beschikbaar voor het ontwikkelen
van een richtlijn door de beroepsgroepen voor uniforme, effectieve spraaktaalscreening
voor kinderen van 1 tot 6 jaar?
Er is onvoldoende wetenschappelijke basis voor het installeren van een formele
spraaktaalscreening, waarbij uitsluitend op basis van een test besloten wordt of nader
diagnostisch onderzoek gewenst is. Dit komt vooral omdat er onvoldoende kennis is
over de effectiviteit een dergelijk programma; er is niet overtuigend aangetoond dat de
voordelen van screenen op wegen tegen de nadelen ervan. Een gefundeerde keuze voor
een bepaald screeningsinstrument kan bovendien niet gemaakt worden. Internationaal,
en ook in Nederland, wordt echter algemeen aangenomen dat vroegtijdige opsporing
nuttig is. Daarom heeft de Nederlandse overheid de opsporing van spraaktaalachterstanden
verplicht gesteld. Dit moet daarom zo goed mogelijk uitgevoerd worden.
Evenals Law (1998) bevelen we een minder formele vorm van screenen aan, namelijk
signaleren van taalachterstanden door gebruik te maken van de ervaring van
professionals in de JGZ. Uit de inventarisatie van de huidige werkwijze bij de JGZ 0-4jarigen
en 5-6-jarigen blijkt dat er op lokaal niveau zeer veel verschillende protocollen
in gebruik zijn. Negentig procent van de JGZ 0-4-jarigenorganisaties geeft verder aan
dat zij behoefte hebben aan een landelijke richtlijn. We bevelen daarom aan de
ontwikkeling van een dergelijke richtlijn zo spoedig mogelijk te starten. In de richtlijn
moeten afspraken worden vastgelegd over de uitvoering van de signalering, het
doorverwijzen van kinderen en de monitoring/evaluatie hiervan.
Omdat er weinig bekend is over de effectiviteit van screeningsprogramma’s op het
gebied van spraak en taal, en de screeningsinstrumenten ook niet goed vergeleken
kunnen worden, zal de richtlijn voor een groot deel op basis van consensus van
deskundigen ontwikkeld moeten worden. Omdat de effectiviteit van screenen niet
aangetoond is zal voor de signalering een vorm moeten worden gekozen waarbij de
nadelen die altijd aan een dergelijk programma verbonden zijn, beperkt blijven. Om dit
te bereiken moet dan eerder worden gekozen voor een vorm met een hoge specificiteit
(weinig fout-positieve uitslagen) dan voor een vorm met een hoge sensitiviteit (weinig
gemiste kinderen met taalachterstand). Onderdeel van de richtlijn zou een inhoudelijke
beoordeling van de instrumenten kunnen zijn. Hierbij is het aan te bevelen na te gaan of
onderdelen van de verschillende instrumenten samen te voegen zijn tot één nieuw
instrument ter ondersteuning van de signalering. Dit instrument zou dan opgenomen
kunnen worden in de richtlijn. Ook zou nagegaan moeten worden of dit instrument kan
worden geïntegreerd met het Van Wiechenonderzoek, omdat deze al door alle JGZ-

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 59 / 65
organisaties wordt gebruikt. Als integratie tot één instrument niet mogelijk is, kunnen
de bestaande instrumenten inhoudelijk beschreven worden in de richtlijn, zodat
organisaties, totdat een landelijke keuze voor een bepaald instrument mogelijk is, op
een geïnformeerde manier kunnen kiezen óf ze een instrument gaan gebruiken ter
ondersteuning van de signalering, en zo ja, welk instrument.
Een ander onderwerp in de richtlijn zou moeten zijn hoe onderscheid tussen een
ontwikkelingsstoornis en een achterstand door onvoldoende blootstelling aan taal
gemaakt kan worden. Er zijn geen screeningsinstrumenten om een
blootstellingsachterstand van het Nederlands op te sporen. Toch kan de JGZ
vermoedelijk een rol spelen bij het vaststellen van de oorzaak “onvoldoende
blootstelling” als een taalachterstand in het Nederlands wordt geconstateerd. Hiervoor is
het wenselijk dat er een instrument wordt ontwikkeld voor de JGZ waarmee de
taalomgeving van het kind zo goed mogelijk in kaart gebracht kan worden. Hiertoe zijn
al initiatieven genomen (o.a. Sluijmers et al, 2005; Blumenthal en Julen;
www.monitorgezondheid.nl). De JGZ noteert op dit moment de taalomgeving in korte
vorm in het Integraal Kinddossier JGZ. Uiteraard moet ook de ontwikkeling van het
kind betrokken worden bij het vaststellen van de vermoedelijke oorzaak van de
taalachterstand. In het tweede deelrapport (van der Ploeg et al, 2007) wordt uitgebreider
op dit onderwerp ingegegaan.
Een suggestie voor vervolgonderzoek is het monitoren van de uitkomsten van de
signalering van spraaktaalachterstanden in verschillende regio’s in Nederland, en dit
koppelen aan de regionaal gebruikte protocollen. Bij elk van de JGZ-organisaties die
voor een screeningsinstrument hebben gekozen moet dan worden bijgehouden hoeveel
Nederlandstalige kinderen een afwijkende testuitslag krijgen, hoeveel hiervan er gevolg
geven aan de verwijzing naar multidisciplinaire diagnostiek (MDD), wat de uitkomst
van de MDD is (wel/geen taalachterstand) en of er behandeling ingezet wordt. Ter
vergelijking zouden de gegevens over MDD en behandeling ook moeten worden
verzameld bij JGZ-organisaties die geen screeningsinstrument gebruiken, maar
uitsluitend op basis van het oordeel/de inschatting van de professional handelen. De
waarde van elk van de gehanteerde protocollen wordt duidelijk en ook de resultaten van
de implementatie van een eventuele landelijke richtlijn zou kunnen worden
geëvalueerd. De positief voorspellende waarde van elk van de instrumenten kan dan
worden bepaald, en de specificiteit kan worden benaderd. In deze opzet blijft de
sensitiviteit (hoeveel kinderen met taalachterstand worden daadwerkelijk opgespoord)
onbekend, omdat je niet weet hoeveel kinderen met een taalachterstand onontdekt
blijven. De effectiviteit van de signalering kan wellicht zelfs onderzocht worden als het
resultaat van de taalscreening op kleuterleeftijd worden geregistreerd.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 60 / 65

