Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam. 2

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
2

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Historisch-geografische bachelorscriptie van Felix van Veldhoven,
ter afsluiting van de bachelor Sociale Geografie & Planologie.
Studentnummer: 0434124
Begeleider: Hans Renes
Afbeeldingen voor- en achterblad:
Jean Baptiste Bonnecroy (1657), Gezicht op Antwerpen. Bakker (2007)
Nicolaas Visscher (1700), omgeving Amsterdam.
Woorden: 20.798
Universiteit Utrecht
Juni 2008
3

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Inhoud
Inleiding 4
H.1. Antwerpen 6
1.1. Antwerpen als magisch toverwoord 6
1.2. Politiek, religie en oorlog in de Sinjorenstad 9
H.2. Amsterdam 11
2.1. De bloei van Amsterdam: Guirlandes en festoenen 11
2.2. Strijdtoneel van politiek-religieuze krachten 16
H.3. Macht en geld. Vermogende stedelingen in Antwerpen en Amsterdam 18
3.1. Antwerpen: ondernemingsgeest en aristocratisering 18
Kader 3.1. Gilbert van Schoonbeke (1519-1556) 19
3.2. Van Antwerpen naar Amsterdam 20
Kader 3.2. Louis de Geer (1587-1652) 22
H.4. Oorzaken en plaatsbepalende factoren 24
4.1.1. Veranderende houding ten opzichte van de natuur 24
4.1.2. Congestie binnen oude stadskernen 25
4.1.3. Veiligheid op het platteland 26
4.1.4. Solide geldbelegging 27
4.1.5. Sociale en geografische factoren 27
4.2.1. De plaatsbepalende factoren: het landschapsideaal 29
4.2.2. Het maatschappelijk ideaal 30
4.2.3. Goede verbindingen 30
4.2.4. Beschikbaarheid van bouwterreinen 31
H.5. De specifieke neerslag van buitenplaatsen rond Antwerpen 32
5.1. De vroege ‘hoven van plaisantie’ 32
5.2. De verschijningsvorm van Antwerpse hoven
van plaisantie in de Gouden Eeuw 34
5.3. Spreiding rond Antwerpen 36
H.6. De specifieke neerslag van Amsterdamse buitenplaatsen 39
6.1. De spreiding 40
6.2. Bloei van de Amsterdamse buitens 44
H.7. Een vergelijking 49
7.1. Evolutielijn van de buitenplaatsen 49
7.2. Bloeiperiode van de buitens 50
Kader 7.1. Buitens rond Antwerpen 51
7.3. De rol van projectontwikkelaars 52
Kader 7.2. Buitens rond Amsterdam 53
8. Conclusie 55
8.1. Gouden Eeuwen 55
8.2. Magnificenza 56
8.3. Arcadia in Schelde- en Amstelstad 58
Literatuur 60
Cartografisch materiaal 64
Webpagina’s 66
4

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Inleiding
Het woord oorlof verwijst naar het tijdverdrijf van de
welgestelde kringen in de 17 de eeuw. Oorlof bestond voor hen uit
bootje varen, zwemmen, vissen, wandelen, zingen en musiceren,
boogschieten, met de bal spelen, eten en drinken aan feestelijke
banketten, jagen of eenvoudigweg niets doen (Maegd, 2006, p.305).
Deze nieuwe vermaakscultuur uitte zich vooral in de tuinen rond hun
buitenplaatsen, ofwel hoven van plaisantie, waarmee zich een nieuw
stedenbouwkundig verschijnsel openbaarde. Deze buitenplaatsen
vormen dan ook het onderwerp van dit bacheloronderzoek. Hierin is
geprobeerd om door middel van literatuur, maar daarnaast vooral ook
middels kaarten, schilderijen en archiefmateriaal, een vergelijkende blik
te werpen op de Amsterdamse en Antwerpse ontwikkeling van
buitenplaatsen. Daarbij werd de volgende vraag gesteld:
Welke factoren liggen ten grondslag aan het ontstaan van
buitenplaatsen rond Amsterdam en Antwerpen in hun Gouden
Eeuw en welke verschillen dan wel overeenkomsten zijn er te
vinden
Bij deze probleemstelling stond een historisch-geografische
aanpak centraal. Door het combineren van een grote variatie aan
gegevens werd geprobeerd inzicht te krijgen in de historische
ontwikkeling van het buitenplaatsen-landschap.
De historische geografie heeft zich veel meer dan andere takken van de
geografie toegelegd op de bestudering van het eigen land. De Klerk
spreekt dan ook van een vaderlandse geografie: Landsgrenzen worden
door de meeste historisch-geografen slechts sporadisch overschreden
(Klerk, 2003, p.51). Ook met betrekking tot de buitenplaatsen is de
meeste literatuur beperkt tot de nationale grenzen. Met deze scriptie is
geprobeerd deze fixatie los te laten en de buitenhuisbouw te
bestuderen als internationale trend.
Om op een werkbare manier tot een beantwoording van de
hoofdvraag te komen is deze in een drietal deelvragen opgedeeld:
1. Waarom en wanneer ontstond de behoefte om de stad te ontvluchten en het
platteland op te zoeken
2. Wie legden deze buitens aan en welke factoren speelden een rol bij de keuze voor
een geschikte locatie
3. Op welke wijze uitten de bovengenoemde factoren zich in de specifieke neerslag
van buitens rond Amsterdam en Antwerpen en hoe verhielden deze steden zich tot
elkaar
De eerste vraag zal in de hoofdstukken 1 en 2 worden beantwoord, de
tweede en derde vraag in respectievelijk de hoofdstukken 3-4 en 5-7.
Het onderscheid tussen kastelen en buitenplaatsen is daarbij
belangrijk. Kastelen waren gebouwen die als vesting of heerlijke woning
fungeerden en waarvan het bestaan parallel loopt met de hiërarchische
machtsstructuren van de feodaliteit. Onder buitenplaatsen (ook wel
lusthoven, speelhuizen, hoven van plaisantie of buitens) verstaan we landelijke
herenhuizen, gebouwd als tweede verblijf van een goede klasse. De
oud-adellijke landgoederen zijn dan ook eigenlijk geen buitenplaatsen,
om welke reden er in deze scriptie slechts weinig aandacht aan wordt
5

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
besteed. Om twee reden zijn zij desondanks van belang: enerzijds
hebben de eigendommen van de adel als voorbeeld gediend voor de
regentenklasse, en anderzijds ging een groot deel van de adellijke
kastelen over in burgerlijke handen (Tent, 1972, p.19).
Rest mij nog een aantal mensen te bedanken. Allereerst Hans
Renes voor zijn steun en expertise, daarnaast de heren Tijs, Baetens,
Van Tent, Kottman en Holwerda voor hun deskundige hulp en tot slot
Marjan van Giel en Jos van Veldhoven voor het zorgvuldige lezen.
Figuur 1: boerderij met herenhuis nabij Antwerpen
Bron: Tijs (2007)
6

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
1.1. Antwerpen als magisch toverwoord
Georges Duby, de bekende Franse historicus, beschrijft in zijn
L’Europe au Moyen Age hoe kunstenaars rond 1500 afreisden naar ofwel
Frankrijk en Vlaanderen in het noorden, ofwel Florence in het zuiden
om aldaar ‘de macht van het geld te roemen’ (Duby, 1981, p.266). Het
is vaak de economische machtspositie die steden hun roem, hun
culturele uitstraling en hun betekenis geeft. Ook Antwerpen en
Amsterdam geven blijk van dit verschijnsel. Het is dan ook om deze
reden dat een beschrijving van de Gouden Eeuw, voor Antwerpen
grofweg de zestiende en voor Amsterdam de zeventiende eeuw, begint
met een economische geschiedenis. Op dit fundament zal vervolgens
de politiek-religieuze context worden aangebracht.
In de zestiende eeuw ontwikkelde Antwerpen zich met haar
ideale ligging aan de Schelde tot een van de belangrijkste
handelsknooppunten van de wereld. Van Franse wijnen en verfstoffen
tot Duits ijzer en koper, van Engels laken tot Italiaans marmer en zijde,
van Baltisch tarwe, bont en hout tot Portugese specerijen en Spaans
fruit: het werd allemaal op de kades van de Sinjorenstad verhandeld. In
de tweede helft van de zestiende eeuw bereikten jaarlijks ca. 2500
schepen, ofwel 250.000 ton, de Antwerpse wateren. Een hoeveelheid
die neerkomt op vier maal het scheepsverkeer te Londen in 1580, of
twaalf keer de jaarlijkse Amerika-vloot in Sevilla (Soly, 1986, p. 84).
Het inwonertal in 1568 bedroeg intra muros maar liefst 104.000
personen, en extra muros zo’n 114.000.
Een aantal dat men in die tijd slechts in een tiental Europese steden
waar kon nemen (Soly, 1986, p. 85).
De groei die uiteindelijk tot deze internationale
handelsmetropool zou leiden doet zich in de vijftiende eeuw al voor,
waarbij een aantal gebeurtenissen voor economische impulsen zorgen
die de Scheldestad boven de algemene crisis in de Nederlanden
uittilden. Deze crisis, welke werd veroorzaakt door dalende
landbouwopbrengsten als gevolg van burgeroorlogen en een dalende
koopkracht door hoge graanprijzen, had aanvankelijk een vertraging
Figuur 1.1. Braun & Hogenberg (1572), Stad Antwerpen.
Bron: historic-cities.huji.ac.il
7

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
van de bevolkingsgroei in Antwerpen tot gevolg (Bavel et al., 2004, p.
515 & 518). Een eerste gebeurtenis die deze malaise doorbrak was het
bevel van Maximiliaan van Oostenrijk in 1482, gericht aan de vreemde
naties, om het rebellerende Brugge te verlaten (Thys, 1986, p. 93).
Antwerpen had in de strijd van de Habsburgers tegen de opstandige
Vlaamse steden partij gekozen voor Maximiliaan, hetgeen zich nu uitte
in een vriendendienst: de Habsburgse machthebber raadde kooplieden
aan om zich, in plaats van in Brugge, in Antwerpen te vestigen. Aldus
ontstonden duurzame handelscontacten tussen de uitgeweken
Genuezen, Portugezen, Spanjaarden en Hanzeaten, en de opkomende
Brabantse metropool. Een tweede impuls voor verdere expansie was
het einde van de oorlog met Frankrijk in 1493, vormgegeven door het
Verdrag van Senlis tussen de Habsburgse Maximiliaan en de Franse
Karel VIII, waarmee een dertigjarige periode van vrede werd ingeluid
(Brabander, 1988, p. 26).
In de periode van relatieve rust die in de laatste jaren van de 15 e
eeuw aanving, liet Antwerpen vrijwel meteen een sterke stijging van het
scheepvaartverkeer zien. De handelsovereenkomst tussen Filips de
Schone en Hendrik VII van Engeland in 1496 resulteerde in de import
van grote hoeveelheden Engels laken, welke na bewerking in
Antwerpen werden doorverkocht aan Zuidduitsers (Thys, 1986, p. 94).
Op deze wijze vervulde Antwerpen een sleutelpositie in de
handelsroute die van Engeland, via de Zuidduitsers naar Centraal-
Europa liep. Hier werd een Portugese tak aan toegevoegd: het door de
Zuidduitsers meegebrachte koper vormde een interessante investering
voor de Portugezen, die dit metaal voor hun handel met West-Afrika
konden gebruiken. Voeg hier de import van zilver aan toe, voor de
Portugezen belangrijk met het oog op hun handelscontacten in het
verre oosten, en men begrijpt waarom zij massaal van Brugge naar
Antwerpen trokken. De Portugese koning verleende daarbij in 1501
het stapelmonopolie voor de verkoop van Portugese specerijen aan de
Scheldestad, waarmee het traditionele afzetgebied van de Venetiaanse
specerijenhandel werd ondermijnd (Thys, 1986, p.94). Opnieuw
verschoof daarna een handelsmacht, ditmaal de Italianen, van Brugge
naar Antwerpen, waarbij de kooplieden uit Florence, Lucca en Genua
kostbare zijde en zijdeweefsel verruilden voor Engels laken en karsaai
(grof laken). Samen met het Engelse laken vormt de Italiaanse handel
in zijde de hoofdpijler waarop de 16 e -eeuwse hoogbloei van
Antwerpen gebaseerd was. Overigens niet alleen door die handel zelf,
maar ook door de handelstechnieken die de zuidelijke kooplieden
introduceerden, zoals de commissiehandel en de dubbele boekhouding
(Thys, 1986, p. 94). Naast de Duitsers, Engelsen, Portugezen en
Italianen vonden ook de Spanjaarden vanaf 1510 hun weg naar de
Scheldestad. Op hun beurt ruilden zij paarden, huiden, wijn, olie, was,
suiker en vruchten tegen Zuid-Nederlandse producten als linnen en
tapijten. Opnieuw ziet men hier een proces van innovatiediffusie: de
Spanjaarden introduceerden de zeeverzekering en moderne vormen
van het vennootschapswezen. Ook de Fransen, voor wie Antwerpen
het primaire handelscentrum voor de relaties met noordelijk Europa
vormde, en de Hanzeaten waren in de Scheldemetropool terug te
vinden. Deze laatsten aanvankelijk echter in beperkte mate: pas in 1553
bracht de Hanze hun handelskantoor over naar Antwerpen.
8

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Een andere, cruciale component van het succes van de
Scheldestad ligt in de graanhandel. In de zestiende eeuw waren het
vooral de kustlanden van de Oostzee die op grote schaal graan
produceerden. De Hollandse en Zeeuwse schepen brachten het graan
via Walcheren naar Antwerpen waar maar liefst tien procent van het
graanverbruik uit import bestond (Brabander, 1988, p.26). Deze
graaninjectie maakte dat landbouwers zich op rendabele handelsteelten
(waaronder vlas en hop) en plattelandsnijverheid (zoals lichte draperie
en tapijtweverij) konden toeleggen. Brabander (1988) stelt dat juist
deze complementariteit van stad en periferie voor een groei zorgde die
van Antwerpen een handelsmetropool maakte.
De stad legde zich na verloop van tijd steeds meer toe op
uiteenlopende industrie- en nijverheidstakken. Hierbij werden
traditionele ambachten als lakenveredeling en bontbewerking
aangevuld met nieuwe sectoren als diamantbewerking, zijdeweverij,
typografie en majolicaproductie (grof en bros soort keramiek) (Thys,
1986, p. 96). De zich almaar specialiserende stedelijke economie van
Antwerpen speelde in op de groei van de Engelse lakenexport, de
intensivering van Italiaanse betrekkingen, de herstellende Franse
economie en de expanderende Spaanse koloniale handel. De
opbrengstcijfers van de uitvoerheffing die tussen 1543 en 1545 in de
Nederlanden geheven werd laten zien dat Antwerpen maar liefst 76,3%
van dat totale bedrag leverde, waarbij Amsterdam slechts 5% voor zijn
rekening nam (Thys, 1986, p.99). Vanaf ca. 1530 werd het, onder
andere door de inschakeling van de commissiehandel, mogelijk voor
kleinere kooplieden om op de internationale handelsmarkt te opereren.
De Antwerpse beurs veranderde daarbij van een bijeenkomst van
kooplieden in een primair financiële beurs. De metropool groeide
daarbij uit tot een mondiale geldmarkt.
Toch wordt het eindtij van deze gouden jaren al in de tweede
helft van de 16 e eeuw ingeluid, wanneer de Beeldenstorm in 1566
uitmondde in een stagnerende Zuid-Nederlandse economie.
Verschillende ontwikkelingen, waaronder de fiscale maatregelen van
Alva in 1571, de onderbreking van de handelsbetrekkingen tussen de
Nederlanden en Engeland in de periode 1568-1573 en de Scheldeblokkade
van de watergeuzen in 1572, leidde tot het wegtrekken van
kooplieden, ambachtsmeesters en burgers (Thys, 1986, p.99). Veel
achterblijvers sloegen alsnog op de vlucht toen de Spaanse Furie in
1576 uitbrak: Spaanse soldaten plunderden de stad waarbij honderden
burgers de dood vonden. Ondanks de ontreddering van het
economisch leven bleef Antwerpen nog een tijd lang het brandpunt
van handelsactiviteit, en liet de stad zelfs een kleine wederopbloei zien
nadat de zijde van de opstandelingen gekozen werd en de Schelde weer
werd vrijgegeven. De Spaanse opmars die vanaf 1579 steeds meer
vluchtelingen richting Antwerpen dreef, maakte van de stad een
calvinistisch bolwerk, waarin de industriële bedrijvigheid in de stilte
voor de storm nog kort de kop op stak. Daaraan kwam echter al snel
een einde met de val van Antwerpen en de overname door Alexander
Farnese in 1585, met een massale emigratie tot gevolg (Thys, 1986,
p.101).
9

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
1.2. Politiek, religie en oorlog in de Sinjorenstad
Nu er aandacht is besteed aan de economische dimensie en de
opkomst van Antwerpen als handelsmetropool, is het tijd voor de
politiek-religieuze context. Naast de ontdekkingsreizen, de introductie
van nieuwe handelswaar en de verschuivende economische structuren
in Europa spelen ook de relaties met de Habsburgers, de komst van
Anabaptisten, Martinisten en Calvinisten en de rol in de opstand een
cruciale rol in het verhaal van de Scheldestad.
In de 15 e eeuw werden de vorstendommen van de Nederlanden
verenigd in het Bourgondische rijk, dat na het huwelijk van Maria van
Bourgondië met Maximiliaan in 1477 deel ging uitmaken van het
enorme Habsburgse rijk (Voet, 1993, p.16). Karel V, kleinzoon van
Maximiliaan, nam de macht als keizer over en heerste in de eerste helft
van de 16 e eeuw over de Zeventien Provinciën, het huidige België en
Nederland. Het feit dat Karel V in Gent geboren was verklaart zijn
loyaliteit jegens de Vlamingen: hoewel de druk tot religieuze
hervormingen zich steeds sterker aan de oppervlakte uitte, reageerde
de keizer met milde repressie. Karel V identificeerde zich met de
Vlamingen en vice versa (McKay, 2003, p.493). Met het aantreden van
zijn zoon Filips II in 1556 kwam er echter een einde aan de relatieve
coulantheid ten opzichte van de vrije, kosmopolitische atmosfeer in de
commerciële centra. Filips II was een koning van Spanje, hij had in
tegenstelling tot zijn vader niets met Vlaanderen en schoof in het
centrale bestuur te Brussel dan ook vooral Spaansgezinden en
Spanjaarden naar voren (Voet, 1993, p.16). De politieke agitatie die
deze transitie onder de adel teweegbracht viel samen met de opkomst
van het protestantisme. Het schisma dat aldus tussen de Roomse
Habsburgers en de roerige Nederlanden ontstond zou de periode van
relatieve rust drastisch verstoren.
De religieuze dynamiek begint al in de vroege 16 e eeuw,
wanneer het optreden van Maarten Luther ook in Antwerpen
weerklank vindt. Hoewel de luthersen (ook wel Martinisten) zich in
‘stillicheyt en obediëntie’ gedroegen, is de laat-middeleeuwse vroomheid
van het oude geloof niet langer vanzelfsprekend (Andriessen, 1986, p.
114). De houding van de Antwerpse stadsmagistraat werd minder
lankmoedig toen de anabaptisten, ofwel wederdopers, rond 1534 hun
toevlucht in de stad zochten. De beteugeling van ketters werd strenger
en ca. 230 anabaptisten vonden de dood. Toch gaat het hier nog om
relatief kleine aantallen: een grotere invloed ging uit van het op de
voorgrond tredende calvinisme. De goed georganiseerde verspreiding
van de opvattingen over staat en maatschappij, geventileerd in te Kiel,
Berchem en Borgerhout gehouden hagenpreken, vond onder de
bevolking steeds meer weerklank (Andriessen, 1986, p. 117). Een blik
op de jaren tachtig van de 16 e eeuw laat zien dat Antwerpen zonder
twijfel de belangrijkste calvinistische stad in de Nederlanden is geweest:
de stad bestond vermoedelijk voor 51% uit katholieken, 16% luthersen
en maar liefst 33% calvinisten (Roey, 1986, p.11).
Bij het verdedigen van hun geloof schuwden de volgelingen
van Calvijn het geweld niet. Door de primair op Spanje geënte politiek
van Filips II en de onvrede hierover onder de adel, ging het
protestantisme in steeds grotere mate als gemeenschappelijke factor
fungeren voor de opstandige burgerij, adel en ambachtslieden. De
10

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
onvrede culmineerde uiteindelijk in 1566 in de Beeldenstorm, die
verwoestende gevolgen voor Antwerpen met zich meebracht. Hierbij
dient vermeld te worden dat sociale wantoestanden onder de armste
volksklasse, als gevolg van een stagnerende graanbevoorrading,
bijdroegen aan de excessen van de Beeldenstorm (Roey, 1986, p.109).
Margaretha van Parma, door Filips aangesteld als landvoogdes over
de Nederlanden, drukte de rebellie in 1567 succesvol de kop in en
herstelde de roomse religie als enig erkende godsdienst in de stad.
Toch bracht het rumoer Filips II ertoe om de Hertog van Alva,
vergezeld van een machtig leger, naar de Nederlanden te sturen
alwaar hij Margaretha van Parma spoedig opvolgde als landvoogd.
Hoewel Alva in een tot rust gekomen Antwerpen arriveerde, liet de
hertog een burcht ten zuiden van Antwerpen bouwen om de stad
in toom te houden. De almaar groeiende agitatie die als gevolg van
Alva’s centraliserende maatregelen in de Zeventien Provinciën aan
de oppervlakte kwam, uitte zich in de door Willem van Oranje
geleide opstand. De politiek-religieuze explosie sloeg in 1576 over
naar het zuiden, waarbij de rebellen het Spaanse leger terugdreven
in Alva’s kasteel (Voet, 1993, p.16). De Spaanse en Duitse soldaten
vielen in reactie hierop vanuit de vesting Antwerpen binnen en
hielden een grootschalige plundertocht, een gebeurtenis die later als
de Spaanse Furie bekend zou staan. Enige nuancering met
betrekking tot deze gebeurtenis is wellicht op zijn plaats: de
Spaanse troepen zochten aanvankelijk enkel betaling voor hun
sinds lange tijd onbetaalde diensten. De provocaties die hun binnen
de stadsmuren ten deel vielen leidden echter tot een gruwelijke
escalatie (Roey, 1986, p.109). De vele doden, vernielingen (waaronder
het stadhuis) en plunderingen maakten echter dat Antwerpen in 1577
voor de kant van de opstandelingen koos. Aldus grepen de
gereformeerden de macht in de stad, en werd Antwerpen samen met
Gent een calvinistisch bolwerk. De stad kreeg echter al snel te maken
Figuur 1.2. Constantijn Francken (1542), Gezicht op de stad langs de landzijde. Inval van de Gelderse
troepen onder leiding van Maarten van Rossem (1478-1555). Vijandelijke troepen verschijnen voor
de poorten van Antwerpen. Na twee dagen belegering trekt hij zich terug maar richt tijdens zijn
aftocht grote schade aan in de dorpen Dambrugge, Merksem, Deurne, Borgerhout en Berchem.
Bron: Tijs (2007)
11

