Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam. 2

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
in een bloeiende Joodse gemeenschap rond Maarssen (Tent, 1972,
p.16).
H. 7. Een vergelijking
In de vorige hoofdstukken werd de specifieke spreiding van
buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam beschreven. In beide
steden was de samenhang met het economische hoogtij tijdens de
Gouden Eeuw en de invloed van de internationale villa-mode evident.
Toch vertaalde deze en andere factoren zich op unieke wijze in een
karakteristieke stedenbouwkundige neerslag rond de oude stadskernen.
Hierin schuilt de bestaansgrond voor dit vergelijkende hoofdstuk: de
ontwikkeling van buitens rond beide steden wordt op een aantal
vlakken met elkaar vergeleken. Aangezien de Gouden Eeuw van
Antwerpen met het aanbreken van de 17 de eeuw overvloeit in die van
Amsterdam en de bloeiperiodes van buitenplaatsen in beide steden ca.
driekwart eeuw uiteen liggen moet men bij een vergelijking waken voor
anachronismen. Het is dan ook geenszins de bedoeling om in dit
hoofdstuk Antwerpen’s 16 de en Amsterdam’s 17 de eeuw lijnrecht
tegenover elkaar te zetten. Het doel van dit hoofdstuk schuilt veeleer in
het zichtbaar maken van een internationale ontwikkeling die van de
ene aan de andere stad lijkt te worden doorgegeven en die de beide
Vroegmoderne metropolen onlosmakelijk met elkaar verbindt.
7.1. Evolutielijn van de buitenplaatsen
Zoals al eerder werd beschreven stond bij de bouw van een hof
van plaisantie buiten Antwerpen het economische motief centraal. Aan
de ene kant deed de bevolkingstoename in de Scheldestad de vraag
naar landbouwproducten explosief stijgen, aan de andere kant vormde
de aankoop van grond een relatief veilige en daarom aantrekkelijke
belegging. De agrarische functie bleef na de vestiging van een rijke
stedeling dan ook behouden: de boer op het verworven goed werd
doorgaans erfpachter en de Antwerpse investeerder heer van het
boerenbedrijf. Het patriciërshuis verrees dan ook naast de oude hoeve,
ofwel een ‘opperhof’ naast een ‘neerhof’, waarmee de typische
verschijningsvorm van de Antwerpse buitenplaats ontstond. Het is de
evolutielijn die men in bijna alle bekende gevallen terugvindt: een
ontstaan als landbouwentiteit, vervolgens de uitgroei tot
hoevecomplex, de aankoop door een stedeling als landgoed, de
opdeling in hoeve enerzijds en patriciërsverblijf anderzijds en ten slotte
het functioneren als lusthof naast het door pachters geëxploiteerde
boerenbedrijf.
De Amsterdamse situatie is in een aantal opzichten anders. In
de uiteenlopende gebieden die in hoofdstuk 5 werden beschreven
varieert de ontwikkelingslijn van de buitens. Zo konden in de Noord-
Hollandse droogmakerijen uitgestrekte landerijen door de
Amsterdammers worden verworven. In de polders kon op grote schaal
landbouw worden bedreven en was de buitenplaats zelf van minder
belang. Dit resulteerde in de typische combinatie van boerderij en
buitenhuis in één gebouw (Munnig Schmidt, 1997, p.7). Ook in de
50