Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam. 2
Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam. 2
Oorlof. Buitenplaatsen rond Antwerpen en Amsterdam. 2
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
2
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Historisch-geografische bachelorscriptie van Felix van Veldhov<strong>en</strong>,<br />
ter afsluiting van de bachelor Sociale Geografie & Planologie.<br />
Stud<strong>en</strong>tnummer: 0434124<br />
Begeleider: Hans R<strong>en</strong>es<br />
Afbeelding<strong>en</strong> voor- <strong>en</strong> achterblad:<br />
Jean Baptiste Bonnecroy (1657), Gezicht op <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Bakker (2007)<br />
Nicolaas Visscher (1700), omgeving <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Woord<strong>en</strong>: 20.798<br />
Universiteit Utrecht<br />
Juni 2008<br />
3
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Inhoud<br />
Inleiding 4<br />
H.1. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> 6<br />
1.1. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> als magisch toverwoord 6<br />
1.2. Politiek, religie <strong>en</strong> oorlog in de Sinjor<strong>en</strong>stad 9<br />
H.2. <strong>Amsterdam</strong> 11<br />
2.1. De bloei van <strong>Amsterdam</strong>: Guirlandes <strong>en</strong> festo<strong>en</strong><strong>en</strong> 11<br />
2.2. Strijdtoneel van politiek-religieuze kracht<strong>en</strong> 16<br />
H.3. Macht <strong>en</strong> geld. Vermog<strong>en</strong>de stedeling<strong>en</strong> in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> 18<br />
3.1. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>: ondernemingsgeest <strong>en</strong> aristocratisering 18<br />
Kader 3.1. Gilbert van Schoonbeke (1519-1556) 19<br />
3.2. Van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> naar <strong>Amsterdam</strong> 20<br />
Kader 3.2. Louis de Geer (1587-1652) 22<br />
H.4. Oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> plaatsbepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> 24<br />
4.1.1. Verander<strong>en</strong>de houding t<strong>en</strong> opzichte van de natuur 24<br />
4.1.2. Congestie binn<strong>en</strong> oude stadskern<strong>en</strong> 25<br />
4.1.3. Veiligheid op het platteland 26<br />
4.1.4. Solide geldbelegging 27<br />
4.1.5. Sociale <strong>en</strong> geografische factor<strong>en</strong> 27<br />
4.2.1. De plaatsbepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong>: het landschapsideaal 29<br />
4.2.2. Het maatschappelijk ideaal 30<br />
4.2.3. Goede verbinding<strong>en</strong> 30<br />
4.2.4. Beschikbaarheid van bouwterrein<strong>en</strong> 31<br />
H.5. De specifieke neerslag van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> 32<br />
5.1. De vroege ‘hov<strong>en</strong> van plaisantie’ 32<br />
5.2. De verschijningsvorm van Antwerpse hov<strong>en</strong><br />
van plaisantie in de Goud<strong>en</strong> Eeuw 34<br />
5.3. Spreiding <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> 36<br />
H.6. De specifieke neerslag van <strong>Amsterdam</strong>se buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> 39<br />
6.1. De spreiding 40<br />
6.2. Bloei van de <strong>Amsterdam</strong>se buit<strong>en</strong>s 44<br />
H.7. E<strong>en</strong> vergelijking 49<br />
7.1. Evolutielijn van de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> 49<br />
7.2. Bloeiperiode van de buit<strong>en</strong>s 50<br />
Kader 7.1. Buit<strong>en</strong>s <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> 51<br />
7.3. De rol van projectontwikkelaars 52<br />
Kader 7.2. Buit<strong>en</strong>s <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> 53<br />
8. Conclusie 55<br />
8.1. Goud<strong>en</strong> Eeuw<strong>en</strong> 55<br />
8.2. Magnific<strong>en</strong>za 56<br />
8.3. Arcadia in Schelde- <strong>en</strong> Amstelstad 58<br />
Literatuur 60<br />
Cartografisch materiaal 64<br />
Webpagina’s 66<br />
4
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Inleiding<br />
Het woord oorlof verwijst naar het tijdverdrijf van de<br />
welgestelde kring<strong>en</strong> in de 17 de eeuw. <strong>Oorlof</strong> bestond voor h<strong>en</strong> uit<br />
bootje var<strong>en</strong>, zwemm<strong>en</strong>, viss<strong>en</strong>, wandel<strong>en</strong>, zing<strong>en</strong> <strong>en</strong> musicer<strong>en</strong>,<br />
boogschiet<strong>en</strong>, met de bal spel<strong>en</strong>, et<strong>en</strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> aan feestelijke<br />
bankett<strong>en</strong>, jag<strong>en</strong> of e<strong>en</strong>voudigweg niets do<strong>en</strong> (Maegd, 2006, p.305).<br />
Deze nieuwe vermaakscultuur uitte zich vooral in de tuin<strong>en</strong> <strong>rond</strong> hun<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>, ofwel hov<strong>en</strong> van plaisantie, waarmee zich e<strong>en</strong> nieuw<br />
sted<strong>en</strong>bouwkundig verschijnsel op<strong>en</strong>baarde. Deze buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> dan ook het onderwerp van dit bachelo<strong>rond</strong>erzoek. Hierin is<br />
geprobeerd om door middel van literatuur, maar daarnaast vooral ook<br />
middels kaart<strong>en</strong>, schilderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> archiefmateriaal, e<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>de blik<br />
te werp<strong>en</strong> op de <strong>Amsterdam</strong>se <strong>en</strong> Antwerpse ontwikkeling van<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>. Daarbij werd de volg<strong>en</strong>de vraag gesteld:<br />
Welke factor<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> t<strong>en</strong> g<strong>rond</strong>slag aan het ontstaan van<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> in hun Goud<strong>en</strong><br />
Eeuw <strong>en</strong> welke verschill<strong>en</strong> dan wel overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> zijn er te<br />
vind<strong>en</strong><br />
Bij deze probleemstelling stond e<strong>en</strong> historisch-geografische<br />
aanpak c<strong>en</strong>traal. Door het combiner<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> grote variatie aan<br />
gegev<strong>en</strong>s werd geprobeerd inzicht te krijg<strong>en</strong> in de historische<br />
ontwikkeling van het buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>-landschap.<br />
De historische geografie heeft zich veel meer dan andere takk<strong>en</strong> van de<br />
geografie toegelegd op de bestudering van het eig<strong>en</strong> land. De Klerk<br />
spreekt dan ook van e<strong>en</strong> vaderlandse geografie: Landsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
door de meeste historisch-geograf<strong>en</strong> slechts sporadisch overschred<strong>en</strong><br />
(Klerk, 2003, p.51). Ook met betrekking tot de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> is de<br />
meeste literatuur beperkt tot de nationale gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>. Met deze scriptie is<br />
geprobeerd deze fixatie los te lat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>huisbouw te<br />
bestuder<strong>en</strong> als internationale tr<strong>en</strong>d.<br />
Om op e<strong>en</strong> werkbare manier tot e<strong>en</strong> beantwoording van de<br />
hoofdvraag te kom<strong>en</strong> is deze in e<strong>en</strong> drietal deelvrag<strong>en</strong> opgedeeld:<br />
1. Waarom <strong>en</strong> wanneer ontstond de behoefte om de stad te ontvlucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
platteland op te zoek<strong>en</strong><br />
2. Wie legd<strong>en</strong> deze buit<strong>en</strong>s aan <strong>en</strong> welke factor<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol bij de keuze voor<br />
e<strong>en</strong> geschikte locatie<br />
3. Op welke wijze uitt<strong>en</strong> de bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde factor<strong>en</strong> zich in de specifieke neerslag<br />
van buit<strong>en</strong>s <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> hoe verhield<strong>en</strong> deze sted<strong>en</strong> zich tot<br />
elkaar<br />
De eerste vraag zal in de hoofdstukk<strong>en</strong> 1 <strong>en</strong> 2 word<strong>en</strong> beantwoord, de<br />
tweede <strong>en</strong> derde vraag in respectievelijk de hoofdstukk<strong>en</strong> 3-4 <strong>en</strong> 5-7.<br />
Het onderscheid tuss<strong>en</strong> kastel<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> is daarbij<br />
belangrijk. Kastel<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gebouw<strong>en</strong> die als vesting of heerlijke woning<br />
fungeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarvan het bestaan parallel loopt met de hiërarchische<br />
machtsstructur<strong>en</strong> van de feodaliteit. Onder buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> (ook wel<br />
lusthov<strong>en</strong>, speelhuiz<strong>en</strong>, hov<strong>en</strong> van plaisantie of buit<strong>en</strong>s) verstaan we landelijke<br />
her<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, gebouwd als tweede verblijf van e<strong>en</strong> goede klasse. De<br />
oud-adellijke landgoeder<strong>en</strong> zijn dan ook eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>,<br />
om welke red<strong>en</strong> er in deze scriptie slechts weinig aandacht aan wordt<br />
5
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
besteed. Om twee red<strong>en</strong> zijn zij desondanks van belang: <strong>en</strong>erzijds<br />
hebb<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong>domm<strong>en</strong> van de adel als voorbeeld gedi<strong>en</strong>d voor de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>klasse, <strong>en</strong> anderzijds ging e<strong>en</strong> groot deel van de adellijke<br />
kastel<strong>en</strong> over in burgerlijke hand<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.19).<br />
Rest mij nog e<strong>en</strong> aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te bedank<strong>en</strong>. Allereerst Hans<br />
R<strong>en</strong>es voor zijn steun <strong>en</strong> expertise, daarnaast de her<strong>en</strong> Tijs, Baet<strong>en</strong>s,<br />
Van T<strong>en</strong>t, Kottman <strong>en</strong> Holwerda voor hun deskundige hulp <strong>en</strong> tot slot<br />
Marjan van Giel <strong>en</strong> Jos van Veldhov<strong>en</strong> voor het zorgvuldige lez<strong>en</strong>.<br />
Figuur 1: boerderij met her<strong>en</strong>huis nabij <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
Bron: Tijs (2007)<br />
6
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
1.1. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> als magisch toverwoord<br />
Georges Duby, de bek<strong>en</strong>de Franse historicus, beschrijft in zijn<br />
L’Europe au Moy<strong>en</strong> Age hoe kunst<strong>en</strong>aars <strong>rond</strong> 1500 afreisd<strong>en</strong> naar ofwel<br />
Frankrijk <strong>en</strong> Vlaander<strong>en</strong> in het noord<strong>en</strong>, ofwel Flor<strong>en</strong>ce in het zuid<strong>en</strong><br />
om aldaar ‘de macht van het geld te roem<strong>en</strong>’ (Duby, 1981, p.266). Het<br />
is vaak de economische machtspositie die sted<strong>en</strong> hun roem, hun<br />
culturele uitstraling <strong>en</strong> hun betek<strong>en</strong>is geeft. Ook <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Amsterdam</strong> gev<strong>en</strong> blijk van dit verschijnsel. Het is dan ook om deze<br />
red<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> beschrijving van de Goud<strong>en</strong> Eeuw, voor <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
grofweg de zesti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> voor <strong>Amsterdam</strong> de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw, begint<br />
met e<strong>en</strong> economische geschied<strong>en</strong>is. Op dit fundam<strong>en</strong>t zal vervolg<strong>en</strong>s<br />
de politiek-religieuze context word<strong>en</strong> aangebracht.<br />
In de zesti<strong>en</strong>de eeuw ontwikkelde <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> zich met haar<br />
ideale ligging aan de Schelde tot e<strong>en</strong> van de belangrijkste<br />
handelsknooppunt<strong>en</strong> van de wereld. Van Franse wijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> verfstoff<strong>en</strong><br />
tot Duits ijzer <strong>en</strong> koper, van Engels lak<strong>en</strong> tot Italiaans marmer <strong>en</strong> zijde,<br />
van Baltisch tarwe, bont <strong>en</strong> hout tot Portugese specerij<strong>en</strong> <strong>en</strong> Spaans<br />
fruit: het werd allemaal op de kades van de Sinjor<strong>en</strong>stad verhandeld. In<br />
de tweede helft van de zesti<strong>en</strong>de eeuw bereikt<strong>en</strong> jaarlijks ca. 2500<br />
schep<strong>en</strong>, ofwel 250.000 ton, de Antwerpse water<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> hoeveelheid<br />
die neerkomt op vier maal het scheepsverkeer te Lond<strong>en</strong> in 1580, of<br />
twaalf keer de jaarlijkse Amerika-vloot in Sevilla (Soly, 1986, p. 84).<br />
Het inwonertal in 1568 bedroeg intra muros maar liefst 104.000<br />
person<strong>en</strong>, <strong>en</strong> extra muros zo’n 114.000.<br />
E<strong>en</strong> aantal dat m<strong>en</strong> in die tijd slechts in e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tal Europese sted<strong>en</strong><br />
waar kon nem<strong>en</strong> (Soly, 1986, p. 85).<br />
De groei die uiteindelijk tot deze internationale<br />
handelsmetropool zou leid<strong>en</strong> doet zich in de vijfti<strong>en</strong>de eeuw al voor,<br />
waarbij e<strong>en</strong> aantal gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> voor economische impuls<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong><br />
die de Scheldestad bov<strong>en</strong> de algem<strong>en</strong>e crisis in de Nederland<strong>en</strong><br />
uittild<strong>en</strong>. Deze crisis, welke werd veroorzaakt door dal<strong>en</strong>de<br />
landbouwopbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> als gevolg van burgeroorlog<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>de<br />
koopkracht door hoge graanprijz<strong>en</strong>, had aanvankelijk e<strong>en</strong> vertraging<br />
Figuur 1.1. Braun & Hog<strong>en</strong>berg (1572), Stad <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Bron: historic-cities.huji.ac.il<br />
7
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
van de bevolkingsgroei in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> tot gevolg (Bavel et al., 2004, p.<br />
515 & 518). E<strong>en</strong> eerste gebeurt<strong>en</strong>is die deze malaise doorbrak was het<br />
bevel van Maximiliaan van Oost<strong>en</strong>rijk in 1482, gericht aan de vreemde<br />
naties, om het rebeller<strong>en</strong>de Brugge te verlat<strong>en</strong> (Thys, 1986, p. 93).<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> had in de strijd van de Habsburgers teg<strong>en</strong> de opstandige<br />
Vlaamse sted<strong>en</strong> partij gekoz<strong>en</strong> voor Maximiliaan, hetge<strong>en</strong> zich nu uitte<br />
in e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st: de Habsburgse machthebber raadde kooplied<strong>en</strong><br />
aan om zich, in plaats van in Brugge, in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> te vestig<strong>en</strong>. Aldus<br />
ontstond<strong>en</strong> duurzame handelscontact<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de uitgewek<strong>en</strong><br />
G<strong>en</strong>uez<strong>en</strong>, Portugez<strong>en</strong>, Spanjaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hanzeat<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de opkom<strong>en</strong>de<br />
Brabantse metropool. E<strong>en</strong> tweede impuls voor verdere expansie was<br />
het einde van de oorlog met Frankrijk in 1493, vormgegev<strong>en</strong> door het<br />
Verdrag van S<strong>en</strong>lis tuss<strong>en</strong> de Habsburgse Maximiliaan <strong>en</strong> de Franse<br />
Karel VIII, waarmee e<strong>en</strong> dertigjarige periode van vrede werd ingeluid<br />
(Brabander, 1988, p. 26).<br />
In de periode van relatieve rust die in de laatste jar<strong>en</strong> van de 15 e<br />
eeuw aanving, liet <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> vrijwel mete<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke stijging van het<br />
scheepvaartverkeer zi<strong>en</strong>. De handelsovere<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong> Filips de<br />
Schone <strong>en</strong> H<strong>en</strong>drik VII van Engeland in 1496 resulteerde in de import<br />
van grote hoeveelhed<strong>en</strong> Engels lak<strong>en</strong>, welke na bewerking in<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> werd<strong>en</strong> doorverkocht aan Zuidduitsers (Thys, 1986, p. 94).<br />
Op deze wijze vervulde <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> sleutelpositie in de<br />
handelsroute die van Engeland, via de Zuidduitsers naar C<strong>en</strong>traal-<br />
Europa liep. Hier werd e<strong>en</strong> Portugese tak aan toegevoegd: het door de<br />
Zuidduitsers meegebrachte koper vormde e<strong>en</strong> interessante investering<br />
voor de Portugez<strong>en</strong>, die dit metaal voor hun handel met West-Afrika<br />
kond<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>. Voeg hier de import van zilver aan toe, voor de<br />
Portugez<strong>en</strong> belangrijk met het oog op hun handelscontact<strong>en</strong> in het<br />
verre oost<strong>en</strong>, <strong>en</strong> m<strong>en</strong> begrijpt waarom zij massaal van Brugge naar<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> trokk<strong>en</strong>. De Portugese koning verle<strong>en</strong>de daarbij in 1501<br />
het stapelmonopolie voor de verkoop van Portugese specerij<strong>en</strong> aan de<br />
Scheldestad, waarmee het traditionele afzetgebied van de V<strong>en</strong>etiaanse<br />
specerij<strong>en</strong>handel werd ondermijnd (Thys, 1986, p.94). Opnieuw<br />
verschoof daarna e<strong>en</strong> handelsmacht, ditmaal de Italian<strong>en</strong>, van Brugge<br />
naar <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, waarbij de kooplied<strong>en</strong> uit Flor<strong>en</strong>ce, Lucca <strong>en</strong> G<strong>en</strong>ua<br />
kostbare zijde <strong>en</strong> zijdeweefsel verruild<strong>en</strong> voor Engels lak<strong>en</strong> <strong>en</strong> karsaai<br />
(grof lak<strong>en</strong>). Sam<strong>en</strong> met het Engelse lak<strong>en</strong> vormt de Italiaanse handel<br />
in zijde de hoofdpijler waarop de 16 e -eeuwse hoogbloei van<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> gebaseerd was. Overig<strong>en</strong>s niet alle<strong>en</strong> door die handel zelf,<br />
maar ook door de handelstechniek<strong>en</strong> die de zuidelijke kooplied<strong>en</strong><br />
introduceerd<strong>en</strong>, zoals de commissiehandel <strong>en</strong> de dubbele boekhouding<br />
(Thys, 1986, p. 94). Naast de Duitsers, Engels<strong>en</strong>, Portugez<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Italian<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> ook de Spanjaard<strong>en</strong> vanaf 1510 hun weg naar de<br />
Scheldestad. Op hun beurt ruild<strong>en</strong> zij paard<strong>en</strong>, huid<strong>en</strong>, wijn, olie, was,<br />
suiker <strong>en</strong> vrucht<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> Zuid-Nederlandse product<strong>en</strong> als linn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tapijt<strong>en</strong>. Opnieuw ziet m<strong>en</strong> hier e<strong>en</strong> proces van innovatiediffusie: de<br />
Spanjaard<strong>en</strong> introduceerd<strong>en</strong> de zeeverzekering <strong>en</strong> moderne vorm<strong>en</strong><br />
van het v<strong>en</strong>nootschapswez<strong>en</strong>. Ook de Frans<strong>en</strong>, voor wie <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
het primaire handelsc<strong>en</strong>trum voor de relaties met noordelijk Europa<br />
vormde, <strong>en</strong> de Hanzeat<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in de Scheldemetropool terug te<br />
vind<strong>en</strong>. Deze laatst<strong>en</strong> aanvankelijk echter in beperkte mate: pas in 1553<br />
bracht de Hanze hun handelskantoor over naar <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
8
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
E<strong>en</strong> andere, cruciale compon<strong>en</strong>t van het succes van de<br />
Scheldestad ligt in de graanhandel. In de zesti<strong>en</strong>de eeuw war<strong>en</strong> het<br />
vooral de kustland<strong>en</strong> van de Oostzee die op grote schaal graan<br />
produceerd<strong>en</strong>. De Hollandse <strong>en</strong> Zeeuwse schep<strong>en</strong> bracht<strong>en</strong> het graan<br />
via Walcher<strong>en</strong> naar <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> waar maar liefst ti<strong>en</strong> proc<strong>en</strong>t van het<br />
graanverbruik uit import bestond (Brabander, 1988, p.26). Deze<br />
graaninjectie maakte dat landbouwers zich op r<strong>en</strong>dabele handelsteelt<strong>en</strong><br />
(waa<strong>rond</strong>er vlas <strong>en</strong> hop) <strong>en</strong> plattelandsnijverheid (zoals lichte draperie<br />
<strong>en</strong> tapijtweverij) kond<strong>en</strong> toelegg<strong>en</strong>. Brabander (1988) stelt dat juist<br />
deze complem<strong>en</strong>tariteit van stad <strong>en</strong> periferie voor e<strong>en</strong> groei zorgde die<br />
van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> handelsmetropool maakte.<br />
De stad legde zich na verloop van tijd steeds meer toe op<br />
uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de industrie- <strong>en</strong> nijverheidstakk<strong>en</strong>. Hierbij werd<strong>en</strong><br />
traditionele ambacht<strong>en</strong> als lak<strong>en</strong>veredeling <strong>en</strong> bontbewerking<br />
aangevuld met nieuwe sector<strong>en</strong> als diamantbewerking, zijdeweverij,<br />
typografie <strong>en</strong> majolicaproductie (grof <strong>en</strong> bros soort keramiek) (Thys,<br />
1986, p. 96). De zich almaar specialiser<strong>en</strong>de stedelijke economie van<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> speelde in op de groei van de Engelse lak<strong>en</strong>export, de<br />
int<strong>en</strong>sivering van Italiaanse betrekking<strong>en</strong>, de herstell<strong>en</strong>de Franse<br />
economie <strong>en</strong> de expander<strong>en</strong>de Spaanse koloniale handel. De<br />
opbr<strong>en</strong>gstcijfers van de uitvoerheffing die tuss<strong>en</strong> 1543 <strong>en</strong> 1545 in de<br />
Nederland<strong>en</strong> gehev<strong>en</strong> werd lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> maar liefst 76,3%<br />
van dat totale bedrag leverde, waarbij <strong>Amsterdam</strong> slechts 5% voor zijn<br />
rek<strong>en</strong>ing nam (Thys, 1986, p.99). Vanaf ca. 1530 werd het, onder<br />
andere door de inschakeling van de commissiehandel, mogelijk voor<br />
kleinere kooplied<strong>en</strong> om op de internationale handelsmarkt te operer<strong>en</strong>.<br />
De Antwerpse beurs veranderde daarbij van e<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>komst van<br />
kooplied<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> primair financiële beurs. De metropool groeide<br />
daarbij uit tot e<strong>en</strong> mondiale geldmarkt.<br />
Toch wordt het eindtij van deze goud<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> al in de tweede<br />
helft van de 16 e eeuw ingeluid, wanneer de Beeld<strong>en</strong>storm in 1566<br />
uitmondde in e<strong>en</strong> stagner<strong>en</strong>de Zuid-Nederlandse economie.<br />
Verschill<strong>en</strong>de ontwikkeling<strong>en</strong>, waa<strong>rond</strong>er de fiscale maatregel<strong>en</strong> van<br />
Alva in 1571, de onderbreking van de handelsbetrekking<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />
Nederland<strong>en</strong> <strong>en</strong> Engeland in de periode 1568-1573 <strong>en</strong> de Scheldeblokkade<br />
van de watergeuz<strong>en</strong> in 1572, leidde tot het wegtrekk<strong>en</strong> van<br />
kooplied<strong>en</strong>, ambachtsmeesters <strong>en</strong> burgers (Thys, 1986, p.99). Veel<br />
achterblijvers sloeg<strong>en</strong> alsnog op de vlucht to<strong>en</strong> de Spaanse Furie in<br />
1576 uitbrak: Spaanse soldat<strong>en</strong> plunderd<strong>en</strong> de stad waarbij honderd<strong>en</strong><br />
burgers de dood vond<strong>en</strong>. Ondanks de ontreddering van het<br />
economisch lev<strong>en</strong> bleef <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> nog e<strong>en</strong> tijd lang het brandpunt<br />
van handelsactiviteit, <strong>en</strong> liet de stad zelfs e<strong>en</strong> kleine wederopbloei zi<strong>en</strong><br />
nadat de zijde van de opstandeling<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> werd <strong>en</strong> de Schelde weer<br />
werd vrijgegev<strong>en</strong>. De Spaanse opmars die vanaf 1579 steeds meer<br />
vluchteling<strong>en</strong> richting <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> dreef, maakte van de stad e<strong>en</strong><br />
calvinistisch bolwerk, waarin de industriële bedrijvigheid in de stilte<br />
voor de storm nog kort de kop op stak. Daaraan kwam echter al snel<br />
e<strong>en</strong> einde met de val van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> de overname door Alexander<br />
Farnese in 1585, met e<strong>en</strong> massale emigratie tot gevolg (Thys, 1986,<br />
p.101).<br />
9
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
1.2. Politiek, religie <strong>en</strong> oorlog in de Sinjor<strong>en</strong>stad<br />
Nu er aandacht is besteed aan de economische dim<strong>en</strong>sie <strong>en</strong> de<br />
opkomst van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> als handelsmetropool, is het tijd voor de<br />
politiek-religieuze context. Naast de ontdekkingsreiz<strong>en</strong>, de introductie<br />
van nieuwe handelswaar <strong>en</strong> de verschuiv<strong>en</strong>de economische structur<strong>en</strong><br />
in Europa spel<strong>en</strong> ook de relaties met de Habsburgers, de komst van<br />
Anabaptist<strong>en</strong>, Martinist<strong>en</strong> <strong>en</strong> Calvinist<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rol in de opstand e<strong>en</strong><br />
cruciale rol in het verhaal van de Scheldestad.<br />
In de 15 e eeuw werd<strong>en</strong> de vorst<strong>en</strong>domm<strong>en</strong> van de Nederland<strong>en</strong><br />
ver<strong>en</strong>igd in het Bourgondische rijk, dat na het huwelijk van Maria van<br />
Bourgondië met Maximiliaan in 1477 deel ging uitmak<strong>en</strong> van het<br />
<strong>en</strong>orme Habsburgse rijk (Voet, 1993, p.16). Karel V, kleinzoon van<br />
Maximiliaan, nam de macht als keizer over <strong>en</strong> heerste in de eerste helft<br />
van de 16 e eeuw over de Zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> Provinciën, het huidige België <strong>en</strong><br />
Nederland. Het feit dat Karel V in G<strong>en</strong>t gebor<strong>en</strong> was verklaart zijn<br />
loyaliteit jeg<strong>en</strong>s de Vlaming<strong>en</strong>: hoewel de druk tot religieuze<br />
hervorming<strong>en</strong> zich steeds sterker aan de oppervlakte uitte, reageerde<br />
de keizer met milde repressie. Karel V id<strong>en</strong>tificeerde zich met de<br />
Vlaming<strong>en</strong> <strong>en</strong> vice versa (McKay, 2003, p.493). Met het aantred<strong>en</strong> van<br />
zijn zoon Filips II in 1556 kwam er echter e<strong>en</strong> einde aan de relatieve<br />
coulantheid t<strong>en</strong> opzichte van de vrije, kosmopolitische atmosfeer in de<br />
commerciële c<strong>en</strong>tra. Filips II was e<strong>en</strong> koning van Spanje, hij had in<br />
teg<strong>en</strong>stelling tot zijn vader niets met Vlaander<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoof in het<br />
c<strong>en</strong>trale bestuur te Brussel dan ook vooral Spaansgezind<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Spanjaard<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> (Voet, 1993, p.16). De politieke agitatie die<br />
deze transitie onder de adel teweegbracht viel sam<strong>en</strong> met de opkomst<br />
van het protestantisme. Het schisma dat aldus tuss<strong>en</strong> de Roomse<br />
Habsburgers <strong>en</strong> de roerige Nederland<strong>en</strong> ontstond zou de periode van<br />
relatieve rust drastisch verstor<strong>en</strong>.<br />
De religieuze dynamiek begint al in de vroege 16 e eeuw,<br />
wanneer het optred<strong>en</strong> van Maart<strong>en</strong> Luther ook in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
weerklank vindt. Hoewel de luthers<strong>en</strong> (ook wel Martinist<strong>en</strong>) zich in<br />
‘stillicheyt <strong>en</strong> obediëntie’ gedroeg<strong>en</strong>, is de laat-middeleeuwse vroomheid<br />
van het oude geloof niet langer vanzelfsprek<strong>en</strong>d (Andriess<strong>en</strong>, 1986, p.<br />
114). De houding van de Antwerpse stadsmagistraat werd minder<br />
lankmoedig to<strong>en</strong> de anabaptist<strong>en</strong>, ofwel wederdopers, <strong>rond</strong> 1534 hun<br />
toevlucht in de stad zocht<strong>en</strong>. De beteugeling van ketters werd str<strong>en</strong>ger<br />
<strong>en</strong> ca. 230 anabaptist<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> de dood. Toch gaat het hier nog om<br />
relatief kleine aantall<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> grotere invloed ging uit van het op de<br />
voorg<strong>rond</strong> tred<strong>en</strong>de calvinisme. De goed georganiseerde verspreiding<br />
van de opvatting<strong>en</strong> over staat <strong>en</strong> maatschappij, gev<strong>en</strong>tileerd in te Kiel,<br />
Berchem <strong>en</strong> Borgerhout gehoud<strong>en</strong> hag<strong>en</strong>prek<strong>en</strong>, vond onder de<br />
bevolking steeds meer weerklank (Andriess<strong>en</strong>, 1986, p. 117). E<strong>en</strong> blik<br />
op de jar<strong>en</strong> tachtig van de 16 e eeuw laat zi<strong>en</strong> dat <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> zonder<br />
twijfel de belangrijkste calvinistische stad in de Nederland<strong>en</strong> is geweest:<br />
de stad bestond vermoedelijk voor 51% uit katholiek<strong>en</strong>, 16% luthers<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> maar liefst 33% calvinist<strong>en</strong> (Roey, 1986, p.11).<br />
Bij het verdedig<strong>en</strong> van hun geloof schuwd<strong>en</strong> de volgeling<strong>en</strong><br />
van Calvijn het geweld niet. Door de primair op Spanje geënte politiek<br />
van Filips II <strong>en</strong> de onvrede hierover onder de adel, ging het<br />
protestantisme in steeds grotere mate als geme<strong>en</strong>schappelijke factor<br />
funger<strong>en</strong> voor de opstandige burgerij, adel <strong>en</strong> ambachtslied<strong>en</strong>. De<br />
10
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
onvrede culmineerde uiteindelijk in 1566 in de Beeld<strong>en</strong>storm, die<br />
verwoest<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong> voor <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> met zich meebracht. Hierbij<br />
di<strong>en</strong>t vermeld te word<strong>en</strong> dat sociale wantoestand<strong>en</strong> onder de armste<br />
volksklasse, als gevolg van e<strong>en</strong> stagner<strong>en</strong>de graanbevoorrading,<br />
bijdroeg<strong>en</strong> aan de excess<strong>en</strong> van de Beeld<strong>en</strong>storm (Roey, 1986, p.109).<br />
Margaretha van Parma, door Filips aangesteld als landvoogdes over<br />
de Nederland<strong>en</strong>, drukte de rebellie in 1567 succesvol de kop in <strong>en</strong><br />
herstelde de roomse religie als <strong>en</strong>ig erk<strong>en</strong>de godsdi<strong>en</strong>st in de stad.<br />
Toch bracht het rumoer Filips II ertoe om de Hertog van Alva,<br />
vergezeld van e<strong>en</strong> machtig leger, naar de Nederland<strong>en</strong> te stur<strong>en</strong><br />
alwaar hij Margaretha van Parma spoedig opvolgde als landvoogd.<br />
Hoewel Alva in e<strong>en</strong> tot rust gekom<strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> arriveerde, liet de<br />
hertog e<strong>en</strong> burcht t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> bouw<strong>en</strong> om de stad<br />
in toom te houd<strong>en</strong>. De almaar groei<strong>en</strong>de agitatie die als gevolg van<br />
Alva’s c<strong>en</strong>traliser<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> in de Zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> Provinciën aan<br />
de oppervlakte kwam, uitte zich in de door Willem van Oranje<br />
geleide opstand. De politiek-religieuze explosie sloeg in 1576 over<br />
naar het zuid<strong>en</strong>, waarbij de rebell<strong>en</strong> het Spaanse leger terugdrev<strong>en</strong><br />
in Alva’s kasteel (Voet, 1993, p.16). De Spaanse <strong>en</strong> Duitse soldat<strong>en</strong><br />
viel<strong>en</strong> in reactie hierop vanuit de vesting <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hield<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grootschalige plundertocht, e<strong>en</strong> gebeurt<strong>en</strong>is die later als<br />
de Spaanse Furie bek<strong>en</strong>d zou staan. Enige nuancering met<br />
betrekking tot deze gebeurt<strong>en</strong>is is wellicht op zijn plaats: de<br />
Spaanse troep<strong>en</strong> zocht<strong>en</strong> aanvankelijk <strong>en</strong>kel betaling voor hun<br />
sinds lange tijd onbetaalde di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>. De provocaties die hun binn<strong>en</strong><br />
de stadsmur<strong>en</strong> t<strong>en</strong> deel viel<strong>en</strong> leidd<strong>en</strong> echter tot e<strong>en</strong> gruwelijke<br />
escalatie (Roey, 1986, p.109). De vele dod<strong>en</strong>, vernieling<strong>en</strong> (waa<strong>rond</strong>er<br />
het stadhuis) <strong>en</strong> plundering<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> echter dat <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> in 1577<br />
voor de kant van de opstandeling<strong>en</strong> koos. Aldus grep<strong>en</strong> de<br />
gereformeerd<strong>en</strong> de macht in de stad, <strong>en</strong> werd <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> sam<strong>en</strong> met<br />
G<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> calvinistisch bolwerk. De stad kreeg echter al snel te mak<strong>en</strong><br />
Figuur 1.2. Constantijn Franck<strong>en</strong> (1542), Gezicht op de stad langs de landzijde. Inval van de Gelderse<br />
troep<strong>en</strong> onder leiding van Maart<strong>en</strong> van Rossem (1478-1555). Vijandelijke troep<strong>en</strong> verschijn<strong>en</strong> voor<br />
de poort<strong>en</strong> van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Na twee dag<strong>en</strong> belegering trekt hij zich terug maar richt tijd<strong>en</strong>s zijn<br />
aftocht grote schade aan in de dorp<strong>en</strong> Dambrugge, Merksem, Deurne, Borgerhout <strong>en</strong> Berchem.<br />
Bron: Tijs (2007)<br />
11
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
met de langzaam oprukk<strong>en</strong>de hertog van Parma, Alexander Farnese,<br />
die in opdracht van Filips II het verlor<strong>en</strong> gegane terrein heroverde.<br />
In 1583 speelde zich opnieuw e<strong>en</strong> drama af binn<strong>en</strong> de<br />
Antwerpse stadsmur<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> voorval dat na verloop van tijd de Franse<br />
Furie werd g<strong>en</strong>oemd. De hertog van Anjou <strong>en</strong> Al<strong>en</strong>çon, jongere broer<br />
van de koning van Frankrijk, was door Willem van Oranje als<br />
bondg<strong>en</strong>oot teg<strong>en</strong> Spanje binn<strong>en</strong>gehaald om hertog van Brabant te<br />
word<strong>en</strong>. Anjou was echter verre van tevred<strong>en</strong> met deze bescheid<strong>en</strong> rol<br />
<strong>en</strong> probeerde middels e<strong>en</strong> ‘coup’ in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> zijn invloed uit te<br />
breid<strong>en</strong> (Roey, 1986, p.110). De Franse troep<strong>en</strong> die <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