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
met de langzaam oprukkende hertog van Parma, Alexander Farnese,
die in opdracht van Filips II het verloren gegane terrein heroverde.
In 1583 speelde zich opnieuw een drama af binnen de
Antwerpse stadsmuren, een voorval dat na verloop van tijd de Franse
Furie werd genoemd. De hertog van Anjou en Alençon, jongere broer
van de koning van Frankrijk, was door Willem van Oranje als
bondgenoot tegen Spanje binnengehaald om hertog van Brabant te
worden. Anjou was echter verre van tevreden met deze bescheiden rol
en probeerde middels een ‘coup’ in Antwerpen zijn invloed uit te
breiden (Roey, 1986, p.110). De Franse troepen die Antwerpen
binnenstormden werden echter volledig verrast door de snelle en
brutale reactie van de bevolking: sinds de Spaanse Furie waren zij
terdege gemilitariseerd (Voet, 1973, p.223). De Fransen dolven al snel
het onderspit en er was nadien zelfs sprake van privé-gevangenen:
Antwerpse burgers namen verliezers mee naar huis en lieten ze pas na
betaling van losgeld vrij. Het jaar daarop zou Farnese de stad
belegeren.
Zoals bekend viel de stad uiteindelijk en capituleerde in 1585.
Na een beleg van meer dan een jaar ‘reconciliëerde’ Antwerpen met de
‘natuurlijke heer’: Filips II van Spanje (Roey, 1986, p.104). Het
betekende een definitief schisma tussen het zich vrij vechtende
Noorden en het opnieuw bij het koninkrijk behorende Zuiden dat haar
hoofdrol moest afstaan. Amsterdam zou de erfenis van Antwerpen
overnemen en de Scheldestad begon aan een nieuw tijdperk als
centrum van de katholieke Contrareformatie (Roey, 1986, p.111).
2.1. De bloei van Amsterdam: Guirlandes en
festoenen
‘Amsterdam zal comen te prospereeren ende verbeteren boven alle steden’
(Hart, 1946, p.13). Aldus schreef Willem van Oranje in 1580 aan het
stadsbestuur van Amsterdam, waarmee hij blijk gaf van een
vooruitziende blik: in de loop van de zeventiende eeuw zou
Amsterdam uitgroeien tot het knooppunt van een handelsnetwerk dat
bijna iedere uithoek van de destijds bekende wereld aaneen reeg, en
zou de stad in een ongeëvenaarde bloei uitgroeien tot een
internationale goederen- en geldmarkt.
Het vorige hoofdstuk eindigde met de val van Antwerpen, een
gebeurtenis die grote invloed had op de economische groei van
Amsterdam. Met het zwichten van de Scheldestad voor Farnese
trokken ca. 10.000 Antwerpenaars naar het opstandige noorden,
waarbij ze veelal een onderkomen in Amsterdam zochten
(Voorthuysen, 2001, p.66). Deze vluchtelingenstroom was al eerder op
gang gekomen: al vanaf 1550 ontvluchtten naar schatting 50.000
Vlamingen en Brabanders om politieke, religieuze en economische
motieven het door de Spanjaarden heroverde land. De val van
Antwerpen en de eerste voortekenen van Amsterdams Gouden Eeuw
worden vaak bezien als een kwestie van de een zijn dood, de ander zijn
brood. Dit is echter onjuist: Antwerpen zou ook na het capitulatiejaar
voor lange tijd een important centrum voor krediet- en
handelstransacties vormen (Voorthuysen, 2001, p.66). Over de enorme
stimulans voor de Amsterdamse economie die de uittocht van
Vlamingen, Walen en Brabanders aan het einde van de zestiende eeuw
12

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
vormde bestaat echter geen twijfel. De vestiging van deze asielzoekers
uit de Nieuwe Tijd vormde een enorme injectie van kennis en kunde.
De Antwerpse kooplieden hadden al veel ervaring opgedaan in de
handelsbetrekkingen met Italië, de Levant en Indië. De expertise van
de Zuid-Nederlanders bracht nieuwe handelsmogelijkheden voor de
Hollandse havenstad. Deze nieuwe mogelijkheden stelden Amsterdam
in staat om ten tijde van het uitbreken en voortduren van de Spaanse
oorlog alternatieven voor de vaart op Spanje te ontwikkelen. Daarnaast
introduceerden de vluchtelingen nieuwe industrieën, waaronder de
diamant- en zijde-industrie.
In de periode vóór de Zuidelijke influx was er in Amsterdam
sprake van een teruglopende handel. De door Willem van Oranje
aangestelde watergeuzenadmiraal Diederik van Sonoy blokkeerde op
doortastende wijze de vaarroutes van Amsterdam, dat in die tijd nog
Figuur 2.1. Hendrick Cornelisz Vroom, Het IJ en Amsterdam vanuit het oosten. Ca. 1601-1608
Bron: Bakker (2007)
loyaal was aan het Spaanse gezag (Voorthuysen, 2001, p.56). Uit de
Sonttabellen, registers over het scheepsverkeer dat de Sont passeerde,
blijkt dat in de periode tussen 1574 en 1577 slechts twaalf
Amsterdamse schepen de tol passeerden. Het zou echter nog tot 1578
duren voordat het stadsbestuur de kant van de opstand koos. Een
ontstellende hongersnood in 1576 bracht Amsterdam ertoe zich neer
te leggen bij de Alteratie: de calvinistische godsdienst zou worden
getolereerd. De ballingen die na het tekenen van de overeenkomst
terugkeerden sterkten de calvinisten in hun bestuurlijke ambities: de
katholieken werden stelselmatig uit de kerken en het stadsbestuur
gedreven (Voorthuysen, 2001, p.58).
Met het aanbreken van de zeventiende eeuw neemt de
overzeese handel gestaag toe. De stedelijke bevolking liet een sterke
toename zien met als gevolg dat er met name een tekort aan graan
ontstond. In de republiek waren de mogelijkheden tot het verbouwen
van graan immers beperkt. De graanhandel is dan ook voortdurend
van enorme betekenis voor de stad geweest: men sprak wel van de
moedercommercie, de oudste bron van alle handel (Voorthuysen,
2001, p.69). Dit graan, tarwe, rogge of gerst, was primair afkomstig uit
het Oostzeegebied, waarbij de aanvankelijk kleine schepen via de Sont
naar Elbing, Dantzig of Koningsbergen koersten. Aldaar werd de
inhoud van het ruim, meestal bestaande uit Frans of Portugees zout,
verruild voor graan en hout. De schepen hadden tot 1595 een
laadvermogen van niet meer dan 100 last (ofwel 200 scheepston, een
modern vrachtschip kan ca. 8000 ton vervoeren), maar in 1595
ontwierp de Hoornse scheepsbouwer Pieter Jans het zogenaamde
13

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Fluitschip met een laadvermogen van maar liefst 300 last
(Voorthuysen, 2001, p.69). Naast het Oostzeegebied werd ook in
toenemende mate het Middellandse zeegebied aangedaan. Portugal en
Antwerpen waren nu in handen van de Spanjaarden en door de
prijsverschillen die uit de schaarste van graan ontstonden werd het
aantrekkelijk voor de Amsterdammers om zelf naar de zuidelijke
havens te varen. Naast graan werden ook de Indische specerijen, welke
aanvankelijk door de Portugezen via Lissabon en Antwerpen naar
Amsterdam werden verscheept, steeds schaarser. De handelsgeest van
de Amsterdamse kooplieden deed zich ook op dit terrein gelden: in
1594 en 1598 werden schepen uitgezonden om een mogelijke handel
op Indië te verkennen. Het succes van deze ondernemingen gaf
uiteindelijk aanleiding tot het oprichten van de VOC in 1602, welke in
de zeventiende eeuw te boek zou staan als de grootste
handelsonderneming ter wereld (Voorthuysen, 2001, p.88).
Aan het einde van het Twaalfjarig Bestand, de periode van
relatieve rust binnen de Tachtigjarige Oorlog, werd een octrooi
verleend aan een op te richten West-Indische Compagnie, waarmee
een monopolie werd verleend voor de handel op Amerika bezuiden
Newfoundland en de oostkust van Afrika (Voorthuysen, 2001, p.91).
Hier speelden de potentiële winsten op goud en zilver een grote rol.
Daarnaast nam, zeker na de verovering van een deel van Brazilië op de
Portugezen, de suikerhandel een belangrijke positie in. Goederen als
cacao, katoen, huiden, cochenille (een grondstof voor de verfindustrie)
en verfhout uit Brazilië, en goud en ivoor uit Afrika werden in de loop
van de zeventiende eeuw hieraan toegevoegd. Van buitengewoon grote
invloed is verder nog de slavenhandel geweest: met handelswaar uit
Amsterdam werden in Afrika slaven gekocht, die in Brazilië werden
verruild voor suiker. De handel in ‘levend ebbenhout’ moet
buitengewoon lucratief geweest zijn. Balthasar Cooymans, de eigenaar
van een handelshuis dat de slavenhandel van Afrika naar Zuid-Amerika
bijna volledig beheerste, was in 1631 een van de rijkste mannen van de
stad, met een vermogen van 400.000 gulden (Voorthuysen, 2001, p.94).
In de eerste helft van de zeventiende eeuw groeide Amsterdam
uit tot een honingraat vol exotische handelswaar, spitsvondige kooplui
en arbeidslustige ambachtslieden. De waar die in de tot wasdom
komende metropool verhandeld werd was afkomstig uit alle
windstreken. Op een plattegrond van Pieter Bast, in 1611 uitgegeven,
staat een toevoeging die de diversiteit aan koopmanschappen vrij
volledig weergeeft (Bast, 1611):
1. De Spangiaert, brenghende Wijnen, Olije, Vijgen, Rosijnen, Sout, Rijs,
Orangie ende Granaed appelen, ende veelderhande Fruyten.
2. De Fransman, met zijne Wijnen, Tarwe, Rogge, Sout, Amandelen ende
Canifas.
3. Den Hooghduyts, met zijn Rijnsche Wijnen, Koper, Tin, Loodt,
Quicksilver, Koperoose, Aluyn, verscheyden Verwen, ende veelderhande
Koperwerck, ende Kramerijen.
4. D’Enghelsman, met fijne Wollen Lakenen, Saffraen, Tin, Loodt, Bier,
Huyden, Wolle, Krijdt ende Steenkolen.
5. Den Pool, brengende Tarwe, Rogge, in groote overvloedicheyt: Item, Was,
Vlas, Waghenschot, ende Claphout.
14

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
6. De Deen, ende de Sweed, brengende Ossen, Gerst, Mout, Stockvisch,
Talck, Hasenoten, Peck, Teer, Swavel, Bocxvellen, Koper, Yser, ende
Metael.
7. De Moscoviter brengende Hennep, Vlas, Was, Traen, Elands ende
Ossenhuyden ende overvloedighe Pelterijen.
8. De Oost-Indianen, brengende Peper, Nagelen, Peerlen, Edel ghesteenten,
overvloedighe Porseleynen, Noten, Muscaten, Foly, Paradijs voghels, Zijde,
Damasten, kritsen, kisebols, ende veelderleye Coopmanschappen.
9. De West-Indianen brengen Sout, Suycker, Peerlen, veelderhande
costelijcke ghesteenten, Goudt, Silver, Brasilien hout, Tabak, Papegayen
ende veelderhande pluymen.
10. De Guenea, met Leeuwen, Elephanten, Elephants tanden, Goud ende
silver in overvloedicheyt.
11. De Tarter, 12. ende Persiaen, met een Kameel gheladen, brengen Edel
gesteenten, Orientaelsche Peerlen, de medicinale steen Bezar, veel
Zijdewerck, Balsem olye, ende wieroock.
13. De Cynees brengt met hem Edel ghesteenten, costelijcke Peerlen, Muscus,
Rebarber, de hooghberoemde wortel Cyna, Porseleynen, ende groote
menichte van Zijde ende Zijdewercken.
14. De Rus, veelderhande velwerck, ende alderhande
Coopmanschappen van zijn Landt.
Het betreft hier een opsomming uit de eerste helft van de zeventiende
eeuw, goederen als koffie, thee en chocolade kwamen pas later in
zwang.
De koloniale handel nam zienderogen toe, in de eerste plaats
vormgegeven door de steeds machtiger wordende VOC. In 1657 kocht
de Compagnie een stuk grond op Oostenburg, alwaar een enorm
complex verrees: op de hier gesitueerde werf, van 215 meter breed en
Figuur 2.2. Joseph Mulder, 't Oost Indische Magazyn en Scheeps-Timmer-Werf, ca. 1726.
Bron: Heinemeijer (1987).
23 meter diep, kon in achttien maanden een schip worden voltooid
(Voorthuysen, 2001, p.88). Er vond een continue productie plaats,
waarbij meerdere grote schepen, meestal met een inhoud van 400 last,
naast elkaar tot aan de verstaging toe werden opgebouwd.
Het kopen van dergelijke schepen en de financiering van de
lading was kostbaar. Om die reden kende men het systeem van de
scheepsparten: spaarders konden voor een bepaald bedrag deelnemen
15

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
in de reis van een schip. Wanneer het schip vol exotische waar de
haven binnenliep, werden de winsten navenant het aandeel uitbetaald.
Op deze wijze ontstond de mogelijkheid in meerdere tochten deel te
nemen en al doende het risico te spreiden. Hierin lag de basis voor de
enorme kracht van de Amsterdamse handel: tussen de vele
partenhouders ontstond een belangenverstrengeling die bijdroeg aan
een wederzijds gevoel van solidariteit (Voorthuysen, 2001, p.70).
Naast een vermaarde handelsstad zou Amsterdam in de
zeventiende eeuw uitgroeien tot een financieel wereldcentrum. De
enorme expansie van handelsbetrekkingen had tot gevolg dat de stad
werd overspoeld door vele uiteenlopende muntsoorten. Om orde in
deze chaos te scheppen werd in 1609 besloten tot het oprichten van de
Amsterdamse Wisselbank, alwaar kooplieden hun muntstukken op
goud- en zilvergehalte konden laten controleren en waar zij zelfs
rekeningen konden openen (Voorthuysen, 2001, p.80). Deze in- en
uitvoer van munten en edele metalen maakten van de Hollandse
handelsmetropool een financieel centrum van wereldallure. Een
Figuur 2.3.Stadsuitbreidingen van 1585, 1613 en 1663.
Bron: Bureau Monumenten en Archeologie Amsterdam.
rapport van de Muntmeesters uit 1683 laat zien hoe op de
Amsterdamse markt voor maar liefst vijftien tot achttien miljoen
goudgulden binnenkwam en de uitvoer ca. dertien miljoen gulden
bedroeg (Voorthuysen, 2001, p.84).
De enorme toename van handelsactiviteiten in de vroege
zeventiende eeuw bracht een grote verhuisstroom op gang.
Voor de intensiverende economie waren arbeidskrachten nodig en vele
arbeiders beproefden hun geluk in de havenstad. Deze causaliteit
tussen een groeiende economie en een stijgend inwonertal vertaalde
zich ruimtelijk in een tweetal grote stadsuitbreidingen (Voorthuysen,
2001, p.123). De eerste uitbreiding, geïmplementeerd vanaf 1612,
breidde Amsterdam aan de noordwestelijke zijde uit met de Jordaan,
de Heren-, Prinsen- en Keizersgracht. De tweede uitbreiding, waartoe
in 1658 officieel toestemming werd gegeven, completeerde de
karakteristieke hoefijzervorm van de stad (Gemeente Amsterdam,
2002). Het waren daarbij hoofdzakelijk migranten die de groei
veroorzaakten. De voor de hertog van Parma gevluchte Walen en
Vlamingen werden al genoemd, maar hier kan men bijvoorbeeld ook
de Franse protestanten –voortvluchtig na het opheffen van het Edict
van Nantes in 1685- aan toevoegen. Daarnaast herbergde de Jordaan
bijvoorbeeld veel voor de oorlog gevluchte Duitsers, om welke reden
de oorspronkelijke bewoners van de Jordaan veelal een Duitse naam
hadden. Een laatste immigrantenstroom die een substantiële invloed
op de industriële groei had bedroeg de uit Spanje en Portugal
verdreven joden (Voorthuysen, 2001, p.125). Het stadsbestuur stond
open voor deze nieuwe burgers: de nieuwe handwerken en industrieën,
16

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
vermeld werd al het slijpen en verkopen van diamanten, werden
buitengewoon waardevol geacht.
Het eindtij van de Gouden Eeuw lijkt al in de tweede helft van
de zeventiende eeuw haar intrede te doen. Afgezien van een aantal
korte onderbrekingen verkeerde de Republiek van 1650 tot 1675
voortdurend in staat van oorlog, iets dat zonder twijfel toenemende
invloed had op de economie (Voorthuysen, 2001, p.128). Dit komt
evident naar voren wanneer men de jaarlijkse opbrengsten van het
Lastgeld, het waterrecht dat op alle koopvaardijschepen die in
Amsterdam losten werd geheven, in de periode vanaf 1650 beziet. In
1652, het aanvangsjaar van de eerste Engelse oorlog, bedroeg het
Lastgeld f. 3508. In 1665, begin van de tweede Engelse oorlog, was dit
bedrag geslonken tot f. 1959. In 1673 ten slotte, wanneer het einde van
de derde Engelse oorlog nadert, bedroegen de opbrengsten niet meer
dan f. 932 (Voorthuysen, 2001, p.128). Natuurlijk laat de economie in
die tijd grote conjuncturele schommelingen zien en veert de handel na
perioden van strijd weer op. De enorme kosten die de oorlogen met
zich meebrengen en de grote invloed van de politieke verschuivingen
lijken desalniettemin de ongebreidelde groei in Amsterdams
hoogtijdagen definitief te dempen. Met het uitbreken van de Spaanse
successieoorlog in de vroege achttiende eeuw laat ook de wisselbank
een daling in haar saldi zien en lijkt een verschuiving van het
economische zwaartepunt naar Londen en Hamburg onontkoombaar
(Brugmans, 1973b, p.11). Het laagtij dat na 1650 inzet uit zich onder
andere in de stedelijke nijverheid: de houtzagerij verzande in een
malaise, en met haar bijvoorbeeld de zijdenijverheid en tabaksindustrie
(Voorthuysen, 2001, p.137-142). Toch dient men ervoor te waken om
de situatie in Amsterdam na haar ‘Gouden’ zeventiende eeuw te
omschrijven als volledig laagtij, iets dat zoals eerder vermeld werd ook
voor de zeventiende eeuw van Antwerpen geldt. De Amsterdamse
graanhandel bleef een vooraanstaande positie behouden, iets dat ook
voor de zouthandel en houtmarkt gold (Voorthuysen, 2001, p.143-
145).
2.2. Strijdtoneel van politiek-religieuze krachten
Na de moord op Willem van Oranje in 1584 benoemde Johan
van Oldenbarnevelt, landsadvocaat van de Staten van Holland, de
jonge prins Maurits tot nieuwe stadhouder. Een troeblerende situatie,
aangezien er niet langer een koning bestond voor wie de stadhouder
‘plaatsvervanger’ kon zijn: de koning van Spanje was immers
afgezworen. Er ontstond een verwarrende legitimiteitskwestie: de
stadhouder ontleende zijn gezag aan de geërfde vorstelijke titel, en zijn
macht aan zijn functie als kapitein-generaal van de Unie (Roegholt,
2004, p.36). Daarnaast wonnen de Staten, geworteld in de oude
stedelijke rechten, aan invloed. Op deze wijze ontstond een
onoplosbaar conflict tussen staats- en prinsgezinden, dat zich in
Amsterdam vertaalde in een voortdurende twist tussen Oranje en de
regenten. Parallel aan deze patstelling in ons staatsbestel speelden de
godsdiensttwisten. In 1610 traden de remonstranten naar voren: zij
namen de leer van Calvijn niet letterlijk, maar legden haar ‘rekkelijk’ uit.
Al snel schreef de theoloog Gomarus, die de ‘precieze’ leer bleef
aanhangen, een Contraremonstrantie. Stadhouder Maurits betoonde
17

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
zich een der ‘preciezen’, de Amsterdamse regenten waren primair
‘rekkelijk’ (Roegholt, 2004, p.65 & Prak, 2005, p.31-32).
Met de vrede van Munster in 1648 gaven de
legitimiteitsperikelen aanleiding tot een meer geprononceerd conflict.
De Amsterdamse handelsgeest achtte hoge militaire uitgaven niet
langer noodzakelijk: het economisch welvaren van de stad was immers
geholpen met een zo groot mogelijke rust. Willem II, de toenmalige
stadhouder, vreesde voor dit ‘afslanken’ van het leger, het zou immers
een ondermijning van zijn macht kunnen betekenen. De gemoederen
liepen dermate hoog op dat Willem II met een legermacht oprukte naar
Amsterdam, alwaar de regenten vrij snel eieren voor hun geld kozen en
toegaven (Voorthuysen, 2001, p.127). Na het plotselinge overlijden van
Willem II in 1652 trad de vermaarde Johan de Witt naar voren,
waarmee een voorspoedige periode voor de Republiek werd ingeluid
(Prak, 2005, p.46 & 184). De periode betrof het eerste stadhouderloze
tijdperk, waarin De Witt middels een voortdurend streven naar
machtsevenwicht een heersende positie binnen de Europese politiek
wist te verwerven.
Binnen Amsterdam was de macht na de vrede van Munster in
handen gekomen van een gesloten kliek van regentenfamilies. Deze
oligarchie, waarvan mannen als Coenraat van Beuningen, Cornelis de
Graeff en Cornelis Pietersz. Hooft deel uitmaakten, voerden een
politiek die primair op handelsbelang geënt was (Roegholt, 2004, p.61).
Dat dit tot conflicten met de stadhouder kon leiden werd reeds
beschreven. Hoe ver de magistraat ook ging in het veiligstellen van het
Amsterdamse economische klimaat, zij konden niet voorkomen dat
ook Amsterdam verstrikt raakte in de zeeoorlogen. De eerste Engelse
zeeoorlog, tussen 1652 en 1654, had tot gevolg dat de retourvloot uit
Indië lange tijd verhinderd was de Amsterdamse haven binnen te
varen. In de vorige paragraaf kwam de economische terugval die
hieruit resulteerde al aan bod. Een volgend conflict betrof de strijd
tegen de Zweden in 1658, waarbij De Ruyter met een vloot in
noordelijke richting zeilde om aldaar de doorvaart door de Sont te
bevechten (Roegholt, 2004, p.63). De tweede Engelse oorlog (1665-
1667) die vrij snel hierop volgde leidde tot het verlies van Nieuw
Amsterdam aan de Engelsen, maar tevens het verwerven van Suriname
(Prak, 2005, p.49). Op de derde en laatste Engelse oorlog, van 1672 tot
1674, volgde een periode van relatieve rust (Voorthuysen, 2001, p.128).
Opnieuw zag Amsterdam geen noodzaak tot het consolideren van een
omvangrijke krijgsmacht. Opnieuw leidde dit tot een conflict met de
stadhouder, inmiddels in de persoon van prins Willem III, die zijn
vader in 1672 was opgevolgd. Deze sprak in die tijd zelfs van ‘ces coquins
d’Amsterdam’ (Roegholt, 2004, p.69). Toch kwam met het intreden van
de laat zeventiende-eeuwse rust ook een einde aan de roerige
betrekkingen tussen stadhouder en stad. In 1682 trad diplomaat,
schrijver en cartograaf Nicolaas Witsen aan als burgemeester van
Amsterdam, waarmee hij de wereldse Coenraat van Beuningen
opvolgde (Roegholt, 2004, p.72-77). Witsen onderhield een goede
verstandhouding met Willem III.
Zoals reeds in de vorige paragraaf naar voren kwam bevinden
wij ons nu aan het einde van de Gouden Eeuw: met het ineenstorten
van het staatkundig evenwicht in Europa, in de vorm van de Spaanse
18

