Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam. 2

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
H. 4. Oorzaken en plaatsbepalende factoren
In de hoofdstukken hiervoor is de context geschapen voor het
onderwerp van deze scriptie, de buitenplaatsen rond Amsterdam en
Antwerpen. Er is een bondig overzicht gegeven van de economische
en politiek-religieuze ontwikkelingen in de Gouden Eeuw van beide
steden. Ook de nieuwe maatschappelijke bovenlaag van ‘selfmade’
kooplieden, een conditio sine qua non voor het ontstaan van buitens, werd
kort beschreven. Na deze drie inleidende hoofdstukken die het
studieonderwerp inbedden in een maatschappelijk-historische context,
is het tijd om dieper in te gaan op de buitens zelf. In dit hoofdstuk zal
daarbij aandacht worden besteed aan de motieven die ten grondslag
liggen aan de bouw van deze ‘speelhuizen’ (paragraaf 4.1.1. t/m 4.1.6).
Daarnaast komen de plaatsbepalende factoren aan bod, ofwel de
verklaringen voor een specifieke ruimtelijke spreiding (paragraaf 4.2.1
t/m 4.2.4). Het betreft hier immers een historisch-geografisch
onderzoek. De structuur van dit hoofdstuk is voor een belangrijk deel
gebaseerd op de doctoraalscriptie van de heer W.J. van Tent (1972).
4.1.1. Veranderende houding ten opzichte van de natuur
De meest algemene van alle factoren die een rol speelden bij
het ontstaan van buitenplaatsen is de veranderende houding ten
opzichte van de natuur onder invloed van de renaissance (Tent, 1972,
p.31). De oorsprong van dit renaissance-ideaal dat zich geleidelijk over
Europa verspreidde kan men plaatsen bij de heilige Franciscus van
Assisi (Luttervelt, 1970, p.40). Franciscus herontdekte de natuur en zag
in haar de afspiegeling van Gods heerlijkheid. Italiaanse kunstenaars en
dichters namen deze gedachte over waarmee het renaissance-ideaal van
de mens als deel van de natuur in steeds wijdere kring bekend werd.
De transitie van de middeleeuwse, transcendentale denkwijze naar de
gedachte van natuurlijke menselijkheid vond weerklank in heel West-
Europa. De nieuwe liefde voor de natuur werd bezongen door
schilders en dichters, maar leidde ook tot een trek naar het platteland.
De natuur werd een tegenpool van het steedse (Luttervelt, 1970, p.41).
De nieuwe idealen van het natuurminnende stadsvolk vindt men terug
in de regels van Vondel:
O wellekome morgenstond!
Gij voert hém spelen in den mond
van endeloze zalighede
die rustig, lustig, wel te vrede
beschouwt wat ons nature geeft.
Wat schoonheid in haar aanschijn zweeft.
Wat godlijk wordt door alle haar’ leden
van ’t diep verwondren aangebeden.
Die in een liefelijke streek
bij ’t ruisen van een’ zilver-beek
zijn landhuis sticht en boerse woning
wat is dat een gezegend koning!
(Uit Palamedes oft Vermoorde Onnooselheijd, derde handel, Aº 1625 (UvA, 2001).
Deze renaissance-invloeden hebben de drang naar buiten en de
aanleg van tuinen en buitenhuizen in belangrijke mate bevorderd
25