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 61 / 65
8 Referenties
Aarts G. Effecten van Vroegbehandeling: Een voorschoolse behandelvorm voor
kinderen met spraak-taal- en/of gehoorproblemen. Nijmegen: Radboud Universiteit
Nijmegen, 2007. Afstudeerscriptie in het kader van master Pedagogische
Wetenschappen.
Agt HME van, Koning HJ de. Vroegtijdige onderkenning taalontwikkelingsstoornissen
0-3 jaar. 8 jaar follow-up studie. Rotterdam: Erasmus Medisch Centrum, 2005.
Agt HME van, Schlichting JEPT, Koning HJ de. Taalachterstand opsporen in de grote
steden. Rotterdam: Erasmus Medisch Centrum, 2006.
Blumenthal M, Julen M. Anamnese meertaligheid. Taalaanbod en attitudes t.o.v.
betrokkene talen. Koninklijke Effatha Guyot groep. Te downloaden via: http://www.acamsterdam.nl/extern/info_alg/meertaligheid/Anamnese%20meertaligheid.doc
Brink van der WP, Mellenbergh GJ. Testleer en testconstructie. Amsterdam: Boom,
1998.
Drenth PJD, Sijtsma K. Testtheorie: inleiding in de theorie van de psychologische test
en zijn toepassingen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 1990.
Edventure. Rapport Logopedie. Inventariserend onderzoek onder de leden van
EDventure naar de dienstverlening op het terrein van logopedie in het primair
onderwijs. Den Haag, 2004
Enderby P, Emerson J. Speech and language therapy: does it work?. Brit J Med
1996;312:1655-58.
Everdingen van JJE, Burgers JS, Assendelft WJJ, Swinkels JA, Barneveld TA van,
Klundert JLM van de. Evidence-based richtlijnontwikkeling: een leidraad voor de
praktijk. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2004.
Fahrenfort J, Gerritsen E. Normering en gebruik TSI: tien jaar later. Logoped Foniat
1999; 9:186-192.
Franken, MC. Vijftig jaar behandeling van stotteren bij jonge kinderen. Ned Tijschr
Geneeskd 2004;148(33)1622-1626.
Gerrits, E. Taaldiagnostiek bij meertalige kinderen: Problemen en oplossingen.
Toegepaste Taalwetenschap in Artikelen 2005;74(2) 169-77.
Gerritsen FME. VTO Taalscreenings-instrument (TSI) voor 3-, 4-, en 5-jarigen.
Handleiding en verantwoording. Lisse; Swets & Zeitlinger, 1994.
Goetry V, Nossent C, Hecke P van. Taalontwikkelings- en leerstoornissen: een
literatuuronderzoek in opdracht van het Rijksinstituut voor Ziekte- en
Invaliditeitsverzekering. Brussel; RiZiv, Maart 2006.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 62 / 65
Goorhuis-Brouwer SM, Lucht F van der. Signaleren van taalontwikkelingsstoornissen.
Tijdschr Jeugdgezondheidsz 1995;27(5):79-82.
Goorhuis-Brouwer SM, Knijff WA. Efficacy of speech therapy in children with
language disorders: specific language impairment compared with language impairment
in comorbidity with cognitive delay. Int J Pediatric Otolaryngol 2002;63:129-136.
Goorhuis-Brouwer SM, Knijf WA. Language disorders in Young children: when is
speech therapy recommended. Int J Pediatric Otolaryngol 2003;67:525-529.
Goorhuis-Brouwer SM. Babylonische spraakverwarring. Over taalachterstanden en
effecten van therapie. Symposium “Dolgedraaid; mogen peuters nog peuteren en
kleuters nog kleuteren? Visies op de vroegkinderlijke ontwikkeling en de
beïnvloedbaarheid daarvan” Groningen: AZG Groningen, 4 maart, 2005
Goorhuis-Brouwer SM, Luinge, ML, Post, WJ. Spreeknormen voor jonge kinderen: van
GMS naar SNEL. Tijdschrift JGZ, febr 2007.
Jacobusse GW, Buuren S van, Verkerk PH. An interval scale for development of
children aged 0-2 years. Stat Med 2006;25(13): 2272-2283.
Knijff WA, Goorhuis-Brouwer SM. Therapie-effecten bij kinderen met specifieke en
niet-specifieke taalstoornissen. Tijdschr Orthopedagogiek 2001;40:313-320.
Knuijt S, Sondaar M, de Kleine MJK, Kollee LAA. Validation of a Dutch language
screening instrument for 5-year-old preterm infants. Acta Paediatrica 2005;
93(10):1372-1377.
Koning HJ de, Ridder-Sluiter JG de, Agt HME van, Reep-van den Bergh, HA, Steg IJ
van der, Korfage IJ, Polder JJ, Maas, PJ van der. Vroegtijdige onderkenning van
taalontwikkelingsstoornissen 0-3 jaar. Rotterdam: Erasmus Medisch Centrum, 2000.
Koning HJ de, Ridder-Sluiter JG de, Agt HME van, Reep-van den Bergh, HA, Steg IJ
van der, Korfage IJ, Polder JJ, Maas, PJ van der. A cluster- randomised trial of
screening for language delay in toddlers. J Med Screen 2004;11: 09-116.
Koning HJ de. Aandachtspunten eindverslag ZonMW. Programma Preventie. Projectnr.
2100.0075.
Laurent de Angulo MS, Brouwers-de Jong EA, Bijlsma-Schlosser JFM, Bulk-
Bunschoten AMW, Pauwels JH, Steinbuch-Linstra I. Ontwikkelingsonderzoek in de
Jeugdgezondheidzorg. Het van Wiechenonderzoek. De Baecke-Fassaert Motoriektest.
Assen: Koninklijke van Gorcum, 2006.
Law J, Boyle J, Harris F, Harkness, A. Screening for speech and language delay: a
systematic review of the literature. Health Technology Asses 1998;2(9)1-184.
Law J. Evaluating intervention for language impaired children: a review of the
literature. Eur J Disorders Communication (1997); 32:1-4.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 63 / 65
Law J, Garret Z, Nye C. Speech and language therapy interventions for children with
primary speech and language delay or disorder. The Cochrane database of systematic
reviews (2003), Issue 3.
Leijenaar B. Eindrapportage Protocol Taaldiagnostiek Groningen (PTG), versie oktober
2006.
Luinge MR, Goorhuis-Brower SM, Post WJ. Taalproblemen bij kinderen van 0 tot 6
jaar: een inventariserend onderzoek. Tijdschr Orthopedagogiek 2002;41:303-319.
Luinge M. The language-screening instrument SNEL. Groningen: RU Groningen,
2005. Proefschrift.
LVT. Van brabbelen tot spreken. Richtlijnen voor een gewenste aanpak van
taalactiviteiten in de JGZ voor 0-4-jarigen. Bunnik, augustus 2002.
Te downloaden via www.ggd.nl/kennisnet/
Mackenbach JP, Maas PJ van der. Volksgezondheid en gezondheidszorg. 3e dr.
Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg, 2004.
McLean LK, WoodsCripe JW. The effectiveness of early intervention for children with
communication disorders. In: Guralnick MJ, editor. The effectiveness of early
interventions. Baltimore MD: Paul H Brookes, 1997.
Nelson HD, Nygren P, Walker M, Panoscha,R. Screening for speech and language
delay in preschool children: systematic evidence review for the US Preventive Services
Task Force. Pediatrics 2006;117:e298-e319.
NIP (Nederlands Instituut voor Psychologen). Beoordelingssysteem voor de kwaliteit
van tests (www.cotan.nl), versie 2004.
Nye C, Foster SH, Seaman D. Effectiveness of language intervention with language/
learning disabled children. J Speech Hearing Dis 1987;52:348-357.
Oberklaid F, Wake, M, Harris C, Hesketh K, Wright M. Child health screening and
suveillance: a critial review of the evidence. National Health & Medical research
Council, Australia, 15 maart 2002,
http://www.nhmrc.gov.au/publications/_files/ch42.pdf
Olthof E. Doctoraalscriptie
Ploeg CPB van der, Lanting CI, Verkerk, PH. Signalering van spraak-/taalontwikkelingsstoornissen
bij kleuters. Leiden: TNO Kwaliteit van Leven, 2005. Publ.
nr. 2005.076.
Ploeg CPB van der, Lanting CI, Verkerk, PH. Signalering van spraak-/taalontwikkelingsstoornissen
bij kleuters. Tijdschr JGZ 2006;38(6):119-123.
Ploeg CPB van der, Lanting CI, Verkerk, PH. Voor- en vroegschoolse educatie (VVE):
rol van de jeugdgezondheidszorg. Deelrapport 2 behorend bij het project “Screening op
taalachterstanden en spraakstoornissen bij kinderen van 1 tot 6 jaar door de
jeugdgezondheidszorg” Leiden: TNO Kwaliteit van Leven, 2007. Publ.nr. 2007.095.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 64 / 65
Raat H, Agt H van. Vroege onderkenning van spraak-taalstoornissen. Update
programmeringsstudie JGZ, nov. 2005. In: 2e programmeringsstudie effectonderzoek
Jeugdgezondheidszorg. Verslag van het literatuuronderzoek naar de effectiviteit van
JGZ-activiteiten uit het basistakenpakket JGZ. Van Leerdam FJM, Raat H, HiraSing
RA, Amsterdam/Rotterdam/Leiden, nov. 2005.
Reep-van den Bergh CMM, Koning HJ de, Ridder-Sluiter JG de, Lem GJ van der, Maas
PJ van der. Prevalentie van taalontwikkelingsstoornissen bij kinderen. TSG 1998;
76:311-317.
Ridder JG de, Stege HA van der, Agt HME van, Koning HJ de, Verhoeven LTW. VTO
taal 2-jarigen: handleiding. Amsterdam: Harcourt Test Publishers, 2006.
Ridder-Sluiter H de. Vroegtijdige onderkenning van communicatieve ontwikkelingsstoornissen.
Proefschrift RU Leiden, nov. 1990.
Schlichting JEPT, Lutje Spelberg HC. Lexilijst Nederlands: een instrument om de
taalontwikkeling te onderzoeken bij Nederlandstalige kinderen van 15-27 maanden in
het kader van vroegtijdige onderkenning. Lisse: Swets test publishers, 2002.
Schlichting JEPT, Lutje Spelberg HC. Taalscreening bij kinderen van 15-27 maanden
met de Lexilijst. Tijdschrift JGZ 2003;3:49-53.
Schlichting L. Lexiconlijsten, Marokkaans-Arabisch, Tarifit-Berbers en Turks.
Instrumenten om de taalontwikkeling te onderzoeken bij jonge Marokkaanse en Turkse
kinderen in Nederland. Amsterdam: JIP, 2006.
Schlichting L. Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL. Amsterdam: Harcourt Test
Publishers, 2005.
Slofstra-Bremer CF, Meulen Sj van der & Lutje Spelberg, H.G. De Taalstandaard.
Amsterdam: Harcourt Test publishers, 2006.
Slofstra-Bremer, CF, Meulen, Sj van der, Lutje Spelberg H.G. De Taalstandaard: een
observatie-instrument voor taalonderzoek bij kinderen van 1;6-4;0 jaar. Logopedie en
Foniatrie 9:268-275, 2006.
Sluijmers J. Implementatie Protocol Taalontwikkeling Groningen. Amsterdam: GGD
Amsterdam, 2006.
Sluijmers J, Lindeboom R, Pijpers F, Kesler A. Verklaring van verschillen in
Nederlands taalbegrip tussen Turkse en Marokkaanse peuters. Tijdschrift JGZ
2005;6:102-106.
Spaai GWG, Wenners-Lo-A-Njoe VT, Hameeteman-Hoekstra MA, Stege HA van der,
Uilenburg N. Vroegsignalering VTO taal: een exploratief onderzoek naar de
effectiviteit van een protocol voor risicoscreening. Amsterdam: Expertisecentrum Kind
en Ontwikkeling, okt. 2006.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007 65 / 65
Spaai GWG, van der Stege HA, Wenners-Lo-A-Njoe VT, Uilenburg N, Vermeij B.
Taalscreening in de JGZ; 3-6 jaar. Amsterdam: Expertisecentrum Kind en
Ontwikkeling, 2006.
Stege HA van der, Ridder-Sluiter JG de, Manschot W, Slofstra-Bremer CF, Hoeben d.
Begeleiding voor ouders van jonge kinderen met taal-/spraakontwikkelingsstoornsissen
door Audiologische Centra. Eindverslag uitkomsten van het project Kangoeroe.
December 2002.
US Preventive Services Task Force. Screening for speech and Language Delay in
Preschool Children: Recommendation Statement, 2006.
Vandenbroucke JP, Hofman A. Grondslagen der epidemiologie. 4e dr. Utrecht: Bunge,
1993.
Wilson JMG, Jungner G. Principles and practice of screening for disease. Geneve:
WHO, 1968. Public Health Papers no. 34.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
A Criteria waaraan elke screeningsprogramma moet
voldoen (Wilson & Jungner, 1968; UK National
Screening Committee, 2000)
Bijlage A
The condition
1. The condition should be an important health problem.
2. The epidemiology and natural history of the condition, including development from
latent to declared disease, should be adequately understood and there should be a
detectable risk factor, disease marker, latent period or early symptomatic stage.
3. All the cost-effective primary prevention interventions should have been
implemented as far as practicable.
The test
4. There should be a simple, safe, precise and validated screening test.
5. The distribution of test values in the target population should be known and a
suitable cut-off level defined and agreed.
6. The test should be acceptable to the population.
7. There should be an agreed policy on the further diagnostic investigation of
individuals with a positive test result and on the choices available to those
individuals.
The treatment
8 There should be an effective treatment or intervention for patients identified
through early detection, with evidence of early treatment leading to better outcomes
than late treatment.
9 There should be agreed evidence based policies covering which individuals should
be offered treatment and the appropriate treatment to be offered.
10 Clinical management of the condition and patient outcomes should be optimised by
all health care providers prior to participation in a screening programme.
The screening programme
11 There should be evidence from high quality Randomised Controlled Trials that the
screening programme is effective in reducing mortality or morbidity.
12 There should be evidence that the complete screening programme (test, diagnostic
procedures, treatment/ intervention) is clinically, socially and ethically acceptable
to health professionals and the public.
13 The benefit from the screening programme should outweigh the physical and
psychological harm (caused by the test, diagnostic procedures and treatment).
14 The opportunity cost of the screening programme (including testing, diagnosis and
treatment) should be economically balanced in relation to expenditure on medical
care as a whole.
15 There should be a plan for managing and monitoring the screening programme and
an agreed set of quality assurance standards.
16 Adequate staffing and facilities for testing, diagnosis, treatment and programme
management should be available prior to the commencement of the screening
programme.
17 All other options for managing the condition should have been considered (e.g.
improving treatment, providing other services), to ensure that no more cost
effective intervention could be introduced or current interventions increased within
the resources available.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage A
18 Evidence-based information, explaining the consequences of testing, investigation
and treatment, should be made available to potential participants to assist them in
making an informed choice.
19 Public pressure for widening the eligibility criteria for reducing the screening
interval, and for increasing the sensitivity of the testing process, should be
anticipated. Decisions about these parameters should be scientifically justifiable to
the public.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
B Leden begeleidingscommissie spraaktaal
Mw. drs. A.C.S. Atzema, directeur, GGD Nederland
Dhr. dr. H. van Balkom, Pontem (voorheen Viataal/Effatha)
Mw. drs. M. Blumenthal, Kenniscentrum Meertaligheid
Mw. M. Boersma, beleidsmedewerker, NVLF
Mw. drs. H. Bots, arts M&G, Van Wiechencommissie
Mw. drs. G. van den Brink, directeur, NSDSK
Mw. drs. B. Carmiggelt, AJN
Mw. L. Dieleman, GGD Zeeland
Mw. prof. dr. S.M. Goorhuis-Brouwer, orthopedagoog, UMCG
Mw. drs. S. Hoedjes, VWS (agendalid)
Dhr. drs. J. Jawad, VNG (sinds januari 2007)
Dhr. dr. H.J. de Koning, arts-epidemioloog, iMGZ/Erasmus MC
Mw. prof. dr. A.M. Oudesluys-Murphy, LUMC
Mw. dr. S. Peters, Expertisecentrum Nederlands
Mw. dr. L. Schlichting
Mw. drs. T. Snijders-de Vos, GGD Nederland
Dhr. drs. M. Strik, Fenac (sinds januari 2007)
Dhr. A. Verschoor, Oudervereniging FOSS
Mw. J. de Vries, ActiZ
Mw. L. Wijnalda, stafverpleegkundige, V&VN
Leden projectteam
Mw. drs. M. van Denderen-Lubbers, CB-arts, JGZ Noord-Kennemerland
Mw. dr. C.I. Lanting, arts-epidemioloog, TNO-KvL
Dhr. dr. F.I.M. Pijpers, clusterhoofd JGZ, GGD Amsterdam
Mw. dr. C.P.B. van der Ploeg, epidemioloog, TNO-KvL
Mw. drs. J.J. Sluijmers, coördinator logopedie, GGD Amsterdam
Dhr. prof.dr. S.A. Reijneveld, arts M&G-epidemioloog, UMCG/TNO-KvL
Dhr. dr. P.H. Verkerk, arts M&G-epidemioloog, TNO-KvL
Bijlage B