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
successieoorlog in 1701, zou de Republiek, bezwijkend onder het
enorme conflict, haar vooraanstaande positie verliezen (Prak, 2005,
p.60).
H. 3. Macht en geld. Vermogende stedelingen in
Antwerpen en Amsterdam
‘Men wint den hemel met gewelt
Of is te koop met kracht van geldt’
Uit een gedicht ter nagedachtenis van een Antwerpse koopman
(Zandvliet, 2006, p.XXXII).
In het vorige hoofdstuk werd de economische en politiekreligieuze
context van de Schelde- en Amstelstad in hun Gouden Eeuw
bondig weergegeven. De buitenplaatsen of hoven van plaisantie die in
deze eeuw ontstonden, kwamen voort uit de enorme toename van
rijkdom die zich in beide steden manifesteerde. Voordat er kan worden
gekeken naar de oorzaken en plaatsbepalende factoren van deze
buitens, is het belangrijk eerst een beeld te vormen van hun bewoners.
Met de kapitaalaccumulatie die een Gouden Eeuw met zich meebracht
ontstond een nieuwe maatschappelijke bovenlaag, een klasse van
vermogende, ‘selfmade’ kooplieden die tijd en geld hadden om zich
dergelijke huizen te veroorloven (Tent, 1972, p.32). In dit hoofdstuk
wordt aandacht besteed aan deze stedelijke elite, waarbij de verschillen
tussen Antwerpen en Amsterdam naar voren komen.
3.1. Antwerpen: ondernemingsgeest en
aristocratisering
Binnen het intense commerciële kapitalisme dat vanaf 1495 in
de Scheldestad triomfeerde, waren de zakenlieden de grote winnaars
(Soly, 1993, p.38). Succesverhalen als dat van Jan della Faille de Oude,
een eenvoudige boerenzoon die in de loop van zijn leven enorme
winsten vergaarde, laten zien hoe het zestiende-eeuwse Antwerpen
ongekende mogelijkheden tot verrijking bood. De maandelijkse
quotisatie van 1584-1585 laat zien hoe bijna de helft van de
belastingbetalers in de handel bedrijvig was (Soly, 1993, p.39). De
commerciële operaties vormden zeker geen sinecure: kooplieden
dienden hun strategieën voortdurend aan het economisch getij aan te
passen, en een gebrek aan verzekeringswezen bracht grote onzekerheid
met zich mee. Bedriegerijen, fraude en smokkel vormden daarbij een
substantieel onderdeel van de handelspraktijk. Della Faille de Oude, die
hierboven al genoemd werd, liet zich dan ook voorstaan op het
volgende credo: ‘elk voor zich’ (Soly, 1993, p.39).
In tegenstelling tot het Amsterdamse patriciaat hadden de
Antwerpse zakenlieden aanvankelijk weinig invloed binnen de
machtsstructuren van de stad. Slechts enkele rijke burgers zetelden in
de magistraat, die voor het overgrote deel werd gevormd door een
klein aantal patricische geslachten. Politieke elite en handelsmacht
waren tot in de late zestiende eeuw twee verschillende werelden. Deze
structuur werd door de kooplieden geaccepteerd: de magistraat stelde
alles in het werk om vrijheid en vrede ten aanzien van de handel te
waarborgen (Soly, 1993, p.39-40). Vanaf 1576 komt hier verandering
19

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Kader 3.1. Gilbert van Schoonbeke (1519-1556)
Figuur 3.1. Gilbert van Schoonbeke
Gilbert van Schoonbeke was de grootste aannemer van zijn tijd: in
zijn korte maar buitengewoon productieve leven zou hij het aanzicht
van het zestiende-eeuwse Antwerpen grondig veranderen (Voet,
1973,p.154-156, Soly, 1986, p.88-91 & Thys, 1986, p.96). In de
periode 1543-1553 behaalde van Schoonbeke kolossale winsten met
zijn rationele stedenbouw. Niet minder dan 24 straten en 3 markten
werden door deze grondspeculant volgens een strikt geometrisch plan
aangelegd. Van Schoonbeke betoonde zich een geniale initiatiefnemer:
in plaats van onbewerkt land gewoonweg te verkavelen en door te
verkopen creëerde hij eerst een infrastructuur. Daarbij hield hij de
behoeften van kooplieden nauwlettend in de gaten. De economische
centra die hij deed verrijzen, te noemen zijn de Vrijdagmarkt, een
verkoophal voor tapijtwevers en een gebouw voor het wegen van
koopwaar, speelden in op de voortdurend stijgende vraag naar
handelstrefpunten. Het meest verstrekkend van Van Schoonbeke’s
activiteiten was echter de bouw van de ‘Nieuwstad’. In de periode
tussen 1549 en 1553 ontwikkelde hij in het noorden van de stad een
gebied van 25 ha. tot een havenkwartier, dat thans bekend staat als het
Eilandje. Drie kanalen, de Brouwers-, Middel- en Timmervliet, werden
in west-oostelijke richting uitgegraven, en vormden een gewichtige
uitbreiding op de haven van Antwerpen die voor die tijd over slechts
zeven kaden beschikte. Ook op het gebied van de nijverheid betoonde
Gilbert van Schoonbeke zich een handelsgenie. In het midden van de
zestiende eeuw vormde hij de oude Antwerpse brouwindustrie om tot
een exportgerichte nijverheid.
Voet (1993)
Figuur 3.2. Gebied van de Nieuwstad vóór en na de verkaveling door Van Schoonbeke.
Bron: Brabander (1988)
20

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
in. De bloedige furie die de stad ontregelde deed het vertrouwen in de
magistraat geen goed. Als gevolg hiervan zou de zakenwereld vanaf dat
moment meer invloed op het stadsbeleid uitoefenen. In het laatste
kwart van de zestiende eeuw waren de kooplieden prominent in de
stedelijke politiek aanwezig.
De enorme welvaart was ongelijk verdeeld: slechts 24 % van de
gezinshoofden behoorde tot de bezittende klasse (Soly, 1993, p.38).
Economische groei ging gepaard met grote sociale polarisatie. De
Antwerpse ondernemers onderscheidden zich daarbij in toenemende
mate van het veelal arme, gewone volk. Wanneer het aankomt op
uiterlijk vertoon en koketteren met rijkdom deden zij dit echter niet in
de mate waarop de Amsterdammers dat een eeuw later zouden doen.
De Antwerpse gegoede klasse betoonde zich geenszins spilziek.
Hoewel sommigen wel degelijk ‘hoven van plaisantie’ bouwden, was de
primaire beweegreden daartoe een economische (Soly, 1993, p.39).
Ook sierraden vormden in de eerste plaats een belegging. Zestiendeeeuwse
schilderijen van rijke families tonen de leden in relatief
eenvoudig zwart, vanuit een Spaanse voornaamheid. Van de
geëxalteerde dracht waarin de Amsterdammers later zouden poseren
was nog geen sprake.
Het jaar van de capitulatie van Antwerpen was in vele
opzichten een moment van transitie. In de roerige jaren rond Farnese’s
interventie waren door oorlog en ontvolking vele dorpen en landerijen
sterk in waarde gezakt (Soly, 1993, p.43). De immer op winsten beluste
kooplieden kochten veel van de grond op en konden daar nadat de rust
was teruggekeerd goed van leven. Op deze wijze verwisselden veel van
de kooplieden hun oude handelsactiviteiten voor een leven als
grondbezitter. Daarmee voltrok zich een proces van aristocratisering:
kooplieden verwierven zich heerlijkheden en kastelen en leidden een
renteniersbestaan. Ondernemersactiviteiten waren onverenigbaar met
een verheffing tot de adelstand en aldus stagneerde de ontwikkeling
van het bourgeois-ideaal, om plaats te maken voor die van een nieuwe
‘adellijke’ elite. Dit aristocratiseringsproces moet men plaatsen tegen
een achtergrond van economische stagnatie vanaf omstreeks 1648, en
daarnaast een verschuiving in de politieke en geestelijke orde waarin
adel en geestelijkheid het nieuwe fundament zouden vormen (Soly,
1993, p.43).
Aan het einde van de zestiende eeuw nam ook de extravagantie
van de mode sterk toe. De Brabanders hulden zich met steeds meer
allure in kant, fluweel en zijde. In Antwerpen werd de Spaanse mode
nauwlettend in de gaten gehouden, om welke reden men de Antwerpse
burgers nu nog aanspreekt met ‘Sinjoren’ (van ‘señores’)(Asaert, 2004,
p.306-307).
3.2. Van Antwerpen naar Amsterdam
Een goede manier om de verschuiving van het economisch
epicentrum van Antwerpen naar Amsterdam zichtbaar te maken is te
kijken naar de hoogste inkomens in die tijd. In de zestiende eeuw
herbergde Antwerpen buitengewoon rijke lieden. De succesvolle
koopman Jan della Faille die al eerder genoemd werd wist een
vermogen van 408.000 gulden te vergaren. Hoewel er uiteenlopende en
met elkaar conflicterende berekeningswijzen zijn om een dergelijk
21

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
bedrag te vertalen naar vandaag de dag, kan men toch voorzichtig
zeggen dat het om minimaal 5 miljoen euro gaat (Zandvliet, 2006,
p.XIII). Andere vermogenden als Melchior Schetz en Gilbert van
Schoonbeke bezaten een kapitaal van meer dan 100.000 gulden. In het
zestiende-eeuwse Amsterdam trof men dergelijke buitensporige
rijkdom nog niet aan, de grootste vermogens lagen rond de 50.000
gulden (Zandvliet, 2006, p.XIV).
Vanaf 1590 ziet men een geleidelijke verschuiving. Hoewel
Antwerpen rond 1660 nog altijd de rijkste stad van de Zuidelijke
Nederlanden was en een belangrijke rol bleef spelen in de
internationale handel, nam Amsterdam de positie als protagonist al snel
over (Soly, 1993, p.43). Antwerpen huisvestte in die jaren een
zeventigtal families met een kapitaal van rond de 300.000 gulden. De
groep van buitensporig rijken in Amsterdam was in 1674 al gegroeid
tot 82 huishoudens met een vermogen van 200.000 gulden of meer
(Zandvliet, 2006, p.XIV). Deze groep bestond voor een aanzienlijk
deel uit exuberant rijke lieden. De Amsterdamse koopman en
burgemeester Jacob Poppen vergaarde in de vroege zeventiende eeuw
een fortuin van 920.000 gulden. Koopman en bankier Guillelmo
Bartolotti bezat rond het midden van de zeventiende eeuw zo’n 1,2
miljoen gulden (Zandvliet, 2006 p.15 & 48). Zoals hierboven al werd
vermeld bestaan er uiteenlopende berekeningswijzen om deze 17 de -
eeuwse vermogens te vertalen naar een bedrag in de 21 ste -eeuw. Een
veelgebruikte is het aanhouden van de verhouding tussen fortuinen en
het jaarinkomen van een ambachtsman. In de 17 de eeuw verdiende een
ambachtsman in het westen van de Republiek ca. 300 gulden per jaar.
Vandaag de dag ligt dit inkomen voor een gemiddelde ambachtsman
(vrij laag geschat tussen minimum en modaal inkomen) op ca. 21.000
euro per jaar. Op deze wijze kan men bovenstaand vermogen van
Bartolotti omrekenen naar een fortuin van ((1,2 miljoen/300) * 21.000=)
84 miljoen euro (Zandvliet, 2006, p.XIII). Dit bedrag moet men
natuurlijk met een flinke korrel zout nemen. De verschillende
berekeningswijzen resulteren in evenzoveel uiteenlopende bedragen.
Voor deze klasse van puissant rijke lieden waren
koopmanschap, politieke invloed en rijkdom nauw met elkaar
verbonden. Ook in Amsterdam ziet men in toenemende mate de
overstap van een risicovol koopmansbestaan naar een relatief veilig
leven als ambtsdrager (Zandvliet, 2006, p.XVII). Met functies als
legeraanvoerder of raadspensionaris konden enorme vermogens
worden verdiend, en gecombineerd met opbrengsten uit grondbezit,
obligaties en aandelen ontstond een relatief veilige en vruchtbare
bestaansbasis. Een voorbeeld van deze uiteenlopende middelen om
bezit en risico’s te spreiden vormen de investeringen in
landwinningsprojecten. De hierboven genoemde burgemeester Poppen
stak de helft van zijn vermogen in de drooglegging van de Beemster
(Zandvliet, 2006, p.XV). De fraaie buitenplaatsen in de Beemster
kwamen dan ook primair voort uit de behoefte aan solide
grondbelegging. De statige buitens waren in de eerste plaats goed
renderende boerenbedrijven (Tent, 1972, p.32-33). Deze
risicospreiding deed zich niet voor niets voor, de zeventiende eeuw
kent een lange lijst van faillissementen. De onzekerheden die de
oorlogen en overzeese handel met zich meebracht resulteerden voor
22

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Kader 3.2. Louis de Geer (1587-1652)
Figuur 3.3. Louis de Geer
De koopman en industrieel Louis de Geer dreef een levendige handel in
wapens en ijzer (Zandvliet, 2006, p.13-14). De Dertigjarige oorlog die in 1618
uitbrak bracht een enorme vraag naar oorlogstuig met zich mee, waarbij de
Geer zich hulpvaardig toonde jegens de Zweedse kroon. In ruil voor de grote
wapenorders verwierf de Geer verschillende kroondomeinen van de Zweedse
koning, Gustaaf II Adolf. In 1627 vestigde de koopman zich in het Zweedse
Norrköping, waar hij zou uitgroeien tot een grootgrondbezitter. Daarbij had hij
het monopolie op de Zweedse wapenindustrie. Met de aankoop van het Huis
met de Hoofden aan de Keizersgracht in 1634 trad Louis de Geer toe tot het
Amsterdamse patriciaat. Op 54-jarige leeftijd werd hij verheven tot de Zweedse
adelstand, hetgeen hij direct uitte met de bouw van een Hollands classicistisch
stadspaleis in Stockholm. De laatste jaren van zijn leven stonden opnieuw in
het teken van de handel: in 1647 richtte de Geer een Zweeds equivalent van de
West-Indische Compagnie op.
Figuur 3.4. Huis met de hoofden aan de Keizersgracht
Bron: Zandvliet (2006)
Bron: Bureau Monumenten en Archeologie Amsterdam (2008)
23

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
velen in een faillissement (Zandvliet, 2006, p.XXVI).
De enorme invloed van de stedelijke politiek op de handel
maakte dat Amsterdam een smeltkroes vormde voor gecombineerd
koopmansschap en ambtelijk bestaan: het aandeel van koopliedenregenten
was, zeker in vergelijking met het vroege zestiende-eeuwse
Antwerpen, buitengewoon groot (Zandvliet, 2006, p.XIX). De
regentenklasse was daarbij een nauw samenwerkende groep, die door
de veelal enorme welvaart bij haar leden een aparte maatschappelijke
stand vormde (Brugmans, 1973a, p.272). Macht werd net als bij de
vorstelijke dynastieën vergaard door handig te trouwen, waardoor de
patricische stambomen in Amsterdam sterk verweven waren. Men
dient zich hierbij blijvend te realiseren dat het toetreden tot deze groep
van machtigen slechts voor een enkeling was weggelegd. Om deel uit te
maken van de stedelijke elite diende men poorter (stedeling die het
burgerrecht verworven had), van het mannelijk geslacht, gereformeerd
en van respectabele leeftijd te zijn, en tevens te beschikken over een
flink vermogen (Zandvliet, 2006, p.XXX). Dat de vermogensverdeling
in Amsterdam buitengewoon scheef was ziet men terug in het aandeel
van de kleine stedelijke elite in het totale fiscale vermogen. Deze groep
nam in 1674 maar liefst 15,5 procent van dit bedrag voor haar rekening
(Zandvliet, 2006, p.XII).
Hiervoor werd al beschreven hoe er zich in Antwerpen na
verloop van tijd een aristrocratiseringsproces voordeed. Ook in
Amsterdam treft men een soortgelijke transitie aan. In het eerste kwart
van de zeventiende eeuw stonden de oud-burgerlijke deugden van
eenvoud en soberheid nog centraal (Zandvliet, 2006, p.XXXIII).
Vertoon van rijkdom stond niet in één lijn met de ‘zedichheidt’ en
‘nedrichheidt’ van de calvinisten. Na 1625 ziet men echter een
geleidelijke tendens naar etaleren van luxe en deftigheid. De oorlog
met Spanje liep feitelijk ten einde en in 1628 veroverde Piet Hein de
vermaarde zilvervloot in de baai van Matanzas (Brugmans, 1973a, p. 8).
De enorme toestroom van Vlamingen en Brabanders had een grote
invloed op deze toename van uiterlijk vertoon. De zuiderlingen waren
zich in de loop van de 17 de eeuw steeds sierlijker gaan kleden.
Aanvankelijk ontlokten de in kostbare stoffen gehulde zuiderburen
enkel spot en hoon aan de eenvoudig geklede Hollanders.
Calvinistische dominees fulmineerden tegen de zuidelijke protserigheid
en exclameerden dat Antwerpen, Sodoma aan de Schelde, aan de
pronkzucht ten onder was gegaan (Asaert, 2004, p.306-307). Toch
ontstond vanaf het tweede kwart van de zeventiende eeuw de behoefte
om de immigranten na te volgen.
De omslag naar een geëxalteerde, luxe levensstijl uitte zich
onder andere in de bouw van koetsen, jachten, paleizen en stadhuizen.
Natuurlijk vormt ook de bouw van buitenplaatsen een onderdeel van
deze transitie. In de eerste helft van de zeventiende eeuw bezat ca. 10
procent van de Amsterdamse vermogenden een buiten, in de tweede
helft betrof dit percentage al ca. 30 tot 40 procent (Zandvliet, 2006,
p.XXXVI).
24

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
H. 4. Oorzaken en plaatsbepalende factoren
In de hoofdstukken hiervoor is de context geschapen voor het
onderwerp van deze scriptie, de buitenplaatsen rond Amsterdam en
Antwerpen. Er is een bondig overzicht gegeven van de economische
en politiek-religieuze ontwikkelingen in de Gouden Eeuw van beide
steden. Ook de nieuwe maatschappelijke bovenlaag van ‘selfmade’
kooplieden, een conditio sine qua non voor het ontstaan van buitens, werd
kort beschreven. Na deze drie inleidende hoofdstukken die het
studieonderwerp inbedden in een maatschappelijk-historische context,
is het tijd om dieper in te gaan op de buitens zelf. In dit hoofdstuk zal
daarbij aandacht worden besteed aan de motieven die ten grondslag
liggen aan de bouw van deze ‘speelhuizen’ (paragraaf 4.1.1. t/m 4.1.6).
Daarnaast komen de plaatsbepalende factoren aan bod, ofwel de
verklaringen voor een specifieke ruimtelijke spreiding (paragraaf 4.2.1
t/m 4.2.4). Het betreft hier immers een historisch-geografisch
onderzoek. De structuur van dit hoofdstuk is voor een belangrijk deel
gebaseerd op de doctoraalscriptie van de heer W.J. van Tent (1972).
4.1.1. Veranderende houding ten opzichte van de natuur
De meest algemene van alle factoren die een rol speelden bij
het ontstaan van buitenplaatsen is de veranderende houding ten
opzichte van de natuur onder invloed van de renaissance (Tent, 1972,
p.31). De oorsprong van dit renaissance-ideaal dat zich geleidelijk over
Europa verspreidde kan men plaatsen bij de heilige Franciscus van
Assisi (Luttervelt, 1970, p.40). Franciscus herontdekte de natuur en zag
in haar de afspiegeling van Gods heerlijkheid. Italiaanse kunstenaars en
dichters namen deze gedachte over waarmee het renaissance-ideaal van
de mens als deel van de natuur in steeds wijdere kring bekend werd.
De transitie van de middeleeuwse, transcendentale denkwijze naar de
gedachte van natuurlijke menselijkheid vond weerklank in heel West-
Europa. De nieuwe liefde voor de natuur werd bezongen door
schilders en dichters, maar leidde ook tot een trek naar het platteland.
De natuur werd een tegenpool van het steedse (Luttervelt, 1970, p.41).
De nieuwe idealen van het natuurminnende stadsvolk vindt men terug
in de regels van Vondel:
O wellekome morgenstond!
Gij voert hém spelen in den mond
van endeloze zalighede
die rustig, lustig, wel te vrede
beschouwt wat ons nature geeft.
Wat schoonheid in haar aanschijn zweeft.
Wat godlijk wordt door alle haar’ leden
van ’t diep verwondren aangebeden.
Die in een liefelijke streek
bij ’t ruisen van een’ zilver-beek
zijn landhuis sticht en boerse woning
wat is dat een gezegend koning!
(Uit Palamedes oft Vermoorde Onnooselheijd, derde handel, Aº 1625 (UvA, 2001).
Deze renaissance-invloeden hebben de drang naar buiten en de
aanleg van tuinen en buitenhuizen in belangrijke mate bevorderd
25

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
(Tent, 1972, p.31). Zoals reeds vermeld verspreidden de Italiaanse
idealen zich over het hele westen. De sterke handelsbetrekkingen
tussen bijvoorbeeld Antwerpen en Italië zorgden voor een versnelde
introductie. Aan de ene kant waren er veel Vlamingen en Brabanders
die op reis gingen naar Italië en het ‘italianisme’ bij terugkeer in de
Scheldestad verspreidden. Daarnaast verbleven er vele Italiaanse
kooplieden in de Lage Landen. In de periode tussen 1543 en 1545
resideerden ca. 200 Italiaanse handelaren in Antwerpen (Baetens, 1985,
p.182). De Italiaanse manier van leven werd al snel bon ton onder de
Antwerpse bourgeoisie, en vele plaatselijke handelslieden spraken in de
16 e eeuw Italiaans (Baetens, 1985, p.185-186).
verlaten. Ook in Amsterdam zorgde de toenemende druk op de ruimte
voor een onstuitbare drang naar buiten. Rijke stedelingen, zoals
burgmeester Huydecoper, konden zich een tuin binnen de muren
veroorloven. De minder welgestelden kochten een tuintje buiten de
Figuur 4.1. De binnenstad van Amsterdam. Facsimile Berckenrode, 1625
4.1.2. Congestie binnen oude stadskernen
Parallel aan de terugkeer naar de natuur en de behoefte het
groen op te zoeken loopt het postulaat van de ‘sanita’. Rust en
gezonde lucht zijn goed voor de mens en brengen hem een natuurlijk
evenwicht. In de 17 e eeuw stelde de Duitse medicus Harsdörfer: ‘Die
Bewegung erwärmt den Leib, erwecket die zarten Geistlein, vertreibet die groben
aufsteigenden Dämpfe und entbindet den Verstand aller Sorgenlast durch
ammutiger Beschauung des weiten Feldes: da denn der muntere Luft und die
Schönheit der Natur keine ungestaltete Gedanken eingeben kann’ (Luttervelt,
1970, p.41). Ook in de wetenschap werd het buitenleven als goed voor
de gezondheid beoordeeld.
Het zestiende-eeuwse Antwerpen vormde door de intense
urbanisatie al snel een mierenhoop, verzadigd van drukte en lawaai
(Baetens, 1985, p.172). Voor rust en frisse lucht moest men de stad
Bron: Kaartenzaal Universiteit Utrecht
26

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
stad. Het leverde de krans van tuinen op die aan het einde van de
zestiende eeuw rond Amsterdam waarneembaar was (Tent, 1972, p.30).
Zie hiervoor ook figuur 4.2. De drang naar buiten die voortkwam uit
de in hoog tempo dichtslibbende steden was een trend die zich in alle
grote steden van West-Europa manifesteerde (Luttervelt, 1970, p.39).
Figuur 4.2. Hofjes buiten Amsterdam. Facsimile Anthonisz, C. 1544
Door de bevolkingsaanwas binnen de stadsmuren ontstond een gebrek
aan ontspanningsterreinen en ontstonden leefomgevingen met
erbarmelijke hygiënische omstandigheden.
Men dient zich daarbij te realiseren dat het verlaten van de stad
als gevolg van drukte binnen de stadsmuren een nieuwe trend was. In
de middeleeuwen was er aanvankelijk voldoende ruimte om tuinen
binnen de stadskern aan te leggen. Dit gold zeker ook voor
Amsterdam en Antwerpen. Het onderscheid tussen stedeling en boer,
ofwel tussen stad en land was nog niet zo groot: sommige wijken
hadden waarschijnlijk veel weg van boerendorpen (Luttervelt, 1970,
p.33).
4.1.3. Veiligheid op het platteland
De bouw van buitenplaatsen en het verlaten van de beschutte,
ommuurde stad is enkel mogelijk wanneer de situatie op het platteland
veilig genoeg is. In het geval van Amsterdam bracht de zestiende eeuw
in grote mate onrust en een door oorlogshandelingen instabiel
buitengebied (Tent, 1972, p.30-31). Pas met de successen gedurende de
Tachtigjarige oorlog brak een periode aan van politiek evenwicht en
relatieve rust. De min of meer stabiele situatie in de noordelijke
Nederlanden nam de angst voor vijandelijke aanvallen goeddeels weg.
De enorme kwetsbaarheid van buitenplaatsen komt goed naar voren in
het rampjaar 1672, waarin Engelse, Franse en uit de bisdommen van
Münster en Keulen afkomstige troepen de Republiek binnenvielen.
Vele kastelen en buitens werden vernietigd of beschadigd.
In Antwerpen bestonden de door de bourgeoisie verworven
Bron: Kaartenzaal Universiteit Utrecht
27

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
plaatsen buiten de stadsmuren aanvankelijk vooral uit versterkte
boerderijen en feodale kastelen (Baetens, 1991, p.165). Ook hier gold
het belang van een stabiel platteland. Bij het beleg van Maarten van
Rossum in 1542 werden veel van de buitens beschadigd (zie ook figuur
1.2.). Baetens stelt dan ook: ‘Dans une époque plus calme une restauration
adaptée affaiblira l’aspect féodal et l’on accentuera davantage le caractère de maison
de plaisance’ (Baetens, 1991, p.165). De versterkte boerderijen en feodale
kastelen vormden later de archetypes van de ‘landhuismode’ in de
Antwerpse streek (zie verder paragraaf 4.1.5.).
4.1.4. Solide geldbelegging
Aan de aankoop van buitenplaatsen lagen ook prozaïsche
motieven ten grondslag. Economische belangen vormden een primaire
reden tot het betrekken van de villa’s (Baetens, 1991, p.165). De
buitenplaatsen rond Antwerpen bestonden altijd deels uit
landbouwexploitatie. De groeiende stad vormde daarbij een
afzetgebied voor de uiteenlopende landbouwproducten (Baetens, 1991,
p.160). De velden en weiden die graan, vlees, fruit en groenten
opleverden maakten de buiten de muren gelegen eigendommen
financieel autonoom (Baetens, 1985, p.172). Het vastgoed vormde een
solide belegging in een tijd waarin de handel zich voortdurend grillig
betoonde. De heer van der Wee, die een studie verrichtte naar de
economische groei in de Zuidelijke Nederlanden gedurende de 14 e , 15 e
en 16 e eeuw, stelt dat tijdens zware tijden er een toenemende patriciëractiviteit
op het platteland plaatsvond. Zo stagneerde de Antwerpse
economie in de vroege 15 e eeuw als gevolg van een teruglopende
industriële export. Van der Wee suggereert dat de patriciërs een uitweg
zochten in de landbouw. Middels een meer rationele exploitatie
stimuleerden zij de landelijke gebieden rond Antwerpen, waarmee zij
hun inkomsten op peil konden houden (Baetens, 1985, p.173).
Luttervelt beschrijft hoe ook de Amsterdamse kooplieden hun
aandacht op het platteland van Holland en Utrecht vestigden
(Luttervelt, 1970, p.47). Met de bloei van de Hollandse handel aan het
einde van de zestiende eeuw namen de winsten dermate toe, dat er
naar nieuwe beleggingsobjecten gezocht werd. Al gauw werden deze
gevonden in de vorm van boerderijen en grond. Ook hier deed de snel
toenemende stedelijke bevolking de vraag naar landbouwgoederen
sterk stijgen. Grondbezit werd een veilige belegging voor in de Oost
vergaarde rijkdommen. Het kwam regelmatig voor dat vrouwen
‘huyzen, boomgaarden en landeryen’ mee ten huwelijk brachten (Luttervelt,
1970, p.49). In het geval van Holland komen deze economische
motieven het sterkst naar voren bij de investeringen in droogmakerijen.
De sierlijke buitenplaatsen in de Beemster vormden zeker niet de
voornaamste reden voor het droogleggen. Het ging primair om de
lucratieve boerenbedrijven die in de droogmakerij konden worden
ontplooid (Tent, 1972, p.32-33). ‘Utilitas’ ging voor ‘dignitas’.
4.1.5. Sociale en geografische factoren
De enorme toename van welvaart die zich in zowel Antwerpen
als Amsterdam voordeed maakte het voor velen mogelijk om tot de
maatschappelijke bovenlaag door te dringen. Veel van deze nieuwe
rijken waren van eenvoudige komaf en niet verwant aan de oude adel
28

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
(Tent, 1972, p.34). Er werd veelal neergekeken op deze ‘nouveaux
riches’, die al snel als parvenu werden afgedaan. Om dit dedain te
doorbreken trachtten de opgeklommen kooplieden om de
statussymbolen van de oude adel te verwerven. Het meest begeerlijk
was daarbij een echte ridderhofstede, maar aangezien het verwerven
hiervan vele eisen met zich meebracht werd door velen het alternatief
bij uitstek aangemeten: een eigen buitenplaats.
Deze landhuismode was internationaal. Haar oorsprong ligt bij
een brief van Plinius de Jongere (ca. 61-114) waarin een aantal
theoretische overwegingen met betrekking tot villa’s rond het oude
Rome waren opgetekend (Baetens, 1985, p.171-173). In de renaissance
werd hier door Leone Battista Alberti (1404-1472) op teruggegrepen.
Andrea Palladio (1508-1580) en zijn leerling Vincenzo Scamozzi (1548-
1616) vatten de theorie samen in een viertal postulaten, die samen het
ideaal van de Italiaanse ‘villa rustica’ vormden. Hierboven werd er al
een genoemd: de ‘sanita’, ofwel het belang van rust en gezonde lucht
voor de gezondheid. Het tweede postulaat beslaat de ‘comodita’, ofwel
het geheel van economische voorwaarden zoals lokalisatie in de buurt
van een rivier. Het derde is de ‘belezza’, ofwel de esthetische waarde
met betrekking tot exterieur en interieur en de menging in het
natuurlijk kader. Het laatste postulaat is die van de ‘magnificenza’.
Hiermee wordt de sociale status beschreven die de vereniging van
bovenstaande idealen met zich meebrengt. De villa domineert haar
omgeving en straalt waardigheid af op haar bewoners. Al in de vroege
zestiende eeuw vond dit woonconcept vanuit Italië weerklank in steden
als Antwerpen en later ook Amsterdam (Brabander, 1988, p.67). Het
boekwerk van Palladio was zeer wijdverbreid en ook de buitens in de
Vechtstreek stemden hier in hun aanleg en methode in grote mate mee
overeen (Luttervelt, 1970, p.46).
Naast de status die een buitenplaats met zich meebracht
speelden in sommige gevallen ook de politieke mogelijkheden een rol.
Met name de Vechtstreek bood, in de vorm van talrijke
ridderhofsteden, uitzicht op het verwerven van een adellijke titel.
Aangezien er na de afzwering van Philips II geen adeldom meer
verleend werd was het voor de op status beluste regentenklasse erg
lastig om aan een dergelijke titel te komen. Wanneer men echter een
ridderhofstede bezat en een buitenlandse titel voerde kon men relatief
eenvoudig tot het Utrechtse ridderschap toetreden (Luttervelt, 1970,
p.63-64). Zowel de buitenlandse titel als de ridderhofstede waren
immers met voldoende geld te bemachtigen. De politieke macht die
van een dergelijke titel uitging was niet gering. De leden hadden het
recht om een derde van de ambten die ter begeving van de Staten
stonden te vergeven. Het laten aanmeten van een titel won dermate
aan populariteit dat er na verloop van tijd een tekort ontstond. Het
ging zo ver dat menigeen zich een onechte, op niets berustende titel
aanmat. Voorbeelden zijn Jan van Raye, heer van Breukelerweerd en
Hubert Rosenboom, heer van Grevelsvecht (Luttervelt, 1970, p.64).
Een laatste oorzaak die een rol speelde is de geografische factor
van afstand tot de stad, hoewel deze van relatief weinig belang lijkt.
Hiervoor werd al beschreven hoe de drukte binnen de stadsmuren
leidde tot de aanleg van tuintjes rond de stad. Naarmate de vraag naar
deze tuinen aanhield werd de afstand tot het pas verworven lapje
29

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
grond steeds groter. Deze afstand werd na verloop van tijd dermate
groot dat op één dag heen en weer reizen niet langer mogelijk was. Als
gevolg hiervan werd permanente bebouwing die een nachtverblijf
herbergde, noodzakelijk (Tent, 1972, p.36). Dit gold uiteindelijk niet
alleen voor de patricische tuinen, maar ook voor die van de minder
bedeelde stedelingen (Luttervelt, 1970, p.39).
4.2.1. De plaatsbepalende factoren: het landschapsideaal
‘In de Amstel, waarop statige schuiten met kerkgangers langzaam varen,
beweegt het water als vloeiend zilver, aan de overzij strekken de groene, even
overnevelde weiden naar de verre, ijle, witblauwe horizon waartegen het Bijlmermeer
als een vlak van parelmoer uitstaat, en overal in het land verheffen zich donkere
slanke molens, met stille scherp afgetekende wieken. Het is Holland op zijn
allermooist, een feest van licht en kleuren. De heer van Oostermeer echter waardeert
bomen, weiden en water alleen uit het oogpunt van de bezitter, bomen naar de
waarde van het hout, weiden om te verpachten, water om in te vissen’ (Ammers-
Küller, 1970, p.28).
Bovenstaand citaat is afkomstig uit de Tavelinck-trilogie van Jo
van Ammers-Küller, waarin de geschiedenis van een Amsterdamse
regentenfamilie wordt beschreven. De opvatting jegens het landschap
die de auteur aan de heer van Oostermeer toeschrijft raakt het
landschapsideaal welke bij de opkomst van buitenplaatsen dominant
was. Deze passage speelt weliswaar in de achttiende eeuw, maar zou
ook van toepassing kunnen zijn op de periode waarin buitenplaatsen
rond Amsterdam aan hun opmars begonnen: de eerste helft van de
zeventiende eeuw. In deze periode had de liefde voor de natuur nog
geenszins de romantische inborst die het later in de negentiende eeuw
zou krijgen (Tent, 1972, p.37-38). De zeventiende-eeuwse koopman
prefereerde de laag gelegen, vruchtbare gronden welke de
winstgevende producten leverden die zij in de steden konden
verkopen. Een citaat van Pieter de la Court (1618-1685), vermogend
lakenhandelaar uit Leiden, doet dit landschapsideaal sterk naar voren
komen. Hij vertelt over de ideale situering van een buitenplaats.
‘Nogtans behoort men van eene aenzienlijke stad niet al te verre afgelegen te zijn,
opdat men in de voordelen welke zoo groote zamenwooning van welvarende mensen
kan aenbrengen, mag deel hebben, daer onder voornamentlijk begrepen wordt, dat
men het overvloedige ten dierste aldaer kan verkopen en het benodigde ten minsten
prijze inkopen. Een goede vette vrugtbaere grond, omtrent eene niet al te sterk
lopende rivier van zoet water is het verkiezelijkste, mits dat die binnendijks gelegen
en rondom met kanaelen voorzien is, opdat alles ten minsten kosten kan aen- en
afgevoert worden’ (Tent, 1972, p.36-37).
Op deze ‘vette vrugtbaere grond’ verrezen de buitenplaatsen
van de patriciërs, gelegen op lage gronden en langs vaarten en rivieren.
Dit ideaal ziet men ook sterk terug in de zeventiende-eeuwse
schilderkunst. De wereldberoemde doeken uit de Gouden Eeuw laten
in de eerste plaats het vlakke land en de daardoorheen meanderende
rivieren zien (Luttervelt, 1970, p.44-45). De hoger gelegen woeste
gronden zouden pas later in de belangstelling raken. Schilders waren
vooral geïnteresseerd in de vruchtbaarheid van sappige graslanden,
weiden vol malse runderen en enorme, bewolkte luchten boven een
30

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
rivierlandschap vol schepen en dorpen.
Ook bij het verrijzen van huizen van plaisantie rond
Antwerpen heeft dit ideaal een rol gespeeld. Het eerder genoemde
postulaat van de ‘comodita’ staat daarbij centraal. Het concept van de
‘villa rustica’ schrijft voor dat een buiten wordt gebouwd in de buurt
van een rivier of weg, en wordt omgeven door velden en weiden die de
eigenaar voorzien van landbouwproducten (Baetens, 1985, p.172).
4.2.2. Het maatschappelijk ideaal
In paragraaf 4.1.5. werd de functie van buitenplaatsen als
statussymbool al beschreven. Rijkdom en egards moesten vooral ook
gezien worden en buitens werden vrij ostentatief op centrale plaatsen
met een redelijk intensief verkeer neergezet (Tent, 1972, p.38).
Vooreerst trad dit ideaal van de ‘magnificenza’ rond Antwerpen naar
voren. De villa symboliseerde macht en geld (Baetens, 1991, p.159). Bij
de bouw werd soigneus rekening gehouden met reliëf, grond, nabijheid
van rivieren, beekjes en belangrijke wegen (Baetens, 1991, p.169): ‘la
villa’ moest de omgeving domineren.
Zeker in het gebied rond de Vecht, bijvoorbeeld in Maarssen
ziet men hele clusters van buitenplaatsen. De aanwezigheid van andere
deftige lieden vormde voor veel patriciërs een plaatsbepalende factor.
De hierboven al aangehaalde Pieter de la Court stelde dan ook: ‘nevens
dit alles hebben de Ouden eenen goeden buurman met reden zeer hoog geschat’
(Tent, 1972, p.37). Hoog in aanzien staande regenten die in een
bepaald gebied met de bouw van een buitenplaats begonnen, trokken
op deze wijze een heel netwerk van rijken met zich mee.
4.2.3. Goede verbindingen
Een goede bereikbaarheid van het buitenhuis was een van de
belangrijkste plaatsbepalende factoren (Tent, 1972, p.39-40). In het
citaat van Pieter de la Court kwamen de ‘niet al te sterk lopende rivier’ en
de ‘kanaelen’ al aan bod. Hij vervolgt: ‘Nog is het zeer nuttig en dienstig dat
men zoo gelegen is dat men, winter en zomer met wagen en paerden over zand- en
kleiwegen tot de stad kan naderen’ (Tent, 1972, p.37). De wegen waren in
die tijd buitengewoon slecht: bij droog weer stoffig en bij nat weer
drassig. De Grote- of Herenweg, een verbindingsweg tussen
Amsterdam en Utrecht die via Nieuwersluis liep, werd wel de ‘kleiweg’
genoemd (Tent, 1972, p.39). Snel en comfortabel vervoer geschiedde
in de eerste plaats dan ook over het water, hetgeen zich vertaalde in de
ligging van buitenplaatsen aan de Amstel, Angstel, Holendrecht,
Waver, Winkel en het Gein (Tent, 1972, p.12). Het vervoer per
trekschuit nam in de zeventiende eeuw sterk toe. De populariteit van
het vervoer over water komt goed naar voren in het gedicht van Claas
Bruin, dat in de Zegepralende Vecht is afgedrukt.
‘De Jaagschuit vol gepropt van menschen,
Bruist voor ons heenen: wat gemak
Kan iemand meer in ’t reizen wenschen
Om dus, als was hy onder dak,
Al slaapende zyn togt te spoeden
Dit voorrecht heeft ons vaderland
Door ’t recht gebruik der watervloeden’
(Luttervelt, 1970, p.53).
31

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Naast de openbare trekschuit waren er de particuliere jachten,
welke naast het vervoer van stad naar buitenplaats vooral ook werden
ingezet voor het ‘spelevaren’ (Tent, 1972, p.40). Onnodig te vermelden
dat voor dit tijdverdrijf een buitenplaats gelegen aan het water
noodzakelijk was. Eenzelfde importantie van een locatie nabij
belangrijke wegen of water ziet men rond Antwerpen. Het verhoogde
de efficiëntie en capaciteiten van de buitenplaats als onderneming
(Baetens, 1991, p.160).
Figuur 4.3. ‘Spelevaren’ bij de buitenplaats. Goed van de heer de Witte,
Van Lyere, 1694
Bron: FelixArchief Antwerpen
4.2.4. Beschikbaarheid van bouwterreinen
W. J. van Tent geeft een aantal factoren die van invloed waren
op de beschikbaarheid van bouwterreinen. Men dient zich allereerst te
realiseren dat de enorme vermogens die de kooplieden bezaten en de
flinke bedragen die zij voor het verwerven van een buiten over hadden
voldoende overtuigingskracht bezaten om hen de begeerde lap grond
te doen toekomen (Tent, 1972, p.41). Er kan echter een onderscheid
worden gemaakt tussen de gebieden die voorheen uit water of woeste
grond bestonden en de gebieden die altijd al een agrarische
bestemming hadden. Bij het verkrijgen van grond binnen de eerste
categorie, bijvoorbeeld een lap grond binnen een droogmakerij, was
een flinke geldbuidel veelal voldoende. In het geval van de tweede
categorie was er echter sprake van eigenaars, zoals boeren, oude adel of
andere regenten. Hier lag de zaak ietwat genuanceerder. Het verwerven
van grond dat voorheen in het bezit was van de adel kwam steeds
vaker voor en maakt onderdeel uit van een maatschappelijke transitie
die zich rond de Gouden Eeuw voltrok: het zwaartepunt verschoof
van de oude adel naar de nieuwe regentenklasse (Tent, 1972, p.43).
Boeren waren waarschijnlijk vrij eenvoudig uit te kopen met de enorme
kapitalen die de regenten bezaten, maar Van Tent geeft nog een aantal
andere factoren die ertoe leidden dat boeren hun grond voor de bouw
van buitens verkochten. Allereerst noemt hij de agrarische depressie
die zich in de tweede helft van de zeventiende eeuw voltrok.
Defaitisme onder de boeren zou de verkoopgeneigdheid hebben
bevorderd (Tent, 1972, p.44). Een tweede factor vormt de sinds de
uitvinding van het slagturven rond 1530 sterk toenemende vervening.
32

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Het proces leidde tot verarming van vele veendorpen (Tent, 1972,
p.44). Van Tent laat zien hoe de restanten van deze boerderijen
waarschijnlijk relatief eenvoudig door de stedelingen konden worden
opgekocht.
H. 5. De specifieke neerslag van buitenplaatsen rond
Antwerpen
De iconografie van de zeventiende eeuw geeft ons een relatief
goed beeld van de lusthoven en kastelen die in de loop van deze eeuw
rond Antwerpen verschenen. Te noemen zijn de gravures van Jacques
Le Roy, die rond 1694 werkte aan zijn bekende kastelenboek. Twee
derde van de kastelen die Le Roy graveerde zijn bewaard gebleven,
waarvan geen enkele in zijn oorspronkelijke staat (Plomteux, 1985,
p.10). Het zal dan ook geen verbazing wekken dat de periode waarin de
eerste ‘hoven van plaisantie’ rond Antwerpen ontstonden in grote mate
in nevelen gehuld is. Over de opkomst van de vroeg zestiende-eeuwse
hoevebouw, een buitenplaats begon zoals we straks zullen zien
doorgaans met een hoevecomplex, zijn we slechts zijdelings ingelicht
(Tijs, 2007, p.196-197). Het verhaal over de opkomst van buitens in de
Gouden Eeuw van Antwerpen is dan ook indirect geabstraheerd uit
cartografisch materiaal, schilderijen, vroege verkoopregisters (vanaf ca.
1540) en ander archiefmateriaal.
bevolking steeds meer koopmanshuizen met een open binnenhof en
een toren (Tijs, 2007, p.155). Naar alle waarschijnlijkheid betrof het
hier een trend die uit Italië over was komen waaien, waar palazzi in
onder andere Verona en San Giminiano al vanaf de 15 de eeuw met
woontorens werden gebouwd. Binnen Antwerpen werd wel gesproken
van ‘pagaddertorens’, naar het Spaanse ‘pagador’ dat betaalmeester
betekent, hetgeen vermoedelijk verwijst naar een notoire pagador die
rond 1570 in een dergelijke toren woonde. Met de enorme
bevolkingstoename in de vroege 16 de eeuw en de daarmee evenredig
toenemende druk op de ruimte werd het houden van een hof binnen
Figuur 5.1. Buitenplaats langs de weg naar Brussel, voorbij Kiel. Goed zichtbaar
is de karakteristieke indeling van hoeve en herenhuis
5.1. De vroege ‘hoven van plaisantie’
Aan het einde van de 15 de en het begin van de 16 de eeuw
ontstonden er met de toenemende welvaart onder de stedelijke
Bron: Tijs (2007)
33

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
de stad echter een buitengewoon prijzige aangelegenheid. Gronden van
kloosters, blekerijen en tuinen van patriciërshuizen werden in korte tijd
bestemd tot nieuwe infrastructuur of bebouwing (coördinatiecentrum
open monumentendag, 2007, p.7).
De economische en demografische groei brachten daarbij
knellende milieuproblemen met zich mee. Op de straten en in de
grachten werd naar hartenlust vuilnis gedeponeerd en
suikerraffinadeurs en olieslagers zorgden voor een enorme stank- en
rookoverlast (Soly, 1986, p.89-90). Daarnaast veroorzaakte de
bloeiende handel in koopwaar verkeershinder en lawaai. Een
Antwerpse zakenman, Frans de Cater geheten, beschreef de toestand
in zijn stad omstreeks 1550 als volgt: ‘daeghelijcx vol van volcke, wagens en
peerden, die dickmael meer dan een halff ure in malcanderen soe verveerdt waeren,
datmen niet deur en cost ende om ’t groot gewuel te mijden, soe liep men dickmael
drij oft vier straten omme’ (Soly, 1986, p.90). De dichtheid van de
bebouwing binnen de stadsmuren was met ca. 237 huizen per km 2
buitengewoon groot (Tijs, 1984, p. 57). Ter vergelijking: Hoboken, de
dichtst bevolkte woonkern in de nabije regio, had een dichtheid van ca.
18 huizen per km 2 .
In de actes Scabinaux, een 16 de -eeuws verslag van commerciële
transacties, vindt men vóór 1540 een aantal verwijzingen naar een
‘somerhuys’ binnen de stadsmuren. Het gaat om patriciërshuizen met
een tuin die verspreid over de stad voorkwamen. Vanaf die tijd
verplaatsen deze groene zones zich echter in toenemende mate naar
buiten de stad, een proces dat parallel loopt met de hierboven
beschreven bewustwording van het renaissancistische villa-ideaal
(Baetens, 1991, p.164). Een hof intra muros was daarbij enkel weggelegd
voor de exorbitant rijken.
In het vorige hoofdstuk werd al beschreven hoe er rond
Amsterdam een krans van buitenplaatsjes ontstond als gevolg van de
stedelijke druk op de ruimte. De enorme congestie in de binnenstad en
de daarmee gepaard gaande stank- en lawaaioverlast stimuleerde de
bouw van tuintjes buiten de stad. Rond Antwerpen is er van een
dergelijke krans nooit sprake geweest. Het waren de
ontruimingsedicten die dit proces in de weg stonden. In 1542 bepaalde
een ordonnantie van Karel V dat een zone van ca. 700 meter langs de
stadswallen volledig moest worden ontdaan van bebouwing, bomen en
struiken (Tijs, 1984, p.66). De vijand zou er zich immers achter kunnen
verschuilen. Dergelijke ordonnanties werden gedurende de 16 de eeuw
meerdere malen uitgevaardigd, waarbij met name de nonaedificandidecreten
rond het beleg van Farnese veel bebouwing
hebben doen verdwijnen.
Buiten deze zone ontstonden echter veel hoven van plaisantie
aan het einde van de 15 de en het begin van de 16 de eeuw. De spreiding
van deze vroege buitens was aanvankelijk beperkt tot de directe
omgeving van de stad, maar met de aanvang van de Gouden Eeuw
investeren de Antwerpenaren in steeds verder van de stad gelegen
goederen. Er was in toenemende mate sprake van een ‘kolonisatie’ van
het platteland. Al aan het einde van de 15 de eeuw was 20% van de
grond in Wilrijk in het bezit van Antwerpse patriciërs en burgers
(Baetens, 1985, p.174). In Deurne was het grootste deel van de
goederen Antwerps bezit. De enorme stedelijke macht die zich in de
34

