Download rapport - Biax Consult

BIAXiaal
288
Archeobotanisch onderzoek naar de
voedingsgewoonten aan de Prinsenhof te Brugge
(13 e -17 e eeuw)
H. van Haaster
November 2006
BIAX
C o n s u l t
Onderzoeks- en Adviesbureau
voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Colofon
Titel:
BIAXiaal 288
Archeobotanisch onderzoek naar de voedingsgewoonten aan de Prinsenhof in Brugge
(13 e -17 e eeuw).
Auteur:
H. van Haaster
Opdrachtgever:
Raakvlak, Intergemeentelijke Dienst Archeologie Brugge & Ommeland
ISSN: 1568-2285
©BIAX Consult, Zaandam, 2006
Correspondentie adres:
BIAX Consult
Hogendijk 134
1506 AL Zaandam
tel: 075 – 61 61 010
fax: 075 – 61 49 980
e-mail: BIAX@BIAX.nl

BIAXiaal 288 1
1. Inleiding
In de zomer van 2004 is door de Intergemeentelijke Dienst Archeologie Brugge &
Ommeland (Raakvlak, Brugge) een archeologisch onderzoek uitgevoerd op een terrein
dat omsloten wordt door de Geldmuntstraat, Ontvangerstraat, Moerstraat en
Geerwijnstraat. De aanleiding voor dit onderzoek was de geplande nieuwbouw van een
hotel en een ondergrondse parkeergarage waarbij naar verwachting het ter plaatse
aanwezige bodemarchief ernstig zou worden beschadigd. Op de onderzoekslocatie
bevond zich namelijk vroeger de Prinsenhof. De locatie van deze grafelijke residentie
wordt in figuur 1 weergegeven.
Figuur 1
De locatie van de Prinsenhof aangegeven op de stadsplattegrond van Braun &
Hogenberg uit 1572. Het noorden ligt onder!
In een document uit 1396 wordt voor het eerst melding gemaakt van een grafelijke
residentie die gelegen was tussen de Moerstraat en de Noordzandstraat. Aanvankelijk
wellicht relatief bescheiden van omvang, werd het door de hertogen van Bourgondië sterk
vergroot door aankoop van de belendende percelen en uitgebouwd tot een luxueuze
residentie: de Prinsenhof. Naast dienstgebouwen en verblijven voor hovelingen,
ambtenaren en gasten, omvatte het de residenties van de hertog, een slottoren, een kapel,
een kaatsbaan, een boomgaard, verschillende tuinen en een dierentuin met exotische
dieren. Vooral Filips de Goede en zijn kleindochter Maria van Bourgondië verbleven er,
en zijn er ook overleden.
Na de dood van Maria van Bourgondië in 1482 werd de Prinsenhof nog maar zelden
als vorstelijke residentie gebruikt. In 1576 werd een aanzienlijk deel van het domein
verkocht en verkaveld. In 1631 werd wat er nog van restte, eveneens verkocht.
Vanaf 1662 werden de overblijvende gebouwen overwegend door kloosterzusters
betrokken.

BIAXiaal 288 2
In 1989 werd het gebouwencomplex aan een Brugse ondernemer verkocht die er een
hotel in vestigde. Een nieuwe bouwheer kocht de site recent aan met de bedoeling het tot
een vijfsterrenhotel om te bouwen. Mede dankzij de financiële bijdrage van de bouwheer
kon er op de terreinen van het voormalige Prinsenhof worden opgegraven, vooraleer de
bouwwerken van start gaan.
Tijdens de opgraving zijn uit verschillende contexten grondmonsters genomen voor
archeobotanisch onderzoek. De belangrijkste doelstelling van het botanisch onderzoek
was te achterhalen wat de voedingsgewoonten van de vroegere bewoners en hun gasten
waren. Daarnaast was de verwachting dat misschien informatie zou kunnen worden
verkregen over andere activiteiten die de bewoners op het complex uitvoerden. We
kunnen hierbij denken aan locale tuinbouw, het houden van dieren of ambachtelijke
activiteiten.
2. Methode van onderzoek
Uit vier waterputten en beerputten zijn in totaal zes monsters genomen voor
archeobotanisch onderzoek. Een overzicht van deze monsters wordt in tabel 1 gegeven.
Tabel 1
Brugge-Prinsenhof, overzicht van geanalyseerde monsters.
staalnummer context laag datering
VII/116-118 waterput ? 1250-1350
XII/60 waterput onder 14 e eeuw
XII/60/2 waterput 2 14 e eeuw
XII/60/4 waterput 4 14 e eeuw
XIV/113 beerput ? eind 14 e -/15 e eeuw
IX/1 beerput 4 17 e eeuw
Voor het onderzoek aan botanische macroresten (zaden, vruchten en andere relatief grote
plantenresten) zijn de monsters eerst met water gezeefd over een set zeven met
maaswijdten van 0.25, 0.5, 1 en 2 mm. De macroresten zijn geanalyseerd met een
opvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 50 x. Vóór het zeven is uit elk monster
een submonster genomen voor pollenanalyse. Doel van het pollenonderzoek was
aanvullende informatie over de voedingsgewoonten te verkrijgen. De ervaring leert dat
veel groenten en keukenkruiden een grotere kans hebben om door middel van
pollenonderzoek te worden aangetoond. 1
3. Resultaten
De resultaten van het macrorestenonderzoek staan weergegeven in bijlage 1.
De aangetroffen soorten zijn voor de overzichtelijkheid onderverdeeld in gebruiksplanten
en wilde planten (onkruiden). Binnen de categorie gebruiksplanten is een onderverdeling
aangebracht die is gebaseerd op het vermoedelijke vroegere gebruik. De wilde planten
zijn ingedeeld op grond van de vegetatiestructuur en abiotische standplaatsfactoren als
vochtgehalte, trofietoestand en zuurgraad. 2 Met nadruk moet wel worden gesteld dat deze
indeling gebaseerd is op het huidige voorkomen van de planten en dat deze indeling niet
1 Voor de resultaten van het pollenonderzoek wordt verwezen naar Hillewaert & Van Besien 2007.
2 Tamis et al. 2004.