binn<strong>en</strong>stormd<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> echter volledig verrast door de snelle <strong>en</strong><br />
brutale reactie van de bevolking: sinds de Spaanse Furie war<strong>en</strong> zij<br />
terdege gemilitariseerd (Voet, 1973, p.223). De Frans<strong>en</strong> dolv<strong>en</strong> al snel<br />
het onderspit <strong>en</strong> er was nadi<strong>en</strong> zelfs sprake van privé-gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>:<br />
Antwerpse burgers nam<strong>en</strong> verliezers mee naar huis <strong>en</strong> liet<strong>en</strong> ze pas na<br />
betaling van losgeld vrij. Het jaar daarop zou Farnese de stad<br />
beleger<strong>en</strong>.<br />
Zoals bek<strong>en</strong>d viel de stad uiteindelijk <strong>en</strong> capituleerde in 1585.<br />
Na e<strong>en</strong> beleg van meer dan e<strong>en</strong> jaar ‘reconciliëerde’ <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> met de<br />
‘natuurlijke heer’: Filips II van Spanje (Roey, 1986, p.104). Het<br />
betek<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> definitief schisma tuss<strong>en</strong> het zich vrij vecht<strong>en</strong>de<br />
Noord<strong>en</strong> <strong>en</strong> het opnieuw bij het koninkrijk behor<strong>en</strong>de Zuid<strong>en</strong> dat haar<br />
hoofdrol moest afstaan. <strong>Amsterdam</strong> zou de erf<strong>en</strong>is van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
overnem<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Scheldestad begon aan e<strong>en</strong> nieuw tijdperk als<br />
c<strong>en</strong>trum van de katholieke Contrareformatie (Roey, 1986, p.111).<br />
2.1. De bloei van <strong>Amsterdam</strong>: Guirlandes <strong>en</strong><br />
festo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
‘<strong>Amsterdam</strong> zal com<strong>en</strong> te prospereer<strong>en</strong> <strong>en</strong>de verbeter<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> alle sted<strong>en</strong>’<br />
(Hart, 1946, p.13). Aldus schreef Willem van Oranje in 1580 aan het<br />
stadsbestuur van <strong>Amsterdam</strong>, waarmee hij blijk gaf van e<strong>en</strong><br />
vooruitzi<strong>en</strong>de blik: in de loop van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw zou<br />
<strong>Amsterdam</strong> uitgroei<strong>en</strong> tot het knooppunt van e<strong>en</strong> handelsnetwerk dat<br />
bijna iedere uithoek van de destijds bek<strong>en</strong>de wereld aane<strong>en</strong> reeg, <strong>en</strong><br />
zou de stad in e<strong>en</strong> ongeëv<strong>en</strong>aarde bloei uitgroei<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong><br />
internationale goeder<strong>en</strong>- <strong>en</strong> geldmarkt.<br />
Het vorige hoofdstuk eindigde met de val van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, e<strong>en</strong><br />
gebeurt<strong>en</strong>is die grote invloed had op de economische groei van<br />
<strong>Amsterdam</strong>. Met het zwicht<strong>en</strong> van de Scheldestad voor Farnese<br />
trokk<strong>en</strong> ca. 10.000 <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>aars naar het opstandige noord<strong>en</strong>,<br />
waarbij ze veelal e<strong>en</strong> onderkom<strong>en</strong> in <strong>Amsterdam</strong> zocht<strong>en</strong><br />
(Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.66). Deze vluchteling<strong>en</strong>stroom was al eerder op<br />
gang gekom<strong>en</strong>: al vanaf 1550 ontvluchtt<strong>en</strong> naar schatting 50.000<br />
Vlaming<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brabanders om politieke, religieuze <strong>en</strong> economische<br />
motiev<strong>en</strong> het door de Spanjaard<strong>en</strong> heroverde land. De val van<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> de eerste voortek<strong>en</strong><strong>en</strong> van <strong>Amsterdam</strong>s Goud<strong>en</strong> Eeuw<br />
word<strong>en</strong> vaak bezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> kwestie van de e<strong>en</strong> zijn dood, de ander zijn<br />
brood. Dit is echter onjuist: <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> zou ook na het capitulatiejaar<br />
voor lange tijd e<strong>en</strong> important c<strong>en</strong>trum voor krediet- <strong>en</strong><br />
handelstransacties vorm<strong>en</strong> (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.66). Over de <strong>en</strong>orme<br />
stimulans voor de <strong>Amsterdam</strong>se economie die de uittocht van<br />
Vlaming<strong>en</strong>, Wal<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brabanders aan het einde van de zesti<strong>en</strong>de eeuw<br />
12
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
vormde bestaat echter ge<strong>en</strong> twijfel. De vestiging van deze asielzoekers<br />
uit de Nieuwe Tijd vormde e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme injectie van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> kunde.<br />
De Antwerpse kooplied<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> al veel ervaring opgedaan in de<br />
handelsbetrekking<strong>en</strong> met Italië, de Levant <strong>en</strong> Indië. De expertise van<br />
de Zuid-Nederlanders bracht nieuwe handelsmogelijkhed<strong>en</strong> voor de<br />
Hollandse hav<strong>en</strong>stad. Deze nieuwe mogelijkhed<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong><br />
in staat om t<strong>en</strong> tijde van het uitbrek<strong>en</strong> <strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong> van de Spaanse<br />
oorlog alternatiev<strong>en</strong> voor de vaart op Spanje te ontwikkel<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
introduceerd<strong>en</strong> de vluchteling<strong>en</strong> nieuwe industrieën, waa<strong>rond</strong>er de<br />
diamant- <strong>en</strong> zijde-industrie.<br />
In de periode vóór de Zuidelijke influx was er in <strong>Amsterdam</strong><br />
sprake van e<strong>en</strong> teruglop<strong>en</strong>de handel. De door Willem van Oranje<br />
aangestelde watergeuz<strong>en</strong>admiraal Diederik van Sonoy blokkeerde op<br />
doortast<strong>en</strong>de wijze de vaarroutes van <strong>Amsterdam</strong>, dat in die tijd nog<br />
Figuur 2.1. H<strong>en</strong>drick Cornelisz Vroom, Het IJ <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> vanuit het oost<strong>en</strong>. Ca. 1601-1608<br />
Bron: Bakker (2007)<br />
loyaal was aan het Spaanse gezag (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.56). Uit de<br />
Sonttabell<strong>en</strong>, registers over het scheepsverkeer dat de Sont passeerde,<br />
blijkt dat in de periode tuss<strong>en</strong> 1574 <strong>en</strong> 1577 slechts twaalf<br />
<strong>Amsterdam</strong>se schep<strong>en</strong> de tol passeerd<strong>en</strong>. Het zou echter nog tot 1578<br />
dur<strong>en</strong> voordat het stadsbestuur de kant van de opstand koos. E<strong>en</strong><br />
ontstell<strong>en</strong>de hongersnood in 1576 bracht <strong>Amsterdam</strong> ertoe zich neer<br />
te legg<strong>en</strong> bij de Alteratie: de calvinistische godsdi<strong>en</strong>st zou word<strong>en</strong><br />
getolereerd. De balling<strong>en</strong> die na het tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van de overe<strong>en</strong>komst<br />
terugkeerd<strong>en</strong> sterkt<strong>en</strong> de calvinist<strong>en</strong> in hun bestuurlijke ambities: de<br />
katholiek<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> stelselmatig uit de kerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het stadsbestuur<br />
gedrev<strong>en</strong> (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.58).<br />
Met het aanbrek<strong>en</strong> van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw neemt de<br />
overzeese handel gestaag toe. De stedelijke bevolking liet e<strong>en</strong> sterke<br />
to<strong>en</strong>ame zi<strong>en</strong> met als gevolg dat er met name e<strong>en</strong> tekort aan graan<br />
ontstond. In de republiek war<strong>en</strong> de mogelijkhed<strong>en</strong> tot het verbouw<strong>en</strong><br />
van graan immers beperkt. De graanhandel is dan ook voortdur<strong>en</strong>d<br />
van <strong>en</strong>orme betek<strong>en</strong>is voor de stad geweest: m<strong>en</strong> sprak wel van de<br />
moedercommercie, de oudste bron van alle handel (Voorthuys<strong>en</strong>,<br />
2001, p.69). Dit graan, tarwe, rogge of gerst, was primair afkomstig uit<br />
het Oostzeegebied, waarbij de aanvankelijk kleine schep<strong>en</strong> via de Sont<br />
naar Elbing, Dantzig of Koningsberg<strong>en</strong> koerst<strong>en</strong>. Aldaar werd de<br />
inhoud van het ruim, meestal bestaande uit Frans of Portugees zout,<br />
verruild voor graan <strong>en</strong> hout. De schep<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> tot 1595 e<strong>en</strong><br />
laadvermog<strong>en</strong> van niet meer dan 100 last (ofwel 200 scheepston, e<strong>en</strong><br />
modern vrachtschip kan ca. 8000 ton vervoer<strong>en</strong>), maar in 1595<br />
ontwierp de Hoornse scheepsbouwer Pieter Jans het zog<strong>en</strong>aamde<br />
13
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Fluitschip met e<strong>en</strong> laadvermog<strong>en</strong> van maar liefst 300 last<br />
(Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.69). Naast het Oostzeegebied werd ook in<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate het Middellandse zeegebied aangedaan. Portugal <strong>en</strong><br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> war<strong>en</strong> nu in hand<strong>en</strong> van de Spanjaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> door de<br />
prijsverschill<strong>en</strong> die uit de schaarste van graan ontstond<strong>en</strong> werd het<br />
aantrekkelijk voor de <strong>Amsterdam</strong>mers om zelf naar de zuidelijke<br />
hav<strong>en</strong>s te var<strong>en</strong>. Naast graan werd<strong>en</strong> ook de Indische specerij<strong>en</strong>, welke<br />
aanvankelijk door de Portugez<strong>en</strong> via Lissabon <strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> naar<br />
<strong>Amsterdam</strong> werd<strong>en</strong> verscheept, steeds schaarser. De handelsgeest van<br />
de <strong>Amsterdam</strong>se kooplied<strong>en</strong> deed zich ook op dit terrein geld<strong>en</strong>: in<br />
1594 <strong>en</strong> 1598 werd<strong>en</strong> schep<strong>en</strong> uitgezond<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> mogelijke handel<br />
op Indië te verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Het succes van deze onderneming<strong>en</strong> gaf<br />
uiteindelijk aanleiding tot het opricht<strong>en</strong> van de VOC in 1602, welke in<br />
de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw te boek zou staan als de grootste<br />
handelsonderneming ter wereld (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.88).<br />
Aan het einde van het Twaalfjarig Bestand, de periode van<br />
relatieve rust binn<strong>en</strong> de Tachtigjarige Oorlog, werd e<strong>en</strong> octrooi<br />
verle<strong>en</strong>d aan e<strong>en</strong> op te richt<strong>en</strong> West-Indische Compagnie, waarmee<br />
e<strong>en</strong> monopolie werd verle<strong>en</strong>d voor de handel op Amerika bezuid<strong>en</strong><br />
Newfoundland <strong>en</strong> de oostkust van Afrika (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.91).<br />
Hier speeld<strong>en</strong> de pot<strong>en</strong>tiële winst<strong>en</strong> op goud <strong>en</strong> zilver e<strong>en</strong> grote rol.<br />
Daarnaast nam, zeker na de verovering van e<strong>en</strong> deel van Brazilië op de<br />
Portugez<strong>en</strong>, de suikerhandel e<strong>en</strong> belangrijke positie in. Goeder<strong>en</strong> als<br />
cacao, kato<strong>en</strong>, huid<strong>en</strong>, coch<strong>en</strong>ille (e<strong>en</strong> g<strong>rond</strong>stof voor de verfindustrie)<br />
<strong>en</strong> verfhout uit Brazilië, <strong>en</strong> goud <strong>en</strong> ivoor uit Afrika werd<strong>en</strong> in de loop<br />
van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw hieraan toegevoegd. Van buit<strong>en</strong>gewoon grote<br />
invloed is verder nog de slav<strong>en</strong>handel geweest: met handelswaar uit<br />
<strong>Amsterdam</strong> werd<strong>en</strong> in Afrika slav<strong>en</strong> gekocht, die in Brazilië werd<strong>en</strong><br />
verruild voor suiker. De handel in ‘lev<strong>en</strong>d ebb<strong>en</strong>hout’ moet<br />
buit<strong>en</strong>gewoon lucratief geweest zijn. Balthasar Cooymans, de eig<strong>en</strong>aar<br />
van e<strong>en</strong> handelshuis dat de slav<strong>en</strong>handel van Afrika naar Zuid-Amerika<br />
bijna volledig beheerste, was in 1631 e<strong>en</strong> van de rijkste mann<strong>en</strong> van de<br />
stad, met e<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong> van 400.000 guld<strong>en</strong> (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.94).<br />
In de eerste helft van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw groeide <strong>Amsterdam</strong><br />
uit tot e<strong>en</strong> honingraat vol exotische handelswaar, spitsvondige kooplui<br />
<strong>en</strong> arbeidslustige ambachtslied<strong>en</strong>. De waar die in de tot wasdom<br />
kom<strong>en</strong>de metropool verhandeld werd was afkomstig uit alle<br />
windstrek<strong>en</strong>. Op e<strong>en</strong> platteg<strong>rond</strong> van Pieter Bast, in 1611 uitgegev<strong>en</strong>,<br />
staat e<strong>en</strong> toevoeging die de diversiteit aan koopmanschapp<strong>en</strong> vrij<br />
volledig weergeeft (Bast, 1611):<br />
1. De Spangiaert, br<strong>en</strong>gh<strong>en</strong>de Wijn<strong>en</strong>, Olije, Vijg<strong>en</strong>, Rosijn<strong>en</strong>, Sout, Rijs,<br />
Orangie <strong>en</strong>de Granaed appel<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de veelderhande Fruyt<strong>en</strong>.<br />
2. De Fransman, met zijne Wijn<strong>en</strong>, Tarwe, Rogge, Sout, Amandel<strong>en</strong> <strong>en</strong>de<br />
Canifas.<br />
3. D<strong>en</strong> Hooghduyts, met zijn Rijnsche Wijn<strong>en</strong>, Koper, Tin, Loodt,<br />
Quicksilver, Koperoose, Aluyn, verscheyd<strong>en</strong> Verw<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de veelderhande<br />
Koperwerck, <strong>en</strong>de Kramerij<strong>en</strong>.<br />
4. D’Enghelsman, met fijne Woll<strong>en</strong> Lak<strong>en</strong><strong>en</strong>, Saffra<strong>en</strong>, Tin, Loodt, Bier,<br />
Huyd<strong>en</strong>, Wolle, Krijdt <strong>en</strong>de Ste<strong>en</strong>kol<strong>en</strong>.<br />
5. D<strong>en</strong> Pool, br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>de Tarwe, Rogge, in groote overvloedicheyt: Item, Was,<br />
Vlas, Wagh<strong>en</strong>schot, <strong>en</strong>de Claphout.<br />
14
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
6. De De<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de de Sweed, br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>de Oss<strong>en</strong>, Gerst, Mout, Stockvisch,<br />
Talck, Has<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, Peck, Teer, Swavel, Bocxvell<strong>en</strong>, Koper, Yser, <strong>en</strong>de<br />
Metael.<br />
7. De Moscoviter br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>de H<strong>en</strong>nep, Vlas, Was, Tra<strong>en</strong>, Elands <strong>en</strong>de<br />
Oss<strong>en</strong>huyd<strong>en</strong> <strong>en</strong>de overvloedighe Pelterij<strong>en</strong>.<br />
8. De Oost-Indian<strong>en</strong>, br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>de Peper, Nagel<strong>en</strong>, Peerl<strong>en</strong>, Edel gheste<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
overvloedighe Porseleyn<strong>en</strong>, Not<strong>en</strong>, Muscat<strong>en</strong>, Foly, Paradijs voghels, Zijde,<br />
Damast<strong>en</strong>, krits<strong>en</strong>, kisebols, <strong>en</strong>de veelderleye Coopmanschapp<strong>en</strong>.<br />
9. De West-Indian<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> Sout, Suycker, Peerl<strong>en</strong>, veelderhande<br />
costelijcke gheste<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, Goudt, Silver, Brasili<strong>en</strong> hout, Tabak, Papegay<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>de veelderhande pluym<strong>en</strong>.<br />
10. De Gu<strong>en</strong>ea, met Leeuw<strong>en</strong>, Elephant<strong>en</strong>, Elephants tand<strong>en</strong>, Goud <strong>en</strong>de<br />
silver in overvloedicheyt.<br />
11. De Tarter, 12. <strong>en</strong>de Persia<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> Kameel ghelad<strong>en</strong>, br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> Edel<br />
geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, Ori<strong>en</strong>taelsche Peerl<strong>en</strong>, de medicinale ste<strong>en</strong> Bezar, veel<br />
Zijdewerck, Balsem olye, <strong>en</strong>de wieroock.<br />
13. De Cynees br<strong>en</strong>gt met hem Edel gheste<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, costelijcke Peerl<strong>en</strong>, Muscus,<br />
Rebarber, de hooghberoemde wortel Cyna, Porseleyn<strong>en</strong>, <strong>en</strong>de groote<br />
m<strong>en</strong>ichte van Zijde <strong>en</strong>de Zijdewerck<strong>en</strong>.<br />
14. De Rus, veelderhande velwerck, <strong>en</strong>de alderhande<br />
Coopmanschapp<strong>en</strong> van zijn Landt.<br />
Het betreft hier e<strong>en</strong> opsomming uit de eerste helft van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />
eeuw, goeder<strong>en</strong> als koffie, thee <strong>en</strong> chocolade kwam<strong>en</strong> pas later in<br />
zwang.<br />
De koloniale handel nam zi<strong>en</strong>derog<strong>en</strong> toe, in de eerste plaats<br />
vormgegev<strong>en</strong> door de steeds machtiger word<strong>en</strong>de VOC. In 1657 kocht<br />
de Compagnie e<strong>en</strong> stuk g<strong>rond</strong> op Oost<strong>en</strong>burg, alwaar e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm<br />
complex verrees: op de hier gesitueerde werf, van 215 meter breed <strong>en</strong><br />
Figuur 2.2. Joseph Mulder, 't Oost Indische Magazyn <strong>en</strong> Scheeps-Timmer-Werf, ca. 1726.<br />
Bron: Heinemeijer (1987).<br />
23 meter diep, kon in achtti<strong>en</strong> maand<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schip word<strong>en</strong> voltooid<br />
(Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.88). Er vond e<strong>en</strong> continue productie plaats,<br />
waarbij meerdere grote schep<strong>en</strong>, meestal met e<strong>en</strong> inhoud van 400 last,<br />
naast elkaar tot aan de verstaging toe werd<strong>en</strong> opgebouwd.<br />
Het kop<strong>en</strong> van dergelijke schep<strong>en</strong> <strong>en</strong> de financiering van de<br />
lading was kostbaar. Om die red<strong>en</strong> k<strong>en</strong>de m<strong>en</strong> het systeem van de<br />
scheepspart<strong>en</strong>: spaarders kond<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> bepaald bedrag deelnem<strong>en</strong><br />
15
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
in de reis van e<strong>en</strong> schip. Wanneer het schip vol exotische waar de<br />
hav<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>liep, werd<strong>en</strong> de winst<strong>en</strong> nav<strong>en</strong>ant het aandeel uitbetaald.<br />
Op deze wijze ontstond de mogelijkheid in meerdere tocht<strong>en</strong> deel te<br />
nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> al do<strong>en</strong>de het risico te spreid<strong>en</strong>. Hierin lag de basis voor de<br />
<strong>en</strong>orme kracht van de <strong>Amsterdam</strong>se handel: tuss<strong>en</strong> de vele<br />
part<strong>en</strong>houders ontstond e<strong>en</strong> belang<strong>en</strong>verstr<strong>en</strong>geling die bijdroeg aan<br />
e<strong>en</strong> wederzijds gevoel van solidariteit (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.70).<br />
Naast e<strong>en</strong> vermaarde handelsstad zou <strong>Amsterdam</strong> in de<br />
zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw uitgroei<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> financieel wereldc<strong>en</strong>trum. De<br />
<strong>en</strong>orme expansie van handelsbetrekking<strong>en</strong> had tot gevolg dat de stad<br />
werd overspoeld door vele uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de muntsoort<strong>en</strong>. Om orde in<br />
deze chaos te schepp<strong>en</strong> werd in 1609 beslot<strong>en</strong> tot het opricht<strong>en</strong> van de<br />
<strong>Amsterdam</strong>se Wisselbank, alwaar kooplied<strong>en</strong> hun muntstukk<strong>en</strong> op<br />
goud- <strong>en</strong> zilvergehalte kond<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> controler<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar zij zelfs<br />
rek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> op<strong>en</strong><strong>en</strong> (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.80). Deze in- <strong>en</strong><br />
uitvoer van munt<strong>en</strong> <strong>en</strong> edele metal<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> van de Hollandse<br />
handelsmetropool e<strong>en</strong> financieel c<strong>en</strong>trum van wereldallure. E<strong>en</strong><br />
Figuur 2.3.Stadsuitbreiding<strong>en</strong> van 1585, 1613 <strong>en</strong> 1663.<br />
Bron: Bureau Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> Archeologie <strong>Amsterdam</strong>.<br />
rapport van de Muntmeesters uit 1683 laat zi<strong>en</strong> hoe op de<br />
<strong>Amsterdam</strong>se markt voor maar liefst vijfti<strong>en</strong> tot achtti<strong>en</strong> miljo<strong>en</strong><br />
goudguld<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>kwam <strong>en</strong> de uitvoer ca. derti<strong>en</strong> miljo<strong>en</strong> guld<strong>en</strong><br />
bedroeg (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.84).<br />
De <strong>en</strong>orme to<strong>en</strong>ame van handelsactiviteit<strong>en</strong> in de vroege<br />
zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw bracht e<strong>en</strong> grote verhuisstroom op gang.<br />
Voor de int<strong>en</strong>siver<strong>en</strong>de economie war<strong>en</strong> arbeidskracht<strong>en</strong> nodig <strong>en</strong> vele<br />
arbeiders beproefd<strong>en</strong> hun geluk in de hav<strong>en</strong>stad. Deze causaliteit<br />
tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de economie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>d inwonertal vertaalde<br />
zich ruimtelijk in e<strong>en</strong> tweetal grote stadsuitbreiding<strong>en</strong> (Voorthuys<strong>en</strong>,<br />
2001, p.123). De eerste uitbreiding, geïmplem<strong>en</strong>teerd vanaf 1612,<br />
breidde <strong>Amsterdam</strong> aan de noordwestelijke zijde uit met de Jordaan,<br />
de Her<strong>en</strong>-, Prins<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Keizersgracht. De tweede uitbreiding, waartoe<br />
in 1658 officieel toestemming werd gegev<strong>en</strong>, completeerde de<br />
karakteristieke hoefijzervorm van de stad (Geme<strong>en</strong>te <strong>Amsterdam</strong>,<br />
2002). Het war<strong>en</strong> daarbij hoofdzakelijk migrant<strong>en</strong> die de groei<br />
veroorzaakt<strong>en</strong>. De voor de hertog van Parma gevluchte Wal<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Vlaming<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> al g<strong>en</strong>oemd, maar hier kan m<strong>en</strong> bijvoorbeeld ook<br />
de Franse protestant<strong>en</strong> –voortvluchtig na het opheff<strong>en</strong> van het Edict<br />
van Nantes in 1685- aan toevoeg<strong>en</strong>. Daarnaast herbergde de Jordaan<br />
bijvoorbeeld veel voor de oorlog gevluchte Duitsers, om welke red<strong>en</strong><br />
de oorspronkelijke bewoners van de Jordaan veelal e<strong>en</strong> Duitse naam<br />
hadd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> laatste immigrant<strong>en</strong>stroom die e<strong>en</strong> substantiële invloed<br />
op de industriële groei had bedroeg de uit Spanje <strong>en</strong> Portugal<br />
verdrev<strong>en</strong> jod<strong>en</strong> (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.125). Het stadsbestuur stond<br />
op<strong>en</strong> voor deze nieuwe burgers: de nieuwe handwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> industrieën,<br />
16
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
vermeld werd al het slijp<strong>en</strong> <strong>en</strong> verkop<strong>en</strong> van diamant<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>gewoon waardevol geacht.<br />
Het eindtij van de Goud<strong>en</strong> Eeuw lijkt al in de tweede helft van<br />
de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw haar intrede te do<strong>en</strong>. Afgezi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> aantal<br />
korte onderbreking<strong>en</strong> verkeerde de Republiek van 1650 tot 1675<br />
voortdur<strong>en</strong>d in staat van oorlog, iets dat zonder twijfel to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
invloed had op de economie (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.128). Dit komt<br />
evid<strong>en</strong>t naar vor<strong>en</strong> wanneer m<strong>en</strong> de jaarlijkse opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> van het<br />
Lastgeld, het waterrecht dat op alle koopvaardijschep<strong>en</strong> die in<br />
<strong>Amsterdam</strong> lost<strong>en</strong> werd gehev<strong>en</strong>, in de periode vanaf 1650 beziet. In<br />
1652, het aanvangsjaar van de eerste Engelse oorlog, bedroeg het<br />
Lastgeld f. 3508. In 1665, begin van de tweede Engelse oorlog, was dit<br />
bedrag geslonk<strong>en</strong> tot f. 1959. In 1673 t<strong>en</strong> slotte, wanneer het einde van<br />
de derde Engelse oorlog nadert, bedroeg<strong>en</strong> de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> niet meer<br />
dan f. 932 (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.128). Natuurlijk laat de economie in<br />
die tijd grote conjuncturele schommeling<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> veert de handel na<br />
period<strong>en</strong> van strijd weer op. De <strong>en</strong>orme kost<strong>en</strong> die de oorlog<strong>en</strong> met<br />
zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grote invloed van de politieke verschuiving<strong>en</strong><br />
lijk<strong>en</strong> desalniettemin de ongebreidelde groei in <strong>Amsterdam</strong>s<br />
hoogtijdag<strong>en</strong> definitief te demp<strong>en</strong>. Met het uitbrek<strong>en</strong> van de Spaanse<br />
successieoorlog in de vroege achtti<strong>en</strong>de eeuw laat ook de wisselbank<br />
e<strong>en</strong> daling in haar saldi zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> lijkt e<strong>en</strong> verschuiving van het<br />
economische zwaartepunt naar Lond<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hamburg onontkoombaar<br />
(Brugmans, 1973b, p.11). Het laagtij dat na 1650 inzet uit zich onder<br />
andere in de stedelijke nijverheid: de houtzagerij verzande in e<strong>en</strong><br />
malaise, <strong>en</strong> met haar bijvoorbeeld de zijd<strong>en</strong>ijverheid <strong>en</strong> tabaksindustrie<br />
(Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.137-142). Toch di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> ervoor te wak<strong>en</strong> om<br />
de situatie in <strong>Amsterdam</strong> na haar ‘Goud<strong>en</strong>’ zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw te<br />
omschrijv<strong>en</strong> als volledig laagtij, iets dat zoals eerder vermeld werd ook<br />
voor de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> geldt. De <strong>Amsterdam</strong>se<br />
graanhandel bleef e<strong>en</strong> vooraanstaande positie behoud<strong>en</strong>, iets dat ook<br />
voor de zouthandel <strong>en</strong> houtmarkt gold (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.143-<br />
145).<br />
2.2. Strijdtoneel van politiek-religieuze kracht<strong>en</strong><br />
Na de moord op Willem van Oranje in 1584 b<strong>en</strong>oemde Johan<br />
van Old<strong>en</strong>barnevelt, landsadvocaat van de Stat<strong>en</strong> van Holland, de<br />
jonge prins Maurits tot nieuwe stadhouder. E<strong>en</strong> troebler<strong>en</strong>de situatie,<br />
aangezi<strong>en</strong> er niet langer e<strong>en</strong> koning bestond voor wie de stadhouder<br />
‘plaatsvervanger’ kon zijn: de koning van Spanje was immers<br />
afgezwor<strong>en</strong>. Er ontstond e<strong>en</strong> verwarr<strong>en</strong>de legitimiteitskwestie: de<br />
stadhouder ontle<strong>en</strong>de zijn gezag aan de geërfde vorstelijke titel, <strong>en</strong> zijn<br />
macht aan zijn functie als kapitein-g<strong>en</strong>eraal van de Unie (Roegholt,<br />
2004, p.36). Daarnaast wonn<strong>en</strong> de Stat<strong>en</strong>, geworteld in de oude<br />
stedelijke recht<strong>en</strong>, aan invloed. Op deze wijze ontstond e<strong>en</strong><br />
onoplosbaar conflict tuss<strong>en</strong> staats- <strong>en</strong> prinsgezind<strong>en</strong>, dat zich in<br />
<strong>Amsterdam</strong> vertaalde in e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>de twist tuss<strong>en</strong> Oranje <strong>en</strong> de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Parallel aan deze patstelling in ons staatsbestel speeld<strong>en</strong> de<br />
godsdi<strong>en</strong>sttwist<strong>en</strong>. In 1610 trad<strong>en</strong> de remonstrant<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong>: zij<br />
nam<strong>en</strong> de leer van Calvijn niet letterlijk, maar legd<strong>en</strong> haar ‘rekkelijk’ uit.<br />
Al snel schreef de theoloog Gomarus, die de ‘precieze’ leer bleef<br />
aanhang<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> Contraremonstrantie. Stadhouder Maurits betoonde<br />
17
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
zich e<strong>en</strong> der ‘preciez<strong>en</strong>’, de <strong>Amsterdam</strong>se reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> primair<br />
‘rekkelijk’ (Roegholt, 2004, p.65 & Prak, 2005, p.31-32).<br />
Met de vrede van Munster in 1648 gav<strong>en</strong> de<br />
legitimiteitsperikel<strong>en</strong> aanleiding tot e<strong>en</strong> meer geprononceerd conflict.<br />
De <strong>Amsterdam</strong>se handelsgeest achtte hoge militaire uitgav<strong>en</strong> niet<br />
langer noodzakelijk: het economisch welvar<strong>en</strong> van de stad was immers<br />
geholp<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> zo groot mogelijke rust. Willem II, de to<strong>en</strong>malige<br />
stadhouder, vreesde voor dit ‘afslank<strong>en</strong>’ van het leger, het zou immers<br />
e<strong>en</strong> ondermijning van zijn macht kunn<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong>. De gemoeder<strong>en</strong><br />
liep<strong>en</strong> dermate hoog op dat Willem II met e<strong>en</strong> legermacht oprukte naar<br />
<strong>Amsterdam</strong>, alwaar de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vrij snel eier<strong>en</strong> voor hun geld koz<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
toegav<strong>en</strong> (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.127). Na het plotselinge overlijd<strong>en</strong> van<br />
Willem II in 1652 trad de vermaarde Johan de Witt naar vor<strong>en</strong>,<br />
waarmee e<strong>en</strong> voorspoedige periode voor de Republiek werd ingeluid<br />
(Prak, 2005, p.46 & 184). De periode betrof het eerste stadhouderloze<br />
tijdperk, waarin De Witt middels e<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d strev<strong>en</strong> naar<br />
machtsev<strong>en</strong>wicht e<strong>en</strong> heers<strong>en</strong>de positie binn<strong>en</strong> de Europese politiek<br />
wist te verwerv<strong>en</strong>.<br />
Binn<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> was de macht na de vrede van Munster in<br />
hand<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> kliek van reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>families. Deze<br />
oligarchie, waarvan mann<strong>en</strong> als Co<strong>en</strong>raat van Beuning<strong>en</strong>, Cornelis de<br />
Graeff <strong>en</strong> Cornelis Pietersz. Hooft deel uitmaakt<strong>en</strong>, voerd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
politiek die primair op handelsbelang geënt was (Roegholt, 2004, p.61).<br />
Dat dit tot conflict<strong>en</strong> met de stadhouder kon leid<strong>en</strong> werd reeds<br />
beschrev<strong>en</strong>. Hoe ver de magistraat ook ging in het veiligstell<strong>en</strong> van het<br />
<strong>Amsterdam</strong>se economische klimaat, zij kond<strong>en</strong> niet voorkom<strong>en</strong> dat<br />
ook <strong>Amsterdam</strong> verstrikt raakte in de zeeoorlog<strong>en</strong>. De eerste Engelse<br />
zeeoorlog, tuss<strong>en</strong> 1652 <strong>en</strong> 1654, had tot gevolg dat de retourvloot uit<br />
Indië lange tijd verhinderd was de <strong>Amsterdam</strong>se hav<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> te<br />
var<strong>en</strong>. In de vorige paragraaf kwam de economische terugval die<br />
hieruit resulteerde al aan bod. E<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d conflict betrof de strijd<br />
teg<strong>en</strong> de Zwed<strong>en</strong> in 1658, waarbij De Ruyter met e<strong>en</strong> vloot in<br />
noordelijke richting zeilde om aldaar de doorvaart door de Sont te<br />
bevecht<strong>en</strong> (Roegholt, 2004, p.63). De tweede Engelse oorlog (1665-<br />
1667) die vrij snel hierop volgde leidde tot het verlies van Nieuw<br />
<strong>Amsterdam</strong> aan de Engels<strong>en</strong>, maar tev<strong>en</strong>s het verwerv<strong>en</strong> van Suriname<br />
(Prak, 2005, p.49). Op de derde <strong>en</strong> laatste Engelse oorlog, van 1672 tot<br />
1674, volgde e<strong>en</strong> periode van relatieve rust (Voorthuys<strong>en</strong>, 2001, p.128).<br />
Opnieuw zag <strong>Amsterdam</strong> ge<strong>en</strong> noodzaak tot het consolider<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
omvangrijke krijgsmacht. Opnieuw leidde dit tot e<strong>en</strong> conflict met de<br />
stadhouder, inmiddels in de persoon van prins Willem III, die zijn<br />
vader in 1672 was opgevolgd. Deze sprak in die tijd zelfs van ‘ces coquins<br />
d’<strong>Amsterdam</strong>’ (Roegholt, 2004, p.69). Toch kwam met het intred<strong>en</strong> van<br />
de laat zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwse rust ook e<strong>en</strong> einde aan de roerige<br />
betrekking<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> stadhouder <strong>en</strong> stad. In 1682 trad diplomaat,<br />
schrijver <strong>en</strong> cartograaf Nicolaas Wits<strong>en</strong> aan als burgemeester van<br />
<strong>Amsterdam</strong>, waarmee hij de wereldse Co<strong>en</strong>raat van Beuning<strong>en</strong><br />
opvolgde (Roegholt, 2004, p.72-77). Wits<strong>en</strong> onderhield e<strong>en</strong> goede<br />
verstandhouding met Willem III.<br />
Zoals reeds in de vorige paragraaf naar vor<strong>en</strong> kwam bevind<strong>en</strong><br />
wij ons nu aan het einde van de Goud<strong>en</strong> Eeuw: met het ine<strong>en</strong>stort<strong>en</strong><br />
van het staatkundig ev<strong>en</strong>wicht in Europa, in de vorm van de Spaanse<br />
18
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
successieoorlog in 1701, zou de Republiek, bezwijk<strong>en</strong>d onder het<br />
<strong>en</strong>orme conflict, haar vooraanstaande positie verliez<strong>en</strong> (Prak, 2005,<br />
p.60).<br />
H. 3. Macht <strong>en</strong> geld. Vermog<strong>en</strong>de stedeling<strong>en</strong> in<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong><br />
‘M<strong>en</strong> wint d<strong>en</strong> hemel met gewelt<br />
Of is te koop met kracht van geldt’<br />
Uit e<strong>en</strong> gedicht ter nagedacht<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> Antwerpse koopman<br />
(Zandvliet, 2006, p.XXXII).<br />
In het vorige hoofdstuk werd de economische <strong>en</strong> politiekreligieuze<br />
context van de Schelde- <strong>en</strong> Amstelstad in hun Goud<strong>en</strong> Eeuw<br />
bondig weergegev<strong>en</strong>. De buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> of hov<strong>en</strong> van plaisantie die in<br />
deze eeuw ontstond<strong>en</strong>, kwam<strong>en</strong> voort uit de <strong>en</strong>orme to<strong>en</strong>ame van<br />
rijkdom die zich in beide sted<strong>en</strong> manifesteerde. Voordat er kan word<strong>en</strong><br />
gekek<strong>en</strong> naar de oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> plaatsbepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> van deze<br />
buit<strong>en</strong>s, is het belangrijk eerst e<strong>en</strong> beeld te vorm<strong>en</strong> van hun bewoners.<br />
Met de kapitaalaccumulatie die e<strong>en</strong> Goud<strong>en</strong> Eeuw met zich meebracht<br />
ontstond e<strong>en</strong> nieuwe maatschappelijke bov<strong>en</strong>laag, e<strong>en</strong> klasse van<br />
vermog<strong>en</strong>de, ‘selfmade’ kooplied<strong>en</strong> die tijd <strong>en</strong> geld hadd<strong>en</strong> om zich<br />
dergelijke huiz<strong>en</strong> te veroorlov<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.32). In dit hoofdstuk<br />
wordt aandacht besteed aan deze stedelijke elite, waarbij de verschill<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> naar vor<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
3.1. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>: ondernemingsgeest <strong>en</strong><br />
aristocratisering<br />
Binn<strong>en</strong> het int<strong>en</strong>se commerciële kapitalisme dat vanaf 1495 in<br />
de Scheldestad triomfeerde, war<strong>en</strong> de zak<strong>en</strong>lied<strong>en</strong> de grote winnaars<br />
(Soly, 1993, p.38). Succesverhal<strong>en</strong> als dat van Jan della Faille de Oude,<br />
e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige boer<strong>en</strong>zoon die in de loop van zijn lev<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme<br />
winst<strong>en</strong> vergaarde, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe het zesti<strong>en</strong>de-eeuwse <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
ongek<strong>en</strong>de mogelijkhed<strong>en</strong> tot verrijking bood. De maandelijkse<br />
quotisatie van 1584-1585 laat zi<strong>en</strong> hoe bijna de helft van de<br />
belastingbetalers in de handel bedrijvig was (Soly, 1993, p.39). De<br />
commerciële operaties vormd<strong>en</strong> zeker ge<strong>en</strong> sinecure: kooplied<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> hun strategieën voortdur<strong>en</strong>d aan het economisch getij aan te<br />
pass<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gebrek aan verzekeringswez<strong>en</strong> bracht grote onzekerheid<br />
met zich mee. Bedriegerij<strong>en</strong>, fraude <strong>en</strong> smokkel vormd<strong>en</strong> daarbij e<strong>en</strong><br />
substantieel onderdeel van de handelspraktijk. Della Faille de Oude, die<br />
hierbov<strong>en</strong> al g<strong>en</strong>oemd werd, liet zich dan ook voorstaan op het<br />
volg<strong>en</strong>de credo: ‘elk voor zich’ (Soly, 1993, p.39).<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot het <strong>Amsterdam</strong>se patriciaat hadd<strong>en</strong> de<br />
Antwerpse zak<strong>en</strong>lied<strong>en</strong> aanvankelijk weinig invloed binn<strong>en</strong> de<br />
machtsstructur<strong>en</strong> van de stad. Slechts <strong>en</strong>kele rijke burgers zeteld<strong>en</strong> in<br />
de magistraat, die voor het overgrote deel werd gevormd door e<strong>en</strong><br />
klein aantal patricische geslacht<strong>en</strong>. Politieke elite <strong>en</strong> handelsmacht<br />
war<strong>en</strong> tot in de late zesti<strong>en</strong>de eeuw twee verschill<strong>en</strong>de wereld<strong>en</strong>. Deze<br />
structuur werd door de kooplied<strong>en</strong> geaccepteerd: de magistraat stelde<br />
alles in het werk om vrijheid <strong>en</strong> vrede t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de handel te<br />
waarborg<strong>en</strong> (Soly, 1993, p.39-40). Vanaf 1576 komt hier verandering<br />
19
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Kader 3.1. Gilbert van Schoonbeke (1519-1556)<br />
Figuur 3.1. Gilbert van Schoonbeke<br />
Gilbert van Schoonbeke was de grootste aannemer van zijn tijd: in<br />
zijn korte maar buit<strong>en</strong>gewoon productieve lev<strong>en</strong> zou hij het aanzicht<br />
van het zesti<strong>en</strong>de-eeuwse <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> g<strong>rond</strong>ig verander<strong>en</strong> (Voet,<br />
1973,p.154-156, Soly, 1986, p.88-91 & Thys, 1986, p.96). In de<br />
periode 1543-1553 behaalde van Schoonbeke kolossale winst<strong>en</strong> met<br />
zijn rationele sted<strong>en</strong>bouw. Niet minder dan 24 strat<strong>en</strong> <strong>en</strong> 3 markt<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> door deze g<strong>rond</strong>speculant volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> strikt geometrisch plan<br />
aangelegd. Van Schoonbeke betoonde zich e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iale initiatiefnemer:<br />
in plaats van onbewerkt land gewoonweg te verkavel<strong>en</strong> <strong>en</strong> door te<br />
verkop<strong>en</strong> creëerde hij eerst e<strong>en</strong> infrastructuur. Daarbij hield hij de<br />
behoeft<strong>en</strong> van kooplied<strong>en</strong> nauwlett<strong>en</strong>d in de gat<strong>en</strong>. De economische<br />
c<strong>en</strong>tra die hij deed verrijz<strong>en</strong>, te noem<strong>en</strong> zijn de Vrijdagmarkt, e<strong>en</strong><br />
verkoophal voor tapijtwevers <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gebouw voor het weg<strong>en</strong> van<br />
koopwaar, speeld<strong>en</strong> in op de voortdur<strong>en</strong>d stijg<strong>en</strong>de vraag naar<br />
handelstrefpunt<strong>en</strong>. Het meest verstrekk<strong>en</strong>d van Van Schoonbeke’s<br />
activiteit<strong>en</strong> was echter de bouw van de ‘Nieuwstad’. In de periode<br />
tuss<strong>en</strong> 1549 <strong>en</strong> 1553 ontwikkelde hij in het noord<strong>en</strong> van de stad e<strong>en</strong><br />
gebied van 25 ha. tot e<strong>en</strong> hav<strong>en</strong>kwartier, dat thans bek<strong>en</strong>d staat als het<br />
Eilandje. Drie kanal<strong>en</strong>, de Brouwers-, Middel- <strong>en</strong> Timmervliet, werd<strong>en</strong><br />
in west-oostelijke richting uitgegrav<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gewichtige<br />
uitbreiding op de hav<strong>en</strong> van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> die voor die tijd over slechts<br />
zev<strong>en</strong> kad<strong>en</strong> beschikte. Ook op het gebied van de nijverheid betoonde<br />
Gilbert van Schoonbeke zich e<strong>en</strong> handelsg<strong>en</strong>ie. In het midd<strong>en</strong> van de<br />
zesti<strong>en</strong>de eeuw vormde hij de oude Antwerpse brouwindustrie om tot<br />
e<strong>en</strong> exportgerichte nijverheid.<br />
Voet (1993)<br />
Figuur 3.2. Gebied van de Nieuwstad vóór <strong>en</strong> na de verkaveling door Van Schoonbeke.<br />
Bron: Brabander (1988)<br />
20
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
in. De bloedige furie die de stad ontregelde deed het vertrouw<strong>en</strong> in de<br />
magistraat ge<strong>en</strong> goed. Als gevolg hiervan zou de zak<strong>en</strong>wereld vanaf dat<br />
mom<strong>en</strong>t meer invloed op het stadsbeleid uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong>. In het laatste<br />
kwart van de zesti<strong>en</strong>de eeuw war<strong>en</strong> de kooplied<strong>en</strong> promin<strong>en</strong>t in de<br />
stedelijke politiek aanwezig.<br />
De <strong>en</strong>orme welvaart was ongelijk verdeeld: slechts 24 % van de<br />
gezinshoofd<strong>en</strong> behoorde tot de bezitt<strong>en</strong>de klasse (Soly, 1993, p.38).<br />
Economische groei ging gepaard met grote sociale polarisatie. De<br />
Antwerpse ondernemers onderscheidd<strong>en</strong> zich daarbij in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
mate van het veelal arme, gewone volk. Wanneer het aankomt op<br />
uiterlijk vertoon <strong>en</strong> koketter<strong>en</strong> met rijkdom ded<strong>en</strong> zij dit echter niet in<br />
de mate waarop de <strong>Amsterdam</strong>mers dat e<strong>en</strong> eeuw later zoud<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
De Antwerpse gegoede klasse betoonde zich ge<strong>en</strong>szins spilziek.<br />
Hoewel sommig<strong>en</strong> wel degelijk ‘hov<strong>en</strong> van plaisantie’ bouwd<strong>en</strong>, was de<br />
primaire beweegred<strong>en</strong> daartoe e<strong>en</strong> economische (Soly, 1993, p.39).<br />
Ook sierrad<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> in de eerste plaats e<strong>en</strong> belegging. Zesti<strong>en</strong>deeeuwse<br />
schilderij<strong>en</strong> van rijke families ton<strong>en</strong> de led<strong>en</strong> in relatief<br />
e<strong>en</strong>voudig zwart, vanuit e<strong>en</strong> Spaanse voornaamheid. Van de<br />
geëxalteerde dracht waarin de <strong>Amsterdam</strong>mers later zoud<strong>en</strong> poser<strong>en</strong><br />
was nog ge<strong>en</strong> sprake.<br />
Het jaar van de capitulatie van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> was in vele<br />
opzicht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t van transitie. In de roerige jar<strong>en</strong> <strong>rond</strong> Farnese’s<br />
interv<strong>en</strong>tie war<strong>en</strong> door oorlog <strong>en</strong> ontvolking vele dorp<strong>en</strong> <strong>en</strong> landerij<strong>en</strong><br />
sterk in waarde gezakt (Soly, 1993, p.43). De immer op winst<strong>en</strong> beluste<br />
kooplied<strong>en</strong> kocht<strong>en</strong> veel van de g<strong>rond</strong> op <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> daar nadat de rust<br />
was teruggekeerd goed van lev<strong>en</strong>. Op deze wijze verwisseld<strong>en</strong> veel van<br />
de kooplied<strong>en</strong> hun oude handelsactiviteit<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> als<br />
g<strong>rond</strong>bezitter. Daarmee voltrok zich e<strong>en</strong> proces van aristocratisering:<br />
kooplied<strong>en</strong> verwierv<strong>en</strong> zich heerlijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> kastel<strong>en</strong> <strong>en</strong> leidd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
r<strong>en</strong>t<strong>en</strong>iersbestaan. Ondernemersactiviteit<strong>en</strong> war<strong>en</strong> onver<strong>en</strong>igbaar met<br />
e<strong>en</strong> verheffing tot de adelstand <strong>en</strong> aldus stagneerde de ontwikkeling<br />
van het bourgeois-ideaal, om plaats te mak<strong>en</strong> voor die van e<strong>en</strong> nieuwe<br />
‘adellijke’ elite. Dit aristocratiseringsproces moet m<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> achterg<strong>rond</strong> van economische stagnatie vanaf omstreeks 1648, <strong>en</strong><br />
daarnaast e<strong>en</strong> verschuiving in de politieke <strong>en</strong> geestelijke orde waarin<br />
adel <strong>en</strong> geestelijkheid het nieuwe fundam<strong>en</strong>t zoud<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> (Soly,<br />
1993, p.43).<br />
Aan het einde van de zesti<strong>en</strong>de eeuw nam ook de extravagantie<br />
van de mode sterk toe. De Brabanders huld<strong>en</strong> zich met steeds meer<br />
allure in kant, fluweel <strong>en</strong> zijde. In <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> werd de Spaanse mode<br />
nauwlett<strong>en</strong>d in de gat<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>, om welke red<strong>en</strong> m<strong>en</strong> de Antwerpse<br />
burgers nu nog aanspreekt met ‘Sinjor<strong>en</strong>’ (van ‘señores’)(Asaert, 2004,<br />
p.306-307).<br />
3.2. Van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> naar <strong>Amsterdam</strong><br />
E<strong>en</strong> goede manier om de verschuiving van het economisch<br />
epic<strong>en</strong>trum van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> naar <strong>Amsterdam</strong> zichtbaar te mak<strong>en</strong> is te<br />
kijk<strong>en</strong> naar de hoogste inkom<strong>en</strong>s in die tijd. In de zesti<strong>en</strong>de eeuw<br />
herbergde <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> buit<strong>en</strong>gewoon rijke lied<strong>en</strong>. De succesvolle<br />
koopman Jan della Faille die al eerder g<strong>en</strong>oemd werd wist e<strong>en</strong><br />
vermog<strong>en</strong> van 408.000 guld<strong>en</strong> te vergar<strong>en</strong>. Hoewel er uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de <strong>en</strong><br />
met elkaar conflicter<strong>en</strong>de berek<strong>en</strong>ingswijz<strong>en</strong> zijn om e<strong>en</strong> dergelijk<br />
21
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
bedrag te vertal<strong>en</strong> naar vandaag de dag, kan m<strong>en</strong> toch voorzichtig<br />
zegg<strong>en</strong> dat het om minimaal 5 miljo<strong>en</strong> euro gaat (Zandvliet, 2006,<br />
p.XIII). Andere vermog<strong>en</strong>d<strong>en</strong> als Melchior Schetz <strong>en</strong> Gilbert van<br />
Schoonbeke bezat<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kapitaal van meer dan 100.000 guld<strong>en</strong>. In het<br />
zesti<strong>en</strong>de-eeuwse <strong>Amsterdam</strong> trof m<strong>en</strong> dergelijke buit<strong>en</strong>sporige<br />
rijkdom nog niet aan, de grootste vermog<strong>en</strong>s lag<strong>en</strong> <strong>rond</strong> de 50.000<br />
guld<strong>en</strong> (Zandvliet, 2006, p.XIV).<br />
Vanaf 1590 ziet m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geleidelijke verschuiving. Hoewel<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> 1660 nog altijd de rijkste stad van de Zuidelijke<br />
Nederland<strong>en</strong> was <strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol bleef spel<strong>en</strong> in de<br />
internationale handel, nam <strong>Amsterdam</strong> de positie als protagonist al snel<br />
over (Soly, 1993, p.43). <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> huisvestte in die jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
zev<strong>en</strong>tigtal families met e<strong>en</strong> kapitaal van <strong>rond</strong> de 300.000 guld<strong>en</strong>. De<br />
groep van buit<strong>en</strong>sporig rijk<strong>en</strong> in <strong>Amsterdam</strong> was in 1674 al gegroeid<br />
tot 82 huishoud<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong> van 200.000 guld<strong>en</strong> of meer<br />
(Zandvliet, 2006, p.XIV). Deze groep bestond voor e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
deel uit exuberant rijke lied<strong>en</strong>. De <strong>Amsterdam</strong>se koopman <strong>en</strong><br />
burgemeester Jacob Popp<strong>en</strong> vergaarde in de vroege zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw<br />
e<strong>en</strong> fortuin van 920.000 guld<strong>en</strong>. Koopman <strong>en</strong> bankier Guillelmo<br />
Bartolotti bezat <strong>rond</strong> het midd<strong>en</strong> van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw zo’n 1,2<br />
miljo<strong>en</strong> guld<strong>en</strong> (Zandvliet, 2006 p.15 & 48). Zoals hierbov<strong>en</strong> al werd<br />
vermeld bestaan er uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de berek<strong>en</strong>ingswijz<strong>en</strong> om deze 17 de -<br />
eeuwse vermog<strong>en</strong>s te vertal<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> bedrag in de 21 ste -eeuw. E<strong>en</strong><br />
veelgebruikte is het aanhoud<strong>en</strong> van de verhouding tuss<strong>en</strong> fortuin<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het jaarinkom<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ambachtsman. In de 17 de eeuw verdi<strong>en</strong>de e<strong>en</strong><br />
ambachtsman in het west<strong>en</strong> van de Republiek ca. 300 guld<strong>en</strong> per jaar.<br />
Vandaag de dag ligt dit inkom<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> gemiddelde ambachtsman<br />
(vrij laag geschat tuss<strong>en</strong> minimum <strong>en</strong> modaal inkom<strong>en</strong>) op ca. 21.000<br />
euro per jaar. Op deze wijze kan m<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>staand vermog<strong>en</strong> van<br />
Bartolotti omrek<strong>en</strong><strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> fortuin van ((1,2 miljo<strong>en</strong>/300) * 21.000=)<br />
84 miljo<strong>en</strong> euro (Zandvliet, 2006, p.XIII). Dit bedrag moet m<strong>en</strong><br />
natuurlijk met e<strong>en</strong> flinke korrel zout nem<strong>en</strong>. De verschill<strong>en</strong>de<br />
berek<strong>en</strong>ingswijz<strong>en</strong> resulter<strong>en</strong> in ev<strong>en</strong>zoveel uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de bedrag<strong>en</strong>.<br />
Voor deze klasse van puissant rijke lied<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
koopmanschap, politieke invloed <strong>en</strong> rijkdom nauw met elkaar<br />
verbond<strong>en</strong>. Ook in <strong>Amsterdam</strong> ziet m<strong>en</strong> in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate de<br />
overstap van e<strong>en</strong> risicovol koopmansbestaan naar e<strong>en</strong> relatief veilig<br />
lev<strong>en</strong> als ambtsdrager (Zandvliet, 2006, p.XVII). Met functies als<br />
legeraanvoerder of raadsp<strong>en</strong>sionaris kond<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme vermog<strong>en</strong>s<br />
word<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> gecombineerd met opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> uit g<strong>rond</strong>bezit,<br />
obligaties <strong>en</strong> aandel<strong>en</strong> ontstond e<strong>en</strong> relatief veilige <strong>en</strong> vruchtbare<br />
bestaansbasis. E<strong>en</strong> voorbeeld van deze uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong> om<br />
bezit <strong>en</strong> risico’s te spreid<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> de investering<strong>en</strong> in<br />
landwinningsproject<strong>en</strong>. De hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde burgemeester Popp<strong>en</strong><br />
stak de helft van zijn vermog<strong>en</strong> in de drooglegging van de Beemster<br />
(Zandvliet, 2006, p.XV). De fraaie buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in de Beemster<br />
kwam<strong>en</strong> dan ook primair voort uit de behoefte aan solide<br />
g<strong>rond</strong>belegging. De statige buit<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> in de eerste plaats goed<br />
r<strong>en</strong>der<strong>en</strong>de boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.32-33). Deze<br />
risicospreiding deed zich niet voor niets voor, de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw<br />
k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> lange lijst van faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De onzekerhed<strong>en</strong> die de<br />
oorlog<strong>en</strong> <strong>en</strong> overzeese handel met zich meebracht resulteerd<strong>en</strong> voor<br />
22
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Kader 3.2. Louis de Geer (1587-1652)<br />
Figuur 3.3. Louis de Geer<br />
De koopman <strong>en</strong> industrieel Louis de Geer dreef e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>dige handel in<br />
wap<strong>en</strong>s <strong>en</strong> ijzer (Zandvliet, 2006, p.13-14). De Dertigjarige oorlog die in 1618<br />
uitbrak bracht e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme vraag naar oorlogstuig met zich mee, waarbij de<br />
Geer zich hulpvaardig toonde jeg<strong>en</strong>s de Zweedse kroon. In ruil voor de grote<br />
wap<strong>en</strong>orders verwierf de Geer verschill<strong>en</strong>de kroondomein<strong>en</strong> van de Zweedse<br />
koning, Gustaaf II Adolf. In 1627 vestigde de koopman zich in het Zweedse<br />
Norrköping, waar hij zou uitgroei<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> grootg<strong>rond</strong>bezitter. Daarbij had hij<br />
het monopolie op de Zweedse wap<strong>en</strong>industrie. Met de aankoop van het Huis<br />
met de Hoofd<strong>en</strong> aan de Keizersgracht in 1634 trad Louis de Geer toe tot het<br />
<strong>Amsterdam</strong>se patriciaat. Op 54-jarige leeftijd werd hij verhev<strong>en</strong> tot de Zweedse<br />
adelstand, hetge<strong>en</strong> hij direct uitte met de bouw van e<strong>en</strong> Hollands classicistisch<br />
stadspaleis in Stockholm. De laatste jar<strong>en</strong> van zijn lev<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> opnieuw in<br />
het tek<strong>en</strong> van de handel: in 1647 richtte de Geer e<strong>en</strong> Zweeds equival<strong>en</strong>t van de<br />
West-Indische Compagnie op.<br />
Figuur 3.4. Huis met de hoofd<strong>en</strong> aan de Keizersgracht<br />
Bron: Zandvliet (2006)<br />
Bron: Bureau Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> Archeologie <strong>Amsterdam</strong> (2008)<br />
23
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
vel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> faillissem<strong>en</strong>t (Zandvliet, 2006, p.XXVI).<br />
De <strong>en</strong>orme invloed van de stedelijke politiek op de handel<br />
maakte dat <strong>Amsterdam</strong> e<strong>en</strong> smeltkroes vormde voor gecombineerd<br />
koopmansschap <strong>en</strong> ambtelijk bestaan: het aandeel van kooplied<strong>en</strong>reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
was, zeker in vergelijking met het vroege zesti<strong>en</strong>de-eeuwse<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, buit<strong>en</strong>gewoon groot (Zandvliet, 2006, p.XIX). De<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>klasse was daarbij e<strong>en</strong> nauw sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>de groep, die door<br />
de veelal <strong>en</strong>orme welvaart bij haar led<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aparte maatschappelijke<br />
stand vormde (Brugmans, 1973a, p.272). Macht werd net als bij de<br />
vorstelijke dynastieën vergaard door handig te trouw<strong>en</strong>, waardoor de<br />
patricische stambom<strong>en</strong> in <strong>Amsterdam</strong> sterk verwev<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. M<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>t zich hierbij blijv<strong>en</strong>d te realiser<strong>en</strong> dat het toetred<strong>en</strong> tot deze groep<br />
van machtig<strong>en</strong> slechts voor e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling was weggelegd. Om deel uit te<br />
mak<strong>en</strong> van de stedelijke elite di<strong>en</strong>de m<strong>en</strong> poorter (stedeling die het<br />
burgerrecht verworv<strong>en</strong> had), van het mannelijk geslacht, gereformeerd<br />
<strong>en</strong> van respectabele leeftijd te zijn, <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s te beschikk<strong>en</strong> over e<strong>en</strong><br />
flink vermog<strong>en</strong> (Zandvliet, 2006, p.XXX). Dat de vermog<strong>en</strong>sverdeling<br />
in <strong>Amsterdam</strong> buit<strong>en</strong>gewoon scheef was ziet m<strong>en</strong> terug in het aandeel<br />
van de kleine stedelijke elite in het totale fiscale vermog<strong>en</strong>. Deze groep<br />
nam in 1674 maar liefst 15,5 proc<strong>en</strong>t van dit bedrag voor haar rek<strong>en</strong>ing<br />
(Zandvliet, 2006, p.XII).<br />
Hiervoor werd al beschrev<strong>en</strong> hoe er zich in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> na<br />
verloop van tijd e<strong>en</strong> aristrocratiseringsproces voordeed. Ook in<br />
<strong>Amsterdam</strong> treft m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> soortgelijke transitie aan. In het eerste kwart<br />
van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw stond<strong>en</strong> de oud-burgerlijke deugd<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong>voud <strong>en</strong> soberheid nog c<strong>en</strong>traal (Zandvliet, 2006, p.XXXIII).<br />
Vertoon van rijkdom stond niet in één lijn met de ‘zedichheidt’ <strong>en</strong><br />
‘nedrichheidt’ van de calvinist<strong>en</strong>. Na 1625 ziet m<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong><br />
geleidelijke t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s naar etaler<strong>en</strong> van luxe <strong>en</strong> deftigheid. De oorlog<br />
met Spanje liep feitelijk t<strong>en</strong> einde <strong>en</strong> in 1628 veroverde Piet Hein de<br />
vermaarde zilvervloot in de baai van Matanzas (Brugmans, 1973a, p. 8).<br />
De <strong>en</strong>orme toestroom van Vlaming<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brabanders had e<strong>en</strong> grote<br />
invloed op deze to<strong>en</strong>ame van uiterlijk vertoon. De zuiderling<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
zich in de loop van de 17 de eeuw steeds sierlijker gaan kled<strong>en</strong>.<br />
Aanvankelijk ontlokt<strong>en</strong> de in kostbare stoff<strong>en</strong> gehulde zuiderbur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kel spot <strong>en</strong> hoon aan de e<strong>en</strong>voudig geklede Hollanders.<br />
Calvinistische dominees fulmineerd<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de zuidelijke protserigheid<br />
<strong>en</strong> exclameerd<strong>en</strong> dat <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, Sodoma aan de Schelde, aan de<br />
pronkzucht t<strong>en</strong> onder was gegaan (Asaert, 2004, p.306-307). Toch<br />
ontstond vanaf het tweede kwart van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de behoefte<br />
om de immigrant<strong>en</strong> na te volg<strong>en</strong>.<br />
De omslag naar e<strong>en</strong> geëxalteerde, luxe lev<strong>en</strong>sstijl uitte zich<br />
onder andere in de bouw van koets<strong>en</strong>, jacht<strong>en</strong>, paleiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> stadhuiz<strong>en</strong>.<br />
Natuurlijk vormt ook de bouw van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderdeel van<br />
deze transitie. In de eerste helft van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw bezat ca. 10<br />
proc<strong>en</strong>t van de <strong>Amsterdam</strong>se vermog<strong>en</strong>d<strong>en</strong> e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>, in de tweede<br />
helft betrof dit perc<strong>en</strong>tage al ca. 30 tot 40 proc<strong>en</strong>t (Zandvliet, 2006,<br />
p.XXXVI).<br />
24
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
H. 4. Oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> plaatsbepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong><br />
In de hoofdstukk<strong>en</strong> hiervoor is de context geschap<strong>en</strong> voor het<br />
onderwerp van deze scriptie, de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Er is e<strong>en</strong> bondig overzicht gegev<strong>en</strong> van de economische<br />
<strong>en</strong> politiek-religieuze ontwikkeling<strong>en</strong> in de Goud<strong>en</strong> Eeuw van beide<br />
sted<strong>en</strong>. Ook de nieuwe maatschappelijke bov<strong>en</strong>laag van ‘selfmade’<br />
kooplied<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> conditio sine qua non voor het ontstaan van buit<strong>en</strong>s, werd<br />
kort beschrev<strong>en</strong>. Na deze drie inleid<strong>en</strong>de hoofdstukk<strong>en</strong> die het<br />
studieonderwerp inbedd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> maatschappelijk-historische context,<br />
is het tijd om dieper in te gaan op de buit<strong>en</strong>s zelf. In dit hoofdstuk zal<br />
daarbij aandacht word<strong>en</strong> besteed aan de motiev<strong>en</strong> die t<strong>en</strong> g<strong>rond</strong>slag<br />
ligg<strong>en</strong> aan de bouw van deze ‘speelhuiz<strong>en</strong>’ (paragraaf 4.1.1. t/m 4.1.6).<br />
Daarnaast kom<strong>en</strong> de plaatsbepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> aan bod, ofwel de<br />
verklaring<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> specifieke ruimtelijke spreiding (paragraaf 4.2.1<br />
t/m 4.2.4). Het betreft hier immers e<strong>en</strong> historisch-geografisch<br />
onderzoek. De structuur van dit hoofdstuk is voor e<strong>en</strong> belangrijk deel<br />
gebaseerd op de doctoraalscriptie van de heer W.J. van T<strong>en</strong>t (1972).<br />
4.1.1. Verander<strong>en</strong>de houding t<strong>en</strong> opzichte van de natuur<br />
De meest algem<strong>en</strong>e van alle factor<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> rol speeld<strong>en</strong> bij<br />
het ontstaan van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> is de verander<strong>en</strong>de houding t<strong>en</strong><br />
opzichte van de natuur onder invloed van de r<strong>en</strong>aissance (T<strong>en</strong>t, 1972,<br />
p.31). De oorsprong van dit r<strong>en</strong>aissance-ideaal dat zich geleidelijk over<br />
Europa verspreidde kan m<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong> bij de heilige Franciscus van<br />
Assisi (Luttervelt, 1970, p.40). Franciscus herontdekte de natuur <strong>en</strong> zag<br />
in haar de afspiegeling van Gods heerlijkheid. Italiaanse kunst<strong>en</strong>aars <strong>en</strong><br />
dichters nam<strong>en</strong> deze gedachte over waarmee het r<strong>en</strong>aissance-ideaal van<br />
de m<strong>en</strong>s als deel van de natuur in steeds wijdere kring bek<strong>en</strong>d werd.<br />
De transitie van de middeleeuwse, transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tale d<strong>en</strong>kwijze naar de<br />
gedachte van natuurlijke m<strong>en</strong>selijkheid vond weerklank in heel West-<br />
Europa. De nieuwe liefde voor de natuur werd bezong<strong>en</strong> door<br />
schilders <strong>en</strong> dichters, maar leidde ook tot e<strong>en</strong> trek naar het platteland.<br />
De natuur werd e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>pool van het steedse (Luttervelt, 1970, p.41).<br />
De nieuwe ideal<strong>en</strong> van het natuurminn<strong>en</strong>de stadsvolk vindt m<strong>en</strong> terug<br />
in de regels van Vondel:<br />
O wellekome morg<strong>en</strong>stond!<br />
Gij voert hém spel<strong>en</strong> in d<strong>en</strong> mond<br />
van <strong>en</strong>deloze zalighede<br />
die rustig, lustig, wel te vrede<br />
beschouwt wat ons nature geeft.<br />
Wat schoonheid in haar aanschijn zweeft.<br />
Wat godlijk wordt door alle haar’ led<strong>en</strong><br />
van ’t diep verwondr<strong>en</strong> aangebed<strong>en</strong>.<br />
Die in e<strong>en</strong> liefelijke streek<br />
bij ’t ruis<strong>en</strong> van e<strong>en</strong>’ zilver-beek<br />
zijn landhuis sticht <strong>en</strong> boerse woning<br />
wat is dat e<strong>en</strong> gezeg<strong>en</strong>d koning!<br />
(Uit Palamedes oft Vermoorde Onnooselheijd, derde handel, Aº 1625 (UvA, 2001).<br />
Deze r<strong>en</strong>aissance-invloed<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de drang naar buit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
aanleg van tuin<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> in belangrijke mate bevorderd<br />
25
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
(T<strong>en</strong>t, 1972, p.31). Zoals reeds vermeld verspreidd<strong>en</strong> de Italiaanse<br />
ideal<strong>en</strong> zich over het hele west<strong>en</strong>. De sterke handelsbetrekking<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> bijvoorbeeld <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> Italië zorgd<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> versnelde<br />
introductie. Aan de <strong>en</strong>e kant war<strong>en</strong> er veel Vlaming<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brabanders<br />
die op reis ging<strong>en</strong> naar Italië <strong>en</strong> het ‘italianisme’ bij terugkeer in de<br />
Scheldestad verspreidd<strong>en</strong>. Daarnaast verblev<strong>en</strong> er vele Italiaanse<br />
kooplied<strong>en</strong> in de Lage Land<strong>en</strong>. In de periode tuss<strong>en</strong> 1543 <strong>en</strong> 1545<br />
resideerd<strong>en</strong> ca. 200 Italiaanse handelar<strong>en</strong> in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> (Baet<strong>en</strong>s, 1985,<br />
p.182). De Italiaanse manier van lev<strong>en</strong> werd al snel bon ton onder de<br />
Antwerpse bourgeoisie, <strong>en</strong> vele plaatselijke handelslied<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> in de<br />
16 e eeuw Italiaans (Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.185-186).<br />
verlat<strong>en</strong>. Ook in <strong>Amsterdam</strong> zorgde de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de druk op de ruimte<br />
voor e<strong>en</strong> onstuitbare drang naar buit<strong>en</strong>. Rijke stedeling<strong>en</strong>, zoals<br />
burgmeester Huydecoper, kond<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> tuin binn<strong>en</strong> de mur<strong>en</strong><br />
veroorlov<strong>en</strong>. De minder welgesteld<strong>en</strong> kocht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tuintje buit<strong>en</strong> de<br />
Figuur 4.1. De binn<strong>en</strong>stad van <strong>Amsterdam</strong>. Facsimile Berck<strong>en</strong>rode, 1625<br />
4.1.2. Congestie binn<strong>en</strong> oude stadskern<strong>en</strong><br />
Parallel aan de terugkeer naar de natuur <strong>en</strong> de behoefte het<br />
gro<strong>en</strong> op te zoek<strong>en</strong> loopt het postulaat van de ‘sanita’. Rust <strong>en</strong><br />
gezonde lucht zijn goed voor de m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> hem e<strong>en</strong> natuurlijk<br />
ev<strong>en</strong>wicht. In de 17 e eeuw stelde de Duitse medicus Harsdörfer: ‘Die<br />
Bewegung erwärmt d<strong>en</strong> Leib, erwecket die zart<strong>en</strong> Geistlein, vertreibet die grob<strong>en</strong><br />
aufsteig<strong>en</strong>d<strong>en</strong> Dämpfe und <strong>en</strong>tbindet d<strong>en</strong> Verstand aller Sorg<strong>en</strong>last durch<br />
ammutiger Beschauung des weit<strong>en</strong> Feldes: da d<strong>en</strong>n der muntere Luft und die<br />
Schönheit der Natur keine ungestaltete Gedank<strong>en</strong> eingeb<strong>en</strong> kann’ (Luttervelt,<br />
1970, p.41). Ook in de wet<strong>en</strong>schap werd het buit<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> als goed voor<br />
de gezondheid beoordeeld.<br />
Het zesti<strong>en</strong>de-eeuwse <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> vormde door de int<strong>en</strong>se<br />
urbanisatie al snel e<strong>en</strong> mier<strong>en</strong>hoop, verzadigd van drukte <strong>en</strong> lawaai<br />
(Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.172). Voor rust <strong>en</strong> frisse lucht moest m<strong>en</strong> de stad<br />
Bron: Kaart<strong>en</strong>zaal Universiteit Utrecht<br />
26
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
stad. Het leverde de krans van tuin<strong>en</strong> op die aan het einde van de<br />
zesti<strong>en</strong>de eeuw <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> waarneembaar was (T<strong>en</strong>t, 1972, p.30).<br />
Zie hiervoor ook figuur 4.2. De drang naar buit<strong>en</strong> die voortkwam uit<br />
de in hoog tempo dichtslibb<strong>en</strong>de sted<strong>en</strong> was e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>d die zich in alle<br />
grote sted<strong>en</strong> van West-Europa manifesteerde (Luttervelt, 1970, p.39).<br />
Figuur 4.2. Hofjes buit<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>. Facsimile Anthonisz, C. 1544<br />
Door de bevolkingsaanwas binn<strong>en</strong> de stadsmur<strong>en</strong> ontstond e<strong>en</strong> gebrek<br />
aan ontspanningsterrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong> leefomgeving<strong>en</strong> met<br />
erbarmelijke hygiënische omstandighed<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zich daarbij te realiser<strong>en</strong> dat het verlat<strong>en</strong> van de stad<br />