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
C Overzicht van de signaleringsinstrumenten
A. Instrumenten met een afnameduur van 10 minuten of minder
Bijlage C
1. Groninger Minimum Spreeknormen/ Groninger Diagnostische Spreeknormen
Doel: Beoordelen spraak / taalontwikkeling in eerste taal, met name
taalproductie
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: 12-72 maanden
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: 2 minuten
− Wijze van afname: Onmiddellijke observatie
van het kind in combinatie
met ouderrapportage
− Uitvoerders: JGZ; arts of
verpleegkundige
− Gebruikersonafhankelijkheid: Ja
− Situatieonafhankelijkheid: Ja
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
De beschrijving van de
GMS staat in de
gebruikershandleiding
behorende bij het Integraal
Kinddossier JGZ en is dus
algemeen beschikbaar.
− Training uitvoerder nodig: Nee
− Wordt al door JGZ gebruikt: Ja, bij enkele organisaties
− Pluspunten: − Geen informatie
− Knelpunten: − Deskundigen uit de
praktijk geven aan dat
ouders weinig waarde
hechten aan de
uitkomst van het
onderzoek.
Beschrijving: Op basis van observaties van normale kinderen en
literatuurgegevens werden mijlpalen in de ontwikkeling
gedefinieerd. Door het stellen van korte gesloten vragen aan de
ouders, aangepast aan de leeftijd van het kind, wordt
onderzocht of een kind aan de minimum spreeknormen voor
zijn leeftijd voldoet. Bij kinderen tussen de anderhalf en twee
jaar vraagt men of het kind al woordjes zegt en zo ja, hoeveel.
Bij kinderen tussen twee en drie vraagt men niet alleen naar
het aantal woorden in een zin, maar ook naar de
verstaanbaarheid. Vanwege kritiek op de beknoptheid van het
instrument en de gerichtheid op taalproductie doorontwikkeld
tot de SNEL (zie onder).

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee): Ja
− Gebaseerd op: Criterion-referenced. Dus
vastgesteld op basis van
klinische praktijk, rekening
houdende met de in de
literatuur aangegeven
individuele variaties.
Vastgesteld in Groningse
populatie 1 .
Betrouwbaarheid: Geen informatie
COTAN: − Beoordeeld door COTAN
(ja/nee):
Nee
− Uitkomst: N.v.t.
Bijlage C
Validiteit:
Waarde Referentie/ ‘gouden
standaard’
Soort steekproef N
Sensitiviteit* 100% 1 Multidisciplinair onderzoek 537 kinderen 603
(logopedisch onderzoek, werden op het
KNO-onderzoek,
consultatiebureau
audiologisch onderzoek, (provincie
pedagogisch onderzoek, Groningen)
indien noodzakelijk gescreend, 66
aangevuld met
werden
psychologisch onderzoek) gescreend op
peuterspeelzaal
(stad Groningen).
Opm: Aard van
non-respons
onduidelijk
Specificiteit* 86% 1 idem idem
* Opmerking: Door de auteurs gerapporteerde validiteit. Herberekening door TNO op
basis van de hele onderzoeksgroep geeft een sensitiviteit van 100% (95%
betrouwbaarheidsinterval 72-100%) en een specificiteit van 98% (95%
betrouwbaarheidsinterval 78-100%). Zie ook p. 19 in: Ploeg CPB van der, Lanting CI,
Verkerk, PH. Signalering van spraak-/taalontwikkelingsstoornissen bij kleuters (2005).
Leiden: TNO-rapport 2005.076.
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Nee
Volgen van
ontwikkeling:
Effectiviteit: Geen informatie
− Longitudinale afname mogelijk
(ja/nee):
Conclusie: Beknopt instrument gericht op taalproductie van kinderen van
12-72 maanden. Is doorontwikkeld tot de SNEL. Gebaseerd op
mijlpalen in de ontwikkeling en daardoor minder
taalafhankelijk. Door het stellen van gesloten vragen aan de
Ja

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
ouders, aangepast aan de leeftijd van het kind, wordt
onderzocht of een kind aan de minimum spreeknormen voor
zijn leeftijd voldoet. Normering op basis van klinische praktijk
in de populatie rondom Groningen. Het onderzoek naar de
validiteit is alleen gedaan in een steekproef van de populatie in
Groningen. De sensitiviteit en de specificiteit werden
vastgesteld met een zeer kleine steekproef, waardoor de
betrouwbaar intervallen erg groot zijn. Over de effectiviteit
van de test is op dit moment geen informatie beschikbaar.
Resultaten ten aanzien van de validiteit zijn hoopgevend, maar
onvoldoende onderbouwd..
Referenties: 1 Goorhuis-Brouwer S M and Lucht F van der. “Signaleren
van taalontwikkelingsstoornissen.” Tijdschr
Jeugdgezondheidsz 27.5 (1995): 79-82.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
2. Lexilijst Nederlands
Bijlage C
Doel: Signaleren van achterstand in de vroege taalontwikkeling van
het Nederlands, met name taalproductie
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: 15 -27 maanden. Ook toepasbaar
bij oudere kinderen mits de
woordenschat tenminste niet hoger
is dan het gemiddelde bij 27
maanden.
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: Ouders tellen het aantal
aangekruiste items. Het door
middel van normtabel omzetten van
ruwe scores in standaardscores kost
1 minuut. In totaal naar schatting 2-
3 minuten.
− Wijze van afname: Vragenlijst aan de ouders
− Uitvoerders: Logopedisten, artsen en
verpleegkundigen in de JGZ en
remedial teachers.
− Gebruikersonafhankelijkheid:
Ja
− Situatieonafhanke- Ja
lijkheid:
− Materiaal
(eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
− Training uitvoerder
nodig:
− Wordt al door JGZ
gebruikt:
Handleiding en formulieren. Per set
€ 150,50 excl. BTW. Via Harcourt.
Nee
Ja, bij enkele organisaties.
− Pluspunten: − Wordt in de praktijk als
gebruikersvriendelijk ervaren.
− Geschikt gebleken om ouders te
motiveren voor hulpverlening.
− Knelpunten: Taalbegrip wordt niet meegenomen.
Hiervoor is de verwante Lexilijst
Begrip ontwikkeld.
Beschrijving: De Lexilijst Nederlands is een lijst met woorden en zinnetjes,
in totaal 274 items, die in de taal van jonge kinderen
voorkomen. Ouders kruisen thuis op de lijst aan welke
woorden en zinnetjes hun kind zegt. Het totale aantal
aangekruiste items vormt de ruwe score, op basis waarvan het
kind door middel van normtabellen kan worden vergeleken
met zijn of haar leeftijdsgroep.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee): Ja
− Gebaseerd op: Onderzoek onder 809
proefpersonen, at random
geselecteerd, 398 meisjes, 411
jongens; 15-17 maanden oud;
27 maanden oud;
ondervertegenwoordiging laag
SES niveau 1 .
Betrouwbaarheid:
Waarde Statistic Soort steekproef N
Betrouwbaarheid Varieert over de
leeftijdsgroepen
van 0,94 tot
0,99 1
Pearson correlatie Er zijn twee 809
tussen twee tests vergelijkbare
(parallelvorm versies van de
methode)
Lexiconlijst, de A
en B versie, zodat
een ervan als hertest
gebruikt kan
worden. De
correlatie tussen de
scores op de A- en
B-versie werden
berekend.)
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Ja
− Uitkomst: Uitgangspunten bij testconstructie:
goed
Kwaliteit van het testmateriaal: Goed
Kwaliteit van de handleiding: Goed
Normen: Voldoende
Betrouwbaarheid: Goed
Begripsvaliditeit: Voldoende
Criteriumvaliditeit: Voldoende

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Validiteit:
Waarde Referentie/ ‘gouden Soort
N
standaard’
steekproef
Pearson correlatie 0,42
(NB: betreft
Lexilijst in de
versie van 1995)
2
0,64 2
0,72 2
Reynell Test voor Ouders van 91
Taalbegrip,
kinderen van 21
Test voor
maanden oud
Zinsontwikkeling
en de Test voor
Woordontwikkeling uit de
Schlichting Test voor
Taal productie
Pearson correlatie 0,40
(NB: betreft
Lexilijst in de
versie van 1995)
2
0,61 2
0,65 2
Reynell Test voor Ouders van 34-38
Taalbegrip,
prematuur
Test voor
geboren
Zinsontwikkeling kinderen van 32
en de Test voor
Woordontwikkeling uit de
Schlichting Test voor
Taal productie
maanden oud
Pearson correlatie 0,54 3
begrip
0,91 3
productie
SNEL 229
Opmerking: Volgens de maker van de lijsten is de correlatie tussen de Lexilijst van
1995 en die van 2002 hoog, namelijk variërend van 0,998 bij 17 maanden tot 0,982 bij
25 maanden (persoonlijke communicatie L. Schlichting).
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): nee
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale
afname mogelijk
(ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Nee. Hertest versie voor 1 maal
herhaling na 3 maanden beschikbaar.
Herhaling met dezelfde versie is
mogelijk tot het kind aan het plafond zit
omdat het hier gaat om inventarisatie
van de taalproductie.
Conclusie: Gericht op taalproductie in het Nederlands van kinderen van 15 -
27 maanden De Lexilijst Nederlands is een lijst met woorden en
zinnetjes, in totaal 274 items, die in de taal van jonge kinderen
voorkomen. Ouders kruisen thuis op de lijst aan welke woorden en
zinnetjes hun kind zegt. Het door middel van normtabel omzetten
van ruwe scores in standaardscores kost de JGZ-professional
ongeveer 1 minuut. Wordt in de praktijk als gebruikersvriendelijk
ervaren. De psychometrische eigenschappen van de test werden
beoordeeld door de COTAN. Uitkomsten variëren van voldoende
tot goed. Normering gebaseerd op empirie.
De sensitiviteit en specificiteit van de Lexiconlijst zijn niet

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
onderzocht. Het is bekend dat de instrumenten ‘Language
Development Survey’ en de ‘Communicative Development
Inventories’ waarop de Lexiconlijst is gebaseerd een goede
sensitiviteit en een specificiteit hebben (van 91 en 87 percent
respectievelijk; Schlichting en Spelberg, 2003). Dat betekent niet
dat de sensitiviteit en de specificiteit van de Nederlandse versie het
zelfde zijn. Er is dus niet bekend of dit test in voldoende mate een
positieve uitkomst geeft als een taalachterstand aanwezig is en in
welke mate de test een positieve uitkomst aangeef als geen
taalachterstand aanwezig is. Voldoende correlaties met de Reynell
Test en de Schlichting Test voor Taalproductie werden gevonden.
Studies naar de validiteit zijn beschikbaar voor de versie van 1995,
maar niet voor de huidige versie. Volgens de maker van de lijsten
is de correlatie tussen de Lexilijst van 1995 en die van 2002 hoog,
namelijk variërend van 0,998 bij 17 maanden tot 0,982 bij 25
maanden. De validiteit in termen van sensitiviteit en specificiteit is
tot op heden onbekend.
Referenties: 1 Schlichting JEPT and Lutje Spelberg HC. “Taalscreening bij
kinderen van 15-27 maanden met de Lexilijst.” Tijdschrift
JGZ 3 (2003): 49-53.
2 Schlichting JEPT en Lutje Spelberg HC. Een instrument om
de taalontwikkeling te onderzoeken bij Nederlandstalige
kinderen van 15-27 maanden in het kader van vroegtijdige
onderkenning. (2002). Lisse: Swets test publishers.
3 Ellen Olthof (doctoraalscriptie)
Overige relevante informatie:
− De Lexiconlijst is gebaseerd op de Amerikaanse Language Development Survey en
Communicative Development Inventories 1 De gerapporteerde sensitiviteit en de
specificiteit van de Language Development Survey zijn respectievelijk 91 en 87%.
Voor Nederland werd in 1995 een Nederlandse versie van de Language
Development Survey gepubliceerd. Voor het Vlaams werden versies ontwikkeld
van de Communicative Development Inventories. De lijst is empirisch genormeerd
voor leeftijd en geslacht in een representatieve steekproef van 809 kinderen van
15 – 27 maanden oud. Maar de interpretatie van Lexiquotiënten voor te ondernemen
acties na afname is arbitrair en hangt samen met de leeftijd en andere aspecten van
de ontwikkeling.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
3. Lexiconlijsten Turks-Nederlands en Tarifit-Berbers-Nederlands en
Marokkaans-Arabisch-Nederlands
Bijlage C
Doel: Signaleren van achterstand in de vroege taalontwikkeling van
respectievelijk het resp. Turks-, Tarifit-Berbers- en
Marokkaans-Arabisch sprekende peuters in Nederland, met
name taalproductie
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: Gericht op anderstalige peuters
(resp. Turks, Tarifit-Berbers en
Marokkaans-Arabisch talig) van
20-30 maanden oud met
Nederlands als tweede taal
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: < 5 minuten
− Wijze van afname: Vragenlijst aan de ouders
− Uitvoerders: Logopedisten, artsen en
verpleegkundigen in de
JGZ en remedial teachers.
− Gebruikersonafhankelijkheid: Ja
− Situatieonafhankelijkheid: Ja
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
Handleiding (€20,10) en
formulieren (8 stuks voor
€9,00), toelichting voor
ouders, instructie CD. Via
uitgeverij JIP, Amsterdam
− Training uitvoerder nodig: Nee
− Wordt al door JGZ gebruikt: Ja, in enkele organisaties
− Pluspunten: JGZ professional hoeft de
betreffende vreemde taal
niet zelf te beheersen
− Knelpunten: − Non-respons; Respons
54% ondanks
responsbewaking
(schriftelijk of
telefonisch) 1 . Respons
wordt hoger als
moedertaalsprekende
assistentes in de
wachtruimte van het
CB aanwezig zijn.
Oorzaak van nonrespons
onbekend. De
ingevulde vragenlijsten
waren in 93% bruikbaar
voor het berekenen van
de uitslag. 1
− Onhandig in gebruik bij
analfabetische ouders

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Beschrijving: Tweetalig instrument op basis van de Lexilijst Nederlands. In
de lijst met ruim 300 woorden in twee talen kunnen ouders de
woorden aankruisen die hun kind al zegt.
Normering: − Gedefinieerd
(ja/nee):
Ja
− Gebaseerd op: Woordscores bij 225
Turkssprekende kinderen van 24-31
maanden; 280 Tarifit-
Berberssprekende Marokkaanse
kinderen van 20-30 maanden oud;
266 Marokkaans-Arabisch
sprekende kinderen van 20-28
maanden 1 .
Betrouwbaarheid:
Betrouwbaarheid
2
Waarde Statistic Soort
steekproef
Varieert van Cronbach’s Kinderen
0,97 tot en met alpha (per die
0,99 voor leeftijdsgroep) opkwamen
Marokkaans-
voor het 24-
Arabisch en van
maands
0,94 tot en met
bezoek op
0,99 voor
Tarifit-Berbers.
Bij Turkse
kinderen waren
alle waarden
0,99
het CB
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Nee
− Uitkomst: N.v.t.
N
Turks:
N=225
Tarifit-
Berbers:
N=280
Marokkaans
-Arabisch:
N=266
Validiteit: Er zijn geen instrumenten waarmee validiteit onderzocht kan
worden. Zowel bij Turkse als bij Marokkaanse kinderen heeft
een kwart van de kinderen een afwijkende uitslag op de
Lexiconlijst. Bij een derde ervan vond extra actie plaats. Voor
deze afweging werd het oordeel van de CB-arts en de uitslag
op het van Wiechenonderzoek in aanmerking genomen 1
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): nee
Volgen van
ontwikkeling:
Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Herhaling met dezelfde versie
mogelijk tot dat het kind aan
het plafond zit.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Conclusie: Gericht op taalproductie van anderstalige peuters (resp. Turks,
Tarifit-Berbers en Marokkaans-Arabisch talig) van rond de 2
jaar met Nederlands als tweede taal. In de lijst met ruim 300
woorden in twee talen kunnen ouders de woorden aankruisen
die hun kind al zegt. Matige respons van ouders; onderzoek
wees uit dat 54% van de vragenlijsten wordt ingevuld.
Onhandig in gebruik bij analfabetische ouders.
Normering op basis van kleine onderzoekspopulatie. Er zijn
geen instrumenten waarmee validiteit onderzocht kan worden.
Zowel bij Turkse als bij Marokkaanse kinderen had een kwart
van de kinderen een afwijkende uitslag op de Lexiconlijst.
Ontwikkeld op basis van de Lexilijst Nederlands, de
psychometrische eigenschappen hiervan zijn echter niet zonder
meer overdraagbaar op de tweetalige versie. Kortom, lijst
bedoeld voor tweetalige kinderen. Normering is onvoldoende
onderbouwd. Vooralsnog niet gevalideerd.
Referenties: 1 De Koning H.J. Aandachtspunten eindverslag ZonMW.
Programma Preventie. Projectnr. 2100.0075
2 Schlichting, L. (2006). Lexiconlijsten, Marokkaans-
Arabisch, Tarifit-Berbers en Turks. Instrumenten om de
taalontwikkeling te onderzoeken bij jonge Marokkaanse en
Turkse kinderen in Nederland. Amsterdam, JIP.
Overige relevante informatie:
De Lexiconlijsten Turks-Nederlands en Tarifit-Berbers-Nederlands en Marokkaans-
Arabisch-Nederlands zijn gebaseerd op de Lexilijst Nederlands. Zie aldaar voor
overige relevante informatie.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
4 Lexilijst Begrip (voorheen Taalbegripslijst Dreumesen)
Doel: Signaleren van achterstand in de vroege taalontwikkeling
(Nederlands), met name taalbegrip
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: 15-25 maanden,
Nederlandstalig
Bijlage C
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: Ouders tellen het aantal
aangekruiste items. Het door
middel van normtabel
omzetten van ruwe scores in
standaardscores en kost 1
minuut. In totaal naar
schatting 2-3 minuten.
− Wijze van afname: Vragenlijst aan de ouders
− Uitvoerders: Logopedisten, artsen en
verpleegkundigen in de JGZ
en remedial teachers.
− Gebruikersonafhankelijkheid: Ja
− Situatieonafhankelijkheid: Ja
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
Handleiding en formulieren.
Naar verwachting voorjaar
2007 verkrijgbaar.
− Training uitvoerder nodig: Nee
− Wordt al door JGZ gebruikt: Nee
− Pluspunten: Geen informatie
− Knelpunten: Geen informatie
Beschrijving: De Lexilijst Begrip is een lijst met woorden en zinnetjes. Ouders
kruisen thuis op de lijst aan welke woorden en zinnetjes hun
kind begrijpt.
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee): Beschikbaar voorjaar 2007
− Gebaseerd op: Onderzoek bij 573 kinderen in
de leeftijd van 15-25 maanden,
random geselecteerd.
Betrouwbaarheid: Onvoldoende informatie
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Nee
− Uitkomst: N.v.t.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Validiteit:
Pearson correlatie
Waarde Referentie/ ‘gouden
standaard’
Varieert van
0,75 tot 0,91 1
Items van Bayleytest
0,59 2
0,58 1
0,26 1
0,53 1
Lexilijst Nederlands
Reynell test voor
taalbegrip
Schlichting test voor
Zinsontwikkeling
Schlichting test voor
Woordontwikkeling
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Nee
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Soort
steekproef
Ouders van
kinderen met
een gemiddelde
leeftijd van 15
tot en met 24
maanden oud
(gemiddeld 19,5
maanden)
zonder gebleken
taalachterstand
15-25 maanden
oude kinderen
Kinderen
woonachtig in
Groningen,
gemiddeld 22,5
maanden oud.
Idem
Idem
Bijlage C
Conclusie: Signaleert achterstand in het taalbegrip van het Nederlands. Is
hiermee aanvullend aan de Lexilijst Nederlands die de
taalproductie meet. Bedoeld voor kinderen van 15-25 maanden.
De Lexilijst Begrip is een lijst met woorden en zinnetjes. Ouders
kruisen thuis op de lijst aan welke woorden en zinnetjes hun
kind begrijpt. Normering wordt empirisch bepaald in random
steekproef en is naar verwachting voorjaar 2007 beschikbaar.
Validiteit, in termen van sensitiviteit en specificiteit zijn
onbekend.
Ja
N
33
229
67
67
67