BIAXiaal 288 3
kritiekloos toegepast mag worden op vroegere vegetaties. Dit geldt vooral voor door
mensen beïnvloede vegetaties zoals bijvoorbeeld akkeronkruidvegetaties en graslanden.
Toch wordt omwille van de herkenbaarheid in bijlage 1 uitgegaan van het huidige
voorkomen. Bij de bespreking van de diverse vegetatietypen zullen indien nodig
nuanceringen op de indelingen worden aangebracht.
3.1 13 E /14 E EEUW (1250-1350)
Uit deze periode is één monster uit een waterput onderzocht.
3.1.1 Granen en dergelijke
In het 13 e /14 e -eeuwse monster zijn geen resten van graan gevonden.
Uit de onkruidanalyse zijn echter wel aanwijzingen voor de consumptie van graan
tevoorschijn gekomen. We kunnen dit afleiden uit de goede vertegenwoordiging van
onkruiden die in archeologische context meestal in combinatie met rogge worden
gevonden (zie hieronder).
3.1.2 Fruit, zuidvruchten en noten
Binnen deze categorie zijn vondsten gedaan van hazelnoot (Corylus avellana), walnoot
(Juglans regia), appel (Malus domestica), vijg (Ficus carica), braam (Rubus fruticosus)
en vlierbes (Sambucus nigra). Alle soorten zijn normale verschijningen in 13 e /14 e -eeuwse
context. Van vijg zijn de meeste resten (enkele honderden pitten) gevonden. Dit hoeft
echter niet te betekenen dat de vroegere bewoners meer vijgen aten dan bijvoorbeeld
appels of noten. In één enkele vijg kunnen namelijk vele honderden pitten zitten.
De vijgen zijn waarschijnlijk in gedroogde vorm geïmporteerd uit zuidelijke streken.
Uit historische bronnen blijkt echter dat ook in de Nederlanden vroeger hier en daar wel
vijgen verbouwd werden. Ook op een beschutte plaats op de Prinsenhof kan dit het geval
zijn geweest. Over de kwaliteit van de hier geteelde vijgen verschilden echter de
meningen. Volgens de Italiaanse reiziger Lodovico Guicciardini die in de 16 e eeuw de
Lage Landen bezocht, rijpten de vijgen hier slecht door gebrek aan warmte. 3 Een
vergelijkbare mening houdt de Zuid-Nederlandse botanicus Dodoens er in zijn kruidenboek
van 1554 op na. 4 Hoe het ook zij, de waarschijnlijk incidentele inlandse vijgenteelt
was vrijwel zeker onvoldoende om de grote behoefte aan vijgen te dekken.
Vooral tijdens de traditionele vastenperiode vanaf Aswoensdag tot Pasen (40 dagen!)
werden vroeger veel vijgen gegeten. Dit blijkt uit het feit dat in oude rekeningen grote
bestellingen van vijgen vooral in maart voorkomen. 5
De andere fruitsoorten en noten zijn waarschijnlijk allemaal van locale (inheemse)
herkomst. Het is niet mogelijk vast te stellen of de soorten in een locale tuin of
boomgaard verbouwd werden, of op een markt werden gekocht.
3.1.3 Groenten en peulvruchten
Van biet (Beta vulgaris) zijn opvallend veel vruchtjes in de waterput gevonden. Strikt
genomen kan het bij deze vondsten gaan om de gecultiveerde biet of de strandbiet.
Vruchtjes van deze beide variëteiten zijn namelijk niet van elkaar te onderscheiden. De
wilde biet, ook wel strandbiet genoemd, komt echter van nature alleen in het kustgebied
voor. 6 Bij vondsten in het binnenland gaan we er meestal vanuit dat zij van een
gecultiveerd bietengewas afkomstig zijn, vooral als de vondsten gedaan worden in relatie
met ander consumptieafval, zoals in de hier onderzochte waterput het geval is. Enige
3 Guicciardini 1566; Sangers 1952, 69.
4 Dodoens 1554, 772.
5 Van Winter 1989, 254.
6 Weeda et al. 1985, 157.

BIAXiaal 288 4
voorzichtigheid is wel op zijn plaats, want via het Zwin stond Brugge in de
Middeleeuwen wel in verbinding met de zee. Het is dus niet helemaal uitgesloten dat de
vruchtjes van strandbiet afkomstig zijn, vooral omdat in het monster ook een paar andere
kustplanten zijn gevonden (zie hieronder). Als de vruchtjes van een in locale tuinen
verbouwd bietengewas afkomstig zijn, dan moeten we denken aan een gewas dat met
onze huidige snijbiet moet worden vergeleken. Onze tegenwoordige rode bietjes en
suikerbieten bestonden in de Late Middeleeuwen nog niet.
3.1.4 Kruiden en specerijen
In deze categorie zijn alleen vondsten van dille (Anethum graveolens) en zwarte mosterd
(Brassica nigra) gedaan.
Zaden van dille worden in archeologische context niet vaak gevonden. Ook in Brugge
is het nog niet eerder gevonden. 7 Het is een kruid dat oorspronkelijk afkomstig is uit het
Middellandse-Zeegebied en het wordt vanaf de Romeinse tijd in de Nederlanden
verbouwd. 8 Waar dille in de 14 e eeuw precies voor werd gebruikt is niet zeker. Het wordt
genoemd in Den Herbarius in Dyetsche, een kruidenboek dat omstreeks 1500 in
Antwerpen werd gedrukt en dat is gebaseerd op een aantal kruidenboeken uit het laatste
kwart van de 15 e eeuw. Hierin worden alleen geneeskundige toepassingen van dille
beschreven. Zo zou het goed zijn tegen de hik, hoofdpijn, maagklachten etc. 9 Pas in
kookboeken uit de 16 e eeuw staan culinaire toepassingen van dille beschreven.
Ook zwarte mosterd is oorspronkelijk afkomstig uit het Middellandse-Zeegebied. De
zaden bevatten een hoog gehalte aan mosterdolie, wat de reden is voor de verspreiding
van deze plant als cultuurgewas. De plant heeft zich echter ook op natuurlijke manier via
rivierdalen naar het Noordwest Europa verspreid. Ook leidt de cultuur van zwarte
mosterd gemakkelijk tot verwildering van de planten. Dit is de reden dat we met de
interpretatie van vondsten van zwarte mosterd voorzichtig moeten zijn. Het kan namelijk
ook gaan om zaden van in de natuurlijke omgeving voorkomende planten. Omdat de
zaden van zwarte mosterd tussen andere etensresten zijn gevonden, zouden de zaden
echter heel goed op het gebruik van mosterd kunnen duiden. Mosterd werd gemaakt door
de zaden fijn te malen en te vermengen met azijn. Mosterdsaus (pekel of pekele genoemd)
werd beschouwd als een goede saus bij allerlei taaie en rauwe spijzen, hetzij vlees of vis,
omdat het deze voedingsmiddelen zou helpen verteren. 10 De beste kwaliteit mosterd werd
overigens gemaakt van zaden van witte mosterd (Sinapis alba) die niet in de onderzochte
monsters zijn gevonden.
3.1.5 Olie- en vezelplanten
Vlas (Linum usitatissimum) wordt al vele eeuwen voor de oliehoudende zaden (lijnzaad)
en de vezels (linnen) verbouwd. De aanwezigheid van de zaden in de waterput duidt er op
dat in de omgeving van de waterput iets met vlas of lijnzaad is gedaan. De aanwezigheid
van zaden in de beerputten en dergelijke wordt meestal in verband gebracht met een of
ander culinair of geneeskundig gebruik. Inwendig gebruik van lijnzaad werkt onder
andere goed tegen de hoest, zyde-wee 11 en tering. 12 Het is ook mogelijk dat vlas op het
binnenterrein werd verwerkt of opgeslagen.
3.1.6 Overige gebruiksplanten
Uit deze categorie zijn vondsten gedaan van hennep (Cannabis sativa), wouw (Reseda
luteola) en kaardenbol (Dipsacus fullonum/sativus).
7 Cooremans, ongepubliceerde gegevens.
8 Pals 1997, 43.
9 Vandewiele 1974.
10 Dodoens 1554, 661.
11 = pijn in de zijde.
12 Blankaart 1698, 366.

BIAXiaal 288 5
Hennep behoort tot de oudste cultuurgewassen ter wereld en is in het verleden vooral
vanwege de vezels en de olie verbouwd. In oude kruidenboeken wordt hennep vrijwel
altijd genoemd vanwege zijn geneeskrachtige werking. In beerputten worden
hennepzaden regelmatig gevonden. Deze vondsten duiden vrijwel zeker op medicinaal
gebruik. De uit de zaden geperste olie werd tijdens de vasten ook voor de maaltijdbereiding
gebruikt, maar omdat hennepolie in het verleden ook kant en klaar op markten
verkrijgbaar was, is het niet waarschijnlijk dat de zaden uit de waterput gebruikt zijn om
olie uit te persen. Wanneer er sprake was geweest van het persen van olie zouden
ongetwijfeld grotere hoeveelheden kapotte zaden zijn gevonden.
Wouw was tijdens de Middeleeuwen in Europa een zeer belangrijke verfplant. Ze werd
beschouwd als de beste verfplant voor geel. 13 In oude verfrecepten wordt wouw geroemd
vanwege zijn sterke lichtechtheid, die beter was dan het geel van de verfbrem of
Perzische bessen. 14 De planten werden veel verbouwd rond belangrijke centra van
tapijtindustrie zoals Doornik, Brussel en Gent. 15
Wouw werd op de markt gebracht in bundels van gedroogde planten. De beste
kwaliteit kleurstof werd geleverd als de planten geoogst werden voordat de zaden gerijpt
waren. Desondanks lijdt de verwerking van wouw tot een explosieve verspreiding van
zaden. 16 Het gebruik van wouw kan daarom door archeobotanisch onderzoek gemakkelijk
worden aangetoond. De aanwezigheid van de zaden in de waterput kan betekenen dat ter
plaatse iets met wouw is gedaan. De wouw kan in een locale tuin verbouwd zijn geweest
of in de omgeving van de waterput kan elders gekochte wouw verwerkt zijn.
Van weverskaarde (Dipsacus sativus) of grote kaardebol (Dipsacus fullonum) zijn in
de waterput ook resten gevonden. Gedroogde bloeiwijzen van deze planten, ook wel
kaardenbollen genoemd (zie figuur 2), werden vroeger gebruikt om wol te kaarden.
Grote kaardenbol is een oorspronkelijk inheemse plant die in allerlei ruige
begroeiingen kan worden aangetroffen. De wetenschappelijke soortnaam fullonum heeft
betrekking op het vollen van textiel. 17 In het (meer recente) verleden werden voor dit doel
voornamelijk kaardenbollen van de weverskaarde (Dipsacus sativus) gebruikt. Deze soort
is vermoedelijk door doelbewuste selectie ontstaan uit de grote kaardebol. 18 Wanneer dit
gebeurd is, is niet precies bekend. Uit het feit dat de zaden van weverskaarde niet vóór de
Karolingische tijd worden gevonden, leiden we af dat voor deze tijd wol werd gekaard
met de kaardenbollen van de inheemse grote kaardenbol en dat weverskaarde pas
‘ontstaan’ is na de 10 e eeuw. Of de vondst van de resten in de waterput inderdaad duidt
op het kaarden van wol door de voormalige bewoners, kan niet met zekerheid worden
geconcludeerd, maar het is wel verleidelijk om de resten in verband te brengen met de
aanwezigheid van wouw!
13 Leix 1936.
14 De Nie 1936.
15 Ysselsteyn 1936.
16 Grierson 1990, 27.
17 Het woord fullonum is de 2 e naamval meervoud van het Latijnse woord fullonis hetgeen volder of
voller betekent. Dit is iemand, die laken volt of walkt, dwz. in volmolens of tussen rollen plet en
met behulp van reinigingsmiddelen (volaarde, vollersaarde, een vette kleisoort) van
onzuiverheden bevrijdt.
18 Zeven & de Wet 1982, 89.

BIAXiaal 288 6
Figuur 2
Bloeiwijze (kaardenbol) van weverskaarde (Dipsacus sativus).
Bron afbeelding: www.ecoflora.be (20-06-05).
3.1.7 Wilde planten
Wilde planten die in archeologische grondsporen worden aangetroffen, geven vaak
waardevolle informatie over menselijke activiteiten en milieuomstandigheden op en rond
een nederzettingsterrein.
Bij de groep ‘Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen’ valt de goede
vertegenwoordiging op van kleine brandnetel (Urtica urens), vogelmuur (Stellaria
media), zwarte nachtschade (Solanum nigrum), paarse dovenetel (Lamium purpureum),
melganzenvoet (Chenopodium album) en perzikkruid (Persicaria maculosa). Van deze
soorten zijn in de waterput vele honderden zaden gevonden. Alle genoemde soorten
groeien bij voorkeur op stikstofrijke of zeer stikstofrijke plaatsen. Tegenwoordig komen
ze daarom veel voor in goedbemeste moestuinen en hakvruchtakkers (tussen aardappels,
bieten e.d). De vondst van veel resten van deze soorten in archeologische context wordt
dan ook vaak in verband gebracht met de vroegere aanwezigheid van tuinen op een
nederzettingsterrein. Bij een tuin moeten we denken aan een (waarschijnlijk) omheind
stuk grond waar kruiden, groenten en andere arbeidsintensieve gewassen werden
verbouwd. Vanwege het intensieve gebruik van deze stukken grond werden ze meestal
flink bemest. Dit verklaart de aanwezigheid van eenjarige, stikstofminnende planten.
Vanwege de intensieve grondbewerking komen meerjarige onkruiden in moestuinen
nauwelijks voor. Deze planten moeten namelijk minstens een jaar ongestoord kunnen
groeien omdat ze pas in het tweede jaar zaad produceren.

BIAXiaal 288 7
3.2 14 E EEUW
Tussen de onkruidvondsten in de waterput bevinden zich ook soorten die kenmerkend
zijn voor akkers op matig voedselrijke, meestal zandige grond. Het gaat om korenbloem
(Centaurea cyanus), eenjarige hardbloem (Scleranthus annuus), gewone spurrie
(Spergula arvensis), knopherik (Raphanus raphanistrum) en schapenzuring (Rumex
acetosella). Heel vaak worden resten van deze onkruiden in archeologische context in
relatie met rogge gevonden. We denken daarom dat dit graan een rol speelde in de
voeding van de bewoners van de Prinsenhof tijdens de 13 e /14 e eeuw, ook al hebben we
van het graan zelf geen resten gevonden.
Van varkensgras (Polygonum aviculare) zijn in de waterput vele honderden zaden
gevonden. Varkensgras is een echte tredplant die vaak op door dieren of mensen veel
betreden plaatsen wordt aangetroffen. We kunnen hierbij denken aan wegbermen, erven,
of intensief beweide (en betreden!) graslanden. Varkensgras komt echter ook in sommige
akkeronkruidvegetaties voor. In de zogenaamde Korensla-associatie (een vegetatie op
akkers waar jarenlang achtereen winterrogge verbouwd wordt) is varkensgras zelfs een
zogenaamde constante soort! 19 Ook het varkensgras kan derhalve tussen de rogge hebben
gestaan.
Veel van de andere onkruiden die in de waterput zijn aangetroffen, kunnen ook
afkomstig zijn van graanakkers. Doordat chemische onkruidbestrijding nog niet werd
toegepast, kwamen vroeger veel meer wilde planten dan tegenwoordig in akkers en tuinen
voor. We moeten hierbij niet alleen denken aan 'echte' akkeronkruiden als klaprozen en
korenbloemen, maar ook aan soorten die tegenwoordig vooral in andere milieus
voorkomen. Omdat ook kunstmest destijds nog niet bestond, werd de vruchtbaarheid van
de akkers op peil gehouden met natuurlijke mest. Hierbij werd niet alleen gebruik
gemaakt van stalmest, maar ook van slootbagger, bosstrooisel e.d. Op deze manier
kwamen vroeger veel onkruidzaden uit uiteenlopende milieus op de akkers terecht.
Daarom worden onkruiden die in beerputten (dus tussen consumptieafval) worden
aangetroffen meestal geïnterpreteerd als akkeronkruiden. Hoewel in de onderzochte
waterput ook consumptieafval is aangetroffen moeten we er toch rekening mee houden
dat veel onkruiden rond de waterput hebben gestaan. Zoals hierboven al is gesteld geldt
dit vrijwel zeker voor de eenjarige stikstofliefhebbers.
Uit de 14 e eeuw zijn drie monsters uit een waterput onderzocht. De conservering van de
plantenresten uit de bovenste twee niveaus (lagen 2 en 4) was helaas vrij slecht. In deze
monsters zijn daarom maar weinig herkenbare plantenresten aangetroffen. In het diepste
monster waren de bewaringsomstandigheden aanzienlijk beter. In dit monster zijn zeer
veel goed geconserveerde plantenresten aangetroffen, met een grote diversiteit aan
soorten. De hieronder besproken resultaten hebben daarom voornamelijk betrekking op
dit monster
3.2.1 Granen en dergelijke
In de waterput zijn resten van drie granen gevonden: rogge (Secale cereale), broodtarwe
(Triticum aestivum) en haver (Avena sativa/strigosa).
Opvallend is dat van rogge en broodtarwe veel dorsafval gevonden is. Het gaat
voornamelijk om aarspilfragmenten. Dat zijn onderdelen van de aar die normaal
gesproken tijdens de eerste dorsronde van de graankorrels worden gescheiden. Dit
gebeurt altijd op of vlakbij de locatie waar het graan verbouwd wordt. De aanwezigheid
van het vele dorsafval kan betekenen dat de granen ter plaatse werden verbouwd en/of
gedorst. Een tweede mogelijkheid is dat in de nabijheid van de waterput dieren werden
gehouden en dat het dorsafval moet worden geïnterpreteerd in termen van
stalvloerbedekking en/of veevoeding.
19 Schaminée, Weeda & Westhoff 1998, 229.

BIAXiaal 288 8
Van de haverkorrels kon niet precies worden vastgesteld van welke soort zij afkomstig
zijn. Eén korrel kan afkomstig zijn van gewone haver (Avena sativa) of ruwe haver, ook
wel evene of evie (Avena strigosa) genoemd. Gewone haver wordt al vanaf de IJzertijd in
ons cultuurgebied verbouwd. Ruwe haver wordt echter pas met zekerheid vanaf 1399 als
zelfstandig cultuurgewas verbouwd. Bij vroegere vondsten valt op dat dit graan altijd
gemengd voorkomt met gewone haver, waardoor de indruk wordt gewekt dat het als
onkruid tussen gecultiveerde haver voorkwam. 20 Gezien de datering van de waterput gaan
we er veiligheidshalve vanuit dat de haverkorrels van gewone haver afkomstig zijn; ook
de niet nader gedetermineerde korrels.
De vraag is nu waar de haver voor werd gebruikt. Schriftelijke bronnen over het
gebruik van haver in de 14 e eeuw zijn niet bekend, maar uit iets latere perioden is wel
waardevolle informatie beschikbaar. Hieruit blijkt dat haver destijds niet veel door
mensen werd gegeten. Het speelde wel een belangrijke rol in de bierbrouwerij. Voordat
gerst als moutgraan werd ontdekt, vormde haver zelfs het belangrijkste bestanddeel van
het brouwsel. 21 Daarnaast werd haver veel als dierenvoedsel gebruikt. Uit de
inkooprekeningen van het Tolhuis bij Lobith (begin 15 e eeuw) blijkt bijvoorbeeld dat
haver werd gebruikt om paarden, varkens en zwanen te voeden. 22 In Vlaanderen werd het
in de Late-Middeleeuwen gebruikt om mestzwijnen, schapen, koeien, paarden en ganzen
te voeden. In de vorm van gort werd het ook wel voor menselijke consumptie gebruikt. 23
In zijn beroemde kruidenboek schrijft Dodoens (1554) echter dat haver voor mensen niet
geschikt is, tenzij zij door uiterste hongersnood gedwongen worden brood van dit graan te
bakken. Brood van haver is namelijk “onlieflijck van smaeck”. 24
Rogge en tarwe werden wel veel door mensen gegeten. Rogge werd in de
Middeleeuwen zeer veel verbouwd. Broodtarwe was een luxe graansoort waar in de
Middeleeuwen aanzienlijk hogere prijzen voor werden betaald dan voor de andere
granen. Het is een graan waar in tegenstelling tot de andere granen echt witbrood van kan
worden gemaakt.
3.2.2 Fruit, zuidvruchten en noten
De 14 e -eeuwse bewoners van de Prinsenhof waren blijkbaar echte fruitliefhebbers want in
de waterput zijn vele honderden pitten van wel vijftien soorten fruit teruggevonden. Het
gaat om vijg (Ficus carica), appel (Malus domestica), mispel (Mespilus germanica),
zoete en/of zure kers (Prunus avium/Prunus cerasus), hazelnoot (Corylus avellana),
walnoot (Juglans regia), aardbei (Fragaria), verschillende soorten pruimen (Prunus
domestica), peer (Pyrus communis), aalbes (Ribes rubrum), gewone braam (Rubus
fruticosus), vlierbes (Sambucus nigra) en druif/krent/rozijn (Vitis vinifera).
Vooral van bramen, vijgen en druiven zijn zeer veel pitten gevonden. De druivenpitten
kunnen afkomstig zijn van verse druiven. Mogelijk werden ze door de vroegere bewoners
zelf op een beschutte plaats verbouwd, bijvoorbeeld langs een zuidmuur van een van de
gebouwen op het complex. Het is echter waarschijnlijker dat ze afkomstig zijn van
krenten of rozijnen. Omdat pitloze krenten en rozijnen in de Middeleeuwen nog niet
bestonden, kwamen vroeger veel druivenpitten door het eten van deze zuidvruchten in
beerputten en dergelijke terecht. Krenten en rozijnen werden destijds massaal gegeten,
vooral tijdens vastenperioden. 25 Als de druivenpitten inderdaad afkomstig zijn van
krenten of rozijnen, dan zijn deze evenals de vijgen geïmporteerd uit zuidelijker streken.
Mispels zijn merkwaardige vruchten die tegenwoordig niet veel meer worden gegeten.
De vruchten hebben de vorm van grote, ruwe rozenbottels en bevatten veel grote, houtige
pitten (zie figuur 3). Ze zijn pas lekker als ze bijna verrot zijn (‘zo rot als een mispel’).
20 Van Haaster 1997, 69.
21 Doorman 1955, 96-98.
22 Van Winter 1981, 339.
23 Thoen 1988, 705.
24 Dodoens 1644, 824.
25 Van Haaster 1997, 143.

BIAXiaal 288 9
Mispels worden in november, na enkele nachtvorsten geoogst, waarna ze op een
vorstvrije plaats narijpen maar net niet verrotten. De grote, houtige pitten worden in
(post)Middeleeuwse context vaak gevonden, waaruit we afleiden dat de vruchten vroeger
zeer werden gewaardeerd. Oorspronkelijk is de mispel afkomstig uit het Middellandse-
Zeegebied, maar de bomen doen het in ons klimaat ook goed.
Figuur 3
Vrucht van mispel (Mespilus germanica).
Bron afbeelding: www.natuureducatie.nl.
Het is niet helemaal zeker van welke soort(en) de aardbeipitten afkomstig zijn. Van
nature komen in ons klimaatgebied twee soorten aardbeien voor die in de Late
Middeleeuwen ook op markten e.d. te koop waren. Dat zijn bosaardbeien (Fragaria
vesca) en grote bosaardbeien (Fragaria moschata). Deze aardbeien werden in het wild
verzameld, maar ook in tuinen verbouwd. In 1397 werden ze bijvoorbeeld in de
omgeving van Brussel verbouwd. 26 Met onze huidige (veel grotere) gecultiveerde
aardbeien hebben de middeleeuwse aardbeien niets gemeen, want die stammen af van
Amerikaanse voorouders. 27
In de waterput zijn pruimenpitten van minstens drie verschillende typen gevonden. 28
Dit lijkt er op te wijzen dat de 14 e -eeuwse bewoners tenminste drie soorten pruimen
kenden. Over welke variëteiten het gaat, weten we niet helemaal zeker. Determinatie van
pruimenpitten uit archeologische context kan namelijk alleen verricht worden door de
pitten te vergelijken met pitten van oude pruimenrassen die tegenwoordig nog verbouwd
worden. Als de in archeologische context aangetroffen pitten afkomstig zijn van rassen
die zijn uitgestorven, zijn ze niet determineerbaar.
De pitten van het type GRO-3 zijn identiek aan de pitten van een kroosjespruim
(Prunus domestica subsp. insititia) die tegenwoordig in Zuid-Frankrijk nog kan worden
aangetroffen: de St. Julien pruim. Dit zijn kleine, donkerblauwe pruimen met een
diameter van ca. 2,5 cm. De soort wordt tegenwoordig voornamelijk als onderstam
gebruikt waarop modernere variëteiten worden geënt. De pruimen zelf hebben dus
tegenwoordig geen economische betekenis meer. Gezien de archeologische vondsten van
de pitten werden St. Julien pruimen vroeger veel verbouwd.
De pruimen met pitten van het type GRO-5 behoren tot een zeer oud ras: de
boerewitte. Binnen dit type bestonden vroeger de enkele boerewitte (=GRO-5a) en de
26 Lindemans 1952 deel II, 206.
27 Van Haaster 1997, 88.
28 Volgens het systeem van Van Zeist & Woldring 2000.

BIAXiaal 288 10
dubbele boerewitte (= GRO-5b). De dubbele boerewitte is een vrij grote pruim met een
opmerkelijk diepe naad. De kleur is niet wit, zoals de naam doet vermoeden, maar
groenachtig geel. De enkele boerewitte is de voorloper van de dubbele, kleiner van
afmeting en iets geler van kleur. Beide pruimen werden vroeger veel in ons land
verbouwd vanwege hun rijke smaak. Volgens Knoop behoorden ze tot de smakelijkste
pruimen. 29
De pitten van het type GRO-9 lijken veel op de pitten van een pruimenras dat nog in
Zuid-Frankrijk kan worden gevonden. Deze zogenaamde La Croisille pruimen zijn
omgekeerd eivormig tot ovaal van vorm en 3 tot 3,5 cm lang. De vorm van de pitten lijkt
ook zeer veel op de pitten van pruimen die tegenwoordig in gedroogde vorm worden
verhandeld, de zogenaamde “pruneau d’Agen”, gedroogde pruimen van het ras Agen. 30
Deze pruimen, of de kloon Prune d’ente (verbasterd: pruimedanten) stonden in de Late
Middeleeuwen en later bekend onder de naam Pruijmen van Damast (pruimen uit
Damascus). Deze pruimen komen in veel recepten uit die tijd voor en werden onder
andere in pasteien verwerkt. 31 Blijkbaar waren ze op de Prinsenhof ook populair.
In de waterput zijn ook enkele tientallen kersenpitten gevonden. Veel pitten zijn
afkomstig van de zoete kers (kriek, Prunus avium), maar veel andere pitten hebben
kenmerken die tussen zoete en zure kers (morel, Prunus cerasus) in staan. Mogelijk gaat
het om een kruising tussen beide soorten.
Van appels en peren zijn niet veel pitten gevonden. Ze waren in de Middeleeuwen wel
heel populair. Er bestonden vele tientallen rassen van. Mogelijk werden ze door de
bewoners van de Prinsenhof in de 14 e eeuw niet zo gewaardeerd.
Het ribes-zaadje kon niet tot op de soort gedetermineerd worden. Het kan in principe
afkomstig zijn van kruisbes (Ribes uva-crispa), zwarte bes (Ribes nigrum) of aalbes
(Ribes rubrum). De vroegste schriftelijke bronnen uit ons cultuurgebied die melding
maken van aelbessen dateren pas uit de 15 e eeuw. 32 Waarschijnlijk worden hier zwarte
bessen (Ribes nigrum) bedoeld. Vermeldingen van rode aalbessen dateren pas uit de 16 e
eeuw. 33 Het feit dat Dodoens de Roode Aalbesien ook Besiekens van Overzee noemt,
geeft aan dat het destijds (1554) nog als een nieuw gewas werd beschouwd.
Vermeldingen van kruisbessen dateren ook pas uit de 15 e eeuw. 34 Waarschijnlijk is ook
dit gewas niet inheems. Dodoens, die gewend is ook eventuele natuurlijke standplaatsen
van de door hem beschreven planten te noemen, vermeldt alleen dat de Stekelbesien
(=kruisbes) in en langs tuinen en hoven geplant worden. Volgens Vandommele is de
kruisbes uit Italië afkomstig. 35 Als we op de geschreven bronnen afgaan, is de kans dat de
bessen in de waterput van rode aalbes of kruisbes afkomstig zijn, niet zo groot. De enige
bes die van nature in de Nederlanden voorkomt, is de zwarte bes. Alleen van deze bes
beschrijft Dodoens natuurlijke standplaatsen. De smaak is volgens hem echter onliefelijck,
reden waarom zij niet gheoeffent (verbouwd), noch oock niet ghebruyckt werd. 36
Blankaart denkt daar echter anders over. Hij schrijft dat de zwarte bessen een
jeneverachtige smaak hebben. Ze werden “over de tafel genuttigt als de roode” en er
werd brandenwijn van gemaakt. 37 Deze laatste informatie dateert echter pas uit de 17 e
eeuw.
29 Knoop 1763.
30 Van Zeist & Woldring 2000, 570.
31 Vriendelijke mededeling M. van der Molen-Willebrands.
32 Sangers 1952, 43.
33 Baudet 1904, 111; Lindemans 1952 (II), 206.
34 Baudet 1904, 111.
35 Vandommele 1986, 75.
36 Dodoens 1554, 738-739.
37 Blankaart 1698, 502.

BIAXiaal 288 11
3.2.3 Groenten en peulvruchten
Vergeleken met de fruitsoorten, zijn groenten en peulvruchten aanzienlijk minder goed
vertegenwoordigd. Dat komt omdat de meeste groenten worden verbouwd voor het blad
en daarom geoogst worden als de planten nog geen zaden gevormd hebben. De kans dat
groentenzaden meegeoogst worden en uiteindelijk in een beerput of latrine terecht
komen, is dus zeer klein. Door het hoge eiwitgehalte blijven ook peulvruchten slecht
bewaard. Daarom worden van deze voedingsmiddelen maar af en toe resten in beerputten
teruggevonden.
In de waterput zijn resten gevonden van vier groenten. Dat zijn biet (Beta vulgaris),
tuinkers (Lepidium sativum), venkel (Foeniculum vulgare) en selderij (Apium
graveolens).
Venkel is in de Late-Middeleeuwen een populair kruid. In 16 e -eeuwse kookboeken
komen veel recepten voor waarin venkel is verwerkt. Het gaat dan soms om het gebruik
van venkel als groente, (bijvoorbeeld stamppot van groene venkel met steur). Ook komen
veel recepten voor waarin venkelzaden (vinckelsaet of vennekoelsaet) worden genoemd.
Het kan dan gaan om recepten voor gewone gerechten (appeltaart met venkelzaad) maar
ook om medicinale recepten. Zo bestonden er meerdere recepten tegen hoest en keelpijn
waarin venkelzaden verwerkt moesten worden. 38 De aanwezigheid van venkelzaden in
beerputten en vergelijkbare contexten, heeft waarschijnlijk meer te maken met het
gebruik als geneesmiddel dan dat het een bewijs is voor de consumptie van venkel als
groente. De kans dat bij het oogsten van groene venkel zaden meegeoogst worden, is
namelijk nihil.
Voor selderij geldt min of meer hetzelfde als voor biet: de planten komen van nature
in brakke milieus voor. 39 De vondst van zaden in het (zoete) binnenland betekent met vrij
grote zekerheid dat ze van gecultiveerde selderij afkomstig zijn. De vroegere bewoners
van de Prinsenhof hebben het blad ongetwijfeld als groente of keukenkruid gebruikt.
Selderij-variëteiten met verdikte stengels of knollen bestonden destijds nog niet. 40 In de
tuin en de keuken heette de plant sellerie, maar de in het wild groeiende planten droegen
de boeiende naam Jouffrouw-Merck. 41
Vondsten van tuinkers worden niet vaak gedaan. Tuinkers, in historische documenten
ook wel ‘hofkers’ genoemd, komt oorspronkelijk uit het Nabije Oosten (globale
indicatie). 42 Uit archeobotanische vondsten blijkt dat het gewas al vanaf de Romeinse tijd
in ons cultuurgebied bekend was. 43 Tuinkers is een echte saladeplant die in de 16 e eeuw
als een toekruyd werd beschouwd. Toekruiden waren welriekende kruiden, die werden
toegevoegd aan gerechten om de smaak en geur te verbeteren zoals tuinkers, raket,
dragon, pimpernel, kattenkruid, postelein en druifkruid. 44 Over het gebruik van tuinkers
in de Late Middeleeuwen, zijn helaas geen gegevens bekend.
3.2.4 Kruiden en specerijen
Binnen deze categorie zijn alleen enkele vondsten van dille en zwarte mosterd gedaan.
Beide soorten waren ook in de vorige bewoningsfase al aangetoond.
3.2.5 Olie -en vezelplanten
Wat de olie- en vezelplanten betreft, zijn zaden van vlas (lijnzaad) en raapzaad (Brassica
rapa) gevonden.
38 Jansen-Sieben & Van der Molen-Willebrands 1994.
39 Weeda et al. 1987, 270.
40 Körber-Grohne 1987, 241.
41 Dodoens 1554, 646.
42 Zeven & Zhukovsky 1975, 109.
43 Vanderhoeven et al. 1993.
44 Willebrands 2006.

BIAXiaal 288 12
Olie van raapzaad vroeger raeptsmout genoemd, was vroeger een veelgebruikt product in
de keuken. Ook voor verlichting werd het gebruikt. Vooral tijdens de vastenperioden
wanneer dierlijke vetten verboden waren, werden maaltijden met raapolie bereid.
Raapolie was kant-en-klaar op de markt te koop. Het is daarom niet helemaal duidelijk
hoe de vondst van de zaden in de waterput verklaard moet worden. De cultuur van
raapzaad zal ongetwijfeld tot verwildering en opslag tussen andere cultuurgewassen
hebben geleid. De kans dat het raapzaad met graan is meegeoogst en op die manier in de
waterput terecht is gekomen, is dan ook reëel. Het is echter ook mogelijk dat het raapzaad
afkomstig is van in locale tuinen verbouwde rapen en/of raapzaad. Raapzaad werd
geoogst van rapen die in bloei waren geschoten.
3.2.6 Sier- en symboolplanten
In de waterput zijn enkele zaden van akelei (Aquilegia vulgaris) gevonden. Akelei
speelde al in de Middeleeuwen een belangrijke rol als sier- en symboolplant. Op veel
afbeeldingen in getijden- en gebedenboeken zijn akeleien te zien (zie figuur 4). De plant
behoort weliswaar tot de inheemse flora van ons land, maar gezien de vele
kleurvariëteiten waarin akelei is afgebeeld, is het waarschijnlijk dat akeleien bewust als
symboolplant werden gekweekt. 45 De vondst van akelei heeft waarschijnlijk te maken
met religieuze uitingen van de vroegere bewoners van de Prinsenhof.
Figuur 4
Akelei (rechtsonder) in een zogenaamde strooirand rond een afbeelding in een
middeleeuws getijdenboek.
45 Zie bijvoorbeeld afbeeldingen in Defoer et al., 1989; Wüstefeld 1993; Diehl 1954.

BIAXiaal 288 13
Opvallend zijn de zaden van taxus (Taxus baccata) die in de waterput werden gevonden.
Taxus is een voor mens en dier zeer giftige plant. Het is nauwelijks voor te stellen dat de
vruchten door de voormalige bewoners in de voeding of als geneesmiddel zijn gebruikt.
Volgens Dodoens zijn alle onderdelen van de taxus zeer schadelijk voor mens en dier. Hij
beschrijft er ook geen toepassingen van, alleen kunstzogenaamde hindernisse, een term
die hij gebruikt om klachten en bijwerkingen te omschrijven. Zelfs het slapen onder een
taxusboom wordt als schadelijk beschouwd:
‘Die Ibenboom (taxus) en wordt tot profijte van den menschen niet ghebruyckt/ hy es zoo
scadelijck ende fenijnnich/ dat die ghene die onder die lombre (schaduw) van hem slapen/
daer af cranck worden somtijts oock sterven/ sonderlinghe als hy bloeyet ende in
Gascongnien/ daer dese boom alder scadelijcxste es’. 46
Het gebruik als voedingsmiddel of als medicijn kan dus (nagenoeg) worden uitgesloten.
Vroeger werd de taxus echter wel gebruikt als heg rond deeltuinen in een groter
tuinencomplex. Taxushagen werden dan rond groepen van kleinere kruidenperken gezet.
De afzonderlijke tuintjes in de groep waren omringd door buxushagen (waarvan in de
waterput geen resten zijn gevonden).
3.2.7 Overige gebruiksplanten
Binnen deze categorie vallen vooral de grote hoeveelheid resten op van wouw,
kaardenbol en hennep. Daarnaast zijn enkele zaden gevonden van hop (Humulus lupulus)
en jeneverbes (Juniperus communis).
De enorme hoeveelheid zaden van wouw kan maar één ding betekenen: op het terrein
van de Prinsenhof werd textiel geverfd. Ook de resten van kaardenbol moeten
waarschijnlijk in het kader van textielbewerking worden gezien.
Jeneverbessen bevatten veel aromatische stoffen en werden vroeger daarom veel als
smaakmaker in marinades en paté’s gebruikt. Ook werden ze wel gebruikt om brandewijn
mee te maken. 47 In de Middeleeuwen lijken de bessen voornamelijk als geneesmiddel
gebruikt te zijn. Dat kunnen we bijvoorbeeld lezen op pagina 75 van Den Herbarius in
Dyetsche (zie figuur 5). Volgens de schrijver is Geniver ‘heet en droog in de derde
graad’. De meeste sterk kruidige planten en specerijen worden in de middeleeuwse
medicijnleer op zo’n manier beschreven. Er worden meerdere geneeskundige
toepassingen van jeneverbes beschreven, maar ‘alderbest’ is de olie (uit de bessen) tegen
een overvloed van zwarte gal, ofwel melancholie.
46 Dodoens 1554, 810.
47 Blankaart 1698, 336.

BIAXiaal 288 14
Figuur 5
Afbeelding en beschrijving van jeneverbes (Genivaer) in Den Herbarius in Dyetsche (ca.
1500).
Van hop zijn in de waterput enkele zaden gevonden. Hop was in de Late Middeleeuwen
ook al een belangrijk bestanddeel van bier. We kunnen daarom niet helemaal uitsluiten
dat de vondst van hop duidt op het brouwen van bier door de vroegere bewoners. Bij
locaal brouwen van bier zouden we echter meer resten van hop verwachten. Bovendien
was bier kant-en-klaar op de markt te koop. Misschien moet de vondst van de hop daarom
in het licht van een ander gebruik worden gezien. Mogelijk heeft het als geneesmiddel
een rol gespeeld. In Den Herbarius in Dyetsche worden veel medicinale toepassingen van
‘hoppencruyt’ genoemd. 48 Overigens is het zo dat naar huidige inzichten hopbellen met
zaden ongeschikt zijn voor de productie van bier omdat ze het bier een bittere smaak
geven. Al met al is het dus het meest waarschijnlijk dat de hopzaden als geneesmiddel
zijn gebruikt.
3.2.8 Wilde planten
Bij de wilde planten valt weer de goede vertegenwoordiging van eenjarige
stikstofliefhebbers op. Dit maakt het aannemelijk dat in de nabije omgeving van de
waterput tuinen aanwezig waren.
Goed vertegenwoordigd zijn ook onkruiden uit de categorie ‘Planten van kalkrijke
akkers’. Het gaat om guichelheil (Anagallis arvensis), getande veldsla (Valerianella
dentata), naaldenkervel (Scandix pecten-veneris), straalscherm (Orlaya grandiflora) en
caucalis (Caucalis platycarpos). Alle soorten zijn kenmerkend voor een vegetatietype dat
officieel het Naaldenkervel-verbond (Caucalidion platycarpi) wordt genoemd. De
aanwezigheid van de soorten uit deze plantengemeenschap betekent dat er sprake was van
48 Vandewiele 1974, 78.

BIAXiaal 288 15
graanakkers op kalkrijke, leem- of kleigrond. Waarschijnlijk hebben de onkruiden tussen
de tarwe gestaan, dit graan wordt immers bij voorkeur op kalkrijke bodems verbouwd. De
zaden zijn met de tarwe meegeoogst en op deze manier, waarschijnlijk samen met het
dorsafval, in de waterput terechtgekomen. De vondst van naaldenkervel is bijzonder,
want de merkwaardige zaden (zie figuur 6) van deze plant worden heel weinig gevonden
in archeologische context.
Figuur 6
Zaden van naaldenkervel (Scandix pecten-veneris, ofwel venuskam).
Bron afbeelding: www.solvinzankl.de.
Opvallend zijn de vele resten van water-, oever- en graslandplanten die in de waterput
zijn gevonden. We nemen niet aan dat zich in waterput een complete vegetatie van
tientallen soorten water- en oeverplanten bevond. De resten van deze planten moeten dus
op een andere manier in de waterput terecht zijn gekomen. Een mogelijke verklaring is
dat de waterput een verbinding had met het grachtenstelsel van de stad. Het is echter goed
mogelijk dat op het binnenterrein van de Prinsenhof hooi lag opgeslagen dat afkomstig
was van een nat grasland.
3.3 EIND 14 E -/15 E EEUW
Uit deze periode is één monster uit een beerput onderzocht.
3.3.1 Granen en dergelijke
In het monster zijn wat de granen betreft alleen enkele resten van haver en rogge
gevonden. We nemen niet aan dat de (verkoolde) haver een rol in de voeding van de
toenmalige bewoners heeft gespeeld. Waarschijnlijk zijn de verkoolde korrels met ander
afval in de beerput terecht gekomen. De aanwezigheid van de hierboven al beschreven
‘Onkruiden van kalkrijke akkers’ kan duiden op de consumptie van tarwe. Een
vergelijkbaar verhaal gaat op voor de categorie ‘Onkruiden van matig voedselrijke
akkers’. Zij hebben zeer waarschijnlijk tussen de rogge gestaan, zijn met dit graan
meegeoogst en op deze manier in de beerput terechtgekomen. De aanwezigheid van de
onkruiden kan dus duiden op de consumptie van rogge.

BIAXiaal 288 16
3.3.2 Fruit, zuidvruchten en noten
In de beerput is een enorme hoeveelheid resten van fruit gevonden. Veel fruitsoorten die
in de vorige bewoningsfase populair waren, zijn ook in de 14 e /15 e eeuw nog populair. Dat
zijn bijvoorbeeld hazelnoten, vijgen, aardbeien, pruimen en druiven (of krenten/rozijnen).
Van appels, peren en kersen zijn aanzienlijk meer resten gevonden dan in de vorige
fase. Dat kan betekenen dat deze fruitsoorten populairder zijn geworden.
Van pruimen zijn in de monsters uit de 14 e /15 e eeuw een paar nieuwe soorten
gevonden. Het gaat om de ‘soorten’ GRO-2 en GRO-13. De pitten van het type GRO-2
zijn identiek aan het door de Duitse onderzoeker Behre beschreven Formenkreis A. 49
Pruimenpitten van dit type zijn veel gevonden in vroegstedelijke contexten in Noord- en
Centraal Duitsland, Nederland en Frankrijk. Hieruit kan worden afgeleid dat deze
pruimen in een groot deel van Europa populair waren.
De pitten van het type GRO-13 hebben dezelfde vorm als de pitten van een oud
pruimenras dat hier en daar nog wel in ons land kan worden gevonden: het smal
boerenblauwtje. Het gaat om een kleine, blauwe pruim met een diameter van ca. 2,5 cm.
Verder is een groot aantal pitten gevonden van een kroosjespruim (Prunus domestica
subsp. insititia) die niet nader kon worden geïdentificeerd. De pruim van het type GRO-9
was ook in de vorige fase al aanwezig.
Nieuwe fruitsoorten in de 14 e /15 e eeuw zijn zwarte moerbei (Morus nigra), veenbes
(Oxycoccus palustris), aalbes (Ribes rubrum) en granaatappel (Punica granatum).
Van granaatappel zijn enkele pitten gevonden. Granaatappels zijn oorspronkelijk
afkomstig uit West-Azië en Noordoost-India, maar worden al vanaf de Klassieke
Oudheid in het Middellandse-Zeegebied verbouwd. Van hieruit werden ze naar
Noordwest-Europa geëxporteerd. Uit schriftelijke bronnen blijkt dat granaatappels,
vroeger o.a. appelen van garnaten (appels uit Granada) genoemd, vanaf de 15 e eeuw in de
Nederlanden verkrijgbaar waren. 50 Granaatappels hadden waarschijnlijk een grotere
betekenis als religieus symbool dan als voedingsmiddel. Als oorspronkelijk
vruchtbaarheidssymbool (vanwege het grote aantal zaden) was de granaatappel zowel een
huwelijkssymbool als een belangrijk religieus symbool, waarbij de opengelegde vrucht de
innerlijke eenheid van de kerk en de zaden de gelovigen uitdrukken. De pitten werden in
de 16 e eeuw onder andere als garnering op appelkoek gebruikt. 51 De schillen werden
gebruikt om samen met venkelzaad en honing gorgelwater te maken. 52 Het is moeilijk aan
de hand van de gevonden zaden de kwaliteit van de gegeten granaatappel(s) te
beoordelen, maar in principe behoren de vruchten tot de relatief dure producten die tot op
dit moment alleen in rijke sociale context zijn aangetroffen. 53
Ook de vondst van de aalbessen is bijzonder, want deze bessen worden pas in de 16 e
eeuw populair.
De veenbessen kunnen in de omgeving van de stad verzameld zijn of op een locale
markt gekocht zijn. Volgens Lindemans worden de bessen door ‘schamele lieden’ in de
bossen verzameld. 54 Dit hoeft uiteraard niet te betekenen dat de vroegere bewoners van de
Prinsenhof ‘schamele lieden’ waren die zelf de bossen introkken om bessen te plukken.
Ongetwijfeld waren de bessen in de Late-Middeleeuwen op de markt van Brugge te koop.
De bramen zijn zonder twijfel ook in de omgeving van de stad verzameld, maar
kunnen eveneens op de markt zijn gekocht.
Zwarte moerbei is oorspronkelijk afkomstig uit het Middellandse-Zeegebied, maar de
bomen werden al vanaf de Late Middeleeuwen in de Nederlanden aangeplant. Volgens
Lindemans behoort de moerbei tot het 'luxe fruit' en werd de boom niet aangeplant in
49 Behre 1978.
50 Baudet 1904, 111, 113, 114; Sangers 1952, 43.
51 Jansen-Sieben & Van Winter 1989, 84.
52 Jansen-Sieben & Van Winter 1989, 143.
53 Cooremans 1996, Raversijde en Mechelen, Brugge ongepubliceerd.
54 Lindemans 1952 (II), 207.

BIAXiaal 288 17
gewone boomgaarden maar in de wat meer elitaire tuinen zoals kasteeltuinen, pastorieën
en lusthoven. 55
3.3.3 Groenten en peulvruchten
In de beerput zijn resten van vier soorten groenten gevonden; dat zijn venkel, tuinkers,
selderij en erwt (Pisum sativum). Van de eerste drie groenten waren in de monsters uit
eerdere bewoningsfasen ook al resten teruggevonden. Dit geldt niet voor erