Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam. 2

Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam.
factoren genoemd. Daaronder vielen het landschapsideaal, ofwel de
aantrekkelijkheid van de laag gelegen vruchtbare gronden, het
maatschappelijk ideaal van de ‘magnificenza’ en voorname buren, de
kwaliteit van de verbindingen met de stad en de beschikbaarheid van
bouwterreinen.
8.3. Arcadia in Schelde- en Amstelstad
In de hoofdstukken 5, 6 en 7 kwam de laatste deelvraag aan bod: op
welke wijze uitten de bovengenoemde factoren zich in de specifieke neerslag van
buitens rond Amsterdam en Antwerpen en hoe verhielden deze steden zich tot
elkaar Allereerst werd daarbij aandacht besteed aan de Scheldestad.
Vóór 1540 wordt er in de verschillende bronnen al gesproken van
‘somerhuysen’ die verspreid over de stad voorkwamen. Met de
bewustwording van het renaissancistische villa-ideaal worden deze
groene zones echter steeds vaker verplaatst naar het buitengebied van
Antwerpen. Daarbij werd er niets in de directe omgeving van de stad
gebouwd: Karel V bepaalde immers dat er in de zone tot 700 meter
rond de stad geen bebouwing mocht verrijzen. Buiten deze zone ziet
men aan het einde van de 15 de en in de loop van de 16 de eeuw steeds
meer hoven van plaisantie verschijnen. De karakteristieke
verschijningsvorm was als volgt: doorgaans groeide een
landbouwentiteit uit tot hoevecomplex, en vervolgens tot lusthof. Er
was daarbij vaak een scheiding tussen het ‘neerhof’ –de oude hoeve- en
het ‘opperhof’ –het patriciërshuis. Deze hoven van plaisantie verrezen
in de omgeving van de verschillende gehuchten rond Antwerpen:
Ekeren, Merksem, Deurne, Borgerhout, Berchem, Wilrijk, Hoboken of
Hemiksem. Met het verstrijken van Antwerpen’s Gouden Eeuw grijpt
het fenomeen van de ‘villa rustica’ steeds verder om zich heen. Het jaar
1547 was daarbij een beslissend moment: Gilbert van Schoonbeke
ontwikkelde een 16 de -eeuws villapark ten zuiden van de stad. Vanaf dat
moment begon een ware bloeiperiode voor de buitenplaats. De 16 de
eeuw bracht maar liefst 370 buitens voort. Toch is er van deze rijkdom
weinig bewaard gebleven. De oorlogsoperaties in de late 16 de eeuw
hebben veel van het patrimonium volledig verwoest.
Ook de Amsterdamse buitenplaatsen laten een typische en
plaatsspecifieke spreiding zien. Verschillende vestigingsplekken zijn
daarbij te onderscheiden. Allereerst is er natuurlijk de directe
stadsomgeving. Al vanaf 1500 trof men hofjes rond de stad aan. Vaak
waren dit enkel sierlijk aangelegde tuinen, aangezien een nachtverblijf
niet nodig was. De stadsuitbreidingen vanaf 1612 hebben deze groene
zone opgeslokt, maar steeds ontstond er een nieuwe groene voorstad.
Ook langs de Amstel verschenen er al vroeg buitenplaatsen. Tot
ongeveer 1660 waren zij bescheiden van bouw, maar met de sterk
stijgende welvaart en de stadsuitbreiding tot aan de Hoogesluis
ontstond de ‘lustwarande’: de statige buitenplaatsen langs de
Amsteldijk. Meer naar het westen, in Kennemerland, waren ook al
vroeg buitens te vinden. De Amsterdammers vestigden zich vooral aan
de westoever van het Wijkermeer. Wat betreft de droogmakerijen ziet
men een grote activiteit met de intrede van het Twaalfjarig Bestand in
1609. Een goed voorbeeld is de Beemster, waar verschillende
boerenbedrijven in combinatie met een zomerverblijf verrezen. Ook de
randgebieden van het Gooi, de grens tussen hoge en lage gronden,
59