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Referenties: 1 Persoonlijke communicatie L. Schlichting.
2 Schlichting L, Spelberg Henk lutje. Lexilijst Begrip: Een
instrument om het taalbegrip te onderzoeken bij Nederlandse
kinderen van 15-25 maanden in het kader van vroegtijdige
onderkenning. Amsterdam: Harcourt. In voorbereiding.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
5 N-CDIs Lijsten voor Communicatieve Ontwikkeling Korte vormen
Bijlage C
Doel: Beoordelen van het communicatieniveau (begrip, productie) van
jonge kinderen. Bij oudere groep woordenschatproductie,
grammatica, taalbegrip en taalproductie algemeen
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: 16-30 maanden (N-CDI2A en
B)/ 30-37 maanden (N-CDI 3)
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: Ouders tellen het aantal
aangekruiste items. Het door
middel van normtabel
omzetten van ruwe scores in
standaardscores kost 1
minuut.
− Wijze van afname: Vragenlijst aan ouders
− Uitvoerders: Logopedisten, artsen en
verpleegkundigen in de JGZ
en remedial teachers.
− Gebruikersonafhankelijkheid: Ja
− Situatieonafhankelijkheid: Ja
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
Handleiding (€ 49,90) via
boekhandel. Over
verkrijgbaarheid van
formulieren geen informatie
beschikbaar.
− Training uitvoerder nodig: Nee
− Wordt al door JGZ gebruikt: In overweging
− Pluspunten: Geen informatie
− Knelpunten: Bevat typisch Vlaamse
begrippen, die niet in
Nederland door jonge
kinderen gezegd worden.
Beschrijving: Het betreft hier een aanpassing en hernormering van de
Amerikaanse MacArthur Short Form Vocabulary Checklists
voor de Vlaamse situatie. De N-CDIs korte vormen zijn lijsten
met woorden die in de taal van jonge Vlaamse kinderen
voorkomen. Bij kinderen van 16-30 maanden wordt het
woordenschatbegrip, de woordenschatproductie bepaald. Bij
kinderen van 30-37 maanden zijn dat de woordenschatproductie,
grammatica, taalbegrip en taalproductie algemeen. Hiervoor
kruisen ouders thuis op de lijst aan welke woorden hun kind
zegt. Het totale aantal aangekruiste items vormt de ruwe score,
op basis waarvan het kind door middel van normtabellen kan
worden vergeleken met zijn of haar leeftijdsgroep.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee): Ja
− Gebaseerd op: Onderzoek bij 3190
normaal ontwikkelende
kinderen uit Nederlandstalig
België; gelijke
verhouding meisjes en
jongens.
Betrouwbaarheid: Geen informatie
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Nee
− Uitkomst: N.v.t.
Validiteit: Geen informatie
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): nee
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Conclusie: Beoordelen van het communicatieniveau (begrip en productie)
van kinderen van 16-30 maanden oud. Bij groep van 30-37
maanden oud meet het instrument de woordenschatproductie,
grammatica, taalbegrip en taalproductie algemeen. Het betreft
hier een aanpassing en hernormering van de Amerikaanse
MacArthur Short Form Vocabulary Checklists voor de Vlaamse
situatie. De N-CDIs korte vormen zijn lijsten met woorden die in
de taal van jonge kinderen voorkomen. De lijst bevat echter
woorden die niet in Nederland door jonge Vlaamse kinderen
gezegd worden. Empirisch genormeerd op basis van onderzoek
bij een grote groep kinderen uit Nederlandstalig België. Over de
psychometrische eigenschappen van de test hebben we geen
informatie gevonden, evenals als over de validiteit. Kortom,
verminderd uitvoerbaar door gebruik Vlaamse woorden en
onbekende testeigenschappen.
Referenties: Niet gevonden
Ja

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
6 Nonsenswoord repetitietaak (NRT)
Bijlage C
Doel: De NRT is een gestandaardiseerd onderzoeksinstrument voor het
observeren en beoordelen van communicatievoorwaarden en van
de eerste verbale en non-verbale communicatie.
Classificatie: Signalerings- en diagnostisch instrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: Vanaf 3 jaar.
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur 1 : 10 minuten.
− Wijze van afname: Het kind wordt gevraagd
nonsenswoorden na te
zeggen.
− Uitvoerders: Logopedist
− Gebruikersonafhankelijkheid: Geen informatie
− Situatieonafhankelijkheid: Ja
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid) :
CD met opnamen van 28
stimulus-woorden en
afspeelapparatuur
− Training uitvoerder nodig: Ja
− Wordt al door JGZ gebruikt: Nee (voor zover bekend)
− Pluspunten: Geen informatie
− Knelpunten: Geen informatie
Beschrijving 1 : Het kind wordt gevraagd nonsenswoorden na te zeggen. Het
aantal juiste woorden wordt bijgehouden. Tijdens de test wordt
elke uiting meteen gescoord. Bij het herhalen van de woorden
zijn fundamentele cognitieve taalverwerkingsprocessen
betrokken, zoals foneemidentificatie, fonologisch korte
termijngeheugen, fonologische output/planning en
klankproductie.
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee): Geen informatie
− Gebaseerd op: N.v.t.
Betrouwbaarheid: Geen informatie
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Nee
− Uitkomst: N.v.t.
Validiteit: Geen informatie
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Nee
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Ja

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Conclusie: Bedoeld voor het beoordelen van communicatievoorwaarden en
van de eerste verbale en non-verbale communicatie bij kinderen
vanaf 3 jaar. Hierdoor in het bijzonder geschikt voor kinderen
die meertalig worden opgevoed. Tevens geschikt als
diagnostisch instrument. Het kind wordt gevraagd
nonsenswoorden na te zeggen. Het aantal juiste woorden wordt
bijgehouden. Uitvoering door logopedist, dus minder geschikt
voor de JGZ omdat slechts ongeveer de helft van de organisaties
over deze expertise beschikt. Afnameduur is vrij lang (10
minuten). In Amerikaanse studies met ééntalige kinderen is
aangetoond dat de NRT hoog scoort op sensitiviteit, specificiteit,
en betrouwbaarheid. Er is echter geen informatie over de
psychometrische eigenschappen, de validiteit van de test bij
gebruik bij Nederlandse kinderen.
Kortom, instrument dat mede bedoeld is voor kinderen die
meertalig worden opgevoed. Kortom, logopedisch
deskundigheidsniveau vereist, onbekende testeigenschappen.
Referenties: 1 Gerrits, E. Onderzoek naar de bruikbaarheid van de
NonsensWoorden Repetitie test (NWR-test) voor spraaktaaldiagnostiek
bij meertalige kinderen in Nederland. 2005
(ongepubliceerd werk).
2 Gerrits, E. "Taaldiagnostiek bij meertalige kinderen:
Problemen en oplossingen." Toegepaste Taalwetenschap in
Artikelen 74.2 (2005): 169-77.
Overige relevante
informatie:
In studies met Amerikaanse, ééntalige kinderen is aangetoond
dat de NRT hoog scoort op sensitiviteit, specificiteit en
betrouwbaarheid. Hij is sensitief voor taalproblemen maar wordt
niet beïnvloed door de taal en cultuur van het kind, of het
opleidingsniveau van de moeder.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
7 Spraak- en taalNormen Eerste Lijns gezondheidszorg (SNEL)
Doel: Beoordelen spraak / taalontwikkeling in eerste taal;
taalproductie, taalbegrip narratieve vaardigheden
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: 12-72 maanden
Bijlage C
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: 2-3 minuten
− Wijze van afname: Vragen aan ouders tijdens
persoonlijk contact
− Uitvoerders: JGZ; arts of
verpleegkundige
− Gebruikersonafhankelijkheid: Ja
− Situatieonafhankelijkheid: Ja
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
Test kan gedownload
worden van website
(http://www.kindentaal.nl/)
− Training uitvoerder nodig: Nee
− Wordt al door JGZ gebruikt: Ja, in Groningen en
Amsterdam als onderdeel
van Protocol
Taalontwikkeling
Groningen, waarbij eerst
de SNEL en als tweede
stap de Taalstandaard
gebruikt wordt 4, 5 . Zie ook
Taalstandaard.
− Pluspunten: Tevredenheid van
uitvoerders is in
Groningen onderzocht. Het
grootste gedeelte van de
gebruikers vindt het
afnemen, het invoeren van
de tabel en het bepalen van
de score gemakkelijk. 11
van de 12 medewerkers
vonden dat de test houvast
geeft om het
taalontwikkelingsniveau te
bepalen 4 .
Mogelijkheid voor
groeicurves in
taalontwikkeling
− Knelpunten: Pilot-study verricht bij 58
ouders. Op geleide hiervan
zijn aanpassingen gedaan.
Ouders kunnen de test zelf
downloaden. Dit is niet
wenselijk, omdat ouders

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
die hulpmijdend zijn door
het zelf in te vullen de
ontwikkeling van hun kind
te rooskleurig kunnen
voorstellen.
Beschrijving: De SNEL-test is een vragenlijst voor ouders van kinderen in de
leeftijd van 1-6 jaar die tijdens persoonlijk contact wordt
afgenomen. Elk van de 14 korte vragen refereert aan een
mijlpaal in de taalontwikkeling van kinderen in deze
leeftijdscategorie. Op elke vraag kan 1 punt gescoord worden; de
SNEL-score is gelijk aan het aantal vragen dat positief werd
beantwoord. De SNEL-score wordt vergeleken met een
vergelijkingsscore voor de betreffende leeftijdsgroep. Valt het
kind op of onder de vergelijkingsscore voor zijn/haar leeftijd dan
is dat een indicatie voor een taalachterstand. De vragenlijst is
bedoeld om een globaal zicht te krijgen op de taalontwikkeling
van het kind.
Normering: Gedefinieerd (ja/nee): Ja 1
Gebaseerd op: De mijlpalen zijn geselecteerd
op basis van literatuur en
verschillende instrumenten voor
andere talen. De
normeringsgegevens voor
empirisch onderzoek zijn
verzameld door telefonische
ondervraging van ouders van
Nederlandstalige kinderen. Het
is onbekend hoe dit zich
verhoudt tot persoonlijk contact.
Betrouwbaarheid:
Waarde Statistic Soort steekproef N
Betrouwbaarheid 0,96 2 Rho (>=0,90) 12-72 maanden oude
kinderen uit een
normale populatie; 260
jongens, 267 meisjes
527
Schaalbaarheid 0,95 2 H (H>0,5) 12-72 maanden oude
kinderen uit een
normale populatie; idem
527
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Nee
− Uitkomst: N.v.t.
Validiteit:
Waarde Referentie/ ‘gouden
standaard’
Sensitiviteit 94% 1
Schlichting Test voor
Taalproductie
Soort steekproef N
De validiteit van
de SNEL werd
98

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Opm.:
Afkappunt
10 e
percentiel.
Specificiteit 83% 1
Opm.:
Afkappunt
10 e
percentiel.
Opm: Test is opgesteld
om taalproductie,
taalbegrip en narratieve
vaardigheden te
beoordelen.
Idem Idem
onderzocht in een
groep van 98
kinderen (12-72
maanden),
bestaande uit 14
kinderen met een
bewezen
taalachterstand en
84 waarvan
ongeveer de helft
tot de 10% laagste
scores op de
SNEL behoorden
en de andere helft
een random
sample uit de
populatie was
Bijlage C
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Ja. Zie protocol Taaldiagnostiek
Groningen.
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Conclusie: Beoordeelt taalproductie, taalbegrip narratieve vaardigheden van
eerste taal van kinderen van 12-72 maanden oud. De SNEL
bevat vragen voor ouders van kinderen in de leeftijd van 1-6
jaar. Elk van de 14 vragen refereert aan een mijlpaal in de
taalontwikkeling van kinderen in deze leeftijdscategorie. De test
is dus taalonafhankelijk. De test is kosteloos beschikbaar voor de
JGZ. Afnameduur is kort (2-3 minuten). Wordt in Groningen en
Amsterdam al in de JGZ gebruikt als eerste stap in het Protocol
Taaldiagnostiek Groningen. In Groningen vindt het grootste
gedeelte van de gebruikers het afnemen, het invoeren van de
tabel en het bepalen van de score gemakkelijk. Bijna alle
medewerkers vonden dat de test voldoende houvast geeft om het
taalontwikkelingsniveau te bepalen. Normering is empirisch
vastgesteld voor Nederlandstalige kinderen.
De betrouwbaarheid is vastgesteld in een studie met een kleine
steekproef.
De SNEL is gevalideerd met en instrument voor taalproductie,
de Schlichting Test, maar er worden conclusies getrokken over
Ja