als gevolg van drukte binn<strong>en</strong> de stadsmur<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe tr<strong>en</strong>d was. In<br />
de middeleeuw<strong>en</strong> was er aanvankelijk voldo<strong>en</strong>de ruimte om tuin<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> de stadskern aan te legg<strong>en</strong>. Dit gold zeker ook voor<br />
<strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Het onderscheid tuss<strong>en</strong> stedeling <strong>en</strong> boer,<br />
ofwel tuss<strong>en</strong> stad <strong>en</strong> land was nog niet zo groot: sommige wijk<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> waarschijnlijk veel weg van boer<strong>en</strong>dorp<strong>en</strong> (Luttervelt, 1970,<br />
p.33).<br />
4.1.3. Veiligheid op het platteland<br />
De bouw van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verlat<strong>en</strong> van de beschutte,<br />
ommuurde stad is <strong>en</strong>kel mogelijk wanneer de situatie op het platteland<br />
veilig g<strong>en</strong>oeg is. In het geval van <strong>Amsterdam</strong> bracht de zesti<strong>en</strong>de eeuw<br />
in grote mate onrust <strong>en</strong> e<strong>en</strong> door oorlogshandeling<strong>en</strong> instabiel<br />
buit<strong>en</strong>gebied (T<strong>en</strong>t, 1972, p.30-31). Pas met de success<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de de<br />
Tachtigjarige oorlog brak e<strong>en</strong> periode aan van politiek ev<strong>en</strong>wicht <strong>en</strong><br />
relatieve rust. De min of meer stabiele situatie in de noordelijke<br />
Nederland<strong>en</strong> nam de angst voor vijandelijke aanvall<strong>en</strong> goeddeels weg.<br />
De <strong>en</strong>orme kwetsbaarheid van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> komt goed naar vor<strong>en</strong> in<br />
het rampjaar 1672, waarin Engelse, Franse <strong>en</strong> uit de bisdomm<strong>en</strong> van<br />
Münster <strong>en</strong> Keul<strong>en</strong> afkomstige troep<strong>en</strong> de Republiek binn<strong>en</strong>viel<strong>en</strong>.<br />
Vele kastel<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> vernietigd of beschadigd.<br />
In <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> bestond<strong>en</strong> de door de bourgeoisie verworv<strong>en</strong><br />
Bron: Kaart<strong>en</strong>zaal Universiteit Utrecht<br />
27
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
plaats<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de stadsmur<strong>en</strong> aanvankelijk vooral uit versterkte<br />
boerderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> feodale kastel<strong>en</strong> (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.165). Ook hier gold<br />
het belang van e<strong>en</strong> stabiel platteland. Bij het beleg van Maart<strong>en</strong> van<br />
Rossum in 1542 werd<strong>en</strong> veel van de buit<strong>en</strong>s beschadigd (zie ook figuur<br />
1.2.). Baet<strong>en</strong>s stelt dan ook: ‘Dans une époque plus calme une restauration<br />
adaptée affaiblira l’aspect féodal et l’on acc<strong>en</strong>tuera davantage le caractère de maison<br />
de plaisance’ (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.165). De versterkte boerderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> feodale<br />
kastel<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> later de archetypes van de ‘landhuismode’ in de<br />
Antwerpse streek (zie verder paragraaf 4.1.5.).<br />
4.1.4. Solide geldbelegging<br />
Aan de aankoop van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> ook prozaïsche<br />
motiev<strong>en</strong> t<strong>en</strong> g<strong>rond</strong>slag. Economische belang<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> primaire<br />
red<strong>en</strong> tot het betrekk<strong>en</strong> van de villa’s (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.165). De<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> bestond<strong>en</strong> altijd deels uit<br />
landbouwexploitatie. De groei<strong>en</strong>de stad vormde daarbij e<strong>en</strong><br />
afzetgebied voor de uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de landbouwproduct<strong>en</strong> (Baet<strong>en</strong>s, 1991,<br />
p.160). De veld<strong>en</strong> <strong>en</strong> weid<strong>en</strong> die graan, vlees, fruit <strong>en</strong> gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
opleverd<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> de buit<strong>en</strong> de mur<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>domm<strong>en</strong><br />
financieel autonoom (Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.172). Het vastgoed vormde e<strong>en</strong><br />
solide belegging in e<strong>en</strong> tijd waarin de handel zich voortdur<strong>en</strong>d grillig<br />
betoonde. De heer van der Wee, die e<strong>en</strong> studie verrichtte naar de<br />
economische groei in de Zuidelijke Nederland<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de de 14 e , 15 e<br />
<strong>en</strong> 16 e eeuw, stelt dat tijd<strong>en</strong>s zware tijd<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de patriciëractiviteit<br />
op het platteland plaatsvond. Zo stagneerde de Antwerpse<br />
economie in de vroege 15 e eeuw als gevolg van e<strong>en</strong> teruglop<strong>en</strong>de<br />
industriële export. Van der Wee suggereert dat de patriciërs e<strong>en</strong> uitweg<br />
zocht<strong>en</strong> in de landbouw. Middels e<strong>en</strong> meer rationele exploitatie<br />
stimuleerd<strong>en</strong> zij de landelijke gebied<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, waarmee zij<br />
hun inkomst<strong>en</strong> op peil kond<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> (Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.173).<br />
Luttervelt beschrijft hoe ook de <strong>Amsterdam</strong>se kooplied<strong>en</strong> hun<br />
aandacht op het platteland van Holland <strong>en</strong> Utrecht vestigd<strong>en</strong><br />
(Luttervelt, 1970, p.47). Met de bloei van de Hollandse handel aan het<br />
einde van de zesti<strong>en</strong>de eeuw nam<strong>en</strong> de winst<strong>en</strong> dermate toe, dat er<br />
naar nieuwe beleggingsobject<strong>en</strong> gezocht werd. Al gauw werd<strong>en</strong> deze<br />
gevond<strong>en</strong> in de vorm van boerderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>rond</strong>. Ook hier deed de snel<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de stedelijke bevolking de vraag naar landbouwgoeder<strong>en</strong><br />
sterk stijg<strong>en</strong>. G<strong>rond</strong>bezit werd e<strong>en</strong> veilige belegging voor in de Oost<br />
vergaarde rijkdomm<strong>en</strong>. Het kwam regelmatig voor dat vrouw<strong>en</strong><br />
‘huyz<strong>en</strong>, boomgaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> landery<strong>en</strong>’ mee t<strong>en</strong> huwelijk bracht<strong>en</strong> (Luttervelt,<br />
1970, p.49). In het geval van Holland kom<strong>en</strong> deze economische<br />
motiev<strong>en</strong> het sterkst naar vor<strong>en</strong> bij de investering<strong>en</strong> in droogmakerij<strong>en</strong>.<br />
De sierlijke buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in de Beemster vormd<strong>en</strong> zeker niet de<br />
voornaamste red<strong>en</strong> voor het drooglegg<strong>en</strong>. Het ging primair om de<br />
lucratieve boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> die in de droogmakerij kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
ontplooid (T<strong>en</strong>t, 1972, p.32-33). ‘Utilitas’ ging voor ‘dignitas’.<br />
4.1.5. Sociale <strong>en</strong> geografische factor<strong>en</strong><br />
De <strong>en</strong>orme to<strong>en</strong>ame van welvaart die zich in zowel <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
als <strong>Amsterdam</strong> voordeed maakte het voor vel<strong>en</strong> mogelijk om tot de<br />
maatschappelijke bov<strong>en</strong>laag door te dring<strong>en</strong>. Veel van deze nieuwe<br />
rijk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> van e<strong>en</strong>voudige komaf <strong>en</strong> niet verwant aan de oude adel<br />
28
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
(T<strong>en</strong>t, 1972, p.34). Er werd veelal neergekek<strong>en</strong> op deze ‘nouveaux<br />
riches’, die al snel als parv<strong>en</strong>u werd<strong>en</strong> afgedaan. Om dit dedain te<br />
doorbrek<strong>en</strong> trachtt<strong>en</strong> de opgeklomm<strong>en</strong> kooplied<strong>en</strong> om de<br />
statussymbol<strong>en</strong> van de oude adel te verwerv<strong>en</strong>. Het meest begeerlijk<br />
was daarbij e<strong>en</strong> echte ridderhofstede, maar aangezi<strong>en</strong> het verwerv<strong>en</strong><br />
hiervan vele eis<strong>en</strong> met zich meebracht werd door vel<strong>en</strong> het alternatief<br />
bij uitstek aangemet<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats.<br />
Deze landhuismode was internationaal. Haar oorsprong ligt bij<br />
e<strong>en</strong> brief van Plinius de Jongere (ca. 61-114) waarin e<strong>en</strong> aantal<br />
theoretische overweging<strong>en</strong> met betrekking tot villa’s <strong>rond</strong> het oude<br />
Rome war<strong>en</strong> opgetek<strong>en</strong>d (Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.171-173). In de r<strong>en</strong>aissance<br />
werd hier door Leone Battista Alberti (1404-1472) op teruggegrep<strong>en</strong>.<br />
Andrea Palladio (1508-1580) <strong>en</strong> zijn leerling Vinc<strong>en</strong>zo Scamozzi (1548-<br />
1616) vatt<strong>en</strong> de theorie sam<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> viertal postulat<strong>en</strong>, die sam<strong>en</strong> het<br />
ideaal van de Italiaanse ‘villa rustica’ vormd<strong>en</strong>. Hierbov<strong>en</strong> werd er al<br />
e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd: de ‘sanita’, ofwel het belang van rust <strong>en</strong> gezonde lucht<br />
voor de gezondheid. Het tweede postulaat beslaat de ‘comodita’, ofwel<br />
het geheel van economische voorwaard<strong>en</strong> zoals lokalisatie in de buurt<br />
van e<strong>en</strong> rivier. Het derde is de ‘belezza’, ofwel de esthetische waarde<br />
met betrekking tot exterieur <strong>en</strong> interieur <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>ging in het<br />
natuurlijk kader. Het laatste postulaat is die van de ‘magnific<strong>en</strong>za’.<br />
Hiermee wordt de sociale status beschrev<strong>en</strong> die de ver<strong>en</strong>iging van<br />
bov<strong>en</strong>staande ideal<strong>en</strong> met zich meebr<strong>en</strong>gt. De villa domineert haar<br />
omgeving <strong>en</strong> straalt waardigheid af op haar bewoners. Al in de vroege<br />
zesti<strong>en</strong>de eeuw vond dit woonconcept vanuit Italië weerklank in sted<strong>en</strong><br />
als <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> later ook <strong>Amsterdam</strong> (Brabander, 1988, p.67). Het<br />
boekwerk van Palladio was zeer wijdverbreid <strong>en</strong> ook de buit<strong>en</strong>s in de<br />
Vechtstreek stemd<strong>en</strong> hier in hun aanleg <strong>en</strong> methode in grote mate mee<br />
overe<strong>en</strong> (Luttervelt, 1970, p.46).<br />
Naast de status die e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats met zich meebracht<br />
speeld<strong>en</strong> in sommige gevall<strong>en</strong> ook de politieke mogelijkhed<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol.<br />
Met name de Vechtstreek bood, in de vorm van talrijke<br />
ridderhofsted<strong>en</strong>, uitzicht op het verwerv<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> adellijke titel.<br />
Aangezi<strong>en</strong> er na de afzwering van Philips II ge<strong>en</strong> adeldom meer<br />
verle<strong>en</strong>d werd was het voor de op status beluste reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>klasse erg<br />
lastig om aan e<strong>en</strong> dergelijke titel te kom<strong>en</strong>. Wanneer m<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong><br />
ridderhofstede bezat <strong>en</strong> e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>landse titel voerde kon m<strong>en</strong> relatief<br />
e<strong>en</strong>voudig tot het Utrechtse ridderschap toetred<strong>en</strong> (Luttervelt, 1970,<br />
p.63-64). Zowel de buit<strong>en</strong>landse titel als de ridderhofstede war<strong>en</strong><br />
immers met voldo<strong>en</strong>de geld te bemachtig<strong>en</strong>. De politieke macht die<br />
van e<strong>en</strong> dergelijke titel uitging was niet gering. De led<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> het<br />
recht om e<strong>en</strong> derde van de ambt<strong>en</strong> die ter begeving van de Stat<strong>en</strong><br />
stond<strong>en</strong> te vergev<strong>en</strong>. Het lat<strong>en</strong> aanmet<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> titel won dermate<br />
aan populariteit dat er na verloop van tijd e<strong>en</strong> tekort ontstond. Het<br />
ging zo ver dat m<strong>en</strong>ige<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> onechte, op niets berust<strong>en</strong>de titel<br />
aanmat. Voorbeeld<strong>en</strong> zijn Jan van Raye, heer van Breukelerweerd <strong>en</strong><br />
Hubert Ros<strong>en</strong>boom, heer van Grevelsvecht (Luttervelt, 1970, p.64).<br />
E<strong>en</strong> laatste oorzaak die e<strong>en</strong> rol speelde is de geografische factor<br />
van afstand tot de stad, hoewel deze van relatief weinig belang lijkt.<br />
Hiervoor werd al beschrev<strong>en</strong> hoe de drukte binn<strong>en</strong> de stadsmur<strong>en</strong><br />
leidde tot de aanleg van tuintjes <strong>rond</strong> de stad. Naarmate de vraag naar<br />
deze tuin<strong>en</strong> aanhield werd de afstand tot het pas verworv<strong>en</strong> lapje<br />
29
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
g<strong>rond</strong> steeds groter. Deze afstand werd na verloop van tijd dermate<br />
groot dat op één dag he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer reiz<strong>en</strong> niet langer mogelijk was. Als<br />
gevolg hiervan werd perman<strong>en</strong>te bebouwing die e<strong>en</strong> nachtverblijf<br />
herbergde, noodzakelijk (T<strong>en</strong>t, 1972, p.36). Dit gold uiteindelijk niet<br />
alle<strong>en</strong> voor de patricische tuin<strong>en</strong>, maar ook voor die van de minder<br />
bedeelde stedeling<strong>en</strong> (Luttervelt, 1970, p.39).<br />
4.2.1. De plaatsbepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong>: het landschapsideaal<br />
‘In de Amstel, waarop statige schuit<strong>en</strong> met kerkgangers langzaam var<strong>en</strong>,<br />
beweegt het water als vloei<strong>en</strong>d zilver, aan de overzij strekk<strong>en</strong> de gro<strong>en</strong>e, ev<strong>en</strong><br />
overnevelde weid<strong>en</strong> naar de verre, ijle, witblauwe horizon waarteg<strong>en</strong> het Bijlmermeer<br />
als e<strong>en</strong> vlak van parelmoer uitstaat, <strong>en</strong> overal in het land verheff<strong>en</strong> zich donkere<br />
slanke mol<strong>en</strong>s, met stille scherp afgetek<strong>en</strong>de wiek<strong>en</strong>. Het is Holland op zijn<br />
allermooist, e<strong>en</strong> feest van licht <strong>en</strong> kleur<strong>en</strong>. De heer van Oostermeer echter waardeert<br />
bom<strong>en</strong>, weid<strong>en</strong> <strong>en</strong> water alle<strong>en</strong> uit het oogpunt van de bezitter, bom<strong>en</strong> naar de<br />
waarde van het hout, weid<strong>en</strong> om te verpacht<strong>en</strong>, water om in te viss<strong>en</strong>’ (Ammers-<br />
Küller, 1970, p.28).<br />
Bov<strong>en</strong>staand citaat is afkomstig uit de Tavelinck-trilogie van Jo<br />
van Ammers-Küller, waarin de geschied<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>se<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>familie wordt beschrev<strong>en</strong>. De opvatting jeg<strong>en</strong>s het landschap<br />
die de auteur aan de heer van Oostermeer toeschrijft raakt het<br />
landschapsideaal welke bij de opkomst van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> dominant<br />
was. Deze passage speelt weliswaar in de achtti<strong>en</strong>de eeuw, maar zou<br />
ook van toepassing kunn<strong>en</strong> zijn op de periode waarin buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
<strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> aan hun opmars begonn<strong>en</strong>: de eerste helft van de<br />
zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw. In deze periode had de liefde voor de natuur nog<br />
ge<strong>en</strong>szins de romantische inborst die het later in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw<br />
zou krijg<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.37-38). De zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwse koopman<br />
prefereerde de laag geleg<strong>en</strong>, vruchtbare g<strong>rond</strong><strong>en</strong> welke de<br />
winstgev<strong>en</strong>de product<strong>en</strong> leverd<strong>en</strong> die zij in de sted<strong>en</strong> kond<strong>en</strong><br />
verkop<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> citaat van Pieter de la Court (1618-1685), vermog<strong>en</strong>d<br />
lak<strong>en</strong>handelaar uit Leid<strong>en</strong>, doet dit landschapsideaal sterk naar vor<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>. Hij vertelt over de ideale situering van e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats.<br />
‘Nogtans behoort m<strong>en</strong> van e<strong>en</strong>e a<strong>en</strong>zi<strong>en</strong>lijke stad niet al te verre afgeleg<strong>en</strong> te zijn,<br />
opdat m<strong>en</strong> in de voordel<strong>en</strong> welke zoo groote zam<strong>en</strong>wooning van welvar<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
kan a<strong>en</strong>br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, mag deel hebb<strong>en</strong>, daer onder voornam<strong>en</strong>tlijk begrep<strong>en</strong> wordt, dat<br />
m<strong>en</strong> het overvloedige t<strong>en</strong> dierste aldaer kan verkop<strong>en</strong> <strong>en</strong> het b<strong>en</strong>odigde t<strong>en</strong> minst<strong>en</strong><br />
prijze inkop<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> goede vette vrugtbaere g<strong>rond</strong>, omtr<strong>en</strong>t e<strong>en</strong>e niet al te sterk<br />
lop<strong>en</strong>de rivier van zoet water is het verkiezelijkste, mits dat die binn<strong>en</strong>dijks geleg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>rond</strong>om met kanael<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> is, opdat alles t<strong>en</strong> minst<strong>en</strong> kost<strong>en</strong> kan a<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
afgevoert word<strong>en</strong>’ (T<strong>en</strong>t, 1972, p.36-37).<br />
Op deze ‘vette vrugtbaere g<strong>rond</strong>’ verrez<strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
van de patriciërs, geleg<strong>en</strong> op lage g<strong>rond</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> langs vaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> rivier<strong>en</strong>.<br />
Dit ideaal ziet m<strong>en</strong> ook sterk terug in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwse<br />
schilderkunst. De wereldberoemde doek<strong>en</strong> uit de Goud<strong>en</strong> Eeuw lat<strong>en</strong><br />
in de eerste plaats het vlakke land <strong>en</strong> de daardoorhe<strong>en</strong> meander<strong>en</strong>de<br />
rivier<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> (Luttervelt, 1970, p.44-45). De hoger geleg<strong>en</strong> woeste<br />
g<strong>rond</strong><strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> pas later in de belangstelling rak<strong>en</strong>. Schilders war<strong>en</strong><br />
vooral geïnteresseerd in de vruchtbaarheid van sappige grasland<strong>en</strong>,<br />
weid<strong>en</strong> vol malse runder<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>orme, bewolkte lucht<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
30
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
rivierlandschap vol schep<strong>en</strong> <strong>en</strong> dorp<strong>en</strong>.<br />
Ook bij het verrijz<strong>en</strong> van huiz<strong>en</strong> van plaisantie <strong>rond</strong><br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> heeft dit ideaal e<strong>en</strong> rol gespeeld. Het eerder g<strong>en</strong>oemde<br />
postulaat van de ‘comodita’ staat daarbij c<strong>en</strong>traal. Het concept van de<br />
‘villa rustica’ schrijft voor dat e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> wordt gebouwd in de buurt<br />
van e<strong>en</strong> rivier of weg, <strong>en</strong> wordt omgev<strong>en</strong> door veld<strong>en</strong> <strong>en</strong> weid<strong>en</strong> die de<br />
eig<strong>en</strong>aar voorzi<strong>en</strong> van landbouwproduct<strong>en</strong> (Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.172).<br />
4.2.2. Het maatschappelijk ideaal<br />
In paragraaf 4.1.5. werd de functie van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> als<br />
statussymbool al beschrev<strong>en</strong>. Rijkdom <strong>en</strong> egards moest<strong>en</strong> vooral ook<br />
gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> vrij ost<strong>en</strong>tatief op c<strong>en</strong>trale plaats<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> redelijk int<strong>en</strong>sief verkeer neergezet (T<strong>en</strong>t, 1972, p.38).<br />
Vooreerst trad dit ideaal van de ‘magnific<strong>en</strong>za’ <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> naar<br />
vor<strong>en</strong>. De villa symboliseerde macht <strong>en</strong> geld (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.159). Bij<br />
de bouw werd soigneus rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> met reliëf, g<strong>rond</strong>, nabijheid<br />
van rivier<strong>en</strong>, beekjes <strong>en</strong> belangrijke weg<strong>en</strong> (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.169): ‘la<br />
villa’ moest de omgeving dominer<strong>en</strong>.<br />
Zeker in het gebied <strong>rond</strong> de Vecht, bijvoorbeeld in Maarss<strong>en</strong><br />
ziet m<strong>en</strong> hele clusters van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>. De aanwezigheid van andere<br />
deftige lied<strong>en</strong> vormde voor veel patriciërs e<strong>en</strong> plaatsbepal<strong>en</strong>de factor.<br />
De hierbov<strong>en</strong> al aangehaalde Pieter de la Court stelde dan ook: ‘nev<strong>en</strong>s<br />
dit alles hebb<strong>en</strong> de Oud<strong>en</strong> e<strong>en</strong><strong>en</strong> goed<strong>en</strong> buurman met red<strong>en</strong> zeer hoog geschat’<br />
(T<strong>en</strong>t, 1972, p.37). Hoog in aanzi<strong>en</strong> staande reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong><br />
bepaald gebied met de bouw van e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats begonn<strong>en</strong>, trokk<strong>en</strong><br />
op deze wijze e<strong>en</strong> heel netwerk van rijk<strong>en</strong> met zich mee.<br />
4.2.3. Goede verbinding<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> goede bereikbaarheid van het buit<strong>en</strong>huis was e<strong>en</strong> van de<br />
belangrijkste plaatsbepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.39-40). In het<br />
citaat van Pieter de la Court kwam<strong>en</strong> de ‘niet al te sterk lop<strong>en</strong>de rivier’ <strong>en</strong><br />
de ‘kanael<strong>en</strong>’ al aan bod. Hij vervolgt: ‘Nog is het zeer nuttig <strong>en</strong> di<strong>en</strong>stig dat<br />
m<strong>en</strong> zoo geleg<strong>en</strong> is dat m<strong>en</strong>, winter <strong>en</strong> zomer met wag<strong>en</strong> <strong>en</strong> paerd<strong>en</strong> over zand- <strong>en</strong><br />
kleiweg<strong>en</strong> tot de stad kan nader<strong>en</strong>’ (T<strong>en</strong>t, 1972, p.37). De weg<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in<br />
die tijd buit<strong>en</strong>gewoon slecht: bij droog weer stoffig <strong>en</strong> bij nat weer<br />
drassig. De Grote- of Her<strong>en</strong>weg, e<strong>en</strong> verbindingsweg tuss<strong>en</strong><br />
<strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> Utrecht die via Nieuwersluis liep, werd wel de ‘kleiweg’<br />
g<strong>en</strong>oemd (T<strong>en</strong>t, 1972, p.39). Snel <strong>en</strong> comfortabel vervoer geschiedde<br />
in de eerste plaats dan ook over het water, hetge<strong>en</strong> zich vertaalde in de<br />
ligging van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> aan de Amstel, Angstel, Hol<strong>en</strong>drecht,<br />
Waver, Winkel <strong>en</strong> het Gein (T<strong>en</strong>t, 1972, p.12). Het vervoer per<br />
trekschuit nam in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw sterk toe. De populariteit van<br />
het vervoer over water komt goed naar vor<strong>en</strong> in het gedicht van Claas<br />
Bruin, dat in de Zegepral<strong>en</strong>de Vecht is afgedrukt.<br />
‘De Jaagschuit vol gepropt van m<strong>en</strong>sch<strong>en</strong>,<br />
Bruist voor ons he<strong>en</strong><strong>en</strong>: wat gemak<br />
Kan iemand meer in ’t reiz<strong>en</strong> w<strong>en</strong>sch<strong>en</strong><br />
Om dus, als was hy onder dak,<br />
Al slaap<strong>en</strong>de zyn togt te spoed<strong>en</strong><br />
Dit voorrecht heeft ons vaderland<br />
Door ’t recht gebruik der watervloed<strong>en</strong>’<br />
(Luttervelt, 1970, p.53).<br />
31
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Naast de op<strong>en</strong>bare trekschuit war<strong>en</strong> er de particuliere jacht<strong>en</strong>,<br />
welke naast het vervoer van stad naar buit<strong>en</strong>plaats vooral ook werd<strong>en</strong><br />
ingezet voor het ‘spelevar<strong>en</strong>’ (T<strong>en</strong>t, 1972, p.40). Onnodig te vermeld<strong>en</strong><br />
dat voor dit tijdverdrijf e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats geleg<strong>en</strong> aan het water<br />
noodzakelijk was. E<strong>en</strong>zelfde importantie van e<strong>en</strong> locatie nabij<br />
belangrijke weg<strong>en</strong> of water ziet m<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Het verhoogde<br />
de efficiëntie <strong>en</strong> capaciteit<strong>en</strong> van de buit<strong>en</strong>plaats als onderneming<br />
(Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.160).<br />
Figuur 4.3. ‘Spelevar<strong>en</strong>’ bij de buit<strong>en</strong>plaats. Goed van de heer de Witte,<br />
Van Lyere, 1694<br />
Bron: FelixArchief <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
4.2.4. Beschikbaarheid van bouwterrein<strong>en</strong><br />
W. J. van T<strong>en</strong>t geeft e<strong>en</strong> aantal factor<strong>en</strong> die van invloed war<strong>en</strong><br />
op de beschikbaarheid van bouwterrein<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zich allereerst te<br />
realiser<strong>en</strong> dat de <strong>en</strong>orme vermog<strong>en</strong>s die de kooplied<strong>en</strong> bezat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
flinke bedrag<strong>en</strong> die zij voor het verwerv<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> over hadd<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong>de overtuigingskracht bezat<strong>en</strong> om h<strong>en</strong> de begeerde lap g<strong>rond</strong><br />
te do<strong>en</strong> toekom<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.41). Er kan echter e<strong>en</strong> onderscheid<br />
word<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> de gebied<strong>en</strong> die voorhe<strong>en</strong> uit water of woeste<br />
g<strong>rond</strong> bestond<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gebied<strong>en</strong> die altijd al e<strong>en</strong> agrarische<br />
bestemming hadd<strong>en</strong>. Bij het verkrijg<strong>en</strong> van g<strong>rond</strong> binn<strong>en</strong> de eerste<br />
categorie, bijvoorbeeld e<strong>en</strong> lap g<strong>rond</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> droogmakerij, was<br />
e<strong>en</strong> flinke geldbuidel veelal voldo<strong>en</strong>de. In het geval van de tweede<br />
categorie was er echter sprake van eig<strong>en</strong>aars, zoals boer<strong>en</strong>, oude adel of<br />
andere reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Hier lag de zaak ietwat g<strong>en</strong>uanceerder. Het verwerv<strong>en</strong><br />
van g<strong>rond</strong> dat voorhe<strong>en</strong> in het bezit was van de adel kwam steeds<br />
vaker voor <strong>en</strong> maakt onderdeel uit van e<strong>en</strong> maatschappelijke transitie<br />
die zich <strong>rond</strong> de Goud<strong>en</strong> Eeuw voltrok: het zwaartepunt verschoof<br />
van de oude adel naar de nieuwe reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>klasse (T<strong>en</strong>t, 1972, p.43).<br />
Boer<strong>en</strong> war<strong>en</strong> waarschijnlijk vrij e<strong>en</strong>voudig uit te kop<strong>en</strong> met de <strong>en</strong>orme<br />
kapital<strong>en</strong> die de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bezat<strong>en</strong>, maar Van T<strong>en</strong>t geeft nog e<strong>en</strong> aantal<br />
andere factor<strong>en</strong> die ertoe leidd<strong>en</strong> dat boer<strong>en</strong> hun g<strong>rond</strong> voor de bouw<br />
van buit<strong>en</strong>s verkocht<strong>en</strong>. Allereerst noemt hij de agrarische depressie<br />
die zich in de tweede helft van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw voltrok.<br />
Defaitisme onder de boer<strong>en</strong> zou de verkoopg<strong>en</strong>eigdheid hebb<strong>en</strong><br />
bevorderd (T<strong>en</strong>t, 1972, p.44). E<strong>en</strong> tweede factor vormt de sinds de<br />
uitvinding van het slagturv<strong>en</strong> <strong>rond</strong> 1530 sterk to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de verv<strong>en</strong>ing.<br />
32
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Het proces leidde tot verarming van vele ve<strong>en</strong>dorp<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972,<br />
p.44). Van T<strong>en</strong>t laat zi<strong>en</strong> hoe de restant<strong>en</strong> van deze boerderij<strong>en</strong><br />
waarschijnlijk relatief e<strong>en</strong>voudig door de stedeling<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
opgekocht.<br />
H. 5. De specifieke neerslag van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong><br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
De iconografie van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw geeft ons e<strong>en</strong> relatief<br />
goed beeld van de lusthov<strong>en</strong> <strong>en</strong> kastel<strong>en</strong> die in de loop van deze eeuw<br />
<strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> versch<strong>en</strong><strong>en</strong>. Te noem<strong>en</strong> zijn de gravures van Jacques<br />
Le Roy, die <strong>rond</strong> 1694 werkte aan zijn bek<strong>en</strong>de kastel<strong>en</strong>boek. Twee<br />
derde van de kastel<strong>en</strong> die Le Roy graveerde zijn bewaard geblev<strong>en</strong>,<br />
waarvan ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele in zijn oorspronkelijke staat (Plomteux, 1985,<br />
p.10). Het zal dan ook ge<strong>en</strong> verbazing wekk<strong>en</strong> dat de periode waarin de<br />
eerste ‘hov<strong>en</strong> van plaisantie’ <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> ontstond<strong>en</strong> in grote mate<br />
in nevel<strong>en</strong> gehuld is. Over de opkomst van de vroeg zesti<strong>en</strong>de-eeuwse<br />
hoevebouw, e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats begon zoals we straks zull<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
doorgaans met e<strong>en</strong> hoevecomplex, zijn we slechts zijdelings ingelicht<br />
(Tijs, 2007, p.196-197). Het verhaal over de opkomst van buit<strong>en</strong>s in de<br />
Goud<strong>en</strong> Eeuw van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> is dan ook indirect geabstraheerd uit<br />
cartografisch materiaal, schilderij<strong>en</strong>, vroege verkoopregisters (vanaf ca.<br />
1540) <strong>en</strong> ander archiefmateriaal.<br />
bevolking steeds meer koopmanshuiz<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>hof <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> tor<strong>en</strong> (Tijs, 2007, p.155). Naar alle waarschijnlijkheid betrof het<br />
hier e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>d die uit Italië over was kom<strong>en</strong> waai<strong>en</strong>, waar palazzi in<br />
onder andere Verona <strong>en</strong> San Giminiano al vanaf de 15 de eeuw met<br />
woontor<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> gebouwd. Binn<strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> werd wel gesprok<strong>en</strong><br />
van ‘pagaddertor<strong>en</strong>s’, naar het Spaanse ‘pagador’ dat betaalmeester<br />
betek<strong>en</strong>t, hetge<strong>en</strong> vermoedelijk verwijst naar e<strong>en</strong> notoire pagador die<br />
<strong>rond</strong> 1570 in e<strong>en</strong> dergelijke tor<strong>en</strong> woonde. Met de <strong>en</strong>orme<br />
bevolkingsto<strong>en</strong>ame in de vroege 16 de eeuw <strong>en</strong> de daarmee ev<strong>en</strong>redig<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de druk op de ruimte werd het houd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hof binn<strong>en</strong><br />
Figuur 5.1. Buit<strong>en</strong>plaats langs de weg naar Brussel, voorbij Kiel. Goed zichtbaar<br />
is de karakteristieke indeling van hoeve <strong>en</strong> her<strong>en</strong>huis<br />
5.1. De vroege ‘hov<strong>en</strong> van plaisantie’<br />
Aan het einde van de 15 de <strong>en</strong> het begin van de 16 de eeuw<br />
ontstond<strong>en</strong> er met de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de welvaart onder de stedelijke<br />
Bron: Tijs (2007)<br />
33
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
de stad echter e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon prijzige aangeleg<strong>en</strong>heid. G<strong>rond</strong><strong>en</strong> van<br />
kloosters, blekerij<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuin<strong>en</strong> van patriciërshuiz<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> in korte tijd<br />
bestemd tot nieuwe infrastructuur of bebouwing (coördinatiec<strong>en</strong>trum<br />
op<strong>en</strong> monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dag, 2007, p.7).<br />
De economische <strong>en</strong> demografische groei bracht<strong>en</strong> daarbij<br />
knell<strong>en</strong>de milieuproblem<strong>en</strong> met zich mee. Op de strat<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de<br />
gracht<strong>en</strong> werd naar hart<strong>en</strong>lust vuilnis gedeponeerd <strong>en</strong><br />
suikerraffinadeurs <strong>en</strong> olieslagers zorgd<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme stank- <strong>en</strong><br />
rookoverlast (Soly, 1986, p.89-90). Daarnaast veroorzaakte de<br />
bloei<strong>en</strong>de handel in koopwaar verkeershinder <strong>en</strong> lawaai. E<strong>en</strong><br />
Antwerpse zak<strong>en</strong>man, Frans de Cater gehet<strong>en</strong>, beschreef de toestand<br />
in zijn stad omstreeks 1550 als volgt: ‘daeghelijcx vol van volcke, wag<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
peerd<strong>en</strong>, die dickmael meer dan e<strong>en</strong> halff ure in malcander<strong>en</strong> soe verveerdt waer<strong>en</strong>,<br />
datm<strong>en</strong> niet deur <strong>en</strong> cost <strong>en</strong>de om ’t groot gewuel te mijd<strong>en</strong>, soe liep m<strong>en</strong> dickmael<br />
drij oft vier strat<strong>en</strong> omme’ (Soly, 1986, p.90). De dichtheid van de<br />
bebouwing binn<strong>en</strong> de stadsmur<strong>en</strong> was met ca. 237 huiz<strong>en</strong> per km 2<br />
buit<strong>en</strong>gewoon groot (Tijs, 1984, p. 57). Ter vergelijking: Hobok<strong>en</strong>, de<br />
dichtst bevolkte woonkern in de nabije regio, had e<strong>en</strong> dichtheid van ca.<br />
18 huiz<strong>en</strong> per km 2 .<br />
In de actes Scabinaux, e<strong>en</strong> 16 de -eeuws verslag van commerciële<br />
transacties, vindt m<strong>en</strong> vóór 1540 e<strong>en</strong> aantal verwijzing<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong><br />
‘somerhuys’ binn<strong>en</strong> de stadsmur<strong>en</strong>. Het gaat om patriciërshuiz<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> tuin die verspreid over de stad voorkwam<strong>en</strong>. Vanaf die tijd<br />
verplaats<strong>en</strong> deze gro<strong>en</strong>e zones zich echter in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate naar<br />
buit<strong>en</strong> de stad, e<strong>en</strong> proces dat parallel loopt met de hierbov<strong>en</strong><br />
beschrev<strong>en</strong> bewustwording van het r<strong>en</strong>aissancistische villa-ideaal<br />
(Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.164). E<strong>en</strong> hof intra muros was daarbij <strong>en</strong>kel weggelegd<br />
voor de exorbitant rijk<strong>en</strong>.<br />
In het vorige hoofdstuk werd al beschrev<strong>en</strong> hoe er <strong>rond</strong><br />
<strong>Amsterdam</strong> e<strong>en</strong> krans van buit<strong>en</strong>plaatsjes ontstond als gevolg van de<br />
stedelijke druk op de ruimte. De <strong>en</strong>orme congestie in de binn<strong>en</strong>stad <strong>en</strong><br />
de daarmee gepaard gaande stank- <strong>en</strong> lawaaioverlast stimuleerde de<br />
bouw van tuintjes buit<strong>en</strong> de stad. Rond <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> is er van e<strong>en</strong><br />
dergelijke krans nooit sprake geweest. Het war<strong>en</strong> de<br />
ontruimingsedict<strong>en</strong> die dit proces in de weg stond<strong>en</strong>. In 1542 bepaalde<br />
e<strong>en</strong> ordonnantie van Karel V dat e<strong>en</strong> zone van ca. 700 meter langs de<br />
stadswall<strong>en</strong> volledig moest word<strong>en</strong> ontdaan van bebouwing, bom<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
struik<strong>en</strong> (Tijs, 1984, p.66). De vijand zou er zich immers achter kunn<strong>en</strong><br />
verschuil<strong>en</strong>. Dergelijke ordonnanties werd<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de de 16 de eeuw<br />
meerdere mal<strong>en</strong> uitgevaardigd, waarbij met name de nonaedificandidecret<strong>en</strong><br />
<strong>rond</strong> het beleg van Farnese veel bebouwing<br />
hebb<strong>en</strong> do<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>.<br />
Buit<strong>en</strong> deze zone ontstond<strong>en</strong> echter veel hov<strong>en</strong> van plaisantie<br />
aan het einde van de 15 de <strong>en</strong> het begin van de 16 de eeuw. De spreiding<br />
van deze vroege buit<strong>en</strong>s was aanvankelijk beperkt tot de directe<br />
omgeving van de stad, maar met de aanvang van de Goud<strong>en</strong> Eeuw<br />
invester<strong>en</strong> de <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>ar<strong>en</strong> in steeds verder van de stad geleg<strong>en</strong><br />
goeder<strong>en</strong>. Er was in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate sprake van e<strong>en</strong> ‘kolonisatie’ van<br />
het platteland. Al aan het einde van de 15 de eeuw was 20% van de<br />
g<strong>rond</strong> in Wilrijk in het bezit van Antwerpse patriciërs <strong>en</strong> burgers<br />
(Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.174). In Deurne was het grootste deel van de<br />
goeder<strong>en</strong> Antwerps bezit. De <strong>en</strong>orme stedelijke macht die zich in de<br />
34
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Sinjor<strong>en</strong>stad in het begin van de 16 de eeuw manifesteerde vertaalde zich<br />
in e<strong>en</strong> ware verovering van het platteland. Enkele kooplied<strong>en</strong> wist<strong>en</strong><br />
feodale kastel<strong>en</strong> te bemachtig<strong>en</strong> of bouwd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuw hof op e<strong>en</strong><br />
bestaand landgoed. In 1520 kocht Antonio del Vaille het goed<br />
‘Boechout’. Jan van Crombach bouwde in ca. 1543 e<strong>en</strong> kasteel te<br />
Schot<strong>en</strong> <strong>en</strong> Jean d’Affaitadi herbouwde e<strong>en</strong> kasteel te Wommelgem tot<br />
e<strong>en</strong> hof in r<strong>en</strong>aissancestijl (Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.176-177). Deze aankop<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> de voorbode van e<strong>en</strong> omvangrijke landhuismode, de eerder<br />
beschrev<strong>en</strong> mode van de ‘villa rustica’. Tijd<strong>en</strong>s jar<strong>en</strong> van<br />
Figuur 5.2. Archetypisch beeld van e<strong>en</strong> Antwerpse buit<strong>en</strong>plaats<br />
volg<strong>en</strong>s Plomteux<br />
hoogconjunctuur investeerd<strong>en</strong> de rijke stedeling<strong>en</strong> hun met de handel<br />
verdi<strong>en</strong>de geld<strong>en</strong> steeds vaker in boerderij<strong>en</strong>, g<strong>rond</strong> <strong>en</strong> bos. De vanaf<br />
1539 officieel bestaande verkoopregisters mak<strong>en</strong> er in grote mate<br />
melding van (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.163). Zo verkocht de tapijthandelaar Jan<br />
van Hertste<strong>en</strong> e<strong>en</strong> boerderij ‘met huysinghe, hove, lande, beempde mett<strong>en</strong> huyse<br />
van plaisanti<strong>en</strong> daerby sta<strong>en</strong>de gheet<strong>en</strong> Blockhuys, (…) te Deurne’ (Baet<strong>en</strong>s,<br />
1991, p.163).<br />
In dit proces van de aankoop van g<strong>rond</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> bouw van hov<strong>en</strong><br />
zat e<strong>en</strong> grote dynamiek, temeer aangezi<strong>en</strong> de 16 de eeuw zich<br />
buit<strong>en</strong>gewoon woelig betoonde. De plundertocht van Maart<strong>en</strong> van<br />
Rossem in 1542, het beleg van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> tuss<strong>en</strong> 1583 <strong>en</strong> 1585 <strong>en</strong> de<br />
alomteg<strong>en</strong>woordige godsdi<strong>en</strong>stoorlog<strong>en</strong> war<strong>en</strong> weinig bevorderlijk<br />
voor duurzame bouwactiviteit<strong>en</strong> (Plomteux, 1985, p.16). Het<br />
patrimonium werd voortdur<strong>en</strong>d in meer of mindere mate vernield,<br />
waardoor er van de 16 de eeuwse hov<strong>en</strong> van plaisantie nauwelijks spor<strong>en</strong><br />
zijn terug te vind<strong>en</strong>.<br />
5.2. De verschijningsvorm van Antwerpse hov<strong>en</strong> van<br />
plaisantie in de Goud<strong>en</strong> Eeuw<br />
Bron: Plomteux (1985)<br />
De aankoop <strong>en</strong> bouw van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in de loop van de 16 de<br />
eeuw kan m<strong>en</strong> wel omschrijv<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> proces van hidd<strong>en</strong>-urbanisation.<br />
De stedeling kocht doorgaans eerst e<strong>en</strong> hoevecomplex <strong>en</strong> breidde deze<br />
uit met e<strong>en</strong> huis van plaisantie.<br />
In het vorige hoofdstuk werd de rol van het comodita-postulaat<br />
reeds beschrev<strong>en</strong>. Het economische motief van de aankoop van e<strong>en</strong><br />
landbouwbedrijf stond op de eerste plaats. De sterk to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de vraag<br />
35
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
naar landbouwproduct<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het verstedelijkingsproces van<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> maakte e<strong>en</strong> investering in e<strong>en</strong> dergelijk complex e<strong>en</strong><br />
welkom middel om handelsgeld<strong>en</strong> te belegg<strong>en</strong>. De bouw van e<strong>en</strong> hof<br />
van plaisantie op dit hoevecomplex bracht de karakteristieke<br />
verschijningsvorm van 16 de -eeuwse buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> voort (Tijs, 1984,<br />
p.61). Hierbij was vrijwel altijd sprake van e<strong>en</strong> ‘opperhof’ –het<br />
patriciërshuis- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ‘neerhof’ –de oude hoeve. Met de aankoop van<br />
dergelijke goeder<strong>en</strong> werd de stedeling heer van het goed <strong>en</strong> de<br />
praktiser<strong>en</strong>de boer meestal erfpachter. Deze evolutielijn, van<br />
landbouw<strong>en</strong>titeit tot hoevecomplex <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte lusthof, ziet m<strong>en</strong> in<br />
bijna alle bek<strong>en</strong>de gevall<strong>en</strong> terug (Tijs, 1984, p.62). E<strong>en</strong> belangrijk<br />
criterium om aan het r<strong>en</strong>aissance-ideaal van de villa te voldo<strong>en</strong> was<br />
overig<strong>en</strong>s dat het lusthof als tweede resid<strong>en</strong>tie werd gebouwd. De<br />
woning binn<strong>en</strong> de Antwerpse stadsmur<strong>en</strong> bleef daarbij het<br />
belangrijkste logem<strong>en</strong>t. De hov<strong>en</strong> van plaisantie war<strong>en</strong> verblijfplaats<strong>en</strong><br />
voor het week<strong>en</strong>d <strong>en</strong> de zomer (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.165).<br />
Het postulaat van de magnific<strong>en</strong>za, aspect<strong>en</strong> van grootsheid,<br />
macht <strong>en</strong> weelde, werd <strong>rond</strong> 1550 vooral nagevolgd in de vorm van<br />
middeleeuwse burcht<strong>en</strong> <strong>en</strong> kastel<strong>en</strong> (Brabander, 1988, p.67). De<br />
‘opperhov<strong>en</strong>’ war<strong>en</strong> doorgaans voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gracht <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
ophaalbrug. Het archetype van de kastel<strong>en</strong> werd bij de bouw van<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> minutieus gekopieerd. Het was overig<strong>en</strong>s binn<strong>en</strong> het<br />
oude gewoonterecht verbod<strong>en</strong> om private versterking<strong>en</strong> op te zett<strong>en</strong>.<br />
Om die red<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de door water omgev<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong>, ook wel<br />
schans<strong>en</strong> gehet<strong>en</strong>, in e<strong>en</strong> geleidelijk proces omgebouwd tot ‘heerlijke’<br />
woning (Tijs, 1984, p.61). Rond het ‘opperhof’ strekt<strong>en</strong> de tuin<strong>en</strong> zich<br />
uit, voorzi<strong>en</strong> van hag<strong>en</strong>, lan<strong>en</strong> <strong>en</strong> vijvers. Dit typische beeld van uit<br />
bak- <strong>en</strong> zandste<strong>en</strong> opgetrokk<strong>en</strong> patriciërshuiz<strong>en</strong>, met tor<strong>en</strong>tjes,<br />
dakkapell<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> van trapgevels, ziet m<strong>en</strong> ook terug op 16 de -<br />
eeuwse schilderij<strong>en</strong> (Plomteux, 1985, p.16).<br />
In e<strong>en</strong> eerder hoofdstuk kwam de invloed van literatuur op de<br />
verschijningsvorm van de villa’s al aan bod. Te noem<strong>en</strong> is ook het<br />
werk dat de Parijse arts <strong>en</strong> uitgever Charles Esti<strong>en</strong>ne in 1554<br />
verspreidde. Het ging om de L’agriculture et maison rustique, welke de<br />
Antwerpse boekdrukker <strong>en</strong> uitgever Plantijn in 1566 in het Nederlands<br />
vertaalde. Maar liefst 1600 exemplar<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gedrukt, e<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>gewoon grote oplage in die tijd (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.162). Het werk<br />
was wijdverbreid <strong>en</strong> de invloed van Esti<strong>en</strong>ne op de verschijningsvorm<br />
van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> was groot. Zo adviseert Esti<strong>en</strong>ne: ‘daerom het beste is<br />
te timmer<strong>en</strong> op de hoochde <strong>en</strong>de te lat<strong>en</strong> de water<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> om ’t gezicht met luste<br />
te vermak<strong>en</strong>’ (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.168). Ook schrijft hij: ‘Welcke plaetse<br />
behalv<strong>en</strong> het princelic huys dat seer costelick <strong>en</strong>de triumphalic gemaect was met<br />
loop<strong>en</strong>de water daeromme inde gracht<strong>en</strong>, begreep ooc e<strong>en</strong> opperhof <strong>en</strong>de nederhof met<br />
haer cruythov<strong>en</strong> <strong>en</strong>de bogaerd<strong>en</strong>, hou(t)bossch<strong>en</strong>, warand<strong>en</strong>, vijvers <strong>en</strong>de al dat wel<br />
staet <strong>en</strong>de lustisch is in e<strong>en</strong> princelick huys’ (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.168). De 16 de -<br />
eewse villas verrez<strong>en</strong> dan ook vaak op de hoger geleg<strong>en</strong> g<strong>rond</strong><strong>en</strong>.<br />
Hierbij di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> zich te realiser<strong>en</strong> dat het hoogste punt in het<br />
ommeland van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> niet veel hoger dan ca. 22 meter was. Vanaf<br />
die hoogte kon m<strong>en</strong> uitkijk<strong>en</strong> over de vijvers, gracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuin<strong>en</strong>. De<br />
tuinarchitectuur maakte integraal deel uit van het hof van plaisantie <strong>en</strong><br />
werd ook vaak g<strong>en</strong>oemd in verkoopsaankondiging<strong>en</strong> (Baet<strong>en</strong>s, 1991,<br />
p.169). Esti<strong>en</strong>ne noemt de aanplant van citro<strong>en</strong>-, sinaasappel-, dadel-,<br />
36
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
vijg<strong>en</strong>- <strong>en</strong> olijfbom<strong>en</strong>, cipress<strong>en</strong> <strong>en</strong> ceders. Naast het verzorg<strong>en</strong> van de<br />
lusthof vermaakt<strong>en</strong> de kooplied<strong>en</strong> zich met spelevar<strong>en</strong>, jag<strong>en</strong>, viss<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vogelparades.<br />
Figuur 5.3. Zicht op het Kiel t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Opnieuw komt de<br />
karakteristieke indeling van het goed duidelijk naar vor<strong>en</strong><br />
Bron: Tijs (2007)<br />
5.3. Spreiding <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
De ontwikkeling van hov<strong>en</strong> van plaisantie uit versterkte<br />
hoevebouw wordt wel gezi<strong>en</strong> als hét 16 de -eeuwse sted<strong>en</strong>bouwkundige<br />
verschijnsel van de Antwerpse stadsomgeving (Tijs, 1984, p.61).<br />
Hiervoor werd al beschrev<strong>en</strong> hoe de bouw van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> zich in<br />
de loop van de 16 de eeuw steeds verder van de Scheldestad<br />
manifesteerde. De meeste van deze hov<strong>en</strong> verrez<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> van de<br />
aanpal<strong>en</strong>de <strong>en</strong>claves <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>: in Eker<strong>en</strong>, Merksem, Deurne,<br />
Borgerhout, Berchem, Wilrijk, Hobok<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hemiksem. Zo kocht de<br />
koopman Geeraard Sterck in 1525 het goed ‘Hooftvunder’, geleg<strong>en</strong> in<br />
Deurne <strong>en</strong> vandaag de dag bek<strong>en</strong>d als het ‘Sterckshof’. Het goed werd<br />
beschrev<strong>en</strong> als: ‘e<strong>en</strong>e hoeve met huysing<strong>en</strong>, opperhove, brouwerie, berghe, gracht<strong>en</strong>,<br />
wateringhe, opga<strong>en</strong>de hout<strong>en</strong>, bogaerde, land<strong>en</strong>, beemd<strong>en</strong>, bosch, visscherie, zwanerie,<br />
g<strong>rond</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> toebehoorte, gheheet<strong>en</strong> tgoet te Heetvonde’ (Tijs, 1984, p.61). E<strong>en</strong><br />
ander repres<strong>en</strong>tatief hof van plaisantie te Deurne is het hof ‘ter<br />
rivier<strong>en</strong>’. Aanvankelijk, in de vroege 16 de eeuw, was er sprake van e<strong>en</strong><br />
‘hoeve, Geheet<strong>en</strong> tgoet te Rivier<strong>en</strong>’ (Tijs, 2007, p.197). Deze hoeve werd als<br />
gevolg van e<strong>en</strong> faillissem<strong>en</strong>t in 1543 verkocht aan e<strong>en</strong> nieuwe eig<strong>en</strong>aar,<br />
waarmee het werd omgebouwd tot ‘e<strong>en</strong><strong>en</strong> speelhuyse’. E<strong>en</strong> bewaard<br />
geblev<strong>en</strong> belastingrol uit 1581 geeft ons e<strong>en</strong> beeld van de omvang van<br />
het ‘speelhuys’-verschijnsel. In Deurne zoud<strong>en</strong> er op dat mom<strong>en</strong>t 36<br />
hoev<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gestaan, 64 ‘sted<strong>en</strong>’, 117 huiz<strong>en</strong>, 3 speelhov<strong>en</strong>, 2<br />
brouwerij<strong>en</strong>, 1 mol<strong>en</strong>, 1 ververij <strong>en</strong> 18 huiz<strong>en</strong> van plaisantie (Tijs, 1984,<br />
p.58).<br />
Al eerder werd het belang van hoogte voor de ligging van het<br />
hof van plaisantie beschrev<strong>en</strong>. De villa moest het omligg<strong>en</strong>de<br />
37
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
landschap dominer<strong>en</strong>. Het wekt dan ook weinig verbazing dat de<br />
bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde <strong>en</strong>claves <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> de hogere del<strong>en</strong> van het<br />
landschap vorm<strong>en</strong>. Naast dit belang van reliëf was de aanwezigheid van<br />
water, voor gracht<strong>en</strong>, vijvers <strong>en</strong> vervoer, e<strong>en</strong> importante factor. Net als<br />
<strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> zag m<strong>en</strong> de Antwerpse hov<strong>en</strong> in de nabijheid van<br />
bek<strong>en</strong> <strong>en</strong> rivier<strong>en</strong> verrijz<strong>en</strong>. Zo lag<strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in Eker<strong>en</strong> op<br />
de aan de polders gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de hoogte (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.170). Hier was<br />
het landschap doorsned<strong>en</strong> door de Laarse beek, de Oudelandse beek<br />
<strong>en</strong> de Donkse beek die de tuin<strong>en</strong> van water voorzag<strong>en</strong>. In Deurne<br />
werd de watertoevoer gegarandeerd door onder andere het Grote <strong>en</strong><br />
Kleine Schijn. De eerder g<strong>en</strong>oemde hov<strong>en</strong> ‘Sterckshof’ <strong>en</strong> ‘ter Rivier<strong>en</strong>’<br />
lag<strong>en</strong> op de rechter oever van het Grote Schijn. De hov<strong>en</strong> in Wilrijk<br />
lag<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> hoogte van 12 meter <strong>en</strong> hoger. Ook in Hemiksem was<br />
e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie waarneembaar op de hoger geleg<strong>en</strong> g<strong>rond</strong><strong>en</strong>.<br />
In de eerste helft van de 16 de eeuw, met de prodigieuze Goud<strong>en</strong><br />
Eeuw die zich ontrolde, greep het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> van de ‘villa rustica’<br />
steeds verder om zich he<strong>en</strong>. Het jaar 1547 kan daarbij als e<strong>en</strong><br />
besliss<strong>en</strong>d mom<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, vanaf wanneer de landhuismode tot<br />
e<strong>en</strong> sterke bloei kwam. In dat jaar kocht Gilbert van Schoonbeke, in<br />
e<strong>en</strong> eerder hoofdstuk werd al aandacht besteed aan dit markante<br />
handelsg<strong>en</strong>ie, het terrein ‘Ter Beke’ (Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.179). Voor<br />
10.700 Karolusguld<strong>en</strong>s, e<strong>en</strong> relatief klein bedrag in die tijd, kocht hij<br />
het ongeveer 46 ha. grote landgoed om daar e<strong>en</strong> winstgev<strong>en</strong>de handel<br />
in buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> te drijv<strong>en</strong>. Het gro<strong>en</strong>e gebied was geleg<strong>en</strong> <strong>rond</strong> de<br />
huidige Markgravelei, <strong>en</strong> werd door Van Schoonbeke verkaveld in min<br />
of meer gelijke hov<strong>en</strong>iershov<strong>en</strong> (Tijs, 1984, p.64). Van de nieuwe<br />
Figuur 5.4. Spreiding van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
Bron: Baet<strong>en</strong>s (1991)<br />
38
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
eig<strong>en</strong>aars werd verwacht dat zij langs de lan<strong>en</strong> om de 5 meter<br />
lindebom<strong>en</strong> plantt<strong>en</strong>, om het gebied op die manier resid<strong>en</strong>tiële allure te<br />
gev<strong>en</strong>. Het 16 de -eeuwse villapark had succes <strong>en</strong> trok rijke burgerij uit<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> om zich aldaar e<strong>en</strong> hof van plaisantie aan te lat<strong>en</strong> met<strong>en</strong>.<br />
Dit ‘kwartier van de Lei’ werd e<strong>en</strong> lusthov<strong>en</strong>buurt bij uitstek. Het goed<br />
trok onder andere de heer Jacob Jonghelinck naar zich toe, e<strong>en</strong> plaat<strong>en</strong><br />
zegelsnijder, metaalgieter <strong>en</strong> later muntmeester, die er het<br />
Figuur 5.5. Structuur buit<strong>en</strong>plaats. ‘Opperhof’ <strong>en</strong> ‘neerhof’ zijn duidelijk zichtbaar.<br />
Goed van de heer de Witte. Van Lyere, 1694<br />
Bron: FelixArchief <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
‘Jonghelinckshof’ deed verrijz<strong>en</strong> (Nave, 1978, p.76-77). Helaas is hier<br />
nag<strong>en</strong>oeg niets van bewaard geblev<strong>en</strong>. Met de bouw van de citadel<br />
<strong>rond</strong> 1570 is deze ‘gard<strong>en</strong> city’ avant la lettre voor e<strong>en</strong> groot deel<br />
verlor<strong>en</strong> gegaan. Ook de Spaanse <strong>en</strong> Franse furie hebb<strong>en</strong> de spor<strong>en</strong><br />
van Van Schoonbekes zomerverblijv<strong>en</strong>gebied nag<strong>en</strong>oeg uitgewist (Tijs,<br />
1984, p.65).<br />
In Berchem ontstond e<strong>en</strong> vergelijkbare ‘tuinstad’. H<strong>en</strong>drik van<br />
Berchem verkavelde in 1556 e<strong>en</strong> gebied met de naam ‘Pap<strong>en</strong>moer’ van<br />
ca. 7 ha. Er werd<strong>en</strong> weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> gracht<strong>en</strong> aangelegd <strong>en</strong> ook hier werd<strong>en</strong><br />
bom<strong>en</strong> aangeplant. Ti<strong>en</strong> jaar na dato stond<strong>en</strong> er ongeveer 60 huiz<strong>en</strong><br />
van plaisantie (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.166). Ook voor dit gebied hadd<strong>en</strong> de<br />
oorlogsoperaties <strong>rond</strong> 1585 verwoest<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong>.<br />
Met deze gecommercialiseerde vorm van buit<strong>en</strong>huisbouw werd<br />
de bloeiperiode voor buit<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>, grofweg tuss<strong>en</strong> 1540 <strong>en</strong> 1600,<br />
ingeluid. E<strong>en</strong> beschrijving uit 1597 geeft de alomteg<strong>en</strong>woordigheid van<br />
hov<strong>en</strong> van plaisantie in het ommeland van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> duidelijk weer:<br />
‘Item de buit<strong>en</strong>ey<strong>en</strong>… verciert met vele schoondere <strong>en</strong> grootere palais<strong>en</strong> van huyz<strong>en</strong><br />
dan binn<strong>en</strong> de stadt, principaelyck twee myl<strong>en</strong> int <strong>rond</strong>e, dwelck e<strong>en</strong> wonderlyc<br />
spectakel voor d<strong>en</strong> vrempd<strong>en</strong> man was’ (Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.179). De 16 de eeuw<br />
heeft in de regio <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> ongeveer 370 buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
voortgebracht. M<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zich hierbij te realiser<strong>en</strong> dat het e<strong>en</strong> ruwe<br />
schatting betreft: er zijn er ongetwijfeld e<strong>en</strong> aantal aan de aandacht<br />
ontsnapt of niet gedocum<strong>en</strong>teerd. Er kan onderscheid word<strong>en</strong> gemaakt<br />
tuss<strong>en</strong> de hov<strong>en</strong> die binn<strong>en</strong> de Vrijheid van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> ontstond<strong>en</strong><br />
(i.e. het geme<strong>en</strong>telijk g<strong>rond</strong>gebied dat onder de jurisdictie van de stad<br />
viel maar niet binn<strong>en</strong> de omwalling was opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>) <strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>s die<br />
39
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
<strong>rond</strong> verder geleg<strong>en</strong> woonkern<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gebouwd. In 1570 stond<strong>en</strong> er<br />
ca. 156 villas in het Lei<strong>en</strong>kwartier, Kiel <strong>en</strong> Beerschot. Het grootste deel<br />
hiervan stond in de ‘buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>buurt’ van Van Schoonbeke,<br />
bezuid<strong>en</strong> de Scheldestad (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.165-166). In de nabije<br />
omgeving van stad trof m<strong>en</strong> 60 buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> aan in Berchem, 24 in<br />
Deurne, 28 in Borgerhout <strong>en</strong> ongeveer 10 <strong>rond</strong> St. Willibrord. In het<br />
gebied buit<strong>en</strong> de Vrijheid ziet m<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de spreiding van huiz<strong>en</strong><br />
van plaisantie:<br />
Merksem: 15 Wilrijk: 12 Hobok<strong>en</strong>: 10<br />
Kontich: 7 Hoev<strong>en</strong><strong>en</strong>: 3 Hemiksem: 3<br />
Mortsel: 3 Stabroek: 2 Schot<strong>en</strong>: 6<br />
Eker<strong>en</strong>: 5 Wijnegem: 3 Boechout: 2<br />
Kapell<strong>en</strong>: 2<br />
(Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.166-167).<br />
De oorlogsoperaties <strong>rond</strong> 1585 hebb<strong>en</strong> verstrekk<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong><br />
gehad. Veel van de hov<strong>en</strong> van plaisantie werd<strong>en</strong> verwoest of in grote<br />
mate beschadigd. De <strong>en</strong>orme uitstroom van rijke lied<strong>en</strong> aan het einde<br />
van de 16 de eeuw had gevolg<strong>en</strong> voor het onderhoud van bestaande <strong>en</strong><br />
de bouw van nieuwe buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong> de stad. Het is dan ook<br />
weinig verwonderlijk dat er vandaag nauwelijks overblijfsel<strong>en</strong> van<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> uit de Goud<strong>en</strong> Eeuw te bezichtig<strong>en</strong> zijn. De weinige<br />
hov<strong>en</strong> met wortels in de 16 de eeuw die (deels) behoud<strong>en</strong> zijn geblev<strong>en</strong><br />
zijn uiteraard vele mal<strong>en</strong> verbouwd <strong>en</strong> in de loop van de 18 de <strong>en</strong> 19 de<br />
eeuw opgesmukt. Te noem<strong>en</strong> zijn ‘Te Boelaer’ <strong>en</strong> ‘Boek<strong>en</strong>berg’ te<br />
Deurne, ‘Zorgvliet’ in Hobok<strong>en</strong>, ‘Hof van Veltwijck’ in Eker<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
‘Schoonselhof’ <strong>en</strong> ‘Hof ter Beke’ in Wilrijk (Tijs, 2007, p.197).<br />
H. 6. De specifieke neerslag van <strong>Amsterdam</strong>se<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
‘Wie ’t brein verlucht<strong>en</strong> wil moet zich op ’t land onthouw<strong>en</strong>’<br />
Aldus dichtte Jan Vos (ca. 1610 – 1667) op ‘d’afbeelding van de<br />
Heerlijkheidt van Maarseve<strong>en</strong>’ (Luttervelt, 1970, p.43). Hij propageerde<br />
het buit<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> waar de drukke stedeling<strong>en</strong> zich in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate<br />
voor interesseerd<strong>en</strong>. De bedrijvige kooplied<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> steeds vaker de<br />
tijd <strong>en</strong> de middel<strong>en</strong> om zich aan de schoonheid <strong>en</strong> rust van de natuur<br />
te lav<strong>en</strong>. Joannes Voll<strong>en</strong>hove (1631 – 1708) schreef aan zijn vri<strong>en</strong>d <strong>en</strong><br />
dichter Lukas Rotgans: ‘lantlev<strong>en</strong>, dat veel quaats <strong>en</strong> leets verhoede, of sust’<br />
(Luttervelt, 1970, p.44). Het zijn slechts twee van e<strong>en</strong> lange reeks<br />
citat<strong>en</strong> over de beleving van het landelijke, waaraan vele<br />
geleg<strong>en</strong>heidsdichters hun verz<strong>en</strong> weidd<strong>en</strong>. Talrijke <strong>Amsterdam</strong>se<br />
dichtregels bezong<strong>en</strong> de ‘lieflykvloei<strong>en</strong>de’ <strong>en</strong> ‘vrolykvloeij<strong>en</strong>de’<br />
Amstelstroom, waarlangs e<strong>en</strong> rijke schakering van zomerverblijv<strong>en</strong><br />
ontstond (Emeis, 1983, p.34). De bouw van buit<strong>en</strong>s bleef echter niet<br />
tot de directe omgeving van <strong>Amsterdam</strong> beperkt: zij laat e<strong>en</strong> typische<br />
<strong>en</strong> plaatsspecifieke spreiding zi<strong>en</strong>. Dit hoofdstuk zal ingaan op deze<br />
ontwikkeling. Daarbij zull<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de gebied<strong>en</strong> waar<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong> achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s behandeld word<strong>en</strong>.<br />
40
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
6.1. De spreiding<br />
De <strong>Amsterdam</strong>se drang naar het platteland wordt zichtbaar in<br />
e<strong>en</strong> aantal gebied<strong>en</strong>. Allereerst natuurlijk in de directe omgeving van de<br />
stad, maar daarnaast aan de Amstel, in K<strong>en</strong>nemerland, in de<br />
droogmakerij<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontginning<strong>en</strong>, in de randgebied<strong>en</strong> van het Gooi <strong>en</strong><br />
langs de oevers van meerdere rivier<strong>en</strong> <strong>en</strong> trekvaart<strong>en</strong>. Onder die laatste<br />
categorie valt natuurlijk de Vecht,<br />
Figuur 6.1. Omgeving <strong>Amsterdam</strong>. Berck<strong>en</strong>rode 1641<br />
maar daarnaast ook de Angstel, Waver, Winkel, Hol<strong>en</strong>drecht <strong>en</strong> het<br />
Gein. E<strong>en</strong> precieze chronologie t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de bouw van buit<strong>en</strong>s<br />
in deze gebied<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt nogal wat complicaties met zich mee: zo is er<br />
over de vroege buit<strong>en</strong>verblijv<strong>en</strong> in het gebied achter de duin<strong>en</strong> slechts<br />
weinig bewaard geblev<strong>en</strong>. Munnig Schmidt <strong>en</strong> Lisman stell<strong>en</strong> dat de<br />
eerste <strong>Amsterdam</strong>se buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in dit gebied ontstond<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong><br />
met ontwikkeling<strong>en</strong> aan de Amstel <strong>en</strong> in de directe omgeving van<br />
<strong>Amsterdam</strong>. Iets later vond de trek naar droogmakerij<strong>en</strong> in Noord-<br />
Holland plaats (Munnig Schmidt, 1997, p.7). Van T<strong>en</strong>t stelt echter dat<br />
de oostelijke duinrand vooral <strong>rond</strong> 1700 int<strong>en</strong>sief met buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
bebouwd werd, <strong>en</strong>ige vroeg zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwse uitzondering<strong>en</strong><br />
daargelat<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.11). De populariteit van dit gebied zou<br />
volg<strong>en</strong>s deze auteur pas na de bebouwing van de droogmakerij<strong>en</strong><br />
opkom<strong>en</strong>. De waarheid ligt ook hier ongetwijfeld erg<strong>en</strong>s in het<br />
midd<strong>en</strong>, maar onmisk<strong>en</strong>baar feit blijft dat er in de 16 de eeuw<br />
<strong>Amsterdam</strong>se buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in K<strong>en</strong>nemerland hebb<strong>en</strong> gestaan<br />
(Munnig Schmidt, 1997, p.7). Hie<strong>rond</strong>er zull<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
gebied<strong>en</strong> (A t/m G), rek<strong>en</strong>inghoud<strong>en</strong>d met bov<strong>en</strong>staande chronologie,<br />
kort word<strong>en</strong> behandeld.<br />
A. De directe omgeving van de stad<br />
In het vorige hoofdstuk kwam de ‘krans’ van buit<strong>en</strong>s die in de<br />
nabijheid van de oude stad ontstond<strong>en</strong> al aan bod. Net als <strong>rond</strong><br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> manifesteerde de aanleg van e<strong>en</strong> tuin, lang niet altijd met<br />
bebouwing, zich als eerste in de directe omgeving van de stad. Al vanaf<br />
1500 trof m<strong>en</strong> hier buit<strong>en</strong>verblijv<strong>en</strong> van patriciërs aan. E<strong>en</strong> voorbeeld<br />
Bron: Kaart<strong>en</strong>zaal Universiteit Utrecht<br />
41
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
hiervan is het huis Reguliershof, van schout Willem Bardes, dat in de<br />
eerste helft van de 16 de eeuw moet zijn verrez<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.23).<br />
E<strong>en</strong> ander voorbeeld is het vroeg 16 de -eeuwse Amstelhof (later<br />
Kostverlor<strong>en</strong> gehet<strong>en</strong>). Toch kan m<strong>en</strong> discussiër<strong>en</strong> over de vraag of de<br />
hofjes die <strong>rond</strong> de stad verrez<strong>en</strong> echte buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Vaak<br />
war<strong>en</strong> het <strong>en</strong>kel sierlijk aangelegde tuin<strong>en</strong> met in sommige gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>voudig optrekje. Overnacht<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de stad was daarbij niet nodig:<br />
het was mogelijk om, ev<strong>en</strong>tueel per koets, op één dag he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer te<br />
reiz<strong>en</strong>. Brederode dichtte:<br />
‘dit is e<strong>en</strong> grote vreught voor myn g<strong>en</strong>eg<strong>en</strong>theyt<br />
Dat myn bogaert so dicht by stadt geleg<strong>en</strong> leyt.<br />
Verdrietet my in huis, ick wandel buit<strong>en</strong> stee<br />
Na ’t Reegliershofj<strong>en</strong> toe’<br />
(Luttervelt, 1970, p.38).<br />
De stadsuitbreiding<strong>en</strong> in 1612 <strong>en</strong> <strong>rond</strong> 1655 hebb<strong>en</strong> deze<br />
tuin<strong>en</strong> opgeslokt, maar steeds ontstond er naast de nieuwe stadsgr<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>e voorstad. Na de laatste uitbreiding, in de tweede helft van<br />
de 17 de eeuw, bevond<strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>tjes zich bijvoorbeeld langs het<br />
Otterspad, Hoedemakerspad, Olifantspad <strong>en</strong> het Schagerlaantje (bij het<br />
huidige Amstelstation) (T<strong>en</strong>t, 1972, p.25). Het betroff<strong>en</strong> voor het<br />
grootste deel kleine volkstuintjes. Naast deze zuidelijke ‘laan’-gebied<strong>en</strong>,<br />
werd er ook in het west<strong>en</strong> gebouwd. Opnieuw war<strong>en</strong> het tuin<strong>en</strong> met<br />
sporadisch e<strong>en</strong>voudige bebouwing, die bijvoorbeeld <strong>rond</strong> Sloterdijk <strong>en</strong><br />
Slot<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong>.<br />
B. De Amstel<br />
De dichter, taalwet<strong>en</strong>schapper <strong>en</strong> filosoof H<strong>en</strong>drick Laur<strong>en</strong>sz<br />
Spiegel (1549 – 1612) bracht zijn zomers door op ‘Meerhuys<strong>en</strong>’, e<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>plaats geleg<strong>en</strong> op de plek waar de Amstelkade op de Amsteldijk<br />
uitkomt (Emeis, 1983, p.35). Daarmee trotseerde hij de Tachtigjarige<br />
Oorlog die, onderbrok<strong>en</strong> door het Twaalfjarig Bestand, tot 1648 zou<br />
voortdur<strong>en</strong>. Feitelijk liep hij met het onderhoud<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hof buit<strong>en</strong><br />
de stadsmur<strong>en</strong> weinig gevaar: de oorlog werd ver buit<strong>en</strong> de<br />
<strong>Amsterdam</strong>se contrei<strong>en</strong> uitgevocht<strong>en</strong>. Na verloop van tijd volgd<strong>en</strong><br />
steeds meer reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> kooplied<strong>en</strong> zijn voorbeeld. Nam<strong>en</strong> als Tromp,<br />
Hooft, Elias <strong>en</strong> Cromhout mat<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats aan op de<br />
westelijke Amsteloever (Emeis, 1983, p.35).<br />
Over het algeme<strong>en</strong> schijn<strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>s aan de Amstel niet<br />
buit<strong>en</strong>gewoon groot of voornaam te zijn geweest (T<strong>en</strong>t, 1972, p.21).<br />
M<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zich ook te realiser<strong>en</strong> dat het Amstelland tijd<strong>en</strong>s de 16 de<br />
eeuw met <strong>en</strong>ige regelmaat onder water liep. Het onmiddellijke gevolg<br />
daarvan was dat de bodem buit<strong>en</strong>gewoon drassig moet zijn geweest.<br />
Zo dankt het hof ‘Kostverlor<strong>en</strong>’ zijn naam aan de vele kost<strong>en</strong> die<br />
gemaakt moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> om de doorlop<strong>en</strong>de bodemverzakking teg<strong>en</strong><br />
te gaan (Muller, 1948, p.39). Eind 16 de <strong>en</strong> begin 17 de eeuw war<strong>en</strong> de<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> die de inklinking trotseerd<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong> van bouw <strong>en</strong><br />
klein in aantal. Pas na 1660 – 1670, met de voltooiing van de<br />
stadsuitbreiding tot aan de Hoogesluis <strong>en</strong> de snel stijg<strong>en</strong>de welvaart,<br />
ontstond<strong>en</strong> de imposante lusthov<strong>en</strong> die het Amstelland tot<br />
‘lustwarande’ bestempeld<strong>en</strong>. De statige buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> langs de<br />
Amsteldijk, ofwel de ‘Amstellandsche Arkadia’, werd<strong>en</strong> door vele<br />
42
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
dichters lyrisch beschrev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld is het dichtwerk<br />
‘Amstelstroom’ van Willink uit de vroege 18 de eeuw:<br />
‘Nu spiegelt zich dit lustpriëel<br />
Waar in elk e<strong>en</strong> kan Vreugde haal<strong>en</strong>,<br />
In uw<strong>en</strong> stroom; e<strong>en</strong> hof, zo eél<br />
Vervult met duiz<strong>en</strong>d Nachtegaal<strong>en</strong>,<br />
Wier schel geklank, zo lief, zoo zoet,<br />
Al de <strong>Amsterdam</strong>mers uit durft nod<strong>en</strong>,<br />
En klinkt h<strong>en</strong> vrolijk te gemoet,<br />
Al wand’l<strong>en</strong>de langs gro<strong>en</strong>e zood<strong>en</strong>,<br />
Of in e<strong>en</strong> dicht bewosse laan<br />
Daar weerzijds schoone hov<strong>en</strong> staan’<br />
(Muller, 1948, p.38).<br />
Figuur 6.2. Buit<strong>en</strong>plaats te K<strong>en</strong>nemerland, omstreeks 1660<br />
C. K<strong>en</strong>nemerland<br />
Verschill<strong>en</strong>de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> verrez<strong>en</strong> op het gr<strong>en</strong>sgebied<br />
tuss<strong>en</strong> de hoge <strong>en</strong> lage g<strong>rond</strong><strong>en</strong>. In dit geval moet m<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan de<br />
randgebied<strong>en</strong> van het Gooi, die straks nog kort aan bod zull<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> aan het gebied achter de duin<strong>en</strong>. Al eerder werd melding gemaakt<br />
van het feit dat veel g<strong>rond</strong> in dit gebied, de geestg<strong>rond</strong><strong>en</strong> langs de<br />
duinrand, al tijd<strong>en</strong>s de 16 de eeuw in <strong>Amsterdam</strong>s bezit was (Munnig<br />
Schmidt, 1997, p.7). Met de aanleg van de trekvaart tuss<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong><br />
<strong>en</strong> Haarlem in 1632 werd het gebied erg aantrekkelijk voor de<br />
<strong>Amsterdam</strong>se stedeling<strong>en</strong> (Haarts<strong>en</strong>, 2000a, p.37). Over het ontstaan<br />
van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in die tijd is heel erg weinig bek<strong>en</strong>d. Vele buit<strong>en</strong>s<br />
Bron: Haarts<strong>en</strong> (2000a)<br />
43
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
zijn t<strong>en</strong> prooi gevall<strong>en</strong> aan de boll<strong>en</strong>cultuur, industrie, woonwijk<strong>en</strong> of<br />
infrastructuur (T<strong>en</strong>t, 1972, p.11). De <strong>Amsterdam</strong>mers vestigd<strong>en</strong> zich<br />
vooral aan de westoever van het Wijkermeer. E<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> uit de vroege 17 de eeuw is huis ‘Scheybeek’, uit 1625. Toch stelt<br />
Van T<strong>en</strong>t op basis van e<strong>en</strong> vergelijking van kaart<strong>en</strong> uit 1680 <strong>en</strong> 1720<br />
dat de conc<strong>en</strong>tratie van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in dit gebied primair <strong>rond</strong> 1700<br />
moet zijn ontstaan (T<strong>en</strong>t, 1972, p.11). Ook langs de Spaarne, t<strong>en</strong><br />
zuid<strong>en</strong> van Haarlem, lijkt het zwaartepunt pas in de tweede helft van<br />
de 17 de eeuw te ligg<strong>en</strong>. In 1643 lag<strong>en</strong> er vier buit<strong>en</strong>s aan de westoever,<br />
terwijl hier <strong>rond</strong> 1680 e<strong>en</strong> aane<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong> reeks buit<strong>en</strong>tjes was verrez<strong>en</strong><br />
(De Jong, 1993, p.156).<br />
te kunn<strong>en</strong> ontspann<strong>en</strong>. Op deze wijze ontstond<strong>en</strong> tal van<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> die sterk verwev<strong>en</strong> war<strong>en</strong> met de agrarische omgeving.<br />
Wat betreft de droogmakerij<strong>en</strong> ziet m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote activiteit met<br />
de intrede van het Twaalfjarig Bestand in 1609 (T<strong>en</strong>t, 1972, p.7). Ook<br />
Figuur 6.3. Buit<strong>en</strong>s in de Diemermeer<br />
D. De droogmakerij<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontginning<strong>en</strong><br />
De 17 de -eeuwse droogmakingsactiviteit<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> voor de<br />
rijke patriciërs e<strong>en</strong> goede belegging voor de met de overzeese handel<br />
vergaarde geld<strong>en</strong>. Zoals al eerder werd vermeld betoond<strong>en</strong> vele<br />
handelstakk<strong>en</strong> zich nogal grillig <strong>en</strong> het invester<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> droogmakerij<br />
bood met de relatief geringe risico’s e<strong>en</strong> welkome belegging. Op deze<br />
wijze werd<strong>en</strong> bijvoorbeeld de Beemster (1612), Purmer (1622) <strong>en</strong><br />
Watergraafsmeer (1629) drooggelegd. Ook de verschill<strong>en</strong>de<br />
ontginningsactiviteit<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> interessante investering. Er werd<br />
gestreefd naar het realiser<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> r<strong>en</strong>der<strong>en</strong>d agrarisch bedrijf. E<strong>en</strong><br />
goed voorbeeld hiervan is de ’s-Gravelandse polder. De agrarische<br />
functie, in de vorm van weiland <strong>en</strong> het verbouw<strong>en</strong> van boekweit, stond<br />
lange tijd c<strong>en</strong>traal. Toch liet<strong>en</strong> de <strong>Amsterdam</strong>se her<strong>en</strong> hun hoeves in<br />
steeds sterkere mate verbouw<strong>en</strong>, om er tijd<strong>en</strong>s de zomer of week<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
Bron: Heinemeijer (1987)<br />
44
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
in de droogmakerij<strong>en</strong> zag m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> combinatie van e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>bedrijf<br />
<strong>en</strong> zomerverblijf. In de Beemster uitte dit zich bijvoorbeeld in de vorm<br />
van de gecombineerde her<strong>en</strong>woning <strong>en</strong> boerderij de ‘E<strong>en</strong>hoorn’. In de<br />
Beemster hebb<strong>en</strong> zeker 50 van dit soort boerderij<strong>en</strong> gestaan (T<strong>en</strong>t,<br />
1972, p.7-8). Van landhuiz<strong>en</strong> is nog ge<strong>en</strong>szins sprake: de vroege 17 de<br />
eeuw k<strong>en</strong>merkte zich door e<strong>en</strong> Calvinistische e<strong>en</strong>voud waarbij het<br />
patriciërsverblijf beperkt bleef tot de ‘ste<strong>en</strong><strong>en</strong> camers’ die zich voor het<br />
boer<strong>en</strong>bedrijf bevond<strong>en</strong>.<br />
Dichter bij <strong>Amsterdam</strong> werd de Diemermeer in 1629<br />
drooggemaakt. Ook deze Diemer- of Watergraafsmeer werd bebouwd<br />
met buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>, welke echter tweemaal overspoeld werd door het<br />
water. In 1651 vond er e<strong>en</strong> dijkdoorbraak plaats <strong>en</strong> in 1672 werd<strong>en</strong> de<br />
dijk<strong>en</strong> op last van het stadsbestuur doorgestok<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.24).<br />
De huiz<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> in beide gevall<strong>en</strong> snel herbouwd, maar war<strong>en</strong><br />
bescheid<strong>en</strong> van vorm. De grootste buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in de<br />
Watergraafsmeer hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> oppervalk van ongeveer zes hectare.<br />
6.2. Bloei van de <strong>Amsterdam</strong>se buit<strong>en</strong>s<br />
Voordat hie<strong>rond</strong>er de situering van buit<strong>en</strong>s wordt vervolgd is<br />
het zinvol ev<strong>en</strong> stil te staan bij de uitbundige groei van het<br />
buit<strong>en</strong>plaatsbezit die in de tweede helft van de 17 de eeuw plaatsvond.<br />
Het was de absolute bloeitijd van het buit<strong>en</strong>verblijf. In deze periode<br />
werd<strong>en</strong> de hoeves steeds vaker vervang<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>huis met e<strong>en</strong><br />
meer stedelijk allure (Heinemeijer, 1987, p.104-105). De vroege huiz<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> in de breedte ontworp<strong>en</strong> waarbij de vertrekk<strong>en</strong> zich naast elkaar<br />
bevond<strong>en</strong>. In de bloeitijd deed echter het vierkante, blokvormige huis<br />
zijn intrede. De vertrekk<strong>en</strong> bevond<strong>en</strong> zich nu achter elkaar, waardoor<br />
gast<strong>en</strong> ‘gepast’ kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong>. Het zou het geijkte type<br />
voor de bouw van buit<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> word<strong>en</strong> (Munnig Schmidt, 1997, p.12-<br />
13). Parallel aan deze bloei loopt e<strong>en</strong> verschuiving in lev<strong>en</strong>sstijl van de<br />
<strong>Amsterdam</strong>se elite die zich met het verstrijk<strong>en</strong> van de 17 de eeuw<br />
manifesteert. Er trad e<strong>en</strong> verschuiving op ‘van zee naar land, van werk<br />
naar vermaak, van zuinigheid naar verspilling, van ondernemer naar<br />
r<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ier, van burger naar aristocraat’ (Burke, 1991, p.130). De<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> niet langer kooplied<strong>en</strong> <strong>en</strong> putt<strong>en</strong> hun inkomst<strong>en</strong> uit<br />
‘huiz<strong>en</strong>, landerij<strong>en</strong> <strong>en</strong> r<strong>en</strong>te’. Burke maakt deze verschuiving<br />
inzichtelijk door het perc<strong>en</strong>tage van de <strong>Amsterdam</strong>se elite dat e<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>huis bezat <strong>en</strong> daarnaast ge<strong>en</strong> beroep meer uitoef<strong>en</strong>de naast<br />
elkaar te zett<strong>en</strong>. De ontwikkeling van primair ondernemerschap naar<br />
primair r<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ierschap wordt daarin mooi zichtbaar:<br />
Tabel 6.1. <strong>Amsterdam</strong>se elite met beroep <strong>en</strong>/of buit<strong>en</strong>plaats<br />
Periode Zonder beroep Met buit<strong>en</strong>huis<br />
1618-1650 33 % 10 %<br />
1650-1672 66 % 41 %<br />
1672-1702 55 % 30 %<br />
1702-1748 73 % 81 %<br />
Bron: Burke, 1991, p.133.<br />
45
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
De bouw van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> door deze <strong>Amsterdam</strong>se elite<br />
geschiedde daarbij in de vorm van typische conc<strong>en</strong>traties. Zo war<strong>en</strong><br />
het naast de vele reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vooral doopsgezinde lak<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
fluweelfabrikant<strong>en</strong> die zich in K<strong>en</strong>nemerland vestigd<strong>en</strong>. In Maarss<strong>en</strong><br />
resideerd<strong>en</strong> veel Joodse families (zie G. Vecht). Aan de Vecht war<strong>en</strong><br />
daarnaast ook conc<strong>en</strong>traties van Lutheran<strong>en</strong> <strong>en</strong> Katholiek<strong>en</strong> zichtbaar.<br />
Ook de doopsgezind<strong>en</strong> zocht<strong>en</strong> elkaar op <strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
conc<strong>en</strong>tratie tuss<strong>en</strong> Breukel<strong>en</strong> <strong>en</strong> Nieuwersluis, waardoor die streek<br />
ook wel ‘M<strong>en</strong>ist<strong>en</strong>hemel’ g<strong>en</strong>oemd werd. In de Watergraafsmeer<br />
vestigd<strong>en</strong> zich veel ‘nouveaux riches’, met name Duitsers die vanwege<br />
hun geloof uit Duitsland vertrokk<strong>en</strong> war<strong>en</strong> (Heinemeijer, 1987, p. 104-<br />
105).<br />
De rek<strong>en</strong>kamer van de Grafelijke Domein<strong>en</strong> (de gebied<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> namelijk grafelijk bezit, vandaar ’s-Grav<strong>en</strong>land<strong>en</strong>) verle<strong>en</strong>de aan<br />
e<strong>en</strong> aantal <strong>Amsterdam</strong>mers e<strong>en</strong> concessie ter ontginning, waarmee in<br />
1625 werd begonn<strong>en</strong>. In 1634 werd het land verkaveld in de vorm van<br />
Figuur 6.4. Buit<strong>en</strong>s in ‘s-Graveland<br />
E. De randgebied<strong>en</strong> van het Gooi<br />
Ook de gr<strong>en</strong>sgebied<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de hoge <strong>en</strong> lage g<strong>rond</strong><strong>en</strong> van het<br />
Gooi trokk<strong>en</strong> de aandacht van de vermog<strong>en</strong>de <strong>Amsterdam</strong>mers.<br />
Onder andere in Bussum, Muiderberg <strong>en</strong> ’s-Graveland verrez<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.9). De moerassige gebied<strong>en</strong><br />
aan de westrand van het Gooi vormd<strong>en</strong> lange tijd e<strong>en</strong> ontoegankelijk<br />
gebied, maar vanaf de vroege 17 de eeuw ondernam<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
<strong>Amsterdam</strong>mers het initiatief tot ontginning. <strong>Amsterdam</strong> had in die<br />
tijd e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme behoefte aan zand. Al eerder werd de aanleg van de<br />
Her<strong>en</strong>-, Prins<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Keizersgracht g<strong>en</strong>oemd maar daarnaast was ook<br />
de behoefte aan ballastzand voor handelsschep<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke red<strong>en</strong><br />
om zand af te grav<strong>en</strong> (Haarts<strong>en</strong>, 2000b, p.30). Voor de aanleg van de<br />
’s-Gravelandse vaart vormde het vervoer van zand e<strong>en</strong> primaire red<strong>en</strong>.<br />
Bron: Haarts<strong>en</strong> (2000b)<br />
46
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
langwerpige percel<strong>en</strong>, aan de oostzijde van de ’s-Gravelandse vaart die<br />
e<strong>en</strong> belangrijke verbindingsroute tuss<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> Hilversum<br />
vormde. In de bloeitijd hebb<strong>en</strong> er zeker ca. 15 buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong><br />
(T<strong>en</strong>t, 1972, p.10). Twee mooie voorbeeld<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> ‘Tromp<strong>en</strong>burgh’<br />
<strong>en</strong> ‘Schaep <strong>en</strong> Burgh’. De naam ‘Tromp<strong>en</strong>burgh’ verwijst naar admiraal<br />
Cornelis Tromp, die tuss<strong>en</strong> 1675 <strong>en</strong> 1684 het door de Frans<strong>en</strong><br />
verwoeste ‘De Hooge Dreuvik’ opnieuw opbouwde <strong>en</strong> uitbreidde (zie<br />
ook kader 7.2.)(Tromp<strong>en</strong>burgh, 2008). Ook de buit<strong>en</strong>plaats ‘Schaep <strong>en</strong><br />
Burgh’ ontstond in de 17 de eeuw. Abel Mathijsz. Burgh, de zoon van<br />
e<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>se bierbrouwer, bouwde <strong>rond</strong> 1634 e<strong>en</strong> hofstede,<br />
schur<strong>en</strong> <strong>en</strong> stall<strong>en</strong> (Gooi <strong>en</strong> Vechtstreek, 2008). Mom<strong>en</strong>teel is de<br />
Ver<strong>en</strong>iging Natuurmonum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> er gevestigd.<br />
F. Oevers van de rivier<strong>en</strong> <strong>en</strong> trekvaart<strong>en</strong><br />
Op de oeverwall<strong>en</strong> langs het water van de Amstel, Vecht,<br />
Angstel, Waver, Winkel, Hol<strong>en</strong>drecht, Zaan <strong>en</strong> het Gein hebb<strong>en</strong> meer<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong> dan in alle andere hier behandelde gebied<strong>en</strong> bij<br />
elkaar (T<strong>en</strong>t, 1972, p.12). De Amstel werd hiervoor al expliciet<br />
behandeld. Ook de Vecht, voor vel<strong>en</strong> hét buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>landschap bij<br />
uitstek, zal hie<strong>rond</strong>er apart word<strong>en</strong> behandeld. De situering aan het<br />
water had niet alle<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met het landschapsideaal, zoals in<br />
hoofdstuk drie werd beschrev<strong>en</strong>. Het had ook e<strong>en</strong> praktische<br />
compon<strong>en</strong>t: hoewel sommige buit<strong>en</strong>gewoon rijke lied<strong>en</strong> er twee<br />
inboedels op nahield<strong>en</strong>, bracht de grote meerderheid van<br />
buit<strong>en</strong>plaatsbewoners de hele huisraad per schuit naar hun<br />
zomerverblijf. Servies, meubilair, bedd<strong>en</strong> <strong>en</strong> huisknecht<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> voor<br />
én na de zomer volledig getransporteerd, iets dat over de veelal<br />
gebrekkige weg<strong>en</strong> nag<strong>en</strong>oeg ondo<strong>en</strong>lijk was (Emeis, 1983, p.34).<br />
De oevers van de Angstel, het sterk meander<strong>en</strong>de riviertje<br />
tuss<strong>en</strong> Abcoude <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>ersloot, viel<strong>en</strong> pas in de tweede helft van de<br />
17 de eeuw bij de <strong>Amsterdam</strong>mers in de smaak. De stichtingsdata die<br />
bek<strong>en</strong>d zijn vall<strong>en</strong> allemaal <strong>rond</strong> 1660 – 1670. Er hebb<strong>en</strong> ca. dertig<br />
buit<strong>en</strong>s gestaan, waarvan slechts <strong>en</strong>kele bewaard zijn geblev<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t,<br />
1972, p.20). Te noem<strong>en</strong> zijn ‘Postwijck’ <strong>en</strong> ‘Valk<strong>en</strong>heining’. De buit<strong>en</strong>s<br />
aan de Hol<strong>en</strong>drecht, Waver, Winkel <strong>en</strong> het Gein zijn nag<strong>en</strong>oeg allemaal<br />
verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> ook de stichtingsdata zijn lastig te achterhal<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t,<br />
1972, p.20-21). Dit war<strong>en</strong> de minder belangrijke water<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong><br />
aan bijvoorbeeld het Gein had minder cachet dan e<strong>en</strong> stulpje <strong>rond</strong><br />
Maarss<strong>en</strong> aan de Vecht. De Hol<strong>en</strong>drecht vormde in de verbinding<br />
<strong>Amsterdam</strong>-Utrecht wél e<strong>en</strong> belangrijke verkeersader, <strong>en</strong> er hebb<strong>en</strong><br />
belangrijke buit<strong>en</strong>s geleg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld is het huis ‘Kievitsheuvel’,<br />
inmiddels verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> maar op de herzi<strong>en</strong>e kaart uit 1887 van de<br />
Topografische Inrichting nog terug te vind<strong>en</strong>.<br />
Ook de trekvaart<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> verscheid<strong>en</strong>e bui<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> aan<br />
hun oevers gehad. De eerder g<strong>en</strong>oemde Haarlemmer Trekvaart trok<br />
veel stedeling<strong>en</strong> richting K<strong>en</strong>nemerland. Ook de buit<strong>en</strong>s bij<br />
Muiderberg <strong>en</strong> op de geestg<strong>rond</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van Haarlem hebb<strong>en</strong><br />
hun bestaan in ieder geval deels te dank<strong>en</strong> aan respectievelijk de<br />
Naarder- <strong>en</strong> de Leidse Trekvaart (T<strong>en</strong>t, 1972, p.22).<br />
47
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
G. De Vecht<br />
De ‘lustwarande’ aan de oevers van de Vecht heeft zich<br />
geleidelijk ontwikkeld, waarbij de grootste bouwactiviteit pas in de<br />
tweede helft van de 17 de eeuw plaatsvond (T<strong>en</strong>t, 1972, p.13-20 &<br />
Hart<strong>en</strong>, 1998, p.180). De trek naar de Vechtoevers door patricische<br />
families werd geïnitieerd door de familie Rauw<strong>en</strong>hof, die in 1600 de<br />
buit<strong>en</strong>plaats ‘Lixboa’ in Nieuwersluis liet bouw<strong>en</strong>. Acht jaar later<br />
volgde Jan Jacobsz Huydecoper hun voorbeeld met de aankoop van ‘de<br />
huysinge mette hoffstede g<strong>en</strong>aemt de Goud<strong>en</strong> Hoeff, geleg<strong>en</strong> op de Vecht in ’t Sticht<br />
van Utrecht’ (Luttervelt, 1970, p.48). E<strong>en</strong> ste<strong>en</strong>bakkerij maakte deel uit<br />
van de aankoop. Later zou zijn zoon, Joan Huydecoper, op deze plek<br />
het buit<strong>en</strong>huis Goudestein sticht<strong>en</strong> (zie ook afbeelding 6.5.). Vóór deze<br />
uitbreiding bestond het goed echter alle<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige<br />
her<strong>en</strong>woning die voor e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>hoeve stond. De investering van de<br />
Huydecopers was in het begin vooral op de exploitatie van het<br />
boer<strong>en</strong>bedrijf gericht (T<strong>en</strong>t, 1972, p.13).<br />
De navolging van de families Huydecoper <strong>en</strong> Rauw<strong>en</strong>hof door<br />
<strong>Amsterdam</strong>se patriciërs liet aanvankelijk op zich wacht<strong>en</strong>, maar nam<br />
vanaf ca. 1650 e<strong>en</strong> grote vlucht. Verreweg de meeste buit<strong>en</strong>s die vanaf<br />
die tijd verrez<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op g<strong>rond</strong> gebouwd die speciaal voor dat doel<br />
was aangekocht. De agrarische functie maakte niet langer<br />
onlosmakelijk deel uit van de buit<strong>en</strong>plaats (Hart<strong>en</strong>, 1998, p.180). Deze<br />
bloei die <strong>rond</strong> 1650 inzette zou tot de eeuwwisseling voortdur<strong>en</strong>. Op<br />
dat mom<strong>en</strong>t was in de omgeving van Maarss<strong>en</strong>, Breukel<strong>en</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
nag<strong>en</strong>oeg alle g<strong>rond</strong> die voor het bouw<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats geschikt<br />
was verkocht aan de stedeling<strong>en</strong>. In dit korte tijdsbestek verrees het<br />
‘parelsnoer’ van buit<strong>en</strong>s die dicht langs elkaar aan de Vechtoevers<br />
werd<strong>en</strong> gesticht. De uitputting van de g<strong>rond</strong> verklaart ook voor e<strong>en</strong><br />
groot deel het feit dat er na 1700 nauwelijks meer nieuwe buit<strong>en</strong>s<br />
werd<strong>en</strong> gebouwd. Aan geldgebrek lag dit zeker niet: in de achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuw werd<strong>en</strong> vele tuin<strong>en</strong> <strong>en</strong> huiz<strong>en</strong> uitgebreid <strong>en</strong> verfraaid (T<strong>en</strong>t, 1972,<br />
p.16). De bloeiperiode bracht 182 buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> aan de Vecht voort,<br />
kastel<strong>en</strong> niet meegerek<strong>en</strong>d.<br />
Figuur 6.5. Goudestein aan de Vecht<br />
Bron: eig<strong>en</strong> foto<br />
48
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Het parelsnoer van buit<strong>en</strong>s aan de Vecht werd vrijwel volledig<br />
door de <strong>Amsterdam</strong>se reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>klasse bewoond. Van Utrechters was<br />
nag<strong>en</strong>oeg ge<strong>en</strong> sprake: Van T<strong>en</strong>t noemt slechts twee gevall<strong>en</strong>,<br />
Vred<strong>en</strong>hoef <strong>en</strong> Overkerck. In de 17 de eeuw telde Utrecht slechts e<strong>en</strong><br />
beperkt aantal oude <strong>en</strong> rijke families, <strong>en</strong> onder h<strong>en</strong> was er ge<strong>en</strong> laag<br />
van welvar<strong>en</strong>de burgers die zich e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats kond<strong>en</strong> veroorlov<strong>en</strong><br />
(Munnig Schmidt, 1997, p.7). Daarnaast hebb<strong>en</strong> slechts e<strong>en</strong> drietal<br />
Hag<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>, twee patriciërs uit Leid<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> burgemeester uit Weesp <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> dominee uit Rh<strong>en</strong><strong>en</strong> de absoluut overheers<strong>en</strong>de positie van de<br />
<strong>Amsterdam</strong>mers doorbrok<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.18).<br />
De spreiding van buit<strong>en</strong>s langs de Vecht laat in de eerste plaats<br />
e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie <strong>rond</strong> Maarss<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Daar verrez<strong>en</strong> zij vooral <strong>rond</strong><br />
1650, terwijl de buit<strong>en</strong>s in de andere Vechtstrek<strong>en</strong> pas vanaf 1670<br />
gesticht werd<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972, p.15). T<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> is daarbij<br />
van e<strong>en</strong> ‘parelsnoer’ eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong> sprake meer. Het aantal buit<strong>en</strong>s is<br />
hier buit<strong>en</strong>gewoon gering. Voor deze typische conc<strong>en</strong>tratie br<strong>en</strong>gt de<br />
literatuur verschill<strong>en</strong>de verklaring<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong>. Allereerst moet de<br />
vestiging van de vooraanstaande familie Huydecoper e<strong>en</strong> grote sociale<br />
zuigkracht met zich mee hebb<strong>en</strong> gebracht (T<strong>en</strong>t, 1972, p.16). In<br />
hoofdstuk drie werd het belang van e<strong>en</strong> ‘goede buur’ al behandeld. De<br />
distinctie van het won<strong>en</strong> in de buurt van andere voorname lied<strong>en</strong> moet<br />
voor vele <strong>Amsterdam</strong>mers van belang zijn geweest. Ook het feit dat de<br />
Huydecopers kleine del<strong>en</strong> van het g<strong>rond</strong>bezit voor de aanleg van<br />
buit<strong>en</strong>s doorverkocht moet van invloed zijn geweest. E<strong>en</strong> andere<br />
belangrijke factor was de infrastructuur. De belangrijkste landweg<br />
vanuit <strong>Amsterdam</strong> bereikte pas bij Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> de Vecht, terwijl de<br />
belangrijkste vaarroute nog zuidelijker in Nieuwersluis uitkwam (T<strong>en</strong>t,<br />
1972, p.17). Het betreft in dit geval de vanaf de 15 de eeuw bestaande<br />
route die vanaf <strong>Amsterdam</strong> over de Amstel, via de Hol<strong>en</strong>drecht,<br />
Angstel <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte de Nieuwe Wetering naar de Vecht voerde<br />
(Diess<strong>en</strong>, 2001). Bereikbaarheid was absoluut e<strong>en</strong> doorslaggev<strong>en</strong>de<br />
factor. E<strong>en</strong> andere oorzaak voor de conc<strong>en</strong>tratie in Maarss<strong>en</strong> ligt<br />
wellicht in de aanwezigheid van ste<strong>en</strong>fabriekjes (Landschap Erfgoed<br />
Utrecht, 2008). Jan Jacobsz Bal (1541-1624), de vader van Huydecoper,<br />
kocht aan het einde van de 16 de eeuw e<strong>en</strong> dergelijke ste<strong>en</strong>fabriek op de<br />
gr<strong>en</strong>s van Maarss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Breukel<strong>en</strong>. Ook in Maarseve<strong>en</strong>, bij het hof<br />
‘Goud<strong>en</strong> Hoeff’, stond e<strong>en</strong> ste<strong>en</strong>fabriek. Het was de periode van<br />
stadsuitbreiding van <strong>Amsterdam</strong>, <strong>en</strong> de ste<strong>en</strong>fabriek<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
goede investering. Langs de Vecht was de klei voor de gewilde<br />
bakst<strong>en</strong><strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanwezigheid van ste<strong>en</strong>fabriek<strong>en</strong> <strong>rond</strong><br />
Maarss<strong>en</strong> kan deels voor de conc<strong>en</strong>tratie van <strong>Amsterdam</strong>se<br />
vermog<strong>en</strong>d<strong>en</strong> gezorgd hebb<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> vierde verklaring die Hart<strong>en</strong> in dit geval geeft is dat de<br />
Vecht b<strong>en</strong>oord<strong>en</strong> Vreeland veel breder wordt (Hart<strong>en</strong>, 1998, p.182).<br />
M<strong>en</strong> kan zich afvrag<strong>en</strong> of dit feit de <strong>Amsterdam</strong>mers ervan zou<br />
hebb<strong>en</strong> weerhoud<strong>en</strong> er buit<strong>en</strong>s te sticht<strong>en</strong>. Aannemelijk is wel dat het<br />
typische karakter van het Vechtlandschap zoals <strong>rond</strong> Maarss<strong>en</strong>, van<br />
e<strong>en</strong> smalle, traag strom<strong>en</strong>de rivier met e<strong>en</strong> dichte conc<strong>en</strong>tratie van<br />
gegoede bur<strong>en</strong>, in de bredere stukk<strong>en</strong> van de Vecht minder tot uiting<br />
kwam.<br />
E<strong>en</strong> laatste factor is de aanwezigheid van e<strong>en</strong> synagoge die in<br />
1652 te Maarss<strong>en</strong> werd gesticht. De aanwezigheid hiervan resulteerde<br />
49
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
in e<strong>en</strong> bloei<strong>en</strong>de Joodse geme<strong>en</strong>schap <strong>rond</strong> Maarss<strong>en</strong> (T<strong>en</strong>t, 1972,<br />
p.16).<br />
H. 7. E<strong>en</strong> vergelijking<br />
In de vorige hoofdstukk<strong>en</strong> werd de specifieke spreiding van<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> beschrev<strong>en</strong>. In beide<br />
sted<strong>en</strong> was de sam<strong>en</strong>hang met het economische hoogtij tijd<strong>en</strong>s de<br />
Goud<strong>en</strong> Eeuw <strong>en</strong> de invloed van de internationale villa-mode evid<strong>en</strong>t.<br />
Toch vertaalde deze <strong>en</strong> andere factor<strong>en</strong> zich op unieke wijze in e<strong>en</strong><br />
karakteristieke sted<strong>en</strong>bouwkundige neerslag <strong>rond</strong> de oude stadskern<strong>en</strong>.<br />
Hierin schuilt de bestaansg<strong>rond</strong> voor dit vergelijk<strong>en</strong>de hoofdstuk: de<br />
ontwikkeling van buit<strong>en</strong>s <strong>rond</strong> beide sted<strong>en</strong> wordt op e<strong>en</strong> aantal<br />
vlakk<strong>en</strong> met elkaar vergelek<strong>en</strong>. Aangezi<strong>en</strong> de Goud<strong>en</strong> Eeuw van<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> met het aanbrek<strong>en</strong> van de 17 de eeuw overvloeit in die van<br />
<strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> de bloeiperiodes van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in beide sted<strong>en</strong> ca.<br />
driekwart eeuw uite<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> moet m<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> vergelijking wak<strong>en</strong> voor<br />
anachronism<strong>en</strong>. Het is dan ook ge<strong>en</strong>szins de bedoeling om in dit<br />
hoofdstuk <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>’s 16 de <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>’s 17 de eeuw lijnrecht<br />
teg<strong>en</strong>over elkaar te zett<strong>en</strong>. Het doel van dit hoofdstuk schuilt veeleer in<br />
het zichtbaar mak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> internationale ontwikkeling die van de<br />
<strong>en</strong>e aan de andere stad lijkt te word<strong>en</strong> doorgegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> die de beide<br />
Vroegmoderne metropol<strong>en</strong> onlosmakelijk met elkaar verbindt.<br />
7.1. Evolutielijn van de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
Zoals al eerder werd beschrev<strong>en</strong> stond bij de bouw van e<strong>en</strong> hof<br />
van plaisantie buit<strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> het economische motief c<strong>en</strong>traal. Aan<br />
de <strong>en</strong>e kant deed de bevolkingsto<strong>en</strong>ame in de Scheldestad de vraag<br />
naar landbouwproduct<strong>en</strong> explosief stijg<strong>en</strong>, aan de andere kant vormde<br />
de aankoop van g<strong>rond</strong> e<strong>en</strong> relatief veilige <strong>en</strong> daarom aantrekkelijke<br />
belegging. De agrarische functie bleef na de vestiging van e<strong>en</strong> rijke<br />
stedeling dan ook behoud<strong>en</strong>: de boer op het verworv<strong>en</strong> goed werd<br />
doorgaans erfpachter <strong>en</strong> de Antwerpse investeerder heer van het<br />
boer<strong>en</strong>bedrijf. Het patriciërshuis verrees dan ook naast de oude hoeve,<br />
ofwel e<strong>en</strong> ‘opperhof’ naast e<strong>en</strong> ‘neerhof’, waarmee de typische<br />
verschijningsvorm van de Antwerpse buit<strong>en</strong>plaats ontstond. Het is de<br />
evolutielijn die m<strong>en</strong> in bijna alle bek<strong>en</strong>de gevall<strong>en</strong> terugvindt: e<strong>en</strong><br />
ontstaan als landbouw<strong>en</strong>titeit, vervolg<strong>en</strong>s de uitgroei tot<br />
hoevecomplex, de aankoop door e<strong>en</strong> stedeling als landgoed, de<br />
opdeling in hoeve <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> patriciërsverblijf anderzijds <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte<br />
het functioner<strong>en</strong> als lusthof naast het door pachters geëxploiteerde<br />
boer<strong>en</strong>bedrijf.<br />
De <strong>Amsterdam</strong>se situatie is in e<strong>en</strong> aantal opzicht<strong>en</strong> anders. In<br />
de uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de gebied<strong>en</strong> die in hoofdstuk 5 werd<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong><br />
varieert de ontwikkelingslijn van de buit<strong>en</strong>s. Zo kond<strong>en</strong> in de Noord-<br />
Hollandse droogmakerij<strong>en</strong> uitgestrekte landerij<strong>en</strong> door de<br />
<strong>Amsterdam</strong>mers word<strong>en</strong> verworv<strong>en</strong>. In de polders kon op grote schaal<br />
landbouw word<strong>en</strong> bedrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> was de buit<strong>en</strong>plaats zelf van minder<br />
belang. Dit resulteerde in de typische combinatie van boerderij <strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>huis in één gebouw (Munnig Schmidt, 1997, p.7). Ook in de<br />
50
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Bijlmer <strong>en</strong> langs de Angstel <strong>en</strong> het Gein kwam de combinatie van<br />
boerderij <strong>en</strong> her<strong>en</strong>woning veel voor. Kijkt m<strong>en</strong> echter naar de gebied<strong>en</strong><br />
in het Gooi, dan lijkt het zwaartepunt juist bij de buit<strong>en</strong>plaats <strong>en</strong> niet<br />
bij de boerderij te ligg<strong>en</strong>. De boerderij<strong>en</strong> war<strong>en</strong> kleiner in verhouding<br />
<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> geheel met het buit<strong>en</strong>huis. Het buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>landschap<br />
<strong>rond</strong> de Vecht is opnieuw afwijk<strong>en</strong>d. De combinatie van e<strong>en</strong><br />
her<strong>en</strong>woning <strong>en</strong> boerderij in één gebouw kwam daar nauwelijks voor.<br />
Daarbij verplaatste de agrarische functie van de buit<strong>en</strong>s zich naar de<br />
achterg<strong>rond</strong>. Hoewel het door Joan Huydecoper in Maarss<strong>en</strong> gestichte<br />
‘Goudestein’ aanvankelijk net als de noordelijke polderbuit<strong>en</strong>s bestond<br />
uit e<strong>en</strong> combinatie van her<strong>en</strong>woning <strong>en</strong> boerderij, zoud<strong>en</strong> de latere<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> die hier verrez<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> andere sam<strong>en</strong>stelling zijn. Aan<br />
de Vecht werd het type van de kleine buit<strong>en</strong>plaats geïntroduceerd,<br />
waarbij nauwelijks meer landbouw bedrev<strong>en</strong> werd. De percel<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
vrijwel volledig gereserveerd voor tuin<strong>en</strong> <strong>en</strong> boomgaard<strong>en</strong> (Munnig<br />
Schmidt, 1997, p.8). Deze kleine buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> verrez<strong>en</strong> naar alle<br />
waarschijnlijkheid op de plek van de oude boerderij.<br />
Handelar<strong>en</strong> trekk<strong>en</strong> zich op dat mom<strong>en</strong>t terug uit de handel <strong>en</strong><br />
invester<strong>en</strong> de verdi<strong>en</strong>de geld<strong>en</strong> in huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>rond</strong> buit<strong>en</strong> de stad<br />
(Baet<strong>en</strong>s, 1985, p.180).<br />
Grafiek 7.1. Bevolkingsontwikkeling van <strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, bloeiperiode buit<strong>en</strong>s<br />
7.2. Bloeiperiode van de buit<strong>en</strong>s<br />
In grafiek 7.1. is de bloeiperiode van <strong>Amsterdam</strong>se <strong>en</strong><br />
Antwerpse buit<strong>en</strong>s geplaatst naast de bevolkingsontwikkeling. De<br />
Antwerpse bloei komt door de val van de stad <strong>en</strong> de <strong>en</strong>orme emigratie<br />
aan het einde van de 16 de eeuw t<strong>en</strong> einde. Grote del<strong>en</strong> van het<br />
platteland war<strong>en</strong> verwoest <strong>en</strong> vele eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> gevlucht. Overig<strong>en</strong>s ziet<br />
m<strong>en</strong> vanaf ca. 1640 weer e<strong>en</strong> heropleving van de buit<strong>en</strong>plaatsbouw.<br />
Bron: bevolkingsontwikkeling <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>: Brabander(1988), O'Bri<strong>en</strong> (2001), Van der<br />
Wee(1993) & Tijs(2007). Bevolkingsontwikkeling <strong>Amsterdam</strong>: Asaert (2004) & Geme<strong>en</strong>te<br />
<strong>Amsterdam</strong> (2002). Bloeiperiode buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>: Baet<strong>en</strong>s (1985 & 1991) <strong>en</strong><br />
voor <strong>Amsterdam</strong>: T<strong>en</strong>t (1972) & Burke (1991).<br />
51
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Kader 7.1. Buit<strong>en</strong>s <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
Hof van Veltwijck, Eker<strong>en</strong><br />
Rutger Tijs stelt dat het ‘Hof van Veltwijck’ in Eker<strong>en</strong> wel als archetype kan word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong><br />
voor de 16 de -eeuwse buit<strong>en</strong>plaats <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> (Tijs, 2007, p.199). Van de hov<strong>en</strong> van<br />
plaisantie die <strong>rond</strong> Eker<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> van de Scheldestad, hebb<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong> is dit het <strong>en</strong>ige<br />
overgeblev<strong>en</strong> hof. Het complex is in traditionele bak- <strong>en</strong> zandste<strong>en</strong>stijl gebouwd <strong>en</strong> bezit alle<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de typische Antwerpse hov<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> ‘opperhof’ geleg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> rechthoekig<br />
omgracht landschapspark <strong>en</strong> e<strong>en</strong> U-vormig ‘neerhof’ met e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal poortgebouw.<br />
K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor dit type hof in r<strong>en</strong>aissancestijl zijn verder de slanke hoektor<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de vele<br />
dakkapell<strong>en</strong> met trapgevel. Het kasteel bezat heerlijke recht<strong>en</strong> waarvan het bezit van e<strong>en</strong><br />
duiv<strong>en</strong>huis deel uitmaakte (Wyngaert, ca. 2000).<br />
In 1545 werd op de Vrijdagmarkt van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> hoeve met e<strong>en</strong> omwaterd<br />
opperhuis geveild, als gevolg van grote schuld<strong>en</strong> bij de to<strong>en</strong>malige eig<strong>en</strong>aar: Anthonio de<br />
Mescua. E<strong>en</strong> Antwerps poorter <strong>en</strong> lak<strong>en</strong>koopman, Aert van Veltwijck, nam alle schuld<strong>en</strong><br />
over <strong>en</strong> werd de nieuwe eig<strong>en</strong>aar van het goed. Vanaf dat mom<strong>en</strong>t zou het hof dan ook<br />
bek<strong>en</strong>d staan als dat van ‘Veltwijck’. De familie had het hof slechts 23 jaar in bezit, <strong>en</strong> in de<br />
tweede helft van de 16 de eeuw stond het kasteel zelfs <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> leeg. Het werd wel<br />
omschrev<strong>en</strong> als ‘e<strong>en</strong> geruïneerd speelhuys’. Met de aankoop van het hof in 1615 door de<br />
Antwerpse griffier Gillis Fabry werd de lijn van eig<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> vervolgd, welke tot 1929<br />
voortduurde. In dat jaar werd het Hof van Veltwijck aangekocht door de geme<strong>en</strong>te van<br />
Eker<strong>en</strong>. Vanaf 1980 liet de geme<strong>en</strong>te de funderingswerk<strong>en</strong>, de voorgebouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
hoofdgebouw g<strong>rond</strong>ig restaurer<strong>en</strong>.<br />
Bron: eig<strong>en</strong> foto’s<br />
Hof ter Beke, Wilrijk<br />
Bron: Google & Eig<strong>en</strong> foto’s<br />
Het ‘Hof ter Beke’, geleg<strong>en</strong> in Wilrijk, is e<strong>en</strong> van de weinige nog bestaande<br />
landgoeder<strong>en</strong> in de directe omgeving van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> (Tijs, 2007, p.197). In de 16 de<br />
eeuw was er voor het eerst sprake van dit ‘Hof ter Beke’, waarbij de naam verwijst naar<br />
de nabijgeleg<strong>en</strong> Grote Struisbeek (District Wilrijk, 2008). Ook ‘Ter Beke’ bezit de<br />
karakteristieke vorm als omgrachte buit<strong>en</strong>plaats, met e<strong>en</strong> losstaand ‘opperhof’. Sinds<br />
1979 is het goed in bezit van de geme<strong>en</strong>te, maar blijkt sindsdi<strong>en</strong> in verval te zijn<br />
geraakt. Wel wordt het goed sinds 1982 beschermd als monum<strong>en</strong>t. E<strong>en</strong> eerste<br />
restauratie werd stopgezet als gevolg van ongeoorloofde sloop van beschermde del<strong>en</strong><br />
van het gebouw. Mom<strong>en</strong>teel ligt het kasteel verlat<strong>en</strong> temidd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> groot<br />
industrieterrein langs de A12. Op haar site stelt de geme<strong>en</strong>te: ‘e<strong>en</strong> nieuwe uitbater zal<br />
vermoedelijk in de loop van 2007 start<strong>en</strong> met de restauratie <strong>en</strong> de herinrichting van het kasteel’<br />
(District Wilrijk, 2008). Vooralsnog heeft er ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele activiteit plaatsgevond<strong>en</strong>.<br />
Vandaag de dag trekt het hof de aandacht als spookkasteel, getuige de occulte<br />
beschrijving van The Gosthunter op zijn website:<br />
http://www.theghosthunter.nl/hotebek.htm.<br />
52
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
In het geval van <strong>Amsterdam</strong> ziet m<strong>en</strong> aan het einde van de 17 de<br />
eeuw e<strong>en</strong> einde kom<strong>en</strong> aan het ‘prospereer<strong>en</strong>de’ tijdperk. Vanaf 1650<br />
verkeerde de Republiek voordur<strong>en</strong>d in oorlog <strong>en</strong> met het uitbrek<strong>en</strong><br />
van de Successieoorlog in de voege 18 de eeuw moet <strong>Amsterdam</strong> haar<br />
economische <strong>en</strong> politieke sleutelrol afstaan aan Hamburg <strong>en</strong> Lond<strong>en</strong>.<br />
In de Vechtstreek word<strong>en</strong> na het begin van de 18 de eeuw nauwelijks<br />
meer nieuwe buit<strong>en</strong>s aangelegd. De oorzaak hiervoor schuilt echter<br />
niet in e<strong>en</strong> uitputting van patriciërskapitaal: vele buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
in de loop van de 18 de eeuw immers grootschalig uitgebreid <strong>en</strong><br />
opgesmukt (T<strong>en</strong>t, 1972, p.16). De stagnatie van buit<strong>en</strong>plaatsbouw zal<br />
veeleer aan e<strong>en</strong> uitputting van de g<strong>rond</strong> geleg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
Gedur<strong>en</strong>de de Goud<strong>en</strong> Eeuw van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> verrez<strong>en</strong> er ca.<br />
370 buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.167). In het geval van <strong>Amsterdam</strong><br />
ziet m<strong>en</strong> <strong>rond</strong> 1750, to<strong>en</strong> de bloeitijd achter de rug was, ongeveer 422<br />
buit<strong>en</strong>s (Luttervelt, 1970, p.61). Zeker wanneer m<strong>en</strong> deze aantall<strong>en</strong><br />
afzet teg<strong>en</strong> de inwonersaantall<strong>en</strong>, <strong>Amsterdam</strong> was op d<strong>en</strong> duur dubbel<br />
zo groot als <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, blijkt de <strong>en</strong>orme omvang van dit<br />
sted<strong>en</strong>bouwkundige verschijnsel in de Scheldestad. Natuurlijk di<strong>en</strong>t<br />
m<strong>en</strong> voorzichtig te zijn met dit soort cijfermateriaal, maar e<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>voudige rek<strong>en</strong>som laat zi<strong>en</strong> dat <strong>rond</strong> 1750 er ongeveer 1,8 buit<strong>en</strong>s<br />
per 1000 inwoners in <strong>Amsterdam</strong> war<strong>en</strong>, teg<strong>en</strong> 3,7 buit<strong>en</strong>s in<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> 1570. 1 Natuurlijk moet m<strong>en</strong> minimale waarde hecht<strong>en</strong><br />
1 De berek<strong>en</strong>ingswijze is als volgt: in 1750 bedroeg het inwonertal van<br />
<strong>Amsterdam</strong> ca. 238.000 inwoners (Geme<strong>en</strong>te <strong>Amsterdam</strong>, 2002). Bij e<strong>en</strong> totaal<br />
aantal buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> van 422 betek<strong>en</strong>t dat (422/238) ongeveer 1,77 buit<strong>en</strong>s per<br />
1000 inwoners. In de Antwerpse situatie wordt dit getal met e<strong>en</strong> totaal van 370<br />
buit<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 100.000 inwoners (370/100) 3,7 buit<strong>en</strong>s per 1000 inwoners.<br />
aan e<strong>en</strong> dergelijke berek<strong>en</strong>ing, er is immers in beide gevall<strong>en</strong> sprake<br />
van buit<strong>en</strong>gewoon ruw cijfermateriaal, maar toch levert dit e<strong>en</strong> uniek<br />
beeld op. De gedachte dat het verschijnsel in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> rudim<strong>en</strong>tair<br />
<strong>en</strong> kleinschalig was t<strong>en</strong> opzichte van <strong>Amsterdam</strong> lijkt onjuist.<br />
Afgezi<strong>en</strong> van deze verhouding van het aantal buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> opzichte van de stedelijke bevolking is de neer- <strong>en</strong> weerslag van het<br />
verschijnsel in <strong>Amsterdam</strong> van e<strong>en</strong> geheel andere orde. G<strong>en</strong>oemd werd<br />
al het feit dat de agrarische betek<strong>en</strong>is bij e<strong>en</strong> deel van de <strong>Amsterdam</strong>se<br />
buit<strong>en</strong>s geheel verviel, terwijl <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> de activiteit<strong>en</strong> als<br />
landbouwbedrijf e<strong>en</strong> sleutelrol hadd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ander belangrijk verschil is<br />
de ruimtelijke spreiding. De verst geleg<strong>en</strong> Antwerpse hov<strong>en</strong> van<br />
plaisantie vond m<strong>en</strong> in Stabroek, Reet <strong>en</strong> Schilde, op e<strong>en</strong> afstand van<br />
ca. 13 km vanaf de oude stadskern (Baet<strong>en</strong>s, 1991, p.179). Zie ook<br />
figuur 5.4. in hoofdstuk 5. Het war<strong>en</strong> er echter weinig in aantal, de<br />
meeste hov<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> straal van ongeveer 5 km vanaf de stad<br />
<strong>rond</strong> plaats<strong>en</strong> als Deurne, Borgerhout, Berchem, Wilrijk <strong>en</strong> Hobok<strong>en</strong>.<br />
De spreiding <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> is geografisch veel groter. De afstand<br />
tot e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> in K<strong>en</strong>nemerland kon toch wel 20 km bedrag<strong>en</strong>.<br />
’s-Graveland lag nog verder, ca. 22 km vanaf de stad. De <strong>en</strong>orme<br />
conc<strong>en</strong>tratie <strong>rond</strong> Maarss<strong>en</strong> is nog typischer, aangezi<strong>en</strong> de<br />
<strong>Amsterdam</strong>se her<strong>en</strong> er ongeveer 28 km voor moest<strong>en</strong> reiz<strong>en</strong>.<br />
7.3. De rol van projectontwikkelaars<br />
De Antwerpse handelaar Gilbert van Schoonbeke betoonde<br />
zich buit<strong>en</strong>gewoon visionair to<strong>en</strong> hij het goed ‘Ter Beke’ t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong><br />
van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> kocht. In hoofdstuk 5 werd al beschrev<strong>en</strong> hoe hij e<strong>en</strong><br />
53
Kader 7.2. Buit<strong>en</strong>s <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong><br />
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Huys T<strong>en</strong> Bosch, Maarss<strong>en</strong><br />
De naam ‘T<strong>en</strong> Bussche’ duikt als eerste op in 1387, wanneer Ghijsbrecht van IJsselstein<br />
ongeveer 23 ha. land met e<strong>en</strong> hofstede in le<strong>en</strong> heeft (Speelman, 2008). In 1593 word<strong>en</strong> Aart<br />
van Grot<strong>en</strong>huys <strong>en</strong> Cornelisz van Heemskerk de nieuwe eig<strong>en</strong>aars van het goed, geleg<strong>en</strong> in<br />
Maarss<strong>en</strong> aan de Vecht. Nadat de g<strong>rond</strong> in tweeën is gesplitst laat Aart van Grot<strong>en</strong>huys zich<br />
‘Heer van d<strong>en</strong> Bosch’ noem<strong>en</strong>. In 1627 koopt Pieter Belt<strong>en</strong>s, e<strong>en</strong> zwager van Huydecoper,<br />
het ‘Huis T<strong>en</strong> Bosch’ <strong>en</strong> herbouwt het in hollands-classicistische stijl. Na Pieter Belt<strong>en</strong>s’<br />
dood komt het goed van 1642 tot 1746 in het bezit van de familie Cromhout. In dit tijdperk<br />
werd het huis waarschijnlijk ook aangepast aan de 18 de -eeuwse mode. In 1922 kocht de<br />
geme<strong>en</strong>te het huis, maar deed het in de jar<strong>en</strong> ’60 weer van de hand. Vandaag de dag is ‘Huis<br />
T<strong>en</strong> Bosch’ weer in particulier bezit.<br />
Bron: eig<strong>en</strong> foto’s<br />
Tromp<strong>en</strong>burg, ’s-Graveland<br />
Bron: eig<strong>en</strong> foto’s<br />
In 1625 nam<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>se ‘projectontwikkelaars’ het initiatief tot de ontginning van<br />
het zandige gebied aan de westgr<strong>en</strong>s van het Gooi. Voor de afvoer van het zand, wat<br />
voor de uitbreiding van <strong>Amsterdam</strong> kon word<strong>en</strong> gebruikt, werd de ’s-Gravelandse<br />
Vaart gegrav<strong>en</strong>. Langs deze vaart stichtte Joan van Hellemondt in 1654 e<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>plaats (Meierink, 2002, p.3). De vrouw van Joan, Margaretha van Raephorst,<br />
hertrouwde na di<strong>en</strong>s dood met zeeofficier Cornelis Tromp, die e<strong>en</strong> aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>d goed<br />
in ’s-Graveland bezat. Lang kon het stel de door van Hellemondt gebouwde<br />
buit<strong>en</strong>plaats niet bewon<strong>en</strong>: in 1673 werd het door de Frans<strong>en</strong> verwoest. In 1677<br />
bouwde Tromp e<strong>en</strong> nieuw huis, Syllisburg gehet<strong>en</strong>. Pas in de loop van de 18 de eeuw<br />
zou deze buit<strong>en</strong>plaats als Tromp<strong>en</strong>burg bek<strong>en</strong>d staan.<br />
Zijn verled<strong>en</strong> als zeeofficier liet Cornelis Tromp duidelijk terug kom<strong>en</strong> in de<br />
herbouw van het huis. Als e<strong>en</strong> schip ligt het in e<strong>en</strong> brede gracht, met e<strong>en</strong> spectaculair<br />
dakterras dat doet d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> scheepsdek. Ook de brede plank<strong>en</strong> in de<br />
verschill<strong>en</strong>de kamers verwijz<strong>en</strong> onmisk<strong>en</strong>baar naar de 17 e -eeuwse scheepsvertrekk<strong>en</strong>.<br />
Het goed is door de eeuw<strong>en</strong> he<strong>en</strong> vrijwel onveranderd geblev<strong>en</strong> (Natter, 2007, p.7).<br />
Tromp<strong>en</strong>burg is iedere eerste zondag van de maand op<strong>en</strong>gesteld voor publiek.<br />
54
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
landgoed van 46 ha. verkavelde <strong>en</strong> aan de rijke Antwerpse burgerij<br />
doorverkocht. Zijn initiatief had succes <strong>en</strong> het jaar waarin hij deze<br />
‘Gard<strong>en</strong> City’ stichtte, 1547, wordt wel gezi<strong>en</strong> als de besliss<strong>en</strong>de<br />
ommezwaai t<strong>en</strong> gunste van de buit<strong>en</strong>huismode. Ook H<strong>en</strong>drik van<br />
Berchem zou als e<strong>en</strong> projectontwikkelaar te werk gaan. In 1556 deed<br />
hij het goed ‘Pap<strong>en</strong>moer’ verrijz<strong>en</strong>. Met 7 ha. was het weliswaar kleiner<br />
dan de lusthov<strong>en</strong>buurt van Van Schoonbeke, maar ook hier verrez<strong>en</strong><br />
tal van buit<strong>en</strong>s in e<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>e omgeving van aangeplante bom<strong>en</strong>,<br />
gracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> lan<strong>en</strong>. De initiatiev<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke stimulans voor<br />
de verspreiding van het buit<strong>en</strong>huis als sted<strong>en</strong>bouwkundig verschijnsel:<br />
het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> greep vanaf 1550 om zich he<strong>en</strong> <strong>en</strong> trok de Antwerpse<br />
handelar<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> belofte van rust <strong>en</strong> vermaak naar het platteland.<br />
E<strong>en</strong> dergelijke aanpak lijkt zich ook vanuit <strong>Amsterdam</strong> te<br />
hebb<strong>en</strong> voorgedaan. Licht<strong>en</strong>d voorbeeld is in dit geval de zoon van Jan<br />
Jacobsz Huydecoper, Joan Huydecoper. Van 1624 tot 1661 zou deze<br />
het bewind voer<strong>en</strong> over de terrein<strong>en</strong> die zijn vader in 1608 <strong>rond</strong><br />
Maarss<strong>en</strong> had aangekocht (Munnig Schmidt, 1997, p.8). Joan stichtte<br />
het vandaag de dag nog bestaande ‘Goudestein’ in 1628, <strong>en</strong> kocht <strong>en</strong><br />
verkocht vanaf dat mom<strong>en</strong>t verschill<strong>en</strong>de percel<strong>en</strong> aan familie <strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Net als Van Schoonbeke betoonde Huydecoper zich e<strong>en</strong><br />
succesvolle projectontwikkelaar. In sommige gevall<strong>en</strong> bouwt hij e<strong>en</strong><br />
boer<strong>en</strong>hoeve om tot zomerverblijf, terwijl hij in andere gevall<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<br />
de g<strong>rond</strong> bouwrijp maakt. Minst<strong>en</strong>s 25 buit<strong>en</strong>s deed hij op deze manier<br />
verrijz<strong>en</strong> (Landschap Erfgoed Utrecht, 2008). De spin-off effect<strong>en</strong> van<br />
zijn investering<strong>en</strong> zijn evid<strong>en</strong>t. Het landschap <strong>rond</strong> Maarss<strong>en</strong><br />
veranderde in e<strong>en</strong> parelsnoer van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> interessante<br />
vraag is of Huydecoper de buit<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>handel heeft afgekek<strong>en</strong> van<br />
zijn Antwerpse voorgangers. Huydecoper was getrouwd met Maria<br />
Coymans (1603-1647), dochter van de rijke Antwerpse bankier<br />
Balthasar Coymans (1555-1634). Na de capitulatie van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong><br />
staakte deze zijn handelsactiviteit<strong>en</strong> om zich uiteindelijk in 1592 in<br />
<strong>Amsterdam</strong> te vestig<strong>en</strong> (Roberts, 1998, p.50-51 & Baet<strong>en</strong>s, 1991,<br />
p.163). Coymans moet als ge<strong>en</strong> ander op de hoogte zijn geweest van de<br />
initiatiev<strong>en</strong> van bijvoorbeeld Van Schoonbeke. Wellicht heeft hij zijn<br />
schoonzoon later van lucratieve adviez<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>.<br />
Figuur 7.1. Joan Huydecoper, met op de<br />
achterg<strong>rond</strong> Goudestein<br />
Bron: CollectieUtrecht (2008)<br />
55
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
8. Conclusie<br />
De volg<strong>en</strong>de vraag stond in deze scriptie c<strong>en</strong>traal: Welke factor<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong> t<strong>en</strong> g<strong>rond</strong>slag aan het ontstaan van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> in hun Goud<strong>en</strong> Eeuw <strong>en</strong> welke verschill<strong>en</strong> dan wel overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> zijn<br />
er te vind<strong>en</strong> Deze hoofdvraag werd in de verschill<strong>en</strong>de hoofdstukk<strong>en</strong><br />
onderverdeeld in e<strong>en</strong> drietal deelvrag<strong>en</strong>, zodat de complexe<br />
achterg<strong>rond</strong> van de hov<strong>en</strong> van plaisantie op e<strong>en</strong> werkbare manier kon<br />
word<strong>en</strong> onderzocht. Bij het beantwoord<strong>en</strong> van de vraagstelling stond<br />
e<strong>en</strong> historisch-geografische aanpak c<strong>en</strong>traal: het verkrijg<strong>en</strong> van inzicht<br />
in de historische ontwikkeling van het (buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>-)landschap,<br />
waarbij e<strong>en</strong> grote variatie aan gegev<strong>en</strong>s wordt gecombineerd. Sommige<br />
aspect<strong>en</strong> van de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> als uniek sted<strong>en</strong>bouwkundig<br />
verschijnsel zijn dan ook niet of slechts zijdelings aan bod gekom<strong>en</strong>.<br />
Te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> valt aan e<strong>en</strong> gedetailleerde beschrijving van het lev<strong>en</strong> van de<br />
bewoners, de architectuur of de stijl van de tuin<strong>en</strong>. Elk van deze<br />
thema’s verdi<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> onderzoek <strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het kader van<br />
deze scriptie te ver voer<strong>en</strong>.<br />
Geprobeerd werd om door middel van literatuur, maar<br />
daarnaast vooral ook middels kaart<strong>en</strong>, schilderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> archiefmateriaal,<br />
e<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>de blik te werp<strong>en</strong> op de <strong>Amsterdam</strong>se <strong>en</strong> Antwerpse<br />
ontwikkeling van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>. Hoewel dit verschijnsel in Nederland<br />
buit<strong>en</strong>gewoon goed gedocum<strong>en</strong>teerd is bleek er over de Antwerpse<br />
buit<strong>en</strong>s beduid<strong>en</strong>d minder te zijn gepubliceerd. De bestaande studies<br />
blijv<strong>en</strong> daarbij vooral tot de eig<strong>en</strong> landsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> beperkt: e<strong>en</strong><br />
overkoepel<strong>en</strong>de beschrijving van de buit<strong>en</strong>plaatsbouw als<br />
internationale tr<strong>en</strong>d blijkt vooralsnog niet te bestaan. Studies zoals van<br />
Burke (1991) <strong>en</strong> O’Bri<strong>en</strong> (2001) hanter<strong>en</strong> wel degelijk e<strong>en</strong><br />
internationaal comparatieve stijl, maar zijn te algeme<strong>en</strong> om iets over de<br />
buit<strong>en</strong>plaats-mode te zegg<strong>en</strong>. Het zou buit<strong>en</strong>gewoon interessant zijn<br />
wanneer werd onderzocht hoe het ‘villa rustica’-ideaal vanuit Italië van<br />
handelsstad tot handelsstad werd doorgegev<strong>en</strong>, hoe de tr<strong>en</strong>d wellicht<br />
van Brugge naar <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s naar <strong>Amsterdam</strong> overwoei,<br />
om zich uiteindelijk ook in bijvoorbeeld Lond<strong>en</strong> <strong>en</strong> Parijs te<br />
manifester<strong>en</strong>. Met deze scriptie is geprobeerd om e<strong>en</strong> dergelijke<br />
b<strong>en</strong>adering op de sted<strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> toe te pass<strong>en</strong>.<br />
8.1. Goud<strong>en</strong> Eeuw<strong>en</strong><br />
In hoofdstuk 1 <strong>en</strong> 2 werd gekek<strong>en</strong> naar de economische <strong>en</strong><br />
politiek-religieuze context. Deze structuur kwam voort uit de eerste<br />
deelvraag, te wet<strong>en</strong>: wanneer <strong>en</strong> onder welke omstandighed<strong>en</strong> ontstond de<br />
behoefte om de stad te ontvlucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> het platteland op te zoek<strong>en</strong> In hoofdstuk 1<br />
werd daarbij aandacht besteed aan de Sinjor<strong>en</strong>stad, in hoofdstuk 2 aan<br />
onze eig<strong>en</strong> hoofdstad. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> ontwikkelde zich vanaf de 15 de eeuw<br />
tot e<strong>en</strong> internationale handelsmetropool. Geleg<strong>en</strong> aan de Schelde<br />
groeide zij uit tot e<strong>en</strong> van de belangrijkste handelsknooppunt<strong>en</strong> ter<br />
wereld, waarbij het inwonertal intra muros steeg tot e<strong>en</strong> elders in Europa<br />
ongeëv<strong>en</strong>aard aantal van 104.000 person<strong>en</strong>. De kades van de<br />
Scheldestad stond<strong>en</strong> bol van de internationale handelsactiviteit<strong>en</strong>.<br />
Spaans fruit, Portugese specerij<strong>en</strong>, Italiaans marmer <strong>en</strong> zijde, Baltisch<br />
tarwe <strong>en</strong> hout, Engels lak<strong>en</strong>, Duits koper <strong>en</strong> Franse wijn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verfstoff<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> er verwerkt, doorverkocht, opgeslag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
geconsumeerd. De <strong>en</strong>orme graaninjectie waarvoor de Hollandse <strong>en</strong><br />
56
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Zeeuwse schep<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong>d zorgd<strong>en</strong> maakte dat de Antwerpse<br />
landbouw zich op meer specialistische, lucratieve teelt<strong>en</strong> <strong>en</strong> nijverheid<br />
kon toelegg<strong>en</strong>. Het was onder andere deze complem<strong>en</strong>tariteit van stad<br />
<strong>en</strong> periferie die de stad tot Vroegmoderne metropool deed uitgroei<strong>en</strong>.<br />
Vanaf 1530 functioneerde zij daarbij ook als mondiale geldmarkt. In de<br />
eerste helft van de 16 de eeuw maakte de welgezindheid van Karel V<br />
jeg<strong>en</strong>s de Lage Land<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> vrije, kosmopolitische atmosfeer kon<br />
ontstaan. Met het aantred<strong>en</strong> van zijn zoon, Filips II, kwam hieraan<br />
echter e<strong>en</strong> einde. Filips zond zijn veldheer Alexander Farnese naar het<br />
noord<strong>en</strong> om het inmiddels tot calvinistisch bolwerk uitgegroeide<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> te ‘reconciliër<strong>en</strong>’. Na de capitulatie in 1585 moest de<br />
Scheldestad haar economische hoofdrol afstaan, <strong>en</strong> begon zij aan e<strong>en</strong><br />
nieuw tijdperk van katholieke Contrareformatie.<br />
De uittocht van Vlaming<strong>en</strong>, Wal<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brabanders vormde e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>orme stimulans voor de tot bloei kom<strong>en</strong>de economie van<br />
<strong>Amsterdam</strong>. Ongeveer 10.000 Sinjor<strong>en</strong> trokk<strong>en</strong> vanuit hun gevall<strong>en</strong><br />
stad naar het noord<strong>en</strong>. De expertise van deze zuiderbur<strong>en</strong> bracht<br />
nieuwe handelsmogelijkhed<strong>en</strong> voor <strong>Amsterdam</strong>: t<strong>en</strong> tijde van het<br />
uitbrek<strong>en</strong> van de Spaanse oorlog werd<strong>en</strong> alternatiev<strong>en</strong> voor de vaart op<br />
Spanje ontwikkeld. Net als voor <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> was de graanhandel voor<br />
<strong>Amsterdam</strong> ook van buit<strong>en</strong>gewoon belang. E<strong>en</strong> schaarste dwong de<br />
<strong>Amsterdam</strong>mers tot uitbreiding van het handelsgebied. Ook voor het<br />
tekort aan specerij<strong>en</strong>, aanvankelijk door de Portugez<strong>en</strong> verhandeld,<br />
zocht m<strong>en</strong> nieuwe alternatiev<strong>en</strong>. Het succes van de onderneming<strong>en</strong><br />
resulteerde in de oprichting van de VOC in 1602. Gezi<strong>en</strong> de aanwezige<br />
risico’s van dergelijke handelsverbinding<strong>en</strong> ontstond het systeem van<br />
de scheepspart<strong>en</strong>: handelar<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> bepaald bedrag<br />
deelnem<strong>en</strong> aan de reis van e<strong>en</strong> schip. Dit wordt wel e<strong>en</strong>s gezi<strong>en</strong> als de<br />
basis voor de <strong>Amsterdam</strong>se handelskracht. De belang<strong>en</strong>verstr<strong>en</strong>geling<br />
van de part<strong>en</strong>houders droeg bij aan e<strong>en</strong> gevoel van solidariteit. De vele<br />
muntsoort<strong>en</strong> die na verloop van tijd door <strong>Amsterdam</strong> circuleerd<strong>en</strong><br />
maakt<strong>en</strong> de oprichting van de <strong>Amsterdam</strong>se Wisselbank, in 1609,<br />
noodzakelijk. Ook <strong>Amsterdam</strong> zou tot e<strong>en</strong> financieel wereldc<strong>en</strong>trum<br />
uitgroei<strong>en</strong>. Toch hebb<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de oorlog<strong>en</strong> die vanaf de tweede<br />
helft van de 17 de eeuw woedd<strong>en</strong> de ongebreidelde groei tot stilstand<br />
do<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Het ine<strong>en</strong>stort<strong>en</strong> van het staatkundig ev<strong>en</strong>wicht in<br />
Europa, parallel aan de 18 de -eeuwse Spaanse successieoorlog, maakte<br />
dat <strong>Amsterdam</strong> haar vooraanstaande positie verloor.<br />
8.2. Magnific<strong>en</strong>za<br />
De tweede deelvraag, waarop in de hoofdstukk<strong>en</strong> 3 <strong>en</strong> 4 e<strong>en</strong><br />
antwoord werd gezocht, is als volgt: Wie legd<strong>en</strong> deze buit<strong>en</strong>s aan <strong>en</strong> welke<br />
factor<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol bij de keuze voor e<strong>en</strong> geschikte locatie Daarbij kwam<strong>en</strong><br />
allereerst de vermog<strong>en</strong>de stedeling<strong>en</strong> aan bod, die de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong><br />
<strong>rond</strong> de stad ded<strong>en</strong> verrijz<strong>en</strong>. De hov<strong>en</strong> van plaisantie die gedur<strong>en</strong>de<br />
de Goud<strong>en</strong> Eeuw<strong>en</strong> van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> ontstond<strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> voort uit de stijg<strong>en</strong>de welvaart die zich er manifesteerde. In<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> war<strong>en</strong> de politieke elite <strong>en</strong> de handelsmacht aanvankelijk<br />
twee verschill<strong>en</strong>de wereld<strong>en</strong>: de Antwerpse zak<strong>en</strong>lied<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> weinig<br />
invloed binn<strong>en</strong> de politieke machtstructur<strong>en</strong> van de stad. Na de<br />
Spaanse Furie in 1576 komt hier verandering in. Het vertrouw<strong>en</strong> in de<br />
magistraat kelderde <strong>en</strong> de zak<strong>en</strong>lied<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> zich meer <strong>en</strong> meer met<br />
57
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
het stedelijk beleid bemoei<strong>en</strong>. Het jaar van capitulatie in 1585 bracht<br />
<strong>en</strong>orme verandering<strong>en</strong> met zich mee. E<strong>en</strong> groot deel van het patriciaat<br />
vluchtte richting het noord<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de achterblijvers trokk<strong>en</strong> zich veelal<br />
terug uit de handel om e<strong>en</strong> r<strong>en</strong>t<strong>en</strong>iersbestaan te gaan leid<strong>en</strong>. Er voltrok<br />
zich e<strong>en</strong> proces van aristocratisering: in deze periode van economische<br />
stagnatie trad e<strong>en</strong> nieuwe ‘adellijke’ elite op de voorg<strong>rond</strong>.<br />
In <strong>Amsterdam</strong> war<strong>en</strong> koopmanschap, politieke invloed <strong>en</strong><br />
rijkdom nauw met elkaar verbond<strong>en</strong>. De stedelijke politiek was van<br />
groot belang voor de handel, om welke red<strong>en</strong> koopmansschap <strong>en</strong><br />
ambtelijk bestaan hand in hand ging<strong>en</strong>. Zeker in vergelijking met het<br />
16 de -eeuwse <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> was het aandeel kooplied<strong>en</strong>-reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erg<br />
groot. Daarbij stond<strong>en</strong> in het eerste kwart van de 17 de eeuw de oudburgerlijke<br />
deugd<strong>en</strong> van soberheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong>voud nog c<strong>en</strong>traal. Vanaf ca.<br />
1625 verandert dit: luxe <strong>en</strong> deftigheid moest m<strong>en</strong> vooral ook lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dit vond zijn weerklank in de bouw van koets<strong>en</strong>, jacht<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>.<br />
In hoofdstuk 4 werd e<strong>en</strong> antwoord gezocht op het tweede deel<br />
van de hierbov<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong> vraag: welke factor<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol bij de<br />
keuze voor e<strong>en</strong> geschikte locatie Daarbij werd <strong>en</strong>erzijds aandacht besteed<br />
aan de motiev<strong>en</strong> die aan de bouw van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> t<strong>en</strong> g<strong>rond</strong>slag<br />
lag<strong>en</strong>, <strong>en</strong> anderzijds werd er naar de plaatsbepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong>.<br />
Waaruit resulteert de specifieke ruimtelijke spreiding van buit<strong>en</strong>s zoals<br />
m<strong>en</strong> die <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> aantreft E<strong>en</strong> zestal motiev<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>. Allereerst kan m<strong>en</strong> de verander<strong>en</strong>de houding t<strong>en</strong><br />
opzichte van de natuur onder invloed van de r<strong>en</strong>aissance duid<strong>en</strong>. De<br />
Italiaanse ideal<strong>en</strong> verspreidd<strong>en</strong> zich over het hele west<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de<br />
drang naar buit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanleg van tuin<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> sterk<br />
bevorderd. E<strong>en</strong> tweede motief betreft de congestie <strong>en</strong> hectiek binn<strong>en</strong><br />
de oude stadskern<strong>en</strong>. Door de <strong>en</strong>orme bevolkingsgroei in zowel<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> als <strong>Amsterdam</strong> ontstond e<strong>en</strong> gebrek aan<br />
ontspanningsterrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> was er steeds vaker sprake van erbarmelijke<br />
hygiënische omstandighed<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> derde motief was de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
veiligheid op het platteland. Was het buit<strong>en</strong>gebied van <strong>Amsterdam</strong> in<br />
de 16 de eeuw nog instabiel door het vele oorlogsgeweld, met het<br />
aanbrek<strong>en</strong> <strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong> van de Tachtigjarige oorlog ontstond e<strong>en</strong><br />
relatief stabiele situatie in de omgeving van <strong>Amsterdam</strong>. Ook <strong>rond</strong><br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> uitt<strong>en</strong> relatief rustige period<strong>en</strong> zich in e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van het<br />
aantal speelhuiz<strong>en</strong>. Het vierde motief dat werd g<strong>en</strong>oemd beschreef de<br />
bouw van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> als solide geldbelegging. De agrarische<br />
bedrijv<strong>en</strong> waaruit Antwerpse buit<strong>en</strong>s bijna altijd deels bestond<strong>en</strong><br />
voorzag<strong>en</strong> de groei<strong>en</strong>de stad van landbouwproduct<strong>en</strong>. Ook de<br />
<strong>Amsterdam</strong>se kooplied<strong>en</strong> zocht<strong>en</strong> naar nieuwe beleggingsobject<strong>en</strong><br />
voor hun met de handel verdi<strong>en</strong>de winst<strong>en</strong>. Deze werd<strong>en</strong> al gauw<br />
gevond<strong>en</strong> in de vorm van boerderij<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>rond</strong>. Het vijfde motief<br />
besloeg het verwerv<strong>en</strong> van statussymbol<strong>en</strong>. De veelal in één g<strong>en</strong>eratie<br />
rijk geword<strong>en</strong> kooplied<strong>en</strong> bouwd<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> om de minachting<br />
die h<strong>en</strong> door de oude adel t<strong>en</strong> deel viel te doorbrek<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> laatste<br />
red<strong>en</strong> die nog g<strong>en</strong>oemd werd is de geografische factor van afstand.<br />
Naarmate de buit<strong>en</strong>s op grotere afstand vanaf de oude stad werd<strong>en</strong><br />
gebouwd, was het op d<strong>en</strong> duur niet meer mogelijk om in één dag he<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> weer te reiz<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> nachtverblijf werd noodzakelijk.<br />
Naast deze motiev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> viertal plaatsbepal<strong>en</strong>de<br />
58
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
factor<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. Daa<strong>rond</strong>er viel<strong>en</strong> het landschapsideaal, ofwel de<br />
aantrekkelijkheid van de laag geleg<strong>en</strong> vruchtbare g<strong>rond</strong><strong>en</strong>, het<br />
maatschappelijk ideaal van de ‘magnific<strong>en</strong>za’ <strong>en</strong> voorname bur<strong>en</strong>, de<br />
kwaliteit van de verbinding<strong>en</strong> met de stad <strong>en</strong> de beschikbaarheid van<br />
bouwterrein<strong>en</strong>.<br />
8.3. Arcadia in Schelde- <strong>en</strong> Amstelstad<br />
In de hoofdstukk<strong>en</strong> 5, 6 <strong>en</strong> 7 kwam de laatste deelvraag aan bod: op<br />
welke wijze uitt<strong>en</strong> de bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde factor<strong>en</strong> zich in de specifieke neerslag van<br />
buit<strong>en</strong>s <strong>rond</strong> <strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> hoe verhield<strong>en</strong> deze sted<strong>en</strong> zich tot<br />
elkaar Allereerst werd daarbij aandacht besteed aan de Scheldestad.<br />
Vóór 1540 wordt er in de verschill<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> al gesprok<strong>en</strong> van<br />
‘somerhuys<strong>en</strong>’ die verspreid over de stad voorkwam<strong>en</strong>. Met de<br />
bewustwording van het r<strong>en</strong>aissancistische villa-ideaal word<strong>en</strong> deze<br />
gro<strong>en</strong>e zones echter steeds vaker verplaatst naar het buit<strong>en</strong>gebied van<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Daarbij werd er niets in de directe omgeving van de stad<br />
gebouwd: Karel V bepaalde immers dat er in de zone tot 700 meter<br />
<strong>rond</strong> de stad ge<strong>en</strong> bebouwing mocht verrijz<strong>en</strong>. Buit<strong>en</strong> deze zone ziet<br />
m<strong>en</strong> aan het einde van de 15 de <strong>en</strong> in de loop van de 16 de eeuw steeds<br />
meer hov<strong>en</strong> van plaisantie verschijn<strong>en</strong>. De karakteristieke<br />
verschijningsvorm was als volgt: doorgaans groeide e<strong>en</strong><br />
landbouw<strong>en</strong>titeit uit tot hoevecomplex, <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s tot lusthof. Er<br />
was daarbij vaak e<strong>en</strong> scheiding tuss<strong>en</strong> het ‘neerhof’ –de oude hoeve- <strong>en</strong><br />
het ‘opperhof’ –het patriciërshuis. Deze hov<strong>en</strong> van plaisantie verrez<strong>en</strong><br />
in de omgeving van de verschill<strong>en</strong>de gehucht<strong>en</strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>:<br />
Eker<strong>en</strong>, Merksem, Deurne, Borgerhout, Berchem, Wilrijk, Hobok<strong>en</strong> of<br />
Hemiksem. Met het verstrijk<strong>en</strong> van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>’s Goud<strong>en</strong> Eeuw grijpt<br />
het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> van de ‘villa rustica’ steeds verder om zich he<strong>en</strong>. Het jaar<br />
1547 was daarbij e<strong>en</strong> besliss<strong>en</strong>d mom<strong>en</strong>t: Gilbert van Schoonbeke<br />
ontwikkelde e<strong>en</strong> 16 de -eeuws villapark t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de stad. Vanaf dat<br />
mom<strong>en</strong>t begon e<strong>en</strong> ware bloeiperiode voor de buit<strong>en</strong>plaats. De 16 de<br />
eeuw bracht maar liefst 370 buit<strong>en</strong>s voort. Toch is er van deze rijkdom<br />
weinig bewaard geblev<strong>en</strong>. De oorlogsoperaties in de late 16 de eeuw<br />
hebb<strong>en</strong> veel van het patrimonium volledig verwoest.<br />
Ook de <strong>Amsterdam</strong>se buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> e<strong>en</strong> typische <strong>en</strong><br />
plaatsspecifieke spreiding zi<strong>en</strong>. Verschill<strong>en</strong>de vestigingsplekk<strong>en</strong> zijn<br />
daarbij te onderscheid<strong>en</strong>. Allereerst is er natuurlijk de directe<br />
stadsomgeving. Al vanaf 1500 trof m<strong>en</strong> hofjes <strong>rond</strong> de stad aan. Vaak<br />
war<strong>en</strong> dit <strong>en</strong>kel sierlijk aangelegde tuin<strong>en</strong>, aangezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nachtverblijf<br />
niet nodig was. De stadsuitbreiding<strong>en</strong> vanaf 1612 hebb<strong>en</strong> deze gro<strong>en</strong>e<br />
zone opgeslokt, maar steeds ontstond er e<strong>en</strong> nieuwe gro<strong>en</strong>e voorstad.<br />
Ook langs de Amstel versch<strong>en</strong><strong>en</strong> er al vroeg buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>. Tot<br />
ongeveer 1660 war<strong>en</strong> zij bescheid<strong>en</strong> van bouw, maar met de sterk<br />
stijg<strong>en</strong>de welvaart <strong>en</strong> de stadsuitbreiding tot aan de Hoogesluis<br />
ontstond de ‘lustwarande’: de statige buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> langs de<br />
Amsteldijk. Meer naar het west<strong>en</strong>, in K<strong>en</strong>nemerland, war<strong>en</strong> ook al<br />
vroeg buit<strong>en</strong>s te vind<strong>en</strong>. De <strong>Amsterdam</strong>mers vestigd<strong>en</strong> zich vooral aan<br />
de westoever van het Wijkermeer. Wat betreft de droogmakerij<strong>en</strong> ziet<br />
m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote activiteit met de intrede van het Twaalfjarig Bestand in<br />
1609. E<strong>en</strong> goed voorbeeld is de Beemster, waar verschill<strong>en</strong>de<br />
boer<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> in combinatie met e<strong>en</strong> zomerverblijf verrez<strong>en</strong>. Ook de<br />
randgebied<strong>en</strong> van het Gooi, de gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> hoge <strong>en</strong> lage g<strong>rond</strong><strong>en</strong>,<br />
59
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
trokk<strong>en</strong> de aandacht van vermog<strong>en</strong>de <strong>Amsterdam</strong>mers. In onder<br />
andere Bussum, Muiderberg <strong>en</strong> ’s-Graveland verrez<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>, veelal in combinatie met e<strong>en</strong> boer<strong>en</strong>bedrijf. Veruit het<br />
populairst war<strong>en</strong> echter de oeverwall<strong>en</strong> langs het water van de<br />
hierbov<strong>en</strong> reeds g<strong>en</strong>oemde Amstel, maar ook van de Vecht, Angstel,<br />
Waver, Winkel, Hol<strong>en</strong>drecht, Zaan <strong>en</strong> het Gein. Met name langs de<br />
Vecht ontwikkelde zich e<strong>en</strong> parelsnoer van buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>, waarbij de<br />
grootste bouwactiviteit pas in de tweede helft van de 17 de eeuw<br />
plaatsvond. Vanaf ongeveer 1650 nam deze e<strong>en</strong> grote vlucht, <strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
relatief korte tijd verrez<strong>en</strong> er vele buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> grote<br />
conc<strong>en</strong>tratie in Maarss<strong>en</strong>.<br />
Wanneer m<strong>en</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong> met elkaar vergelijkt<br />
wordt het internationale karakter van de buit<strong>en</strong>huis-mode goed<br />
zichtbaar. De ontwikkeling lijkt van stad tot stad te word<strong>en</strong><br />
doorgegev<strong>en</strong>, waarbij er onmisk<strong>en</strong>baar e<strong>en</strong> Antwerpse invloed op<br />
<strong>Amsterdam</strong> is geweest. Tuss<strong>en</strong> de bloeiperiodes van Antwerpse <strong>en</strong><br />
<strong>Amsterdam</strong>se buit<strong>en</strong>s zit e<strong>en</strong> periode van ruim 50 jaar. Het<br />
sted<strong>en</strong>bouwkundige verschijnsel van de hov<strong>en</strong> van plaisantie<br />
manifesteerde zich in beide sted<strong>en</strong> op in verschill<strong>en</strong>de opzicht<strong>en</strong><br />
afwijk<strong>en</strong>de <strong>en</strong> unieke wijze. Bij de bouw van e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats <strong>rond</strong><br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> stond het economisch motief, het ideaal van de ‘comodita’,<br />
voortdur<strong>en</strong>d c<strong>en</strong>traal. De agrarische functie van de landgoeder<strong>en</strong> bleef<br />
ook na de vestiging van e<strong>en</strong> rijke stedeling behoud<strong>en</strong>. Rond<br />
<strong>Amsterdam</strong> is dit lang niet altijd het geval. Hoewel de buit<strong>en</strong>s in de<br />
Noord-Hollandse droogmakerij<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong> combinatie van boerderij<br />
<strong>en</strong> her<strong>en</strong>woning war<strong>en</strong>, ziet m<strong>en</strong> deze combinatie in het Vechtgebied<br />
eig<strong>en</strong>lijk nauwelijks. Zeker in de tweede helft van de 17 de eeuw<br />
verplaatst de agrarische functie zich naar de achterg<strong>rond</strong>. Ook met<br />
betrekking tot de ruimtelijke spreiding verschill<strong>en</strong> beide sted<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong>lijk. De verst geleg<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>s <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> lag<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
afstand van ca. 13 km. De <strong>Amsterdam</strong>se her<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> later echter<br />
afstand<strong>en</strong> tot wel 28 km aflegg<strong>en</strong> om hun buit<strong>en</strong> in bijvoorbeeld<br />
Maarss<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> uniek verschijnsel dat zich in de 16 de eeuw<br />
in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> voordoet is het ontstaan van ‘tuinsted<strong>en</strong>’ avant la lettre,<br />
wanneer Gilbert van Schoonbeke <strong>en</strong> H<strong>en</strong>drik van Berchem grote<br />
goeder<strong>en</strong> opkop<strong>en</strong> voor de bouw van buit<strong>en</strong>plaats-park<strong>en</strong>. Tachtig jaar<br />
later zou Joan Huydecoper min of meer hetzelfde do<strong>en</strong> in Maarss<strong>en</strong>,<br />
waarmee hij de populariteit van de buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in grote mate doet<br />
stijg<strong>en</strong>.<br />
60
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Literatuur<br />
Ammers-Küller, J. van (1970), Tavelinck-trilogie. De geschied<strong>en</strong>is van<br />
e<strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>se reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>familie in de jar<strong>en</strong> 1778 tot 1813.<br />
<strong>Amsterdam</strong>.<br />
Andriess<strong>en</strong>, J. (1986), Van laatmiddeleeuwse vroomheid tot<br />
confessionele conflict<strong>en</strong>. In: Isacker, K. van & R. van Uytv<strong>en</strong> (eds.),<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Twaalf eeuw<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> cultuur. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Asaert, G. (2004), 1585: de val van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> de uittocht van<br />
Vlaming<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brabanders. Tielt.<br />
Baet<strong>en</strong>s, R. (1976), The organization and effects of Flemish<br />
privateering in the sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury. In: Schöffer, I., Kossmann, J.<br />
A. et al. Acta Historiae Neerlandicae. Studies on the history of the<br />
Netherlands. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Baet<strong>en</strong>s, R. (1985), La ‘villa rustica’, phénomène Itali<strong>en</strong> dans le paysage<br />
Brabançon au 16ème siècle. In: Instituta di Storia Economica,<br />
Università degli Studi di Fir<strong>en</strong>ze. “Aspetti della vita economica<br />
medievale”. Flor<strong>en</strong>ce.<br />
Baet<strong>en</strong>s, R. (1986), Tuss<strong>en</strong> hoop <strong>en</strong> vrees. In: Isacker, K. van & R. van<br />
Uytv<strong>en</strong> (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Twaalf eeuw<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> cultuur.<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Baet<strong>en</strong>s, R. (1991), La “Belezza” et la “Magnific<strong>en</strong>za”: symboles du<br />
pouvoir de la villa rustica dans le région anversoise aux temps<br />
modernes. In: Baet<strong>en</strong>s, R. & B. Blondé (eds.), Nouvelles approches<br />
concernant la culture de l’habitat. Colloque International. Turnhout.<br />
Bakker, B., Schmitz, E. et al. (2007), Het aanzi<strong>en</strong> van <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Panorama’s, platteg<strong>rond</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> profiel<strong>en</strong> uit de Goud<strong>en</strong> Eeuw. Bussum.<br />
Bavel, B. J. P. & Zand<strong>en</strong>, J. Luit<strong>en</strong> van (2004), The jump-start of the<br />
Holland economy during the late-medieval crisis, c. 1350 - c. 1500.<br />
Economic History Review 57 (3), pp. 503-532.<br />
Bertram, C. (2005), Noord-Hollands Arcadia. Ruim 400 Noord-<br />
Hollandse buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> in tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> kaart<strong>en</strong> uit de<br />
provinciale atlas Noord-Holland. Alph<strong>en</strong> aan d<strong>en</strong> Rijn.<br />
Boer, M. Breedveldt (2003), Tek<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> vasser<strong>en</strong> : Het bedrijf van Jan<br />
Peter van Baurscheit (1699 - 1768) <strong>en</strong> de architectuur in het tweede<br />
kwart van de achtti<strong>en</strong>de eeuw. Geraadpleegd op 28-03-08, via<br />
.<br />
Brabander, G. de (1988), Na-kaart<strong>en</strong> over <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Brugge.<br />
Brugmans, H. (1972), Geschied<strong>en</strong>is van <strong>Amsterdam</strong>. Deel 2: 80-jarige<br />
oorlog 1544/1621. Utrecht.<br />
Brugmans, H. (1973a), Geschied<strong>en</strong>is van <strong>Amsterdam</strong>. Deel 3: bloeitijd<br />
1621/1697. Utrecht.<br />
61
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Brugmans, H. (1973b), Geschied<strong>en</strong>is van <strong>Amsterdam</strong>. Deel 4: afgaand<br />
getij 1697/1795. Utrecht.<br />
Burke, P. (1991), V<strong>en</strong>etië <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>. E<strong>en</strong> onderzoek naar elites in<br />
de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw. Uit het Engels vertaald door R<strong>en</strong>ée de Roo-<br />
Raymakers. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Burke, P. (1993), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, e<strong>en</strong> metropool in Europa. In: Stock, J.<br />
van der (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Verhaal van e<strong>en</strong> metropool. 16 e -17 e eeuw.<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Cools, H. B. (1993), Bloei, neergang <strong>en</strong> wederopbloei van e<strong>en</strong><br />
metropool. In: Stock, J. van der (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Verhaal van e<strong>en</strong><br />
metropool. 16 e -17 e eeuw. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Coördinatiec<strong>en</strong>trum Op<strong>en</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dag Vlaander<strong>en</strong> (2007), Op<strong>en</strong><br />
Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dag. Geraadpleegd op 11-04-08, via<br />
.<br />
Degryse, K. (2006), De stadsbevolking, de elites. In: Janss<strong>en</strong>s, P. (eds.),<br />
België in de 17 de eeuw. G<strong>en</strong>t.<br />
Dierickx, H. (1982), Geschied<strong>en</strong>is van Hobok<strong>en</strong>. Hobok<strong>en</strong>.<br />
Dijkstra, C., Reitsma, M. & A. Rommerts (1999), Atlas <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Bussum.<br />
Duby, G. (1981), L’Europe au Moy<strong>en</strong> Âge. Art Roman, Art Gothique.<br />
Parijs.<br />
Duvosquel, J-M. (1990), Albums de Croij. Vallei<strong>en</strong> van Schelde <strong>en</strong><br />
Scarpe. Brussel.<br />
Emeis, M. G. (1983), <strong>Amsterdam</strong> buit<strong>en</strong> de gracht<strong>en</strong>. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Geme<strong>en</strong>tekrediet van België (1995), AeroAtlas <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Het zuid<strong>en</strong><br />
van de provincie <strong>en</strong> de hav<strong>en</strong>. Tielt.<br />
Goris, J., Persoons, E. & H. van der Haeg<strong>en</strong> (2003), E<strong>en</strong> kaartboek<br />
van de Sint-Michielsabdij. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> 1640-1793. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Haarts<strong>en</strong>, A., L<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, J. & C. t<strong>en</strong> Oever-van Dijk (2000a), De<br />
cultuurhistorie van K<strong>en</strong>nemerland. Haarlem.<br />
Haarts<strong>en</strong>, A. & C. t<strong>en</strong> Oever-van Dijk (2000b), De cultuurhistorie van<br />
Gooi <strong>en</strong> Vechtstreek. Haarlem.<br />
Hart, M. E. ‘t (1946), <strong>Amsterdam</strong> <strong>en</strong> de Goud<strong>en</strong> Eeuw. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Hart<strong>en</strong>, J.D.H. (1998), De Nederlandse buit<strong>en</strong>plaats. Historisch<br />
Geografisch Tijdschrift 16 (3), p.178-187.<br />
Heinemeijer, W.F., Wag<strong>en</strong>aar, M.F., Borger, G.J. et al. (1987),<br />
<strong>Amsterdam</strong> in kaart<strong>en</strong>. Verandering<strong>en</strong> van de stad in vier eeuw<strong>en</strong><br />
cartografie. Ede.<br />
62
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Jong, E. de (1993), Natuur <strong>en</strong> Kunst. Nederlandse tuin- <strong>en</strong><br />
landschapsarchitectuur 1650-1740. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Klerk, A.P. de (2003), De elf landschapstyp<strong>en</strong> in internationaal<br />
perspectief. In: Het Nederlandse landschap, de dorp<strong>en</strong> in Zeeland <strong>en</strong><br />
het water op Walcher<strong>en</strong>: historisch-geografische <strong>en</strong><br />
waterstaathistorische bijdrag<strong>en</strong>. Utrecht.<br />
Luttervelt, R. van (1970), De buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> aan de Vecht. Lochem.<br />
Maegd, C. de (2006), Huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuin<strong>en</strong> van plaisantie. In: Janss<strong>en</strong>s, P.<br />
(eds.), België in de 17 de eeuw. G<strong>en</strong>t.<br />
McKay, J. P., Hill, B. D. & J. Buckler (1998), A history of western<br />
society. Boston.<br />
Meischke, R. (1958), Het <strong>Amsterdam</strong>se buit<strong>en</strong>huis in de eerste helft<br />
der zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw. Amstelodamum (45), p. 133-141.<br />
Muller, M. (1948), Amstel’s lustwarande. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Munnig Schmidt, E. & A. J. A. M. Lisman (1997), Plaats<strong>en</strong> aan de<br />
Vecht <strong>en</strong> de Angstel. Historische beschrijving<strong>en</strong> <strong>en</strong> afbeelding<strong>en</strong> van<br />
kastel<strong>en</strong>, buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>, stads- <strong>en</strong> dorpsgezicht<strong>en</strong> aan de Vecht <strong>en</strong> de<br />
Angstel – van Zuil<strong>en</strong> tot Muid<strong>en</strong>. Alph<strong>en</strong> aan d<strong>en</strong> Rijn.<br />
Natter, B. (2007), Tromp<strong>en</strong>burg. Rijksmuseum. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Nave, F. de (1978), De vrijheid van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. In: Voet, L., Asaert, G.<br />
et al. (eds), De stad <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> van de Romeinse tijd tot de 17 e eeuw.<br />
Borgerhout.<br />
O’Bri<strong>en</strong>, P., Ke<strong>en</strong>e, D. et al. (2001), Urban Achievem<strong>en</strong>t in Early<br />
Modern Europe. Gold<strong>en</strong> Ages in Antwerp, <strong>Amsterdam</strong> and London.<br />
Cambridge.<br />
Olde Meierink, B. (2002), Tromp<strong>en</strong>burg, ’s-Graveland. Beknopte<br />
geschied<strong>en</strong>is. Ministerie van VROM. D<strong>en</strong> Haag.<br />
Old<strong>en</strong>burger-Ebbers, C. S. (1989), De tuin<strong>en</strong>gids van Nederland.<br />
Bezoekersgids <strong>en</strong> vademecum voor tuin<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuin-architectuur in<br />
Nederland. Rotterdam.<br />
Pass<strong>en</strong>, R. van (1982), Geschied<strong>en</strong>is van Wilrijk. Wilrijk.<br />
Plomteux, G., L. Wylleman & R. Steyaert (1985), Kastel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>. Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> Landschapp<strong>en</strong> (4) 5, p. 9-28.<br />
Prak, M. (2005), The Dutch Republic in the sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury. The<br />
Gold<strong>en</strong> Age. Vertaald door Diane Webb. Cambridge.<br />
Roberts, B. B. (1998), Through the keyhole. Dutch child-rearing<br />
practices in the 17th and 18th c<strong>en</strong>tury. Three urban elite families.<br />
Hilversum.<br />
Roegholt, R. (2004), De geschied<strong>en</strong>is van <strong>Amsterdam</strong> in vogelvlucht.<br />
Amersfoort.<br />
63
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Roey, J. van (1986), Het politieke gebeur<strong>en</strong> in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>s Goud<strong>en</strong><br />
Eeuw. In: Isacker, K. van & R. van Uytv<strong>en</strong> (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Twaalf<br />
eeuw<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> cultuur. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Sabbe, M. (1926), Plantin. The Moretus and their work. Brussel.<br />
Schut, J. (1979), Van ridderhofstad tot buit<strong>en</strong>plaats: de geschied<strong>en</strong>is<br />
van kastel<strong>en</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> hun bewoners <strong>rond</strong>om het Gein.<br />
Nieuwegein.<br />
Soly, H. (1978), De megalopolis <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. In: Voet, L., Asaert, G. et<br />
al. (eds), De stad <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> van de Romeinse tijd tot de 17 e eeuw.<br />
Borgerhout.<br />
Soly, H. (1986), De groei van e<strong>en</strong> metropool. In: Isacker, K. van & R.<br />
van Uytv<strong>en</strong> (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Twaalf eeuw<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> cultuur.<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Soly, H. (1993), Sociale relaties in <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> tijd<strong>en</strong>s de 16 de <strong>en</strong> 17 de<br />
eeuw. In: Stock, J. van der (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Verhaal van e<strong>en</strong><br />
metropool. 16 e -17 e eeuw. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Strydonck, M. van, G. de Mulder et al. (2000), De Schelde. Verhaal van<br />
e<strong>en</strong> rivier. Leuv<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong>t, W. J. van (1972), De buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> van de <strong>Amsterdam</strong>se<br />
kooplied<strong>en</strong> in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de <strong>en</strong> achtti<strong>en</strong>de eeuw. Hun ontstaan <strong>en</strong><br />
situering. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Tijs, R. (1984a), Kastel<strong>en</strong>, lusthov<strong>en</strong> <strong>en</strong> huiz<strong>en</strong> van playsantie te<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> 4, pp. 167-177.<br />
Tijs, R. (1984b), Bewoning <strong>en</strong> bebouwing van e<strong>en</strong> stadsgewest in bloei.<br />
In: Stad <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. “E<strong>en</strong> stad groeit: e<strong>en</strong>heid in verscheid<strong>en</strong>heid”.<br />
Catalogus. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Tijs, R. (2007), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>: atlas van e<strong>en</strong> stad in ontwikkeling. Tielt.<br />
Thys, A. (1986), E<strong>en</strong> ongezi<strong>en</strong>e commerciële bloei. In: Isacker, K. van<br />
& R. van Uytv<strong>en</strong> (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Twaalf eeuw<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong><br />
cultuur. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Universiteit van <strong>Amsterdam</strong> (UvA) (2001), Joost van d<strong>en</strong> Vondel,<br />
Palamedes oft vermoorde onnozelheid. Geraadpleegd op 31-03-08, via<br />
.<br />
Vlieghe, H. (1986), C<strong>en</strong>trum van de nieuwe kunst. In: Isacker, K. van<br />
& R. van Uytv<strong>en</strong> (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Twaalf eeuw<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong><br />
cultuur. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Voet, L. (1973), De Goud<strong>en</strong> Eeuw van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Bloei <strong>en</strong> uitstraling<br />
van de metropool in de zesti<strong>en</strong>de eeuw. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Voet, L. (1975a), History of Antwerp. In: Stad <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, Antwerp’s<br />
Gold<strong>en</strong> Age. The Metropolis of the West in the 16th and 17th<br />
C<strong>en</strong>turies. An exhibition organized by the City of Antwerp in<br />
64
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
collaboration with the Belgian Ministry of Flemish Culture Sponsored<br />
by the Belgian Embassy. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Voet, L. (1975b), The City. In: Stad <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, Antwerp’s Gold<strong>en</strong><br />
Age. The Metropolis of the West in the 16th and 17th C<strong>en</strong>turies. An<br />
exhibition organized by the City of Antwerp in collaboration with the<br />
Belgian Ministry of Flemish Culture, Sponsored by the Belgian<br />
Embassy. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Voet, L. (1986), E<strong>en</strong> hoofdstad van r<strong>en</strong>aissance <strong>en</strong> humanisme. In:<br />
Isacker, K. van & R. van Uytv<strong>en</strong> (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Twaalf eeuw<strong>en</strong><br />
geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> cultuur. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Voet, L. (1993), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>, de metropool <strong>en</strong> haar verhaal. In: Stock, J.<br />
van der (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. Verhaal van e<strong>en</strong> metropool. 16 e -17 e eeuw.<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Voorthuys<strong>en</strong>, W.D. (2001), Koopman <strong>Amsterdam</strong>. Beknopte<br />
economische geschied<strong>en</strong>is van <strong>Amsterdam</strong> 1200-1795. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Wee, H. van der & J. Materné (1993), De Antwerpse wereldmarkt<br />
tijd<strong>en</strong>s de 16e <strong>en</strong> de 17e eeuw. In: Stock, J. van der (eds.), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Verhaal van e<strong>en</strong> metropool. 16 e -17 e eeuw. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Wells, G. E. (1986), Antwerp and the governm<strong>en</strong>t of Philip II: 1555-<br />
1567. Michigan.<br />
Wyngaert, A. van d<strong>en</strong> (2000), Het Hof van Veltwijck. Van lusthof tot<br />
districtshuis. Eker<strong>en</strong>.<br />
Zandvliet, K. (2006), De 250 rijkst<strong>en</strong> van de Goud<strong>en</strong> Eeuw. Kapitaal,<br />
macht, familie <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sstijl. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Zeilmaker, M. (2004), <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> in Utrecht. Utrecht.<br />
Cartografisch materiaal<br />
Anthonisz, C. (1544), De vermaerde koopstadt van Amstelredam.<br />
<strong>Amsterdam</strong>.<br />
Banchem, J. van (1593), Dit is e<strong>en</strong> Chaerte daer inne m<strong>en</strong> mach si<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
die waterscap, Ringe <strong>en</strong> omloop van Amstellant met de dorp<strong>en</strong> in de gestichte van<br />
Utrecht legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> mit Aemstellant in dijck<strong>en</strong> <strong>en</strong> sluys<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>. Naar e<strong>en</strong> oudere<br />
versie van Joost Janszoon Beeldesnijder (1570). Geraadpleegd op 04-<br />
05-08 via .<br />
Bast, Pieter (1611), Profiel van <strong>Amsterdam</strong> met aanvull<strong>en</strong>de pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
<strong>Amsterdam</strong>.<br />
Berck<strong>en</strong>rode, Balthazar Florisz. van (1625), Amstelredamum<br />
emporium Hollandiae primaria totius Europae celeberrimum. Schaal<br />
ca. 1:1950. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Berck<strong>en</strong>rode, Balthazar Florisz. van (1641), Rhinolandiae,<br />
Amstelandiae. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Berge, P. van d<strong>en</strong> (1719), Watergraafs of Diemer-meer. Schaal ca.<br />
1:4000. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
65
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Blaeu, W. J. & J. Blaeu (1645), Theatrum Orbis Terrarum, sive Atlas Novus<br />
in quo Tabulæ et Descriptiones Omnium Regionum, Editæ a Guiljel: et Ioanne<br />
Blaeu - Germania Inferior. kaart 48: Ultraiectum Dominium. Geraadpleegd<br />
op 04-05-08 via .<br />
Braun <strong>en</strong> Hog<strong>en</strong>berg (1572a), Civitates Orbis Terrarum, kaart I-20.<br />
Geraadpleegd op 14-02-08 via < http://historiccities.huji.ac.il/netherlands/amsterdam/maps/braun_hog<strong>en</strong>berg_I_20.<br />
html>.<br />
Braun <strong>en</strong> Hog<strong>en</strong>berg (1572b), Civitates Orbis Terrarum, kaart I-17.<br />
Geraadpleegd op 14-02-08 via < http://historiccities.huji.ac.il/belgium/antwerp<strong>en</strong>/maps/braun_hog<strong>en</strong>berg_I_17.htm<br />
l>.<br />
Duchetti, C. (1553), Antvverpiae civitatis Belgicae toto orbe cogniti et celebrati<br />
emporii simulacrum. Kopie naar H. Cock. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Gramaye, J. B. (1708), Antiquitates illustrissimi ducatus Brabantiae.<br />
Geraadpleegd op 14-02-08 via < http://historiccities.huji.ac.il/belgium/antwerp<strong>en</strong>/maps/harrewyn_1708_antwerp<strong>en</strong>.<br />
html>.<br />
Houtman, E. et al. (2005), E<strong>en</strong> kaartboek van de Sint-Bernardsabdij<br />
Hemiksem 1666-1671. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
La Haye, A. (ca. 1710), <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. I.V. Cath. Schaal ca. 1:20.000.<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Loon, H. van (1690), Plan van <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Lyere, van (1694), Hof van plaisantie, hoeve, land<strong>en</strong>, bossch<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
erv<strong>en</strong>, geleg<strong>en</strong> t<strong>en</strong> deele onder de Heerlijckheyt van het Kiel, Wilrijck<br />
<strong>en</strong> Hobok<strong>en</strong>. Goed van de heer De Witte. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Mol, P. (1770), Nieuwe kaart van de wijdberoemde koopstat<br />
Amsteldam met deszelfs gebied. Schaal ca. 1:12.500. <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Munster, S. (1550), Cosmographiae Universalis 129. Basel. Geraadpleegd<br />
op 14-02-08 via < http://historiccities.huji.ac.il/netherlands/amsterdam/maps/<br />
munster_lat_1550_129.html>.<br />
Nationaal Geografisch Instituut (2001), Topografische Atlas België.<br />
1:50.000. Tielt.<br />
Ouerbeke, van (1568), Zicht vanuit het west<strong>en</strong> op <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
<strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Sanderius, A. (1735), Flandria Illustrata, sive provinciae ac comitatus<br />
hujus descriptio. Brussel.<br />
Smet, A. de (1965-1974), Carte de Cabinet des Pays-Bas autrichi<strong>en</strong>s<br />
levée à l’initiative du Comte de Ferraris. Reproductie van het origineel<br />
uit 1771-1778. Schaal ca. 1:25.000. Brussel.<br />
Stijn<strong>en</strong> (1752), Het hof van Lippelo onder Berchem. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
66
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
Visscher, C.J. (ca. 1650), Marchionatus sacri Romani imperii. Visscher<br />
excudebat. Schaal ca. 1:60.000. <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong>.<br />
Visscher, N. (ca. 1700), Nuwe accurate kaart van Amstellandt, met e<strong>en</strong><br />
gedeelte van Sticht, Rhijnlandt <strong>en</strong> Noordholland. Schaal ca. 1:31.500.<br />
<strong>Amsterdam</strong>.<br />
Webpagina’s<br />
Diess<strong>en</strong>, R. van (2001), Abcaude-Baambrugge-Vinkeve<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
historische geografische studie naar het gebied tuss<strong>en</strong> Abcoude,<br />
Baambrugge <strong>en</strong> Vinkeve<strong>en</strong>. Geraadpleegd op 04-05-08 via<br />
.<br />
Regio Gooi <strong>en</strong> Vechtstreek (2008), Buit<strong>en</strong>plaats Schaep <strong>en</strong> Burgh.<br />
Geraadpleegd op 02-05-08 via<br />
.<br />
Speelman, A. (2008), <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> in Nederland. Geraadpleegd op<br />
21-05-08 via .<br />
Tromp<strong>en</strong>burgh (2008), De Tromp<strong>en</strong>burgh. Geraadpleegd op 02-05-08<br />
via .<br />
District Wilrijk (2008), Online Streekgids. Geraadpleegd op 21-05-08<br />
via .<br />
Geme<strong>en</strong>te <strong>Amsterdam</strong>, Bureau Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> Archeologie (2002),<br />
<strong>Amsterdam</strong> Heritage. Geraadpleegd op 06-03-08, via<br />
.<br />
Landschap Erfgoed Utrecht (2008), De collectie van Maarss<strong>en</strong>.<br />
Geraadpleegd op 15-05-08 via<br />
.<br />
67
<strong>Oorlof</strong>. <strong>Buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong></strong> <strong>rond</strong> <strong>Antwerp<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>Amsterdam</strong>.<br />
68