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Sinjorenstad in het begin van de 16 de eeuw manifesteerde vertaalde zich
in een ware verovering van het platteland. Enkele kooplieden wisten
feodale kastelen te bemachtigen of bouwden een nieuw hof op een
bestaand landgoed. In 1520 kocht Antonio del Vaille het goed
‘Boechout’. Jan van Crombach bouwde in ca. 1543 een kasteel te
Schoten en Jean d’Affaitadi herbouwde een kasteel te Wommelgem tot
een hof in renaissancestijl (Baetens, 1985, p.176-177). Deze aankopen
waren de voorbode van een omvangrijke landhuismode, de eerder
beschreven mode van de ‘villa rustica’. Tijdens jaren van
Figuur 5.2. Archetypisch beeld van een Antwerpse buitenplaats
volgens Plomteux
hoogconjunctuur investeerden de rijke stedelingen hun met de handel
verdiende gelden steeds vaker in boerderijen, grond en bos. De vanaf
1539 officieel bestaande verkoopregisters maken er in grote mate
melding van (Baetens, 1991, p.163). Zo verkocht de tapijthandelaar Jan
van Hertsteen een boerderij ‘met huysinghe, hove, lande, beempde metten huyse
van plaisantien daerby staende gheeten Blockhuys, (…) te Deurne’ (Baetens,
1991, p.163).
In dit proces van de aankoop van gronden en bouw van hoven
zat een grote dynamiek, temeer aangezien de 16 de eeuw zich
buitengewoon woelig betoonde. De plundertocht van Maarten van
Rossem in 1542, het beleg van Antwerpen tussen 1583 en 1585 en de
alomtegenwoordige godsdienstoorlogen waren weinig bevorderlijk
voor duurzame bouwactiviteiten (Plomteux, 1985, p.16). Het
patrimonium werd voortdurend in meer of mindere mate vernield,
waardoor er van de 16 de eeuwse hoven van plaisantie nauwelijks sporen
zijn terug te vinden.
5.2. De verschijningsvorm van Antwerpse hoven van
plaisantie in de Gouden Eeuw
Bron: Plomteux (1985)
De aankoop en bouw van buitenplaatsen in de loop van de 16 de
eeuw kan men wel omschrijven als een proces van hidden-urbanisation.
De stedeling kocht doorgaans eerst een hoevecomplex en breidde deze
uit met een huis van plaisantie.
In het vorige hoofdstuk werd de rol van het comodita-postulaat
reeds beschreven. Het economische motief van de aankoop van een
landbouwbedrijf stond op de eerste plaats. De sterk toenemende vraag
35

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
naar landbouwproducten tijdens het verstedelijkingsproces van
Antwerpen maakte een investering in een dergelijk complex een
welkom middel om handelsgelden te beleggen. De bouw van een hof
van plaisantie op dit hoevecomplex bracht de karakteristieke
verschijningsvorm van 16 de -eeuwse buitenplaatsen voort (Tijs, 1984,
p.61). Hierbij was vrijwel altijd sprake van een ‘opperhof’ –het
patriciërshuis- en een ‘neerhof’ –de oude hoeve. Met de aankoop van
dergelijke goederen werd de stedeling heer van het goed en de
praktiserende boer meestal erfpachter. Deze evolutielijn, van
landbouwentiteit tot hoevecomplex en ten slotte lusthof, ziet men in
bijna alle bekende gevallen terug (Tijs, 1984, p.62). Een belangrijk
criterium om aan het renaissance-ideaal van de villa te voldoen was
overigens dat het lusthof als tweede residentie werd gebouwd. De
woning binnen de Antwerpse stadsmuren bleef daarbij het
belangrijkste logement. De hoven van plaisantie waren verblijfplaatsen
voor het weekend en de zomer (Baetens, 1991, p.165).
Het postulaat van de magnificenza, aspecten van grootsheid,
macht en weelde, werd rond 1550 vooral nagevolgd in de vorm van
middeleeuwse burchten en kastelen (Brabander, 1988, p.67). De
‘opperhoven’ waren doorgaans voorzien van een gracht en een
ophaalbrug. Het archetype van de kastelen werd bij de bouw van
buitenplaatsen minutieus gekopieerd. Het was overigens binnen het
oude gewoonterecht verboden om private versterkingen op te zetten.
Om die reden werden de door water omgeven hoeven, ook wel
schansen geheten, in een geleidelijk proces omgebouwd tot ‘heerlijke’
woning (Tijs, 1984, p.61). Rond het ‘opperhof’ strekten de tuinen zich
uit, voorzien van hagen, lanen en vijvers. Dit typische beeld van uit
bak- en zandsteen opgetrokken patriciërshuizen, met torentjes,
dakkapellen en voorzien van trapgevels, ziet men ook terug op 16 de -
eeuwse schilderijen (Plomteux, 1985, p.16).
In een eerder hoofdstuk kwam de invloed van literatuur op de
verschijningsvorm van de villa’s al aan bod. Te noemen is ook het
werk dat de Parijse arts en uitgever Charles Estienne in 1554
verspreidde. Het ging om de L’agriculture et maison rustique, welke de
Antwerpse boekdrukker en uitgever Plantijn in 1566 in het Nederlands
vertaalde. Maar liefst 1600 exemplaren werden gedrukt, een
buitengewoon grote oplage in die tijd (Baetens, 1991, p.162). Het werk
was wijdverbreid en de invloed van Estienne op de verschijningsvorm
van buitenplaatsen was groot. Zo adviseert Estienne: ‘daerom het beste is
te timmeren op de hoochde ende te laten de wateren beneden om ’t gezicht met luste
te vermaken’ (Baetens, 1991, p.168). Ook schrijft hij: ‘Welcke plaetse
behalven het princelic huys dat seer costelick ende triumphalic gemaect was met
loopende water daeromme inde grachten, begreep ooc een opperhof ende nederhof met
haer cruythoven ende bogaerden, hou(t)bosschen, waranden, vijvers ende al dat wel
staet ende lustisch is in een princelick huys’ (Baetens, 1991, p.168). De 16 de -
eewse villas verrezen dan ook vaak op de hoger gelegen gronden.
Hierbij dient men zich te realiseren dat het hoogste punt in het
ommeland van Antwerpen niet veel hoger dan ca. 22 meter was. Vanaf
die hoogte kon men uitkijken over de vijvers, grachten en tuinen. De
tuinarchitectuur maakte integraal deel uit van het hof van plaisantie en
werd ook vaak genoemd in verkoopsaankondigingen (Baetens, 1991,
p.169). Estienne noemt de aanplant van citroen-, sinaasappel-, dadel-,
36

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
vijgen- en olijfbomen, cipressen en ceders. Naast het verzorgen van de
lusthof vermaakten de kooplieden zich met spelevaren, jagen, vissen en
vogelparades.
Figuur 5.3. Zicht op het Kiel ten zuiden van Antwerpen. Opnieuw komt de
karakteristieke indeling van het goed duidelijk naar voren
Bron: Tijs (2007)
5.3. Spreiding rond Antwerpen
De ontwikkeling van hoven van plaisantie uit versterkte
hoevebouw wordt wel gezien als hét 16 de -eeuwse stedenbouwkundige
verschijnsel van de Antwerpse stadsomgeving (Tijs, 1984, p.61).
Hiervoor werd al beschreven hoe de bouw van buitenplaatsen zich in
de loop van de 16 de eeuw steeds verder van de Scheldestad
manifesteerde. De meeste van deze hoven verrezen in een van de
aanpalende enclaves rond Antwerpen: in Ekeren, Merksem, Deurne,
Borgerhout, Berchem, Wilrijk, Hoboken en Hemiksem. Zo kocht de
koopman Geeraard Sterck in 1525 het goed ‘Hooftvunder’, gelegen in
Deurne en vandaag de dag bekend als het ‘Sterckshof’. Het goed werd
beschreven als: ‘eene hoeve met huysingen, opperhove, brouwerie, berghe, grachten,
wateringhe, opgaende houten, bogaerde, landen, beemden, bosch, visscherie, zwanerie,
gronden en toebehoorte, gheheeten tgoet te Heetvonde’ (Tijs, 1984, p.61). Een
ander representatief hof van plaisantie te Deurne is het hof ‘ter
rivieren’. Aanvankelijk, in de vroege 16 de eeuw, was er sprake van een
‘hoeve, Geheeten tgoet te Rivieren’ (Tijs, 2007, p.197). Deze hoeve werd als
gevolg van een faillissement in 1543 verkocht aan een nieuwe eigenaar,
waarmee het werd omgebouwd tot ‘eenen speelhuyse’. Een bewaard
gebleven belastingrol uit 1581 geeft ons een beeld van de omvang van
het ‘speelhuys’-verschijnsel. In Deurne zouden er op dat moment 36
hoeven hebben gestaan, 64 ‘steden’, 117 huizen, 3 speelhoven, 2
brouwerijen, 1 molen, 1 ververij en 18 huizen van plaisantie (Tijs, 1984,
p.58).
Al eerder werd het belang van hoogte voor de ligging van het
hof van plaisantie beschreven. De villa moest het omliggende
37

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
landschap domineren. Het wekt dan ook weinig verbazing dat de
bovengenoemde enclaves rond Antwerpen de hogere delen van het
landschap vormen. Naast dit belang van reliëf was de aanwezigheid van
water, voor grachten, vijvers en vervoer, een importante factor. Net als
rond Amsterdam zag men de Antwerpse hoven in de nabijheid van
beken en rivieren verrijzen. Zo lagen de buitenplaatsen in Ekeren op
de aan de polders grenzende hoogte (Baetens, 1991, p.170). Hier was
het landschap doorsneden door de Laarse beek, de Oudelandse beek
en de Donkse beek die de tuinen van water voorzagen. In Deurne
werd de watertoevoer gegarandeerd door onder andere het Grote en
Kleine Schijn. De eerder genoemde hoven ‘Sterckshof’ en ‘ter Rivieren’
lagen op de rechter oever van het Grote Schijn. De hoven in Wilrijk
lagen op een hoogte van 12 meter en hoger. Ook in Hemiksem was
een concentratie waarneembaar op de hoger gelegen gronden.
In de eerste helft van de 16 de eeuw, met de prodigieuze Gouden
Eeuw die zich ontrolde, greep het fenomeen van de ‘villa rustica’
steeds verder om zich heen. Het jaar 1547 kan daarbij als een
beslissend moment worden gezien, vanaf wanneer de landhuismode tot
een sterke bloei kwam. In dat jaar kocht Gilbert van Schoonbeke, in
een eerder hoofdstuk werd al aandacht besteed aan dit markante
handelsgenie, het terrein ‘Ter Beke’ (Baetens, 1985, p.179). Voor
10.700 Karolusguldens, een relatief klein bedrag in die tijd, kocht hij
het ongeveer 46 ha. grote landgoed om daar een winstgevende handel
in buitenplaatsen te drijven. Het groene gebied was gelegen rond de
huidige Markgravelei, en werd door Van Schoonbeke verkaveld in min
of meer gelijke hoveniershoven (Tijs, 1984, p.64). Van de nieuwe
Figuur 5.4. Spreiding van buitenplaatsen rond Antwerpen
Bron: Baetens (1991)
38

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
eigenaars werd verwacht dat zij langs de lanen om de 5 meter
lindebomen plantten, om het gebied op die manier residentiële allure te
geven. Het 16 de -eeuwse villapark had succes en trok rijke burgerij uit
Antwerpen om zich aldaar een hof van plaisantie aan te laten meten.
Dit ‘kwartier van de Lei’ werd een lusthovenbuurt bij uitstek. Het goed
trok onder andere de heer Jacob Jonghelinck naar zich toe, een plaaten
zegelsnijder, metaalgieter en later muntmeester, die er het
Figuur 5.5. Structuur buitenplaats. ‘Opperhof’ en ‘neerhof’ zijn duidelijk zichtbaar.
Goed van de heer de Witte. Van Lyere, 1694
Bron: FelixArchief Antwerpen
‘Jonghelinckshof’ deed verrijzen (Nave, 1978, p.76-77). Helaas is hier
nagenoeg niets van bewaard gebleven. Met de bouw van de citadel
rond 1570 is deze ‘garden city’ avant la lettre voor een groot deel
verloren gegaan. Ook de Spaanse en Franse furie hebben de sporen
van Van Schoonbekes zomerverblijvengebied nagenoeg uitgewist (Tijs,
1984, p.65).
In Berchem ontstond een vergelijkbare ‘tuinstad’. Hendrik van
Berchem verkavelde in 1556 een gebied met de naam ‘Papenmoer’ van
ca. 7 ha. Er werden wegen en grachten aangelegd en ook hier werden
bomen aangeplant. Tien jaar na dato stonden er ongeveer 60 huizen
van plaisantie (Baetens, 1991, p.166). Ook voor dit gebied hadden de
oorlogsoperaties rond 1585 verwoestende gevolgen.
Met deze gecommercialiseerde vorm van buitenhuisbouw werd
de bloeiperiode voor buitenhuizen, grofweg tussen 1540 en 1600,
ingeluid. Een beschrijving uit 1597 geeft de alomtegenwoordigheid van
hoven van plaisantie in het ommeland van Antwerpen duidelijk weer:
‘Item de buiteneyen… verciert met vele schoondere en grootere palaisen van huyzen
dan binnen de stadt, principaelyck twee mylen int ronde, dwelck een wonderlyc
spectakel voor den vrempden man was’ (Baetens, 1985, p.179). De 16 de eeuw
heeft in de regio rond Antwerpen ongeveer 370 buitenplaatsen
voortgebracht. Men dient zich hierbij te realiseren dat het een ruwe
schatting betreft: er zijn er ongetwijfeld een aantal aan de aandacht
ontsnapt of niet gedocumenteerd. Er kan onderscheid worden gemaakt
tussen de hoven die binnen de Vrijheid van Antwerpen ontstonden
(i.e. het gemeentelijk grondgebied dat onder de jurisdictie van de stad
viel maar niet binnen de omwalling was opgenomen) en de buitens die
39

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
rond verder gelegen woonkernen werden gebouwd. In 1570 stonden er
ca. 156 villas in het Leienkwartier, Kiel en Beerschot. Het grootste deel
hiervan stond in de ‘buitenplaatsenbuurt’ van Van Schoonbeke,
bezuiden de Scheldestad (Baetens, 1991, p.165-166). In de nabije
omgeving van stad trof men 60 buitenplaatsen aan in Berchem, 24 in
Deurne, 28 in Borgerhout en ongeveer 10 rond St. Willibrord. In het
gebied buiten de Vrijheid ziet men de volgende spreiding van huizen
van plaisantie:
Merksem: 15 Wilrijk: 12 Hoboken: 10
Kontich: 7 Hoevenen: 3 Hemiksem: 3
Mortsel: 3 Stabroek: 2 Schoten: 6
Ekeren: 5 Wijnegem: 3 Boechout: 2
Kapellen: 2
(Baetens, 1991, p.166-167).
De oorlogsoperaties rond 1585 hebben verstrekkende gevolgen
gehad. Veel van de hoven van plaisantie werden verwoest of in grote
mate beschadigd. De enorme uitstroom van rijke lieden aan het einde
van de 16 de eeuw had gevolgen voor het onderhoud van bestaande en
de bouw van nieuwe buitenplaatsen rond de stad. Het is dan ook
weinig verwonderlijk dat er vandaag nauwelijks overblijfselen van
buitenplaatsen uit de Gouden Eeuw te bezichtigen zijn. De weinige
hoven met wortels in de 16 de eeuw die (deels) behouden zijn gebleven
zijn uiteraard vele malen verbouwd en in de loop van de 18 de en 19 de
eeuw opgesmukt. Te noemen zijn ‘Te Boelaer’ en ‘Boekenberg’ te
Deurne, ‘Zorgvliet’ in Hoboken, ‘Hof van Veltwijck’ in Ekeren en het
‘Schoonselhof’ en ‘Hof ter Beke’ in Wilrijk (Tijs, 2007, p.197).
H. 6. De specifieke neerslag van Amsterdamse
buitenplaatsen
‘Wie ’t brein verluchten wil moet zich op ’t land onthouwen’
Aldus dichtte Jan Vos (ca. 1610 – 1667) op ‘d’afbeelding van de
Heerlijkheidt van Maarseveen’ (Luttervelt, 1970, p.43). Hij propageerde
het buitenleven waar de drukke stedelingen zich in toenemende mate
voor interesseerden. De bedrijvige kooplieden hadden steeds vaker de
tijd en de middelen om zich aan de schoonheid en rust van de natuur
te laven. Joannes Vollenhove (1631 – 1708) schreef aan zijn vriend en
dichter Lukas Rotgans: ‘lantleven, dat veel quaats en leets verhoede, of sust’
(Luttervelt, 1970, p.44). Het zijn slechts twee van een lange reeks
citaten over de beleving van het landelijke, waaraan vele
gelegenheidsdichters hun verzen weidden. Talrijke Amsterdamse
dichtregels bezongen de ‘lieflykvloeiende’ en ‘vrolykvloeijende’
Amstelstroom, waarlangs een rijke schakering van zomerverblijven
ontstond (Emeis, 1983, p.34). De bouw van buitens bleef echter niet
tot de directe omgeving van Amsterdam beperkt: zij laat een typische
en plaatsspecifieke spreiding zien. Dit hoofdstuk zal ingaan op deze
ontwikkeling. Daarbij zullen de verschillende gebieden waar
buitenplaatsen ontstonden achtereenvolgens behandeld worden.
40

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
6.1. De spreiding
De Amsterdamse drang naar het platteland wordt zichtbaar in
een aantal gebieden. Allereerst natuurlijk in de directe omgeving van de
stad, maar daarnaast aan de Amstel, in Kennemerland, in de
droogmakerijen en ontginningen, in de randgebieden van het Gooi en
langs de oevers van meerdere rivieren en trekvaarten. Onder die laatste
categorie valt natuurlijk de Vecht,
Figuur 6.1. Omgeving Amsterdam. Berckenrode 1641
maar daarnaast ook de Angstel, Waver, Winkel, Holendrecht en het
Gein. Een precieze chronologie ten aanzien van de bouw van buitens
in deze gebieden brengt nogal wat complicaties met zich mee: zo is er
over de vroege buitenverblijven in het gebied achter de duinen slechts
weinig bewaard gebleven. Munnig Schmidt en Lisman stellen dat de
eerste Amsterdamse buitenplaatsen in dit gebied ontstonden, samen
met ontwikkelingen aan de Amstel en in de directe omgeving van
Amsterdam. Iets later vond de trek naar droogmakerijen in Noord-
Holland plaats (Munnig Schmidt, 1997, p.7). Van Tent stelt echter dat
de oostelijke duinrand vooral rond 1700 intensief met buitenplaatsen
bebouwd werd, enige vroeg zeventiende-eeuwse uitzonderingen
daargelaten (Tent, 1972, p.11). De populariteit van dit gebied zou
volgens deze auteur pas na de bebouwing van de droogmakerijen
opkomen. De waarheid ligt ook hier ongetwijfeld ergens in het
midden, maar onmiskenbaar feit blijft dat er in de 16 de eeuw
Amsterdamse buitenplaatsen in Kennemerland hebben gestaan
(Munnig Schmidt, 1997, p.7). Hieronder zullen de verschillende
gebieden (A t/m G), rekeninghoudend met bovenstaande chronologie,
kort worden behandeld.
A. De directe omgeving van de stad
In het vorige hoofdstuk kwam de ‘krans’ van buitens die in de
nabijheid van de oude stad ontstonden al aan bod. Net als rond
Antwerpen manifesteerde de aanleg van een tuin, lang niet altijd met
bebouwing, zich als eerste in de directe omgeving van de stad. Al vanaf
1500 trof men hier buitenverblijven van patriciërs aan. Een voorbeeld
Bron: Kaartenzaal Universiteit Utrecht
41

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
hiervan is het huis Reguliershof, van schout Willem Bardes, dat in de
eerste helft van de 16 de eeuw moet zijn verrezen (Tent, 1972, p.23).
Een ander voorbeeld is het vroeg 16 de -eeuwse Amstelhof (later
Kostverloren geheten). Toch kan men discussiëren over de vraag of de
hofjes die rond de stad verrezen echte buitenplaatsen waren. Vaak
waren het enkel sierlijk aangelegde tuinen met in sommige gevallen een
eenvoudig optrekje. Overnachten buiten de stad was daarbij niet nodig:
het was mogelijk om, eventueel per koets, op één dag heen en weer te
reizen. Brederode dichtte:
‘dit is een grote vreught voor myn genegentheyt
Dat myn bogaert so dicht by stadt gelegen leyt.
Verdrietet my in huis, ick wandel buiten stee
Na ’t Reegliershofjen toe’
(Luttervelt, 1970, p.38).
De stadsuitbreidingen in 1612 en rond 1655 hebben deze
tuinen opgeslokt, maar steeds ontstond er naast de nieuwe stadsgrens
een groene voorstad. Na de laatste uitbreiding, in de tweede helft van
de 17 de eeuw, bevonden de buitentjes zich bijvoorbeeld langs het
Otterspad, Hoedemakerspad, Olifantspad en het Schagerlaantje (bij het
huidige Amstelstation) (Tent, 1972, p.25). Het betroffen voor het
grootste deel kleine volkstuintjes. Naast deze zuidelijke ‘laan’-gebieden,
werd er ook in het westen gebouwd. Opnieuw waren het tuinen met
sporadisch eenvoudige bebouwing, die bijvoorbeeld rond Sloterdijk en
Sloten ontstonden.
B. De Amstel
De dichter, taalwetenschapper en filosoof Hendrick Laurensz
Spiegel (1549 – 1612) bracht zijn zomers door op ‘Meerhuysen’, een
buitenplaats gelegen op de plek waar de Amstelkade op de Amsteldijk
uitkomt (Emeis, 1983, p.35). Daarmee trotseerde hij de Tachtigjarige
Oorlog die, onderbroken door het Twaalfjarig Bestand, tot 1648 zou
voortduren. Feitelijk liep hij met het onderhouden van een hof buiten
de stadsmuren weinig gevaar: de oorlog werd ver buiten de
Amsterdamse contreien uitgevochten. Na verloop van tijd volgden
steeds meer regenten en kooplieden zijn voorbeeld. Namen als Tromp,
Hooft, Elias en Cromhout maten zich een buitenplaats aan op de
westelijke Amsteloever (Emeis, 1983, p.35).
Over het algemeen schijnen de buitens aan de Amstel niet
buitengewoon groot of voornaam te zijn geweest (Tent, 1972, p.21).
Men dient zich ook te realiseren dat het Amstelland tijdens de 16 de
eeuw met enige regelmaat onder water liep. Het onmiddellijke gevolg
daarvan was dat de bodem buitengewoon drassig moet zijn geweest.
Zo dankt het hof ‘Kostverloren’ zijn naam aan de vele kosten die
gemaakt moesten worden om de doorlopende bodemverzakking tegen
te gaan (Muller, 1948, p.39). Eind 16 de en begin 17 de eeuw waren de
buitenplaatsen die de inklinking trotseerden bescheiden van bouw en
klein in aantal. Pas na 1660 – 1670, met de voltooiing van de
stadsuitbreiding tot aan de Hoogesluis en de snel stijgende welvaart,
ontstonden de imposante lusthoven die het Amstelland tot
‘lustwarande’ bestempelden. De statige buitenplaatsen langs de
Amsteldijk, ofwel de ‘Amstellandsche Arkadia’, werden door vele
42

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
dichters lyrisch beschreven. Een voorbeeld is het dichtwerk
‘Amstelstroom’ van Willink uit de vroege 18 de eeuw:
‘Nu spiegelt zich dit lustpriëel
Waar in elk een kan Vreugde haalen,
In uwen stroom; een hof, zo eél
Vervult met duizend Nachtegaalen,
Wier schel geklank, zo lief, zoo zoet,
Al de Amsterdammers uit durft noden,
En klinkt hen vrolijk te gemoet,
Al wand’lende langs groene zooden,
Of in een dicht bewosse laan
Daar weerzijds schoone hoven staan’
(Muller, 1948, p.38).
Figuur 6.2. Buitenplaats te Kennemerland, omstreeks 1660
C. Kennemerland
Verschillende buitenplaatsen verrezen op het grensgebied
tussen de hoge en lage gronden. In dit geval moet men denken aan de
randgebieden van het Gooi, die straks nog kort aan bod zullen komen,
en aan het gebied achter de duinen. Al eerder werd melding gemaakt
van het feit dat veel grond in dit gebied, de geestgronden langs de
duinrand, al tijdens de 16 de eeuw in Amsterdams bezit was (Munnig
Schmidt, 1997, p.7). Met de aanleg van de trekvaart tussen Amsterdam
en Haarlem in 1632 werd het gebied erg aantrekkelijk voor de
Amsterdamse stedelingen (Haartsen, 2000a, p.37). Over het ontstaan
van buitenplaatsen in die tijd is heel erg weinig bekend. Vele buitens
Bron: Haartsen (2000a)
43

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
zijn ten prooi gevallen aan de bollencultuur, industrie, woonwijken of
infrastructuur (Tent, 1972, p.11). De Amsterdammers vestigden zich
vooral aan de westoever van het Wijkermeer. Een voorbeeld van een
buiten uit de vroege 17 de eeuw is huis ‘Scheybeek’, uit 1625. Toch stelt
Van Tent op basis van een vergelijking van kaarten uit 1680 en 1720
dat de concentratie van buitenplaatsen in dit gebied primair rond 1700
moet zijn ontstaan (Tent, 1972, p.11). Ook langs de Spaarne, ten
zuiden van Haarlem, lijkt het zwaartepunt pas in de tweede helft van
de 17 de eeuw te liggen. In 1643 lagen er vier buitens aan de westoever,
terwijl hier rond 1680 een aaneengesloten reeks buitentjes was verrezen
(De Jong, 1993, p.156).
te kunnen ontspannen. Op deze wijze ontstonden tal van
buitenplaatsen die sterk verweven waren met de agrarische omgeving.
Wat betreft de droogmakerijen ziet men een grote activiteit met
de intrede van het Twaalfjarig Bestand in 1609 (Tent, 1972, p.7). Ook
Figuur 6.3. Buitens in de Diemermeer
D. De droogmakerijen en ontginningen
De 17 de -eeuwse droogmakingsactiviteiten vormden voor de
rijke patriciërs een goede belegging voor de met de overzeese handel
vergaarde gelden. Zoals al eerder werd vermeld betoonden vele
handelstakken zich nogal grillig en het investeren in een droogmakerij
bood met de relatief geringe risico’s een welkome belegging. Op deze
wijze werden bijvoorbeeld de Beemster (1612), Purmer (1622) en
Watergraafsmeer (1629) drooggelegd. Ook de verschillende
ontginningsactiviteiten vormden een interessante investering. Er werd
gestreefd naar het realiseren van een renderend agrarisch bedrijf. Een
goed voorbeeld hiervan is de ’s-Gravelandse polder. De agrarische
functie, in de vorm van weiland en het verbouwen van boekweit, stond
lange tijd centraal. Toch lieten de Amsterdamse heren hun hoeves in
steeds sterkere mate verbouwen, om er tijdens de zomer of weekenden
Bron: Heinemeijer (1987)
44

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
in de droogmakerijen zag men een combinatie van een boerenbedrijf
en zomerverblijf. In de Beemster uitte dit zich bijvoorbeeld in de vorm
van de gecombineerde herenwoning en boerderij de ‘Eenhoorn’. In de
Beemster hebben zeker 50 van dit soort boerderijen gestaan (Tent,
1972, p.7-8). Van landhuizen is nog geenszins sprake: de vroege 17 de
eeuw kenmerkte zich door een Calvinistische eenvoud waarbij het
patriciërsverblijf beperkt bleef tot de ‘steenen camers’ die zich voor het
boerenbedrijf bevonden.
Dichter bij Amsterdam werd de Diemermeer in 1629
drooggemaakt. Ook deze Diemer- of Watergraafsmeer werd bebouwd
met buitenplaatsen, welke echter tweemaal overspoeld werd door het
water. In 1651 vond er een dijkdoorbraak plaats en in 1672 werden de
dijken op last van het stadsbestuur doorgestoken (Tent, 1972, p.24).
De huizen werden in beide gevallen snel herbouwd, maar waren
bescheiden van vorm. De grootste buitenplaatsen in de
Watergraafsmeer hadden een oppervalk van ongeveer zes hectare.
6.2. Bloei van de Amsterdamse buitens
Voordat hieronder de situering van buitens wordt vervolgd is
het zinvol even stil te staan bij de uitbundige groei van het
buitenplaatsbezit die in de tweede helft van de 17 de eeuw plaatsvond.
Het was de absolute bloeitijd van het buitenverblijf. In deze periode
werden de hoeves steeds vaker vervangen door een buitenhuis met een
meer stedelijk allure (Heinemeijer, 1987, p.104-105). De vroege huizen
waren in de breedte ontworpen waarbij de vertrekken zich naast elkaar
bevonden. In de bloeitijd deed echter het vierkante, blokvormige huis
zijn intrede. De vertrekken bevonden zich nu achter elkaar, waardoor
gasten ‘gepast’ konden worden ontvangen. Het zou het geijkte type
voor de bouw van buitenhuizen worden (Munnig Schmidt, 1997, p.12-
13). Parallel aan deze bloei loopt een verschuiving in levensstijl van de
Amsterdamse elite die zich met het verstrijken van de 17 de eeuw
manifesteert. Er trad een verschuiving op ‘van zee naar land, van werk
naar vermaak, van zuinigheid naar verspilling, van ondernemer naar
rentenier, van burger naar aristocraat’ (Burke, 1991, p.130). De
regenten waren niet langer kooplieden en putten hun inkomsten uit
‘huizen, landerijen en rente’. Burke maakt deze verschuiving
inzichtelijk door het percentage van de Amsterdamse elite dat een
buitenhuis bezat en daarnaast geen beroep meer uitoefende naast
elkaar te zetten. De ontwikkeling van primair ondernemerschap naar
primair rentenierschap wordt daarin mooi zichtbaar:
Tabel 6.1. Amsterdamse elite met beroep en/of buitenplaats
Periode Zonder beroep Met buitenhuis
1618-1650 33 % 10 %
1650-1672 66 % 41 %
1672-1702 55 % 30 %
1702-1748 73 % 81 %
Bron: Burke, 1991, p.133.
45

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
De bouw van buitenplaatsen door deze Amsterdamse elite
geschiedde daarbij in de vorm van typische concentraties. Zo waren
het naast de vele regenten vooral doopsgezinde laken- en
fluweelfabrikanten die zich in Kennemerland vestigden. In Maarssen
resideerden veel Joodse families (zie G. Vecht). Aan de Vecht waren
daarnaast ook concentraties van Lutheranen en Katholieken zichtbaar.
Ook de doopsgezinden zochten elkaar op en vormden een
concentratie tussen Breukelen en Nieuwersluis, waardoor die streek
ook wel ‘Menistenhemel’ genoemd werd. In de Watergraafsmeer
vestigden zich veel ‘nouveaux riches’, met name Duitsers die vanwege
hun geloof uit Duitsland vertrokken waren (Heinemeijer, 1987, p. 104-
105).
De rekenkamer van de Grafelijke Domeinen (de gebieden
waren namelijk grafelijk bezit, vandaar ’s-Gravenlanden) verleende aan
een aantal Amsterdammers een concessie ter ontginning, waarmee in
1625 werd begonnen. In 1634 werd het land verkaveld in de vorm van
Figuur 6.4. Buitens in ‘s-Graveland
E. De randgebieden van het Gooi
Ook de grensgebieden tussen de hoge en lage gronden van het
Gooi trokken de aandacht van de vermogende Amsterdammers.
Onder andere in Bussum, Muiderberg en ’s-Graveland verrezen
verschillende buitenplaatsen (Tent, 1972, p.9). De moerassige gebieden
aan de westrand van het Gooi vormden lange tijd een ontoegankelijk
gebied, maar vanaf de vroege 17 de eeuw ondernamen verschillende
Amsterdammers het initiatief tot ontginning. Amsterdam had in die
tijd een enorme behoefte aan zand. Al eerder werd de aanleg van de
Heren-, Prinsen- en Keizersgracht genoemd maar daarnaast was ook
de behoefte aan ballastzand voor handelsschepen een belangrijke reden
om zand af te graven (Haartsen, 2000b, p.30). Voor de aanleg van de
’s-Gravelandse vaart vormde het vervoer van zand een primaire reden.
Bron: Haartsen (2000b)
46

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
langwerpige percelen, aan de oostzijde van de ’s-Gravelandse vaart die
een belangrijke verbindingsroute tussen Amsterdam en Hilversum
vormde. In de bloeitijd hebben er zeker ca. 15 buitenplaatsen gelegen
(Tent, 1972, p.10). Twee mooie voorbeelden vormen ‘Trompenburgh’
en ‘Schaep en Burgh’. De naam ‘Trompenburgh’ verwijst naar admiraal
Cornelis Tromp, die tussen 1675 en 1684 het door de Fransen
verwoeste ‘De Hooge Dreuvik’ opnieuw opbouwde en uitbreidde (zie
ook kader 7.2.)(Trompenburgh, 2008). Ook de buitenplaats ‘Schaep en
Burgh’ ontstond in de 17 de eeuw. Abel Mathijsz. Burgh, de zoon van
een Amsterdamse bierbrouwer, bouwde rond 1634 een hofstede,
schuren en stallen (Gooi en Vechtstreek, 2008). Momenteel is de
Vereniging Natuurmonumenten er gevestigd.
F. Oevers van de rivieren en trekvaarten
Op de oeverwallen langs het water van de Amstel, Vecht,
Angstel, Waver, Winkel, Holendrecht, Zaan en het Gein hebben meer
buitenplaatsen gelegen dan in alle andere hier behandelde gebieden bij
elkaar (Tent, 1972, p.12). De Amstel werd hiervoor al expliciet
behandeld. Ook de Vecht, voor velen hét buitenplaatsenlandschap bij
uitstek, zal hieronder apart worden behandeld. De situering aan het
water had niet alleen te maken met het landschapsideaal, zoals in
hoofdstuk drie werd beschreven. Het had ook een praktische
component: hoewel sommige buitengewoon rijke lieden er twee
inboedels op nahielden, bracht de grote meerderheid van
buitenplaatsbewoners de hele huisraad per schuit naar hun
zomerverblijf. Servies, meubilair, bedden en huisknechten werden voor
én na de zomer volledig getransporteerd, iets dat over de veelal
gebrekkige wegen nagenoeg ondoenlijk was (Emeis, 1983, p.34).
De oevers van de Angstel, het sterk meanderende riviertje
tussen Abcoude en Loenersloot, vielen pas in de tweede helft van de
17 de eeuw bij de Amsterdammers in de smaak. De stichtingsdata die
bekend zijn vallen allemaal rond 1660 – 1670. Er hebben ca. dertig
buitens gestaan, waarvan slechts enkele bewaard zijn gebleven (Tent,
1972, p.20). Te noemen zijn ‘Postwijck’ en ‘Valkenheining’. De buitens
aan de Holendrecht, Waver, Winkel en het Gein zijn nagenoeg allemaal
verdwenen en ook de stichtingsdata zijn lastig te achterhalen (Tent,
1972, p.20-21). Dit waren de minder belangrijke wateren, en een buiten
aan bijvoorbeeld het Gein had minder cachet dan een stulpje rond
Maarssen aan de Vecht. De Holendrecht vormde in de verbinding
Amsterdam-Utrecht wél een belangrijke verkeersader, en er hebben
belangrijke buitens gelegen. Een voorbeeld is het huis ‘Kievitsheuvel’,
inmiddels verdwenen maar op de herziene kaart uit 1887 van de
Topografische Inrichting nog terug te vinden.
Ook de trekvaarten hebben verscheidene buienplaatsen aan
hun oevers gehad. De eerder genoemde Haarlemmer Trekvaart trok
veel stedelingen richting Kennemerland. Ook de buitens bij
Muiderberg en op de geestgronden ten zuiden van Haarlem hebben
hun bestaan in ieder geval deels te danken aan respectievelijk de
Naarder- en de Leidse Trekvaart (Tent, 1972, p.22).
47

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
G. De Vecht
De ‘lustwarande’ aan de oevers van de Vecht heeft zich
geleidelijk ontwikkeld, waarbij de grootste bouwactiviteit pas in de
tweede helft van de 17 de eeuw plaatsvond (Tent, 1972, p.13-20 &
Harten, 1998, p.180). De trek naar de Vechtoevers door patricische
families werd geïnitieerd door de familie Rauwenhof, die in 1600 de
buitenplaats ‘Lixboa’ in Nieuwersluis liet bouwen. Acht jaar later
volgde Jan Jacobsz Huydecoper hun voorbeeld met de aankoop van ‘de
huysinge mette hoffstede genaemt de Gouden Hoeff, gelegen op de Vecht in ’t Sticht
van Utrecht’ (Luttervelt, 1970, p.48). Een steenbakkerij maakte deel uit
van de aankoop. Later zou zijn zoon, Joan Huydecoper, op deze plek
het buitenhuis Goudestein stichten (zie ook afbeelding 6.5.). Vóór deze
uitbreiding bestond het goed echter alleen uit een eenvoudige
herenwoning die voor een boerenhoeve stond. De investering van de
Huydecopers was in het begin vooral op de exploitatie van het
boerenbedrijf gericht (Tent, 1972, p.13).
De navolging van de families Huydecoper en Rauwenhof door
Amsterdamse patriciërs liet aanvankelijk op zich wachten, maar nam
vanaf ca. 1650 een grote vlucht. Verreweg de meeste buitens die vanaf
die tijd verrezen werden op grond gebouwd die speciaal voor dat doel
was aangekocht. De agrarische functie maakte niet langer
onlosmakelijk deel uit van de buitenplaats (Harten, 1998, p.180). Deze
bloei die rond 1650 inzette zou tot de eeuwwisseling voortduren. Op
dat moment was in de omgeving van Maarssen, Breukelen en Loenen
nagenoeg alle grond die voor het bouwen van een buitenplaats geschikt
was verkocht aan de stedelingen. In dit korte tijdsbestek verrees het
‘parelsnoer’ van buitens die dicht langs elkaar aan de Vechtoevers
werden gesticht. De uitputting van de grond verklaart ook voor een
groot deel het feit dat er na 1700 nauwelijks meer nieuwe buitens
werden gebouwd. Aan geldgebrek lag dit zeker niet: in de achttiende
eeuw werden vele tuinen en huizen uitgebreid en verfraaid (Tent, 1972,
p.16). De bloeiperiode bracht 182 buitenplaatsen aan de Vecht voort,
kastelen niet meegerekend.
Figuur 6.5. Goudestein aan de Vecht
Bron: eigen foto
48

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Het parelsnoer van buitens aan de Vecht werd vrijwel volledig
door de Amsterdamse regentenklasse bewoond. Van Utrechters was
nagenoeg geen sprake: Van Tent noemt slechts twee gevallen,
Vredenhoef en Overkerck. In de 17 de eeuw telde Utrecht slechts een
beperkt aantal oude en rijke families, en onder hen was er geen laag
van welvarende burgers die zich een buitenplaats konden veroorloven
(Munnig Schmidt, 1997, p.7). Daarnaast hebben slechts een drietal
Hagenezen, twee patriciërs uit Leiden, een burgemeester uit Weesp en
een dominee uit Rhenen de absoluut overheersende positie van de
Amsterdammers doorbroken (Tent, 1972, p.18).
De spreiding van buitens langs de Vecht laat in de eerste plaats
een concentratie rond Maarssen zien. Daar verrezen zij vooral rond
1650, terwijl de buitens in de andere Vechtstreken pas vanaf 1670
gesticht werden (Tent, 1972, p.15). Ten noorden van Loenen is daarbij
van een ‘parelsnoer’ eigenlijk geen sprake meer. Het aantal buitens is
hier buitengewoon gering. Voor deze typische concentratie brengt de
literatuur verschillende verklaringen naar voren. Allereerst moet de
vestiging van de vooraanstaande familie Huydecoper een grote sociale
zuigkracht met zich mee hebben gebracht (Tent, 1972, p.16). In
hoofdstuk drie werd het belang van een ‘goede buur’ al behandeld. De
distinctie van het wonen in de buurt van andere voorname lieden moet
voor vele Amsterdammers van belang zijn geweest. Ook het feit dat de
Huydecopers kleine delen van het grondbezit voor de aanleg van
buitens doorverkocht moet van invloed zijn geweest. Een andere
belangrijke factor was de infrastructuur. De belangrijkste landweg
vanuit Amsterdam bereikte pas bij Loenen de Vecht, terwijl de
belangrijkste vaarroute nog zuidelijker in Nieuwersluis uitkwam (Tent,
1972, p.17). Het betreft in dit geval de vanaf de 15 de eeuw bestaande
route die vanaf Amsterdam over de Amstel, via de Holendrecht,
Angstel en ten slotte de Nieuwe Wetering naar de Vecht voerde
(Diessen, 2001). Bereikbaarheid was absoluut een doorslaggevende
factor. Een andere oorzaak voor de concentratie in Maarssen ligt
wellicht in de aanwezigheid van steenfabriekjes (Landschap Erfgoed
Utrecht, 2008). Jan Jacobsz Bal (1541-1624), de vader van Huydecoper,
kocht aan het einde van de 16 de eeuw een dergelijke steenfabriek op de
grens van Maarssen en Breukelen. Ook in Maarseveen, bij het hof
‘Gouden Hoeff’, stond een steenfabriek. Het was de periode van
stadsuitbreiding van Amsterdam, en de steenfabrieken vormden een
goede investering. Langs de Vecht was de klei voor de gewilde
bakstenen te vinden en de aanwezigheid van steenfabrieken rond
Maarssen kan deels voor de concentratie van Amsterdamse
vermogenden gezorgd hebben.
Een vierde verklaring die Harten in dit geval geeft is dat de
Vecht benoorden Vreeland veel breder wordt (Harten, 1998, p.182).
Men kan zich afvragen of dit feit de Amsterdammers ervan zou
hebben weerhouden er buitens te stichten. Aannemelijk is wel dat het
typische karakter van het Vechtlandschap zoals rond Maarssen, van
een smalle, traag stromende rivier met een dichte concentratie van
gegoede buren, in de bredere stukken van de Vecht minder tot uiting
kwam.
Een laatste factor is de aanwezigheid van een synagoge die in
1652 te Maarssen werd gesticht. De aanwezigheid hiervan resulteerde
49

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
in een bloeiende Joodse gemeenschap rond Maarssen (Tent, 1972,
p.16).
H. 7. Een vergelijking
In de vorige hoofdstukken werd de specifieke spreiding van
buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam beschreven. In beide
steden was de samenhang met het economische hoogtij tijdens de
Gouden Eeuw en de invloed van de internationale villa-mode evident.
Toch vertaalde deze en andere factoren zich op unieke wijze in een
karakteristieke stedenbouwkundige neerslag rond de oude stadskernen.
Hierin schuilt de bestaansgrond voor dit vergelijkende hoofdstuk: de
ontwikkeling van buitens rond beide steden wordt op een aantal
vlakken met elkaar vergeleken. Aangezien de Gouden Eeuw van
Antwerpen met het aanbreken van de 17 de eeuw overvloeit in die van
Amsterdam en de bloeiperiodes van buitenplaatsen in beide steden ca.
driekwart eeuw uiteen liggen moet men bij een vergelijking waken voor
anachronismen. Het is dan ook geenszins de bedoeling om in dit
hoofdstuk Antwerpen’s 16 de en Amsterdam’s 17 de eeuw lijnrecht
tegenover elkaar te zetten. Het doel van dit hoofdstuk schuilt veeleer in
het zichtbaar maken van een internationale ontwikkeling die van de
ene aan de andere stad lijkt te worden doorgegeven en die de beide
Vroegmoderne metropolen onlosmakelijk met elkaar verbindt.
7.1. Evolutielijn van de buitenplaatsen
Zoals al eerder werd beschreven stond bij de bouw van een hof
van plaisantie buiten Antwerpen het economische motief centraal. Aan
de ene kant deed de bevolkingstoename in de Scheldestad de vraag
naar landbouwproducten explosief stijgen, aan de andere kant vormde
de aankoop van grond een relatief veilige en daarom aantrekkelijke
belegging. De agrarische functie bleef na de vestiging van een rijke
stedeling dan ook behouden: de boer op het verworven goed werd
doorgaans erfpachter en de Antwerpse investeerder heer van het
boerenbedrijf. Het patriciërshuis verrees dan ook naast de oude hoeve,
ofwel een ‘opperhof’ naast een ‘neerhof’, waarmee de typische
verschijningsvorm van de Antwerpse buitenplaats ontstond. Het is de
evolutielijn die men in bijna alle bekende gevallen terugvindt: een
ontstaan als landbouwentiteit, vervolgens de uitgroei tot
hoevecomplex, de aankoop door een stedeling als landgoed, de
opdeling in hoeve enerzijds en patriciërsverblijf anderzijds en ten slotte
het functioneren als lusthof naast het door pachters geëxploiteerde
boerenbedrijf.
De Amsterdamse situatie is in een aantal opzichten anders. In
de uiteenlopende gebieden die in hoofdstuk 5 werden beschreven
varieert de ontwikkelingslijn van de buitens. Zo konden in de Noord-
Hollandse droogmakerijen uitgestrekte landerijen door de
Amsterdammers worden verworven. In de polders kon op grote schaal
landbouw worden bedreven en was de buitenplaats zelf van minder
belang. Dit resulteerde in de typische combinatie van boerderij en
buitenhuis in één gebouw (Munnig Schmidt, 1997, p.7). Ook in de
50

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Bijlmer en langs de Angstel en het Gein kwam de combinatie van
boerderij en herenwoning veel voor. Kijkt men echter naar de gebieden
in het Gooi, dan lijkt het zwaartepunt juist bij de buitenplaats en niet
bij de boerderij te liggen. De boerderijen waren kleiner in verhouding
en vormden geen geheel met het buitenhuis. Het buitenplaatsenlandschap
rond de Vecht is opnieuw afwijkend. De combinatie van een
herenwoning en boerderij in één gebouw kwam daar nauwelijks voor.
Daarbij verplaatste de agrarische functie van de buitens zich naar de
achtergrond. Hoewel het door Joan Huydecoper in Maarssen gestichte
‘Goudestein’ aanvankelijk net als de noordelijke polderbuitens bestond
uit een combinatie van herenwoning en boerderij, zouden de latere
buitenplaatsen die hier verrezen van een andere samenstelling zijn. Aan
de Vecht werd het type van de kleine buitenplaats geïntroduceerd,
waarbij nauwelijks meer landbouw bedreven werd. De percelen werden
vrijwel volledig gereserveerd voor tuinen en boomgaarden (Munnig
Schmidt, 1997, p.8). Deze kleine buitenplaatsen verrezen naar alle
waarschijnlijkheid op de plek van de oude boerderij.
Handelaren trekken zich op dat moment terug uit de handel en
investeren de verdiende gelden in huizen en grond buiten de stad
(Baetens, 1985, p.180).
Grafiek 7.1. Bevolkingsontwikkeling van Amsterdam en Antwerpen, bloeiperiode buitens
7.2. Bloeiperiode van de buitens
In grafiek 7.1. is de bloeiperiode van Amsterdamse en
Antwerpse buitens geplaatst naast de bevolkingsontwikkeling. De
Antwerpse bloei komt door de val van de stad en de enorme emigratie
aan het einde van de 16 de eeuw ten einde. Grote delen van het
platteland waren verwoest en vele eigenaren gevlucht. Overigens ziet
men vanaf ca. 1640 weer een heropleving van de buitenplaatsbouw.
Bron: bevolkingsontwikkeling Antwerpen: Brabander(1988), O'Brien (2001), Van der
Wee(1993) & Tijs(2007). Bevolkingsontwikkeling Amsterdam: Asaert (2004) & Gemeente
Amsterdam (2002). Bloeiperiode buitenplaatsen Antwerpen: Baetens (1985 & 1991) en
voor Amsterdam: Tent (1972) & Burke (1991).
51

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Kader 7.1. Buitens rond Antwerpen
Hof van Veltwijck, Ekeren
Rutger Tijs stelt dat het ‘Hof van Veltwijck’ in Ekeren wel als archetype kan worden gezien
voor de 16 de -eeuwse buitenplaats rond Antwerpen (Tijs, 2007, p.199). Van de hoven van
plaisantie die rond Ekeren, ten noorden van de Scheldestad, hebben gelegen is dit het enige
overgebleven hof. Het complex is in traditionele bak- en zandsteenstijl gebouwd en bezit alle
kenmerken van de typische Antwerpse hoven: een ‘opperhof’ gelegen in een rechthoekig
omgracht landschapspark en een U-vormig ‘neerhof’ met een centraal poortgebouw.
Kenmerkend voor dit type hof in renaissancestijl zijn verder de slanke hoektorens en de vele
dakkapellen met trapgevel. Het kasteel bezat heerlijke rechten waarvan het bezit van een
duivenhuis deel uitmaakte (Wyngaert, ca. 2000).
In 1545 werd op de Vrijdagmarkt van Antwerpen een hoeve met een omwaterd
opperhuis geveild, als gevolg van grote schulden bij de toenmalige eigenaar: Anthonio de
Mescua. Een Antwerps poorter en lakenkoopman, Aert van Veltwijck, nam alle schulden
over en werd de nieuwe eigenaar van het goed. Vanaf dat moment zou het hof dan ook
bekend staan als dat van ‘Veltwijck’. De familie had het hof slechts 23 jaar in bezit, en in de
tweede helft van de 16 de eeuw stond het kasteel zelfs enkele jaren leeg. Het werd wel
omschreven als ‘een geruïneerd speelhuys’. Met de aankoop van het hof in 1615 door de
Antwerpse griffier Gillis Fabry werd de lijn van eigenaren vervolgd, welke tot 1929
voortduurde. In dat jaar werd het Hof van Veltwijck aangekocht door de gemeente van
Ekeren. Vanaf 1980 liet de gemeente de funderingswerken, de voorgebouwen en het
hoofdgebouw grondig restaureren.
Bron: eigen foto’s
Hof ter Beke, Wilrijk
Bron: Google & Eigen foto’s
Het ‘Hof ter Beke’, gelegen in Wilrijk, is een van de weinige nog bestaande
landgoederen in de directe omgeving van Antwerpen (Tijs, 2007, p.197). In de 16 de
eeuw was er voor het eerst sprake van dit ‘Hof ter Beke’, waarbij de naam verwijst naar
de nabijgelegen Grote Struisbeek (District Wilrijk, 2008). Ook ‘Ter Beke’ bezit de
karakteristieke vorm als omgrachte buitenplaats, met een losstaand ‘opperhof’. Sinds
1979 is het goed in bezit van de gemeente, maar blijkt sindsdien in verval te zijn
geraakt. Wel wordt het goed sinds 1982 beschermd als monument. Een eerste
restauratie werd stopgezet als gevolg van ongeoorloofde sloop van beschermde delen
van het gebouw. Momenteel ligt het kasteel verlaten temidden van een groot
industrieterrein langs de A12. Op haar site stelt de gemeente: ‘een nieuwe uitbater zal
vermoedelijk in de loop van 2007 starten met de restauratie en de herinrichting van het kasteel’
(District Wilrijk, 2008). Vooralsnog heeft er geen enkele activiteit plaatsgevonden.
Vandaag de dag trekt het hof de aandacht als spookkasteel, getuige de occulte
beschrijving van The Gosthunter op zijn website:
http://www.theghosthunter.nl/hotebek.htm.
52

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
In het geval van Amsterdam ziet men aan het einde van de 17 de
eeuw een einde komen aan het ‘prospereerende’ tijdperk. Vanaf 1650
verkeerde de Republiek voordurend in oorlog en met het uitbreken
van de Successieoorlog in de voege 18 de eeuw moet Amsterdam haar
economische en politieke sleutelrol afstaan aan Hamburg en Londen.
In de Vechtstreek worden na het begin van de 18 de eeuw nauwelijks
meer nieuwe buitens aangelegd. De oorzaak hiervoor schuilt echter
niet in een uitputting van patriciërskapitaal: vele buitenplaatsen werden
in de loop van de 18 de eeuw immers grootschalig uitgebreid en
opgesmukt (Tent, 1972, p.16). De stagnatie van buitenplaatsbouw zal
veeleer aan een uitputting van de grond gelegen hebben.
Gedurende de Gouden Eeuw van Antwerpen verrezen er ca.
370 buitenplaatsen (Baetens, 1991, p.167). In het geval van Amsterdam
ziet men rond 1750, toen de bloeitijd achter de rug was, ongeveer 422
buitens (Luttervelt, 1970, p.61). Zeker wanneer men deze aantallen
afzet tegen de inwonersaantallen, Amsterdam was op den duur dubbel
zo groot als Antwerpen, blijkt de enorme omvang van dit
stedenbouwkundige verschijnsel in de Scheldestad. Natuurlijk dient
men voorzichtig te zijn met dit soort cijfermateriaal, maar een
eenvoudige rekensom laat zien dat rond 1750 er ongeveer 1,8 buitens
per 1000 inwoners in Amsterdam waren, tegen 3,7 buitens in
Antwerpen rond 1570. 1 Natuurlijk moet men minimale waarde hechten
1 De berekeningswijze is als volgt: in 1750 bedroeg het inwonertal van
Amsterdam ca. 238.000 inwoners (Gemeente Amsterdam, 2002). Bij een totaal
aantal buitenplaatsen van 422 betekent dat (422/238) ongeveer 1,77 buitens per
1000 inwoners. In de Antwerpse situatie wordt dit getal met een totaal van 370
buitens en 100.000 inwoners (370/100) 3,7 buitens per 1000 inwoners.
aan een dergelijke berekening, er is immers in beide gevallen sprake
van buitengewoon ruw cijfermateriaal, maar toch levert dit een uniek
beeld op. De gedachte dat het verschijnsel in Antwerpen rudimentair
en kleinschalig was ten opzichte van Amsterdam lijkt onjuist.
Afgezien van deze verhouding van het aantal buitenplaatsen
ten opzichte van de stedelijke bevolking is de neer- en weerslag van het
verschijnsel in Amsterdam van een geheel andere orde. Genoemd werd
al het feit dat de agrarische betekenis bij een deel van de Amsterdamse
buitens geheel verviel, terwijl rond Antwerpen de activiteiten als
landbouwbedrijf een sleutelrol hadden. Een ander belangrijk verschil is
de ruimtelijke spreiding. De verst gelegen Antwerpse hoven van
plaisantie vond men in Stabroek, Reet en Schilde, op een afstand van
ca. 13 km vanaf de oude stadskern (Baetens, 1991, p.179). Zie ook
figuur 5.4. in hoofdstuk 5. Het waren er echter weinig in aantal, de
meeste hoven lagen binnen een straal van ongeveer 5 km vanaf de stad
rond plaatsen als Deurne, Borgerhout, Berchem, Wilrijk en Hoboken.
De spreiding rond Amsterdam is geografisch veel groter. De afstand
tot een buiten in Kennemerland kon toch wel 20 km bedragen.
’s-Graveland lag nog verder, ca. 22 km vanaf de stad. De enorme
concentratie rond Maarssen is nog typischer, aangezien de
Amsterdamse heren er ongeveer 28 km voor moesten reizen.
7.3. De rol van projectontwikkelaars
De Antwerpse handelaar Gilbert van Schoonbeke betoonde
zich buitengewoon visionair toen hij het goed ‘Ter Beke’ ten zuiden
van Antwerpen kocht. In hoofdstuk 5 werd al beschreven hoe hij een
53

Kader 7.2. Buitens rond Amsterdam
Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Huys Ten Bosch, Maarssen
De naam ‘Ten Bussche’ duikt als eerste op in 1387, wanneer Ghijsbrecht van IJsselstein
ongeveer 23 ha. land met een hofstede in leen heeft (Speelman, 2008). In 1593 worden Aart
van Grotenhuys en Cornelisz van Heemskerk de nieuwe eigenaars van het goed, gelegen in
Maarssen aan de Vecht. Nadat de grond in tweeën is gesplitst laat Aart van Grotenhuys zich
‘Heer van den Bosch’ noemen. In 1627 koopt Pieter Beltens, een zwager van Huydecoper,
het ‘Huis Ten Bosch’ en herbouwt het in hollands-classicistische stijl. Na Pieter Beltens’
dood komt het goed van 1642 tot 1746 in het bezit van de familie Cromhout. In dit tijdperk
werd het huis waarschijnlijk ook aangepast aan de 18 de -eeuwse mode. In 1922 kocht de
gemeente het huis, maar deed het in de jaren ’60 weer van de hand. Vandaag de dag is ‘Huis
Ten Bosch’ weer in particulier bezit.
Bron: eigen foto’s
Trompenburg, ’s-Graveland
Bron: eigen foto’s
In 1625 namen Amsterdamse ‘projectontwikkelaars’ het initiatief tot de ontginning van
het zandige gebied aan de westgrens van het Gooi. Voor de afvoer van het zand, wat
voor de uitbreiding van Amsterdam kon worden gebruikt, werd de ’s-Gravelandse
Vaart gegraven. Langs deze vaart stichtte Joan van Hellemondt in 1654 een
buitenplaats (Meierink, 2002, p.3). De vrouw van Joan, Margaretha van Raephorst,
hertrouwde na diens dood met zeeofficier Cornelis Tromp, die een aangrenzend goed
in ’s-Graveland bezat. Lang kon het stel de door van Hellemondt gebouwde
buitenplaats niet bewonen: in 1673 werd het door de Fransen verwoest. In 1677
bouwde Tromp een nieuw huis, Syllisburg geheten. Pas in de loop van de 18 de eeuw
zou deze buitenplaats als Trompenburg bekend staan.
Zijn verleden als zeeofficier liet Cornelis Tromp duidelijk terug komen in de
herbouw van het huis. Als een schip ligt het in een brede gracht, met een spectaculair
dakterras dat doet denken aan een scheepsdek. Ook de brede planken in de
verschillende kamers verwijzen onmiskenbaar naar de 17 e -eeuwse scheepsvertrekken.
Het goed is door de eeuwen heen vrijwel onveranderd gebleven (Natter, 2007, p.7).
Trompenburg is iedere eerste zondag van de maand opengesteld voor publiek.
54

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
landgoed van 46 ha. verkavelde en aan de rijke Antwerpse burgerij
doorverkocht. Zijn initiatief had succes en het jaar waarin hij deze
‘Garden City’ stichtte, 1547, wordt wel gezien als de beslissende
ommezwaai ten gunste van de buitenhuismode. Ook Hendrik van
Berchem zou als een projectontwikkelaar te werk gaan. In 1556 deed
hij het goed ‘Papenmoer’ verrijzen. Met 7 ha. was het weliswaar kleiner
dan de lusthovenbuurt van Van Schoonbeke, maar ook hier verrezen
tal van buitens in een groene omgeving van aangeplante bomen,
grachten en lanen. De initiatieven vormden een sterke stimulans voor
de verspreiding van het buitenhuis als stedenbouwkundig verschijnsel:
het fenomeen greep vanaf 1550 om zich heen en trok de Antwerpse
handelaren met een belofte van rust en vermaak naar het platteland.
Een dergelijke aanpak lijkt zich ook vanuit Amsterdam te
hebben voorgedaan. Lichtend voorbeeld is in dit geval de zoon van Jan
Jacobsz Huydecoper, Joan Huydecoper. Van 1624 tot 1661 zou deze
het bewind voeren over de terreinen die zijn vader in 1608 rond
Maarssen had aangekocht (Munnig Schmidt, 1997, p.8). Joan stichtte
het vandaag de dag nog bestaande ‘Goudestein’ in 1628, en kocht en
verkocht vanaf dat moment verschillende percelen aan familie en
bekenden. Net als Van Schoonbeke betoonde Huydecoper zich een
succesvolle projectontwikkelaar. In sommige gevallen bouwt hij een
boerenhoeve om tot zomerverblijf, terwijl hij in andere gevallen enkel
de grond bouwrijp maakt. Minstens 25 buitens deed hij op deze manier
verrijzen (Landschap Erfgoed Utrecht, 2008). De spin-off effecten van
zijn investeringen zijn evident. Het landschap rond Maarssen
veranderde in een parelsnoer van buitenplaatsen. Een interessante
vraag is of Huydecoper de buitenhuizenhandel heeft afgekeken van
zijn Antwerpse voorgangers. Huydecoper was getrouwd met Maria
Coymans (1603-1647), dochter van de rijke Antwerpse bankier
Balthasar Coymans (1555-1634). Na de capitulatie van Antwerpen
staakte deze zijn handelsactiviteiten om zich uiteindelijk in 1592 in
Amsterdam te vestigen (Roberts, 1998, p.50-51 & Baetens, 1991,
p.163). Coymans moet als geen ander op de hoogte zijn geweest van de
initiatieven van bijvoorbeeld Van Schoonbeke. Wellicht heeft hij zijn
schoonzoon later van lucratieve adviezen voorzien.
Figuur 7.1. Joan Huydecoper, met op de
achtergrond Goudestein
Bron: CollectieUtrecht (2008)
55

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
8. Conclusie
De volgende vraag stond in deze scriptie centraal: Welke factoren
liggen ten grondslag aan het ontstaan van buitenplaatsen rond Amsterdam en
Antwerpen in hun Gouden Eeuw en welke verschillen dan wel overeenkomsten zijn
er te vinden Deze hoofdvraag werd in de verschillende hoofdstukken
onderverdeeld in een drietal deelvragen, zodat de complexe
achtergrond van de hoven van plaisantie op een werkbare manier kon
worden onderzocht. Bij het beantwoorden van de vraagstelling stond
een historisch-geografische aanpak centraal: het verkrijgen van inzicht
in de historische ontwikkeling van het (buitenplaatsen-)landschap,
waarbij een grote variatie aan gegevens wordt gecombineerd. Sommige
aspecten van de buitenplaatsen als uniek stedenbouwkundig
verschijnsel zijn dan ook niet of slechts zijdelings aan bod gekomen.
Te denken valt aan een gedetailleerde beschrijving van het leven van de
bewoners, de architectuur of de stijl van de tuinen. Elk van deze
thema’s verdient een eigen onderzoek en zouden binnen het kader van
deze scriptie te ver voeren.
Geprobeerd werd om door middel van literatuur, maar
daarnaast vooral ook middels kaarten, schilderijen en archiefmateriaal,
een vergelijkende blik te werpen op de Amsterdamse en Antwerpse
ontwikkeling van buitenplaatsen. Hoewel dit verschijnsel in Nederland
buitengewoon goed gedocumenteerd is bleek er over de Antwerpse
buitens beduidend minder te zijn gepubliceerd. De bestaande studies
blijven daarbij vooral tot de eigen landsgrenzen beperkt: een
overkoepelende beschrijving van de buitenplaatsbouw als
internationale trend blijkt vooralsnog niet te bestaan. Studies zoals van
Burke (1991) en O’Brien (2001) hanteren wel degelijk een
internationaal comparatieve stijl, maar zijn te algemeen om iets over de
buitenplaats-mode te zeggen. Het zou buitengewoon interessant zijn
wanneer werd onderzocht hoe het ‘villa rustica’-ideaal vanuit Italië van
handelsstad tot handelsstad werd doorgegeven, hoe de trend wellicht
van Brugge naar Antwerpen en vervolgens naar Amsterdam overwoei,
om zich uiteindelijk ook in bijvoorbeeld Londen en Parijs te
manifesteren. Met deze scriptie is geprobeerd om een dergelijke
benadering op de steden Antwerpen en Amsterdam toe te passen.
8.1. Gouden Eeuwen
In hoofdstuk 1 en 2 werd gekeken naar de economische en
politiek-religieuze context. Deze structuur kwam voort uit de eerste
deelvraag, te weten: wanneer en onder welke omstandigheden ontstond de
behoefte om de stad te ontvluchten en het platteland op te zoeken In hoofdstuk 1
werd daarbij aandacht besteed aan de Sinjorenstad, in hoofdstuk 2 aan
onze eigen hoofdstad. Antwerpen ontwikkelde zich vanaf de 15 de eeuw
tot een internationale handelsmetropool. Gelegen aan de Schelde
groeide zij uit tot een van de belangrijkste handelsknooppunten ter
wereld, waarbij het inwonertal intra muros steeg tot een elders in Europa
ongeëvenaard aantal van 104.000 personen. De kades van de
Scheldestad stonden bol van de internationale handelsactiviteiten.
Spaans fruit, Portugese specerijen, Italiaans marmer en zijde, Baltisch
tarwe en hout, Engels laken, Duits koper en Franse wijnen en
verfstoffen werden er verwerkt, doorverkocht, opgeslagen en
geconsumeerd. De enorme graaninjectie waarvoor de Hollandse en
56

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Zeeuwse schepen doorlopend zorgden maakte dat de Antwerpse
landbouw zich op meer specialistische, lucratieve teelten en nijverheid
kon toeleggen. Het was onder andere deze complementariteit van stad
en periferie die de stad tot Vroegmoderne metropool deed uitgroeien.
Vanaf 1530 functioneerde zij daarbij ook als mondiale geldmarkt. In de
eerste helft van de 16 de eeuw maakte de welgezindheid van Karel V
jegens de Lage Landen dat er een vrije, kosmopolitische atmosfeer kon
ontstaan. Met het aantreden van zijn zoon, Filips II, kwam hieraan
echter een einde. Filips zond zijn veldheer Alexander Farnese naar het
noorden om het inmiddels tot calvinistisch bolwerk uitgegroeide
Antwerpen te ‘reconciliëren’. Na de capitulatie in 1585 moest de
Scheldestad haar economische hoofdrol afstaan, en begon zij aan een
nieuw tijdperk van katholieke Contrareformatie.
De uittocht van Vlamingen, Walen en Brabanders vormde een
enorme stimulans voor de tot bloei komende economie van
Amsterdam. Ongeveer 10.000 Sinjoren trokken vanuit hun gevallen
stad naar het noorden. De expertise van deze zuiderburen bracht
nieuwe handelsmogelijkheden voor Amsterdam: ten tijde van het
uitbreken van de Spaanse oorlog werden alternatieven voor de vaart op
Spanje ontwikkeld. Net als voor Antwerpen was de graanhandel voor
Amsterdam ook van buitengewoon belang. Een schaarste dwong de
Amsterdammers tot uitbreiding van het handelsgebied. Ook voor het
tekort aan specerijen, aanvankelijk door de Portugezen verhandeld,
zocht men nieuwe alternatieven. Het succes van de ondernemingen
resulteerde in de oprichting van de VOC in 1602. Gezien de aanwezige
risico’s van dergelijke handelsverbindingen ontstond het systeem van
de scheepsparten: handelaren konden voor een bepaald bedrag
deelnemen aan de reis van een schip. Dit wordt wel eens gezien als de
basis voor de Amsterdamse handelskracht. De belangenverstrengeling
van de partenhouders droeg bij aan een gevoel van solidariteit. De vele
muntsoorten die na verloop van tijd door Amsterdam circuleerden
maakten de oprichting van de Amsterdamse Wisselbank, in 1609,
noodzakelijk. Ook Amsterdam zou tot een financieel wereldcentrum
uitgroeien. Toch hebben de verschillende oorlogen die vanaf de tweede
helft van de 17 de eeuw woedden de ongebreidelde groei tot stilstand
doen komen. Het ineenstorten van het staatkundig evenwicht in
Europa, parallel aan de 18 de -eeuwse Spaanse successieoorlog, maakte
dat Amsterdam haar vooraanstaande positie verloor.
8.2. Magnificenza
De tweede deelvraag, waarop in de hoofdstukken 3 en 4 een
antwoord werd gezocht, is als volgt: Wie legden deze buitens aan en welke
factoren speelden een rol bij de keuze voor een geschikte locatie Daarbij kwamen
allereerst de vermogende stedelingen aan bod, die de buitenplaatsen
rond de stad deden verrijzen. De hoven van plaisantie die gedurende
de Gouden Eeuwen van Antwerpen en Amsterdam ontstonden
kwamen voort uit de stijgende welvaart die zich er manifesteerde. In
Antwerpen waren de politieke elite en de handelsmacht aanvankelijk
twee verschillende werelden: de Antwerpse zakenlieden hadden weinig
invloed binnen de politieke machtstructuren van de stad. Na de
Spaanse Furie in 1576 komt hier verandering in. Het vertrouwen in de
magistraat kelderde en de zakenlieden gingen zich meer en meer met
57

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
het stedelijk beleid bemoeien. Het jaar van capitulatie in 1585 bracht
enorme veranderingen met zich mee. Een groot deel van het patriciaat
vluchtte richting het noorden, en de achterblijvers trokken zich veelal
terug uit de handel om een renteniersbestaan te gaan leiden. Er voltrok
zich een proces van aristocratisering: in deze periode van economische
stagnatie trad een nieuwe ‘adellijke’ elite op de voorgrond.
In Amsterdam waren koopmanschap, politieke invloed en
rijkdom nauw met elkaar verbonden. De stedelijke politiek was van
groot belang voor de handel, om welke reden koopmansschap en
ambtelijk bestaan hand in hand gingen. Zeker in vergelijking met het
16 de -eeuwse Antwerpen was het aandeel kooplieden-regenten erg
groot. Daarbij stonden in het eerste kwart van de 17 de eeuw de oudburgerlijke
deugden van soberheid en eenvoud nog centraal. Vanaf ca.
1625 verandert dit: luxe en deftigheid moest men vooral ook laten zien
en dit vond zijn weerklank in de bouw van koetsen, jachten en
buitenplaatsen.
In hoofdstuk 4 werd een antwoord gezocht op het tweede deel
van de hierboven weergegeven vraag: welke factoren speelden een rol bij de
keuze voor een geschikte locatie Daarbij werd enerzijds aandacht besteed
aan de motieven die aan de bouw van buitenplaatsen ten grondslag
lagen, en anderzijds werd er naar de plaatsbepalende factoren gekeken.
Waaruit resulteert de specifieke ruimtelijke spreiding van buitens zoals
men die rond Antwerpen en Amsterdam aantreft Een zestal motieven
werden beschreven. Allereerst kan men de veranderende houding ten
opzichte van de natuur onder invloed van de renaissance duiden. De
Italiaanse idealen verspreidden zich over het hele westen en hebben de
drang naar buiten en de aanleg van tuinen en buitenhuizen sterk
bevorderd. Een tweede motief betreft de congestie en hectiek binnen
de oude stadskernen. Door de enorme bevolkingsgroei in zowel
Antwerpen als Amsterdam ontstond een gebrek aan
ontspanningsterreinen en was er steeds vaker sprake van erbarmelijke
hygiënische omstandigheden. Een derde motief was de toegenomen
veiligheid op het platteland. Was het buitengebied van Amsterdam in
de 16 de eeuw nog instabiel door het vele oorlogsgeweld, met het
aanbreken en voortduren van de Tachtigjarige oorlog ontstond een
relatief stabiele situatie in de omgeving van Amsterdam. Ook rond
Antwerpen uitten relatief rustige perioden zich in een toename van het
aantal speelhuizen. Het vierde motief dat werd genoemd beschreef de
bouw van buitenplaatsen als solide geldbelegging. De agrarische
bedrijven waaruit Antwerpse buitens bijna altijd deels bestonden
voorzagen de groeiende stad van landbouwproducten. Ook de
Amsterdamse kooplieden zochten naar nieuwe beleggingsobjecten
voor hun met de handel verdiende winsten. Deze werden al gauw
gevonden in de vorm van boerderijen en grond. Het vijfde motief
besloeg het verwerven van statussymbolen. De veelal in één generatie
rijk geworden kooplieden bouwden buitenplaatsen om de minachting
die hen door de oude adel ten deel viel te doorbreken. Een laatste
reden die nog genoemd werd is de geografische factor van afstand.
Naarmate de buitens op grotere afstand vanaf de oude stad werden
gebouwd, was het op den duur niet meer mogelijk om in één dag heen
en weer te reizen. Een nachtverblijf werd noodzakelijk.
Naast deze motieven werden nog een viertal plaatsbepalende
58

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
factoren genoemd. Daaronder vielen het landschapsideaal, ofwel de
aantrekkelijkheid van de laag gelegen vruchtbare gronden, het
maatschappelijk ideaal van de ‘magnificenza’ en voorname buren, de
kwaliteit van de verbindingen met de stad en de beschikbaarheid van
bouwterreinen.
8.3. Arcadia in Schelde- en Amstelstad
In de hoofdstukken 5, 6 en 7 kwam de laatste deelvraag aan bod: op
welke wijze uitten de bovengenoemde factoren zich in de specifieke neerslag van
buitens rond Amsterdam en Antwerpen en hoe verhielden deze steden zich tot
elkaar Allereerst werd daarbij aandacht besteed aan de Scheldestad.
Vóór 1540 wordt er in de verschillende bronnen al gesproken van
‘somerhuysen’ die verspreid over de stad voorkwamen. Met de
bewustwording van het renaissancistische villa-ideaal worden deze
groene zones echter steeds vaker verplaatst naar het buitengebied van
Antwerpen. Daarbij werd er niets in de directe omgeving van de stad
gebouwd: Karel V bepaalde immers dat er in de zone tot 700 meter
rond de stad geen bebouwing mocht verrijzen. Buiten deze zone ziet
men aan het einde van de 15 de en in de loop van de 16 de eeuw steeds
meer hoven van plaisantie verschijnen. De karakteristieke
verschijningsvorm was als volgt: doorgaans groeide een
landbouwentiteit uit tot hoevecomplex, en vervolgens tot lusthof. Er
was daarbij vaak een scheiding tussen het ‘neerhof’ –de oude hoeve- en
het ‘opperhof’ –het patriciërshuis. Deze hoven van plaisantie verrezen
in de omgeving van de verschillende gehuchten rond Antwerpen:
Ekeren, Merksem, Deurne, Borgerhout, Berchem, Wilrijk, Hoboken of
Hemiksem. Met het verstrijken van Antwerpen’s Gouden Eeuw grijpt
het fenomeen van de ‘villa rustica’ steeds verder om zich heen. Het jaar
1547 was daarbij een beslissend moment: Gilbert van Schoonbeke
ontwikkelde een 16 de -eeuws villapark ten zuiden van de stad. Vanaf dat
moment begon een ware bloeiperiode voor de buitenplaats. De 16 de
eeuw bracht maar liefst 370 buitens voort. Toch is er van deze rijkdom
weinig bewaard gebleven. De oorlogsoperaties in de late 16 de eeuw
hebben veel van het patrimonium volledig verwoest.
Ook de Amsterdamse buitenplaatsen laten een typische en
plaatsspecifieke spreiding zien. Verschillende vestigingsplekken zijn
daarbij te onderscheiden. Allereerst is er natuurlijk de directe
stadsomgeving. Al vanaf 1500 trof men hofjes rond de stad aan. Vaak
waren dit enkel sierlijk aangelegde tuinen, aangezien een nachtverblijf
niet nodig was. De stadsuitbreidingen vanaf 1612 hebben deze groene
zone opgeslokt, maar steeds ontstond er een nieuwe groene voorstad.
Ook langs de Amstel verschenen er al vroeg buitenplaatsen. Tot
ongeveer 1660 waren zij bescheiden van bouw, maar met de sterk
stijgende welvaart en de stadsuitbreiding tot aan de Hoogesluis
ontstond de ‘lustwarande’: de statige buitenplaatsen langs de
Amsteldijk. Meer naar het westen, in Kennemerland, waren ook al
vroeg buitens te vinden. De Amsterdammers vestigden zich vooral aan
de westoever van het Wijkermeer. Wat betreft de droogmakerijen ziet
men een grote activiteit met de intrede van het Twaalfjarig Bestand in
1609. Een goed voorbeeld is de Beemster, waar verschillende
boerenbedrijven in combinatie met een zomerverblijf verrezen. Ook de
randgebieden van het Gooi, de grens tussen hoge en lage gronden,
59

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
trokken de aandacht van vermogende Amsterdammers. In onder
andere Bussum, Muiderberg en ’s-Graveland verrezen verschillende
buitenplaatsen, veelal in combinatie met een boerenbedrijf. Veruit het
populairst waren echter de oeverwallen langs het water van de
hierboven reeds genoemde Amstel, maar ook van de Vecht, Angstel,
Waver, Winkel, Holendrecht, Zaan en het Gein. Met name langs de
Vecht ontwikkelde zich een parelsnoer van buitenplaatsen, waarbij de
grootste bouwactiviteit pas in de tweede helft van de 17 de eeuw
plaatsvond. Vanaf ongeveer 1650 nam deze een grote vlucht, en in een
relatief korte tijd verrezen er vele buitenplaatsen, met een grote
concentratie in Maarssen.
Wanneer men Antwerpen en Amsterdam met elkaar vergelijkt
wordt het internationale karakter van de buitenhuis-mode goed
zichtbaar. De ontwikkeling lijkt van stad tot stad te worden
doorgegeven, waarbij er onmiskenbaar een Antwerpse invloed op
Amsterdam is geweest. Tussen de bloeiperiodes van Antwerpse en
Amsterdamse buitens zit een periode van ruim 50 jaar. Het
stedenbouwkundige verschijnsel van de hoven van plaisantie
manifesteerde zich in beide steden op in verschillende opzichten
afwijkende en unieke wijze. Bij de bouw van een buitenplaats rond
Antwerpen stond het economisch motief, het ideaal van de ‘comodita’,
voortdurend centraal. De agrarische functie van de landgoederen bleef
ook na de vestiging van een rijke stedeling behouden. Rond
Amsterdam is dit lang niet altijd het geval. Hoewel de buitens in de
Noord-Hollandse droogmakerijen vaak een combinatie van boerderij
en herenwoning waren, ziet men deze combinatie in het Vechtgebied
eigenlijk nauwelijks. Zeker in de tweede helft van de 17 de eeuw
verplaatst de agrarische functie zich naar de achtergrond. Ook met
betrekking tot de ruimtelijke spreiding verschillen beide steden
aanzienlijk. De verst gelegen buitens rond Antwerpen lagen op een
afstand van ca. 13 km. De Amsterdamse heren zouden later echter
afstanden tot wel 28 km afleggen om hun buiten in bijvoorbeeld
Maarssen te bereiken. Een uniek verschijnsel dat zich in de 16 de eeuw
in Antwerpen voordoet is het ontstaan van ‘tuinsteden’ avant la lettre,
wanneer Gilbert van Schoonbeke en Hendrik van Berchem grote
goederen opkopen voor de bouw van buitenplaats-parken. Tachtig jaar
later zou Joan Huydecoper min of meer hetzelfde doen in Maarssen,
waarmee hij de populariteit van de buitenplaatsen in grote mate doet
stijgen.
60

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Literatuur
Ammers-Küller, J. van (1970), Tavelinck-trilogie. De geschiedenis van
een Amsterdamse regentenfamilie in de jaren 1778 tot 1813.
Amsterdam.
Andriessen, J. (1986), Van laatmiddeleeuwse vroomheid tot
confessionele conflicten. In: Isacker, K. van & R. van Uytven (eds.),
Antwerpen. Twaalf eeuwen geschiedenis en cultuur. Antwerpen.
Asaert, G. (2004), 1585: de val van Antwerpen en de uittocht van
Vlamingen en Brabanders. Tielt.
Baetens, R. (1976), The organization and effects of Flemish
privateering in the seventeenth century. In: Schöffer, I., Kossmann, J.
A. et al. Acta Historiae Neerlandicae. Studies on the history of the
Netherlands. Den Haag.
Baetens, R. (1985), La ‘villa rustica’, phénomène Italien dans le paysage
Brabançon au 16ème siècle. In: Instituta di Storia Economica,
Università degli Studi di Firenze. “Aspetti della vita economica
medievale”. Florence.
Baetens, R. (1986), Tussen hoop en vrees. In: Isacker, K. van & R. van
Uytven (eds.), Antwerpen. Twaalf eeuwen geschiedenis en cultuur.
Antwerpen.
Baetens, R. (1991), La “Belezza” et la “Magnificenza”: symboles du
pouvoir de la villa rustica dans le région anversoise aux temps
modernes. In: Baetens, R. & B. Blondé (eds.), Nouvelles approches
concernant la culture de l’habitat. Colloque International. Turnhout.
Bakker, B., Schmitz, E. et al. (2007), Het aanzien van Amsterdam.
Panorama’s, plattegronden en profielen uit de Gouden Eeuw. Bussum.
Bavel, B. J. P. & Zanden, J. Luiten van (2004), The jump-start of the
Holland economy during the late-medieval crisis, c. 1350 - c. 1500.
Economic History Review 57 (3), pp. 503-532.
Bertram, C. (2005), Noord-Hollands Arcadia. Ruim 400 Noord-
Hollandse buitenplaatsen in tekeningen, prenten en kaarten uit de
provinciale atlas Noord-Holland. Alphen aan den Rijn.
Boer, M. Breedveldt (2003), Tekenen en vasseren : Het bedrijf van Jan
Peter van Baurscheit (1699 - 1768) en de architectuur in het tweede
kwart van de achttiende eeuw. Geraadpleegd op 28-03-08, via
.
Brabander, G. de (1988), Na-kaarten over Antwerpen. Brugge.
Brugmans, H. (1972), Geschiedenis van Amsterdam. Deel 2: 80-jarige
oorlog 1544/1621. Utrecht.
Brugmans, H. (1973a), Geschiedenis van Amsterdam. Deel 3: bloeitijd
1621/1697. Utrecht.
61

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Brugmans, H. (1973b), Geschiedenis van Amsterdam. Deel 4: afgaand
getij 1697/1795. Utrecht.
Burke, P. (1991), Venetië en Amsterdam. Een onderzoek naar elites in
de zeventiende eeuw. Uit het Engels vertaald door Renée de Roo-
Raymakers. Amsterdam.
Burke, P. (1993), Antwerpen, een metropool in Europa. In: Stock, J.
van der (eds.), Antwerpen. Verhaal van een metropool. 16 e -17 e eeuw.
Antwerpen.
Cools, H. B. (1993), Bloei, neergang en wederopbloei van een
metropool. In: Stock, J. van der (eds.), Antwerpen. Verhaal van een
metropool. 16 e -17 e eeuw. Antwerpen.
Coördinatiecentrum Open Monumentendag Vlaanderen (2007), Open
Monumentendag. Geraadpleegd op 11-04-08, via
.
Degryse, K. (2006), De stadsbevolking, de elites. In: Janssens, P. (eds.),
België in de 17 de eeuw. Gent.
Dierickx, H. (1982), Geschiedenis van Hoboken. Hoboken.
Dijkstra, C., Reitsma, M. & A. Rommerts (1999), Atlas Amsterdam.
Bussum.
Duby, G. (1981), L’Europe au Moyen Âge. Art Roman, Art Gothique.
Parijs.
Duvosquel, J-M. (1990), Albums de Croij. Valleien van Schelde en
Scarpe. Brussel.
Emeis, M. G. (1983), Amsterdam buiten de grachten. Amsterdam.
Gemeentekrediet van België (1995), AeroAtlas Antwerpen. Het zuiden
van de provincie en de haven. Tielt.
Goris, J., Persoons, E. & H. van der Haegen (2003), Een kaartboek
van de Sint-Michielsabdij. Antwerpen 1640-1793. Antwerpen.
Haartsen, A., Lenten, J. & C. ten Oever-van Dijk (2000a), De
cultuurhistorie van Kennemerland. Haarlem.
Haartsen, A. & C. ten Oever-van Dijk (2000b), De cultuurhistorie van
Gooi en Vechtstreek. Haarlem.
Hart, M. E. ‘t (1946), Amsterdam en de Gouden Eeuw. Amsterdam.
Harten, J.D.H. (1998), De Nederlandse buitenplaats. Historisch
Geografisch Tijdschrift 16 (3), p.178-187.
Heinemeijer, W.F., Wagenaar, M.F., Borger, G.J. et al. (1987),
Amsterdam in kaarten. Veranderingen van de stad in vier eeuwen
cartografie. Ede.
62

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Jong, E. de (1993), Natuur en Kunst. Nederlandse tuin- en
landschapsarchitectuur 1650-1740. Amsterdam.
Klerk, A.P. de (2003), De elf landschapstypen in internationaal
perspectief. In: Het Nederlandse landschap, de dorpen in Zeeland en
het water op Walcheren: historisch-geografische en
waterstaathistorische bijdragen. Utrecht.
Luttervelt, R. van (1970), De buitenplaatsen aan de Vecht. Lochem.
Maegd, C. de (2006), Huizen en tuinen van plaisantie. In: Janssens, P.
(eds.), België in de 17 de eeuw. Gent.
McKay, J. P., Hill, B. D. & J. Buckler (1998), A history of western
society. Boston.
Meischke, R. (1958), Het Amsterdamse buitenhuis in de eerste helft
der zeventiende eeuw. Amstelodamum (45), p. 133-141.
Muller, M. (1948), Amstel’s lustwarande. Amsterdam.
Munnig Schmidt, E. & A. J. A. M. Lisman (1997), Plaatsen aan de
Vecht en de Angstel. Historische beschrijvingen en afbeeldingen van
kastelen, buitenplaatsen, stads- en dorpsgezichten aan de Vecht en de
Angstel – van Zuilen tot Muiden. Alphen aan den Rijn.
Natter, B. (2007), Trompenburg. Rijksmuseum. Amsterdam.
Nave, F. de (1978), De vrijheid van Antwerpen. In: Voet, L., Asaert, G.
et al. (eds), De stad Antwerpen van de Romeinse tijd tot de 17 e eeuw.
Borgerhout.
O’Brien, P., Keene, D. et al. (2001), Urban Achievement in Early
Modern Europe. Golden Ages in Antwerp, Amsterdam and London.
Cambridge.
Olde Meierink, B. (2002), Trompenburg, ’s-Graveland. Beknopte
geschiedenis. Ministerie van VROM. Den Haag.
Oldenburger-Ebbers, C. S. (1989), De tuinengids van Nederland.
Bezoekersgids en vademecum voor tuinen en tuin-architectuur in
Nederland. Rotterdam.
Passen, R. van (1982), Geschiedenis van Wilrijk. Wilrijk.
Plomteux, G., L. Wylleman & R. Steyaert (1985), Kastelen en
buitenplaatsen. Monumenten en Landschappen (4) 5, p. 9-28.
Prak, M. (2005), The Dutch Republic in the seventeenth century. The
Golden Age. Vertaald door Diane Webb. Cambridge.
Roberts, B. B. (1998), Through the keyhole. Dutch child-rearing
practices in the 17th and 18th century. Three urban elite families.
Hilversum.
Roegholt, R. (2004), De geschiedenis van Amsterdam in vogelvlucht.
Amersfoort.
63

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Roey, J. van (1986), Het politieke gebeuren in Antwerpens Gouden
Eeuw. In: Isacker, K. van & R. van Uytven (eds.), Antwerpen. Twaalf
eeuwen geschiedenis en cultuur. Antwerpen.
Sabbe, M. (1926), Plantin. The Moretus and their work. Brussel.
Schut, J. (1979), Van ridderhofstad tot buitenplaats: de geschiedenis
van kastelen. Buitenplaatsen en hun bewoners rondom het Gein.
Nieuwegein.
Soly, H. (1978), De megalopolis Antwerpen. In: Voet, L., Asaert, G. et
al. (eds), De stad Antwerpen van de Romeinse tijd tot de 17 e eeuw.
Borgerhout.
Soly, H. (1986), De groei van een metropool. In: Isacker, K. van & R.
van Uytven (eds.), Antwerpen. Twaalf eeuwen geschiedenis en cultuur.
Antwerpen.
Soly, H. (1993), Sociale relaties in Antwerpen tijdens de 16 de en 17 de
eeuw. In: Stock, J. van der (eds.), Antwerpen. Verhaal van een
metropool. 16 e -17 e eeuw. Antwerpen.
Strydonck, M. van, G. de Mulder et al. (2000), De Schelde. Verhaal van
een rivier. Leuven.
Tent, W. J. van (1972), De buitenplaatsen van de Amsterdamse
kooplieden in de zeventiende en achttiende eeuw. Hun ontstaan en
situering. Amsterdam.
Tijs, R. (1984a), Kastelen, lusthoven en huizen van playsantie te
Antwerpen. Antwerpen 4, pp. 167-177.
Tijs, R. (1984b), Bewoning en bebouwing van een stadsgewest in bloei.
In: Stad Antwerpen. “Een stad groeit: eenheid in verscheidenheid”.
Catalogus. Antwerpen.
Tijs, R. (2007), Antwerpen: atlas van een stad in ontwikkeling. Tielt.
Thys, A. (1986), Een ongeziene commerciële bloei. In: Isacker, K. van
& R. van Uytven (eds.), Antwerpen. Twaalf eeuwen geschiedenis en
cultuur. Antwerpen.
Universiteit van Amsterdam (UvA) (2001), Joost van den Vondel,
Palamedes oft vermoorde onnozelheid. Geraadpleegd op 31-03-08, via
.
Vlieghe, H. (1986), Centrum van de nieuwe kunst. In: Isacker, K. van
& R. van Uytven (eds.), Antwerpen. Twaalf eeuwen geschiedenis en
cultuur. Antwerpen.
Voet, L. (1973), De Gouden Eeuw van Antwerpen. Bloei en uitstraling
van de metropool in de zestiende eeuw. Antwerpen.
Voet, L. (1975a), History of Antwerp. In: Stad Antwerpen, Antwerp’s
Golden Age. The Metropolis of the West in the 16th and 17th
Centuries. An exhibition organized by the City of Antwerp in
64

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
collaboration with the Belgian Ministry of Flemish Culture Sponsored
by the Belgian Embassy. Antwerpen.
Voet, L. (1975b), The City. In: Stad Antwerpen, Antwerp’s Golden
Age. The Metropolis of the West in the 16th and 17th Centuries. An
exhibition organized by the City of Antwerp in collaboration with the
Belgian Ministry of Flemish Culture, Sponsored by the Belgian
Embassy. Antwerpen.
Voet, L. (1986), Een hoofdstad van renaissance en humanisme. In:
Isacker, K. van & R. van Uytven (eds.), Antwerpen. Twaalf eeuwen
geschiedenis en cultuur. Antwerpen.
Voet, L. (1993), Antwerpen, de metropool en haar verhaal. In: Stock, J.
van der (eds.), Antwerpen. Verhaal van een metropool. 16 e -17 e eeuw.
Antwerpen.
Voorthuysen, W.D. (2001), Koopman Amsterdam. Beknopte
economische geschiedenis van Amsterdam 1200-1795. Amsterdam.
Wee, H. van der & J. Materné (1993), De Antwerpse wereldmarkt
tijdens de 16e en de 17e eeuw. In: Stock, J. van der (eds.), Antwerpen.
Verhaal van een metropool. 16 e -17 e eeuw. Antwerpen.
Wells, G. E. (1986), Antwerp and the government of Philip II: 1555-
1567. Michigan.
Wyngaert, A. van den (2000), Het Hof van Veltwijck. Van lusthof tot
districtshuis. Ekeren.
Zandvliet, K. (2006), De 250 rijksten van de Gouden Eeuw. Kapitaal,
macht, familie en levensstijl. Amsterdam.
Zeilmaker, M. (2004), Buitenplaatsen in Utrecht. Utrecht.
Cartografisch materiaal
Anthonisz, C. (1544), De vermaerde koopstadt van Amstelredam.
Amsterdam.
Banchem, J. van (1593), Dit is een Chaerte daer inne men mach sien en kennen
die waterscap, Ringe en omloop van Amstellant met de dorpen in de gestichte van
Utrecht leggen en mit Aemstellant in dijcken en sluysen gelden. Naar een oudere
versie van Joost Janszoon Beeldesnijder (1570). Geraadpleegd op 04-
05-08 via .
Bast, Pieter (1611), Profiel van Amsterdam met aanvullende prenten.
Amsterdam.
Berckenrode, Balthazar Florisz. van (1625), Amstelredamum
emporium Hollandiae primaria totius Europae celeberrimum. Schaal
ca. 1:1950. Amsterdam.
Berckenrode, Balthazar Florisz. van (1641), Rhinolandiae,
Amstelandiae. Amsterdam.
Berge, P. van den (1719), Watergraafs of Diemer-meer. Schaal ca.
1:4000. Amsterdam.
65

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Blaeu, W. J. & J. Blaeu (1645), Theatrum Orbis Terrarum, sive Atlas Novus
in quo Tabulæ et Descriptiones Omnium Regionum, Editæ a Guiljel: et Ioanne
Blaeu - Germania Inferior. kaart 48: Ultraiectum Dominium. Geraadpleegd
op 04-05-08 via .
Braun en Hogenberg (1572a), Civitates Orbis Terrarum, kaart I-20.
Geraadpleegd op 14-02-08 via < http://historiccities.huji.ac.il/netherlands/amsterdam/maps/braun_hogenberg_I_20.
html>.
Braun en Hogenberg (1572b), Civitates Orbis Terrarum, kaart I-17.
Geraadpleegd op 14-02-08 via < http://historiccities.huji.ac.il/belgium/antwerpen/maps/braun_hogenberg_I_17.htm
l>.
Duchetti, C. (1553), Antvverpiae civitatis Belgicae toto orbe cogniti et celebrati
emporii simulacrum. Kopie naar H. Cock. Antwerpen.
Gramaye, J. B. (1708), Antiquitates illustrissimi ducatus Brabantiae.
Geraadpleegd op 14-02-08 via < http://historiccities.huji.ac.il/belgium/antwerpen/maps/harrewyn_1708_antwerpen.
html>.
Houtman, E. et al. (2005), Een kaartboek van de Sint-Bernardsabdij
Hemiksem 1666-1671. Antwerpen.
La Haye, A. (ca. 1710), Antwerpen. I.V. Cath. Schaal ca. 1:20.000.
Antwerpen.
Loon, H. van (1690), Plan van Antwerpen. Antwerpen.
Lyere, van (1694), Hof van plaisantie, hoeve, landen, bosschen en
erven, gelegen ten deele onder de Heerlijckheyt van het Kiel, Wilrijck
en Hoboken. Goed van de heer De Witte. Antwerpen.
Mol, P. (1770), Nieuwe kaart van de wijdberoemde koopstat
Amsteldam met deszelfs gebied. Schaal ca. 1:12.500. Amsterdam.
Munster, S. (1550), Cosmographiae Universalis 129. Basel. Geraadpleegd
op 14-02-08 via < http://historiccities.huji.ac.il/netherlands/amsterdam/maps/
munster_lat_1550_129.html>.
Nationaal Geografisch Instituut (2001), Topografische Atlas België.
1:50.000. Tielt.
Ouerbeke, van (1568), Zicht vanuit het westen op Antwerpen.
Antwerpen.
Sanderius, A. (1735), Flandria Illustrata, sive provinciae ac comitatus
hujus descriptio. Brussel.
Smet, A. de (1965-1974), Carte de Cabinet des Pays-Bas autrichiens
levée à l’initiative du Comte de Ferraris. Reproductie van het origineel
uit 1771-1778. Schaal ca. 1:25.000. Brussel.
Stijnen (1752), Het hof van Lippelo onder Berchem. Antwerpen.
66

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
Visscher, C.J. (ca. 1650), Marchionatus sacri Romani imperii. Visscher
excudebat. Schaal ca. 1:60.000. Antwerpen.
Visscher, N. (ca. 1700), Nuwe accurate kaart van Amstellandt, met een
gedeelte van Sticht, Rhijnlandt en Noordholland. Schaal ca. 1:31.500.
Amsterdam.
Webpagina’s
Diessen, R. van (2001), Abcaude-Baambrugge-Vinkeveen. Een
historische geografische studie naar het gebied tussen Abcoude,
Baambrugge en Vinkeveen. Geraadpleegd op 04-05-08 via
.
Regio Gooi en Vechtstreek (2008), Buitenplaats Schaep en Burgh.
Geraadpleegd op 02-05-08 via
.
Speelman, A. (2008), Buitenplaatsen in Nederland. Geraadpleegd op
21-05-08 via .
Trompenburgh (2008), De Trompenburgh. Geraadpleegd op 02-05-08
via .
District Wilrijk (2008), Online Streekgids. Geraadpleegd op 21-05-08
via .
Gemeente Amsterdam, Bureau Monumenten en Archeologie (2002),
Amsterdam Heritage. Geraadpleegd op 06-03-08, via
.
Landschap Erfgoed Utrecht (2008), De collectie van Maarssen.
Geraadpleegd op 15-05-08 via
.
67

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
68