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
taalproductie, taalbegrip en verstaanbaarheid. Validiteit is
bepaald op basis van een zeer kleine steekproef (N=98 in
verschillende leeftijdsgroepen). Een belangrijk voordeel van
deze studie is dat een ROC curve wordt gerapporteerd in plaats
van uitsluitend waarden voor sensitiviteit en specificiteit.
Concluderend, test voor taalproductie, en mogelijk ook voor
taalbegrip. Gebaseerd op mijlpalen in de ontwikkeling, met korte
afnameduur zonder gebruik te hoeven maken van dure
materialen. Wordt al naar tevredenheid gebruikt in Amsterdam
en Groningen. Normering gebaseerd op empirie.
Psychometrische eigenschappen zijn vooralsnog onvoldoende
onderbouwd.
Referenties: 1 Luinge M. "The language-screening instrument SNEL."
Proefschrift, RU Groningen, 2005.
2 Goorhuis-Brouwer, S.M., Luinge, M.L., Post, W.J.
Spreeknormen voor jonge kinderen: van GMS naar SNEL.
Tijdschrift JGZ (febr 2007)
3 Leijenaar. Eindrapportage Protocol Taaldiagnostiek
Groningen. Rapport afdeling logopedie GGD Groningen,
2006.
4 J. Sluijmers. Implementatie Protocol Taalontwikkeling
Groningen. Rapport GGD Amsterdam, 2006.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
8 Van Wiechenonderzoek
Bijlage C
Doel: Beoordelen ontwikkeling; fijne motoriek, adaptatie,
persoonlijkheid en sociaal gedrag, communicatie (Nederlands)
en grove motoriek.
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: 0-54 maanden
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: 3 minuten
− Wijze van afname: Uitlokken van gewenst
gedrag bij kind. Alhoewel
dit niet de voorkeur heeft
is er bij verschillende
kenmerken de
mogelijkheid tot
ouderrapportage.
− Uitvoerders: JGZ; arts of
verpleegkundige
− Gebruikersonafhankelijkheid: Redelijk
− Situatieonafhankelijkheid: Redelijk
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
Vierkante doos met 10
blokken,vormenstoof,
blokken, twee ballen, pop,
leporelloboekje volgens
specificatie; uitsluitend
verkrijgbaar via medische
groothandel (samen € 50).
Daarbij twee
instructieschema’s
(zonder kosten te
downloaden van website)
en het instructieboek
(Uitgeverij Van Gorcum
te Assen, verkrijgbaar in
de boekhandel; € 50).
− Training uitvoerder nodig: Ja, voor het gehele Van
Wiechenonderzoek, niet
apart voor de
communicatie items.
Training wordt gegeven
door Stichting van
Wiechen onderzoek i.s.m.
TNO-KvL en leidt op tot
arts-instructeur of
verpleegkundigeinstructeur
(principe trainthe-trainer).
Een behaald
certificaat is vijf jaar

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
geldig. Er zijn ook
cursussen voor artsen en
verpleegkundigen JGZ.
− Wordt al door JGZ gebruikt: Ja, door alle organisaties
JGZ
− Pluspunten: Registratie opgenomen in
Integraal Kinddossier JGZ
− Knelpunten: Uitkomst van het
onderzoek kan
gemakkelijk leiden tot
verschillende
interpretaties.
Verwijscriteria van
verpleegkundige naar arts
binnen het team JGZ zijn
onvoldoende; bij
onvoldoende score op
communicatie items hoeft
het kind pas binnen een
half jaar door de arts
gezien te worden.
Beschrijving 1 : Het Van Wiechenonderzoek wordt op alle consultatiebureaus
gebruikt om de ontwikkeling van zuigelingen en peuters te
volgen en de ouders daar zo goed mogelijk bij te betrekken. Op
gestandaardiseerde wijze wordt nagegaan of diverse
leeftijdsspecifieke ontwikkelingskenmerken al dan niet aanwezig
zijn. Het onderzoek omvat de volgende ontwikkelingsvelden:
Fijne motoriek, adaptatie, persoonlijkheid en sociaal gedrag,
communicatie en grove motoriek. Voor het onderzoek worden
gedragingen uitgelokt, bijvoorbeeld het op verzoek bouwen van
een blokkentoren, kruipen, lopen, die vervolgens geobserveerd,
beoordeeld, en per kenmerk in een registratieschema vastgelegd
worden. Het ontwikkelingsveld communicatie van het Van
Wiechenonderzoek omvat 23 items. Hoewel dit niet de voorkeur
heeft, kan voor een deel van de kenmerken op informatie van de
moeder worden vertrouwd. Herziening van het onderzoek heeft
plaatsgevonden in 1996, en nogmaals in 2005.
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee): Nee. Wel worden per item
leeftijdsindicaties gegeven.
Totaalscore ontbreekt.
− Gebaseerd op: (internationale)
onderzoeksliteratuur en
klinische ervaring (criterionreferenced).

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Betrouwbaarheid:
Waarde Statistic Soort
steekproef
Betrouwbaarheid 2 0,989 Separation Index over alle Alle items van
leeftijdsmomenten kinderen tussen
0 en 2 jaar
Bijlage C
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Ja
− Uitkomst: Uitgangspunten bij
testconstructie: goed
Kwaliteit van het testmateriaal:
voldoende
Kwaliteit van de handleiding:
voldoende
Normen: onvoldoende
Betrouwbaarheid: onvoldoende
Begripsvaliditeit: onvoldoende
Criteriumvaliditeit: onvoldoende
Validiteit: Geen informatie
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Nee
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Conclusie: Beoordeelt ontwikkeling; fijne motoriek, adaptatie,
persoonlijkheid en sociaal gedrag, communicatie (Nederlands)
en grove motoriek. Doelgroep is kinderen van 0-54 maanden.
Het Van Wiechenonderzoek wordt op alle consultatiebureaus
gebruikt om de ontwikkeling van zuigelingen en peuters te
volgen. Op gestandaardiseerde wijze wordt geobserveerd of
diverse leeftijdsspecifieke ontwikkelingskenmerken al dan niet
aanwezig zijn. Relatief korte afnameduur (3 minuten). Training
van de uitvoerders in noodzakelijk. Uitkomst van het onderzoek
kan gemakkelijk leiden tot verschillende interpretaties.
Normering ontbreekt, wel worden per item leeftijdsindicaties
gegeven. Psychometrische eigenschappen van de test werden
beoordeeld door de COTAN. Uitkomsten op de verschillende
aspecten varieerden van onvoldoende (4 items), via voldoende (2
items) tot goed (1 item). Niet gevalideerd. Volgen van de
ontwikkeling in de tijd is zeer goed mogelijk.
Kortom, het van Wiechenonderzoek is het enige onderzoek dat
behalve de communicatie ook de overige aspecten van de
ontwikkeling meeneemt. Onderzoek wordt al door alle
organisaties in Nederland gebruikt. Betrouwbaarheid is hoopvol
te noemen, maar onvoldoende onderbouwd. Niet gevalideerd.
Ja
N

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Referenties: 1 Laurent de Angulo MS. Brouwers-de Jong EA, Bijlsma-
Schlosser JFM, Bulk-Bunschoten AMW, Pauwels JH,
Steinbuch-Linstra I (red)., Ontwikkelingsonderzoek in de
Jeugdgezondheidzorg. Het van Wiechenonderzoek. De
Baecke-Fassaert Motoriektest. Assen, Koninklijke van
Gorcum BV, 2006.
2 Jacobusse GW, Buuren S van, Verkerk PH (2006). An
interval scale for development of children aged 0-2 years.
Statistics in Medicine, 25(13), 2272-2283.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
9 VTO taal 2-jarigen
Bijlage C
Doel: Vroegtijdig onderkennen van taalstoornissen in het Nederlands
als eerste taal op 2-jarige leeftijd. Bevat onderdelen gericht op
taalproductie, interactie (spelen) en taalbegrip.
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: 23-29 maanden
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: 5 minuten
− Wijze van afname: Onmiddellijke observatie
van het kind in combinatie
met ouderrapportage
− Uitvoerders: JGZ; arts of
verpleegkundige
− Gebruikersonafhankelijkheid: Ja
− Situatieonafhankelijkheid: Ja
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
Handleiding + blok 100
formulieren (€ 53,-) via
Harcourt
− Training uitvoerder nodig: Sinds handleiding is
verschenen is geen
training meer nodig.
Training beschikbaar
indien gewenst (cursus
van 1 dagdeel,
georganiseerd door het
Expertisecentrum Kind &
Ontwikkeling).
− Wordt al door JGZ gebruikt: Bij enkele organisaties
− Pluspunten: − Test wordt in gespreksvorm
afgenomen.
− In pilot 5 is onderzocht of het kan
dienen als tweede screeningsstap voor
de 10% kinderen die op de leeftijd van
2 jaar uitvallen op het Van
Wiechenschema. 27 van de 1050
peuters valt op beide instrumenten uit
en wordt verwezen. 17 van de 27
(63%) worden onderzocht, 11 daarvan
hebben een taalachterstand (PPV 65%).
Echter, minstens 6 kinderen met
ernstige taalachterstand en 10 met
matige spraaktaalproblemen zijn gemist
met dit protocol.
− Knelpunten: − Medewerking kind is nodig bij
aanwijzen lichaamsdelen. Als het kind
niet meewerkt kan de ouder aangeven
of het kind het onderdeel beheerst.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Bovendien moet het kind niet bij
zichzelf, maar bij een pop de
lichaamsdelen aanwijzen. Een extra
cognitieve categorie is dus ingevoegd.
− Ouders volgen verwijzing naar MDD
niet altijd op (48/73=66% 3 en
17/27=63% 5 opvolging).
Beschrijving: Bevat vragen aan ouder en kind over taalproductie, interactie
(spelen) en taalbegrip. De antwoorden worden gescoord. Er
kunnen maximaal 5 punten gehaald worden. Bij 0 of 1 punten is
de score onvoldoende en is verwijzing naar een spraaktaalteam
voor verdere diagnostiek noodzakelijk. Een deel van de vragen
wordt niet gebruikt om de score te bepalen. De reden voor het
stellen van vragen over het spelgedrag is in de praktijk
onduidelijk; het is geen categorie die taalontwikkeling meet.
Voorheen werd de test op 2 meetmomenten uitgevoerd (18 en 24
maanden) 2-5 , in een nieuwe uitgave is er één meetmoment (24
Observatie aan/
informatie van:
maanden). Bij de allereerste ontwikkeling 10 meetmomenten 1 .
Kind en ouder
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee): Ja
− Gebaseerd op: Algemene populatie
Nederlandstalige kinderen.
N>2000. Echter onduidelijk,
want alle scores samen tellen op
(2, p.76)
tot meer dan 100%
Betrouwbaarheid:
Waarde Statistic Soort steekproef N
Betrouwbaarheid 0,86 6, p.47 Cronbach’s alpha Nederlandstalige populatie 4351
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Nee
− Uitkomst: N.v.t.
Validiteit:
Sensitiviteit 3
(2 waarden)
Waarde Referentie/ ‘gouden
standaard’
52% Oordeel specialist
(taalprobleem, late start
taalontwikkeling, of
taalproductie of
taalbegrip onvoldoende)
24%
Rapportage ouder (ooit
taalachterstand
geconstateerd)
Soort
steekproef
Alg. populatie
Nederlandstalige
kinderen, 70%
respons
N
Geen
informatie
over aantal
gescreende
kinderen
met
oordeel
specialist
of
rapportage
ouder

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Specificiteit 97-98% Op basis van het
verwijspercentage
Correlatie 3, 6, p.21 0,48 Reynell language
comprehension test
0,34
Spontane taalproductie
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Ja
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Nee
idem 3147
100 kinderen in
laagste en
hoogste score
categorie
volgens 3 , 50
kinderen volgens
6
Effectiviteit: − Onderzocht (ja/nee):
3, 4
Ja
− Uitkomst: Bij 3 jaar: geen effect. 3
Bijlage C
200 3 of 50
6
Idem
Bij 8 jaar: Effectiviteit van de
screening (incl. natraject) is niet
aangetoond. Reductie in speciaal
onderwijs (4,1% in
interventiegroep, 2,7% in
controlegroep 4 ), maar het is niet
plausibel dat dit een gevolg is van
de taalscreening. Reden: zie hfst 4.
Toename van aantal doublures
(6,1% in interventiegroep, 4,7% in
controlegroep 4 ), maar idem.
Taaluitkomsten vergelijkbaar. Zie
hfst 4 voor uitgebreidere
informatie.
Conclusie: Bedoeld voor opsporen taalstoornis bij Nederlandstalige kinderen van
23-29 maanden. Huidige versie heeft één meetmoment. Voorgaande
versies met 2 meetmomenten of nog eerder met 10 meetmomenten zijn
uitgebreid onderzocht. Normering op grote groep (zie nog de vraag
hierbij). Correlaties gebaseerd op 20 jaar oude gegevens, correlaties met
Reynell test voor taalbegrip en met spontane taalproductie zwak.
Sensitiviteit 24-52% (recent onderzoek, niet met Reynell/Schlichting),
wat betekent dat de helft tot ¾ van de kinderen met een taalachterstand
wordt gemist. Specificiteit 97-98% (goed).
Uitvoerbaarheid goed, maar kost 5 minuten en vergt materiaal. Door
inbouwen van de vragen in een gesprek zijn de ouders goede
informanten, het ‘testkarakter’ is weggenomen.
Bij score ≤ 1 volgt verwijzing naar MDD; dit wordt slecht opgevolgd
(éénderde gaat niet).
Onderzoek bij ruim 10.000 kinderen naar effectiviteit van een
screeningsprogramma (screening met dit instrument, diagnostiek en
behandeling) toont effectiviteit niet overtuigend aan (hfst 4).
Kortom: lage sensitiviteit bij hoge specificiteit, maar niet bepaald met
gebruikelijke gouden standaard. Daarom is het nodig dit instrument in

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
onderzoek te vergelijken met andere instrumenten.
Bijlage C
Referenties: 1 Ridder-Sluiter H de. Vroegtijdige onderkenning van
communicatieve ontwikkelingsstoornissen. Proefschrift RU
Leiden, nov. 1990.
2 Koning HJ de, et al. Vroegtijdige onderkenning van
taalontwikkelingsstoornissen 0-3 jaar. Rapport, ErasmusMC, maart
2000.
3 Koning HJ de, et al. A cluster- randomised trial of screening for
language delay in toddlers. J Med Screen, 11: 109-116, 2004.
4 Agt HME. van, Koning, HJ de. Vroegtijdige onderkenning
taalontwikkelingsstoornissen 0-3 jaar. 8 jaar follow-up studie.
Eindrapport, ErasmusMC, okt. 2005.
5 Spaai GWG et al. Vroegsignalering VTO taal. Een exploratief
onderzoek naar de effectiviteit van een protocol voor
risicoscreening. Rapport, Expertisecentrum Kind en Ontwikkeling,
okt. 2006.
6 Ridder JG de, et al. VTO taal 2-jarigen. Handleiding. Harcourt Test
Publishers, 2006.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
B. Instrumenten met een afnameduur langer dan 10 minuten
Bijlage C
1. LSI (logopedisch screeningsinstrument) incl. taalscreeningsinstrument (TSI)
voor 3-, 4- en 5-jarigen, schoolvragenlijst (SVL) en oudervragenlijst (OVL)
Doel: Opsporing van spraak- en taalontwikkelingsproblemen
Classificatie: Signaleringsinstrument
Doelgroep: − Communicatieniveau: 4.9 – 5.9-jarigen. Voor het
hoofditem taal wordt het VTOtaalscreeningsinstrument
3-6
jaar (ook
taalscreeningsinstrument; TSI
genoemd) gebruikt, geschikt
voor kinderen van 2.9 tot 5.8
jaar.
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur: 15-20 minuten
− Wijze van afname: Logopedisch afname van
de items taal,
spraakverstaan, articulatie,
stem, vloeiendheid en
mondgedrag. Voor het
hoofditem taal wordt het
VTOtaalscreeningsinstrument
3-6 jaar gebruikt (=TSI).
TSI heeft ook een
schoolvragenlijst en
oudervragenlijst.
− Uitvoerders: Logopedisch
deskundigheidsniveau
− Gebruikersonafhankelijkheid: Onvoldoende, zie ook
knelpunten
− Situatieonafhankelijkheid: Onderzoekskamer niet
noodzakelijk; hoofdzaak
is dat het kind de platen
goed kan zien en de
uitvoerder het kind goed
− Materiaal (eenvoudig, kosten,
verkrijgbaarheid):
kan zien.
Handleiding,
instructieformulieren,
testkaarten,
scoreformulieren,
kleurplaten,
oudervragenlijst,
schoolvragenlijst. Set €
465,- via Swets Test
Publishers. Aantal
formulieren per set niet

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
onderzocht.
− Training uitvoerder nodig: N.v.t., uitvoering door
logopedisch getrainde
professional
− Wordt al door JGZ gebruikt: Ja
− Pluspunten: Geen informatie
− Knelpunten: Vaak worden bepaalde
onderdelen weggelaten of
in aangepaste vorm
gebruikt.
37-55% van de kinderen
krijgen een afwijkende
uitslag op de LSI.
De logopedist interpreteert
de betrekkelijke ernst van
het onderkende probleem.
Er zijn geen richtlijnen
voor de interpretatie van
de uitkomst van de TSI in
samenhang met de
oudervragenlijst en
schoolvragenlijst.
Beschrijving: In de LSI van de NVLF (NVLF, Map Logopedische Screening, versie
januari 2001) zijn zes hoofditems opgenomen, namelijk: (1) taal, (2)
spraakverstaan, (3) articulatie, (4) stem, (5) vloeiendheid en (6)
mondgedrag. Daarnaast is er een item “overige”. Voor het hoofditem
taal is het Taalscreeningsinstrument (TSI) ontwikkeld. Dit instrument,
ook wel het VTO-taalscreeningsinstrument 3-6 jaar genoemd, behoort
samen met een bijbehorende oudervragenlijst (OVL) en een
speelzaal/basisschoolvragenlijst (SVL) te worden afgenomen. Bij het
hoofditem spraak verstaan zegt het kind 12 woorden na van een
cassettebandje dat op 50 dB wordt afgespeeld. Voor het hoofditem
articulatie wordt gebruik gemaakt van items uit het Utrechts
Articulatie Onderzoek (UAO). Hierbij benoemt het kind plaatjes. Voor
stem wordt tijdens het hele onderzoek naar de stemkwaliteit geluisterd
en op het stemgebruik gelet. Ook naar de vloeiendheid van spreken
wordt geluisterd. Bij het hoofditem mondgedrag wordt gelet op open
mond en de tongpositie. Bij overig let men op verkoudheid, tong- en
lipmotoriek, adem en kaak- en gebitsstand. Afname van de hoofditems
taal, spraak verstaan en articulatie zijn geprotocolleerd, terwijl bij
stem, vloeiendheid en mondgedrag alleen een korte instructie en
aanwijzing voor de scoring worden gegeven.
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee) 1 : Ja, TSI/SVL/OVL zijn elk
genormeerd voor kinderen van
4;9 jaar tot 5;9 jaar, maar niet in
samenhang tot elkaar. LSI als
geheel is ook niet genormeerd.
− Gebaseerd op: TSI/SVL/OVL: De normen zijn
bepaald (n=594, 1988) op de

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Betrouwbaarheid: Geen informatie
Bijlage C
drie instrumenten samen.
Onderzoek (1990/1996) bij 1688
kinderen uit Nederlandstalige
gezinnen en 530 kinderen uit
migrantengezinnen wees uit dat
hernormering niet nodig was 2 .
COTAN: − Beoordeeld door TSI/OVL/SVL: Ja, uit 1996
COTAN (ja/nee): LSI als geheel: Nee
− Uitkomst: COTAN-beoordeling 1996:
Uitgangspunten bij
testconstructie: goed
Kwaliteit van het testmateriaal:
Goed
Kwaliteit van de handleiding:
Goed
Normen: Voldoende
Betrouwbaarheid: Voldoende
Begripsvaliditeit: Goed
Criteriumvaliditeit: Voldoende
Validiteit 3:
Sensitiviteit 3:
(TSI/SVL/OVL)
Specificiteit 3:
(TSI/SVL/OVL)
Waarde Referentie/
‘gouden
standaard’
Tussen 62-83%
voor verschillende
cut-off punten
Tussen 91-95%
voor verschillende
cut-off punten
Reynell Test en
Schlichting Test
Idem Idem
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Nee
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Ja
Soort steekproef N
5 jaar en ouder;
neonatal intensive
care unit (NICU)
graduates
Conclusie: Doel is het opsporen van spraak- en taalontwikkelingsproblemen.
Doelgroep van de hele LSI is 4.9 – 5.9-jarigen. Voor het
hoofditem taal wordt het VTO-taalscreeningsinstrument (TSI)
gebruikt geschikt voor kinderen van 2.9 tot 5.8 jaar. Lange
afnameduur (15-20 minuten); wordt gecombineerd met
Oudervragenlijst (OVL) en Schoolvragenlijst (SVL). Logopedisch
afname van de items taal, spraakverstaan, articulatie, stem,
vloeiendheid en mondgedrag. Voor het hoofditem taal wordt het
VTO-taalscreeningsinstrument 3-6 jaar gebruikt. Logopedisch
145

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
deskundigheidsniveau vereist. TSI/SVL/OVL is genormeerd voor
Nederlandse en meertalige kinderen van 4;9 jaar tot 5;9 jaar. LSI
als geheel is niet genormeerd. Er zijn geen richtlijnen voor de
interpretatie van de uitkomst van de TSI in samenhang met de
oudervragenlijst en schoolvragenlijst. COTAN beoordeling van
psychometrische eigenschappen uit 1996: uitkomsten varieerden
per item van goed tot voldoende. Een behoorlijk deel (37-55%)
van de kinderen valt uit op de LSI.
Sensitiviteit en specificiteit zijn alleen bestudeerd voor een selecte
steekproef (nl. kinderen van 5 jaar en ouder die op de NICU
(neonatal intensive care unit) hebben gelegen.
Kortom, een instrument met een lange afnameduur waarvoor
logopedische deskundigheid noodzakelijk is. Doelgroep komt niet
overeen met kinderen tussen 2 en 3 jaar. Testeigenschappen voor
algemene populatie onbekend.
Referenties: 1 Gerritsen FME. VTO Taalscreenings-instrument (TSI) voor 3-
4-, en 5-jarigen. Handleiding en verantwoording (1994). Lisse,
Swets & Zeitlinger.
2 Fahrenfort J, Gerritsen E. Normering en gebruik TSI: tien jaar
later. Logopedie en foniatrie nr 9; 1999; 186-192.
3 Knuijt S, Sondaar M, de Kleine MJK, Kollee LAA. Validation
of a Dutch language screening instrument for 5-year-old
preterm infants. Acta Paediatrica 2005;93(10):1372-1377.
4 Spaai GWG, van der Stege HA, Wenners-Lo-A-Njoe VT,
Uilenburg N, Vermeij B. Taalscreening in de JGZ; 3-6 jaar
(2006). Amsterdam: Expertisecentrum Kind en Ontwikkeling.
Overige relevante informatie:
Recent is de vorm en inhoud van het VTO taal 3-6 jaar instrument op basis van
bevindingen van veldinterviews geactualiseerd en bekort 4 . De OVL en SVL werden niet
onderzocht. De betrouwbaarheid van de vernieuwde versie bleef echter achter bij die
van de vorige versie. De sensitiviteit en specificiteit van de nieuwe versie is onbekend.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
2 Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL
Doel: Het testen van taalbegrip van het gesproken Nederlands.
Classificatie: Diagnostisch instrument
Bijlage C
Doelgroep: − Communicatieniveau: Kinderen en volwassenen van
2,3 tot en met 90 jaar
Uitvoerbaarheid: − Afnameduur:

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Betrouwbaarheid:
Waarde Statistic Soort steekproef N
Betrouwbaarheid 1 Varieert van Lambda-2 Random via scholen, 1746
0,89 – 0,97
peuterspeelzalen en
over de
verschillende
leeftijdsgroepen
van 2;3 tot en
met 15;11 jaar.
kinderdagverblijven
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Ja
− Uitkomst: Uitgangspunten bij
testconstructie: voldoende
Kwaliteit van het testmateriaal:
Goed
Kwaliteit van de handleiding:
Goed
Normen: Voldoende
Betrouwbaarheid: Goed
Begripsvaliditeit: Voldoende
Criteriumvaliditeit:
Onvoldoende
Validiteit: Niet onderzocht
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Nee
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Conclusie: Doel is het testen van het taalbegrip van het gesproken
Nederlands. Wordt gewaardeerd als een diagnostisch instrument.
Bij gebruik als screeningsinstrument lange afnameduur, bij
gebruik als diagnostisch instrument acceptabele afnameduur.
Formele training is niet noodzakelijk. Is een vertaling en
bewerking van de Amerikaanse PPVT-III, een internationaal
veel gebruikte test. De test bevat 204 testplaten met telkens 4
afbeeldingen. De proefpersoon kiest de juiste afbeelding bij een
mondeling aangeboden woord. Empirisch genormeerd. COTAN
beoordeling varieert van onvoldoende (1 item), via voldoende (3
items), tot goed (3 items). De validiteit is niet onderzocht voor
de Nederlandse situatie. Volgen van de ontwikkeling is zeer
goed mogelijk (doelgroep 2;3 tot 90 jaar).
Kortom, test voor het taalbegrip van het gesproken Nederlands.
Betrouwbaarheid goed, niet gevalideerd.
Referenties: 1 L. Schlichting. Peabody Picture Vocabulary Test-III-NL.
Amsterdam: Harcourt Test Publishers, 2005.
Ja

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
3 Taalstandaard
Doel: Richting geven aan verdere diagnostiek bij kinderen die
ontwikkelingsproblemen hebben op het gebied van
communicatie en de spraak- en taalontwikkeling.
Classificatie: Observatie-instrument voor eerste-fase diagnostiek
Doelgroep: − Communicatieniveau: 18-48 maanden
Uitvoerbaarheid 1,
2 :
− Afnameduur: 30 minuten
Bijlage C
− Wijze van afname: Observatie in combinatie met
eenvoudig bij de ouders na te
vragen items.
− Uitvoerders: Logopedist, linguïst,
spraak/taalpatholoog.
− Gebruikersonafhankelijkheid: Vrije afname conditie.
− Situatieonafhankelijkheid: Geen informatie
− Materiaal (eenvoudig, kosten, Handleiding € 57,75 excl.
verkrijgbaarheid):
BTW via Harcourt.
− Training uitvoerder nodig: Ja
− Wordt al door JGZ gebruikt: Ja, in Groningen en
Amsterdam
− Pluspunten: Hoewel niet genormeerd
voor anderstaligen, geeft
afname bij hen veel
kwalitatieve informatie over
voorwaarden voor
taalontwikkeling en ouderkind
interactie.
Is onderdeel van protocol
taaldiagnostiek Groningen,
hierbij wordt met SNEL
voorgeselecteerd welke
kinderen met Taalstandaard
onderzocht worden (15% in
Amsterdam en 7% in
Groningen). Uit de
Taalstandaard volgt dat een
deel van de kinderen wordt
verwezen naar MDD
(Amsterdam 50%, Groningen
33%). Een deel krijgt advies,
extra controle of logopedie
(Amsterdam 26%, Groningen
66%). Een deel heeft geen
bijzonderheden (Amsterdam
24%, Groningen 0%) 3, 4 .
− Knelpunten: Geen informatie

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Beschrijving 1 : De onderzoeker observeert het kind terwijl het met de ouder of
met de onderzoeker speelt en scoort terwijl het onderzoek
gaande is. Er zijn 24 observatie-items per leeftijdsgroep. Deze
items zijn geordend per leeftijdsgroep volgens de drie criteria
‘duidelijk evidentie voor normaal’, ‘mogelijk evidentie voor een
probleem’ en ‘duidelijke evidentie voor een probleem’. De items
zijn geordend in thematisch samenhangende clusters: Taalcognitie
/ contact, taal-cognitie / gerichtheid en vitaliteit en
motoriek. Daarnaast is er een afzonderlijke groep
predisponerende factoren: anamnestische gegevens zoals zorgen
van de ouders, de medische voorgeschiedenis, het gehoor, de
gezinssituatie, et cetera. De items van deze groep worden niet
meegeteld bij de scoring maar zijn medebepalend voor de
interpretatie van het totaalbeeld.
Normering: − Gedefinieerd (ja/nee): Nee
− Gebaseerd op: Het instrument is niet empirisch
genormeerd, maar in plaats
daarvan is het ‘criterionreferenced’.
Dat wil zeggen dat
de waardering van de
beoordelingscategorieën zijn
gebaseerd op mijlpalen in de
ontwikkeling afkomstig uit
literatuuronderzoek en klinische
ervaring 1 .
Betrouwbaarheid:
Betrouwbaarheid 2
Waarde Statistic Soort steekproef N
Interne
Cronbach’s alpha 107 patiënten van 5 237
consistentie
audiologische centra
varieerde tussen
en 130 controle
leeftijdsgroepen
kinderen afkomstig
van 0,88 tot 0,92.
van 4 verschillende
kinderdagverblijven
in West-Nederland.
Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid
van 0,84.
Test-hertest
betrouwbaarheid
varieerde tussen
leeftijdsgroepen
van 0,68 tot 0,81.
Correlatie tussen
beoordelaars
Correlatie tussen
metingen
COTAN: − Beoordeeld door
COTAN (ja/nee):
Nee
− Uitkomst: N.v.t.

TNO-rapport | KvL/P&Z 2007.025 | Juli 2007
Bijlage C
Validiteit:
Waarde Referentie/ ‘gouden
standaard’
Soort steekproef N
Sensitiviteit 1 89% Reynell Test voor
107 patiënten van 5 237
Taalbegrip, Schlichting audiologische
Test voor Taalproductie en centra en 130
Bayley
controle kinderen
Ontwikkelingsschalen 2-30 afkomstig van 4
of de SON-R.
verschillende
kinderdagverblijven
in West-Nederland.
Specificiteit 1 84% idem idem idem
Verwijscriteria: − Gedefinieerd (ja/nee): Ja, uit implementatie protocol
3, 4
taalontwikkeling Groningen
Volgen van
ontwikkeling:
− Longitudinale afname
mogelijk (ja/nee):
Effectiviteit: Geen informatie
Conclusie: Richtinggevend instrument aan verdere diagnostiek bij kinderen die
ontwikkelingsproblemen hebben op het gebied van communicatie
en de spraak- en taalontwikkeling. De onderzoeker observeert het
kind terwijl het met de ouder of met de onderzoeker speelt en
scoort terwijl het onderzoek gaande is. Afnameduur 30 minuten.
Logopedische deskundigheid noodzakelijk. Is onderdeel van
protocol taaldiagnostiek Groningen dat in Groningen en
Amsterdam gebruikt wordt, als tweede stap na afname van de
SNEL. Het instrument is niet empirisch genormeerd, maar in plaats
daarvan is het ‘criterion-referenced’. Betrouwbaarheid voldoende.
Sensitiviteit is 89% en specificiteit 84%, maar gebaseerd op een
kleine steekproef.
Kortom, eerste-fase diagnostisch instrument waarvoor logopedische
deskundigheid is vereist. Voldoende betrouwbaar. Resultaten ten
aanzien van validiteit zijn hoopgevend, maar vooralsnog
onvoldoende onderbouwd.
Referenties: 1 Slofstra-Bremer, C.F., Meulen, Sj van der & lutje Spelberg,
H.G. (2006) De Taalstandaard. Amsterdam: Harcourt Test
publishers.
2 Slofstra-Bremer, C.F., Meulen, Sj van der & lutje Spelberg,
H.G. (2006) De Taalstandaard: Een observatie-instrument voor
taalonderzoek bij kinderen van 1;6-4;0 jaar. Logopedie en
fonatrie (9) 268-275.
3 Leijenaar. Eindrapportage Protocol Taaldiagnostiek Groningen.
Rapport afdeling logopedie GGD Groningen, 2006.
4 J. Sluijmers. Implementatie Protocol Taalontwikkeling
Groningen. Rapport GGD Amsterdam, 2006.
Ja