Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam. 2

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
de stad echter een buitengewoon prijzige aangelegenheid. Gronden van
kloosters, blekerijen en tuinen van patriciërshuizen werden in korte tijd
bestemd tot nieuwe infrastructuur of bebouwing (coördinatiecentrum
open monumentendag, 2007, p.7).
De economische en demografische groei brachten daarbij
knellende milieuproblemen met zich mee. Op de straten en in de
grachten werd naar hartenlust vuilnis gedeponeerd en
suikerraffinadeurs en olieslagers zorgden voor een enorme stank- en
rookoverlast (Soly, 1986, p.89-90). Daarnaast veroorzaakte de
bloeiende handel in koopwaar verkeershinder en lawaai. Een
Antwerpse zakenman, Frans de Cater geheten, beschreef de toestand
in zijn stad omstreeks 1550 als volgt: ‘daeghelijcx vol van volcke, wagens en
peerden, die dickmael meer dan een halff ure in malcanderen soe verveerdt waeren,
datmen niet deur en cost ende om ’t groot gewuel te mijden, soe liep men dickmael
drij oft vier straten omme’ (Soly, 1986, p.90). De dichtheid van de
bebouwing binnen de stadsmuren was met ca. 237 huizen per km 2
buitengewoon groot (Tijs, 1984, p. 57). Ter vergelijking: Hoboken, de
dichtst bevolkte woonkern in de nabije regio, had een dichtheid van ca.
18 huizen per km 2 .
In de actes Scabinaux, een 16 de -eeuws verslag van commerciële
transacties, vindt men vóór 1540 een aantal verwijzingen naar een
‘somerhuys’ binnen de stadsmuren. Het gaat om patriciërshuizen met
een tuin die verspreid over de stad voorkwamen. Vanaf die tijd
verplaatsen deze groene zones zich echter in toenemende mate naar
buiten de stad, een proces dat parallel loopt met de hierboven
beschreven bewustwording van het renaissancistische villa-ideaal
(Baetens, 1991, p.164). Een hof intra muros was daarbij enkel weggelegd
voor de exorbitant rijken.
In het vorige hoofdstuk werd al beschreven hoe er rond
Amsterdam een krans van buitenplaatsjes ontstond als gevolg van de
stedelijke druk op de ruimte. De enorme congestie in de binnenstad en
de daarmee gepaard gaande stank- en lawaaioverlast stimuleerde de
bouw van tuintjes buiten de stad. Rond Antwerpen is er van een
dergelijke krans nooit sprake geweest. Het waren de
ontruimingsedicten die dit proces in de weg stonden. In 1542 bepaalde
een ordonnantie van Karel V dat een zone van ca. 700 meter langs de
stadswallen volledig moest worden ontdaan van bebouwing, bomen en
struiken (Tijs, 1984, p.66). De vijand zou er zich immers achter kunnen
verschuilen. Dergelijke ordonnanties werden gedurende de 16 de eeuw
meerdere malen uitgevaardigd, waarbij met name de nonaedificandidecreten
rond het beleg van Farnese veel bebouwing
hebben doen verdwijnen.
Buiten deze zone ontstonden echter veel hoven van plaisantie
aan het einde van de 15 de en het begin van de 16 de eeuw. De spreiding
van deze vroege buitens was aanvankelijk beperkt tot de directe
omgeving van de stad, maar met de aanvang van de Gouden Eeuw
investeren de Antwerpenaren in steeds verder van de stad gelegen
goederen. Er was in toenemende mate sprake van een ‘kolonisatie’ van
het platteland. Al aan het einde van de 15 de eeuw was 20% van de
grond in Wilrijk in het bezit van Antwerpse patriciërs en burgers
(Baetens, 1985, p.174). In Deurne was het grootste deel van de
goederen Antwerps bezit. De enorme stedelijke macht die zich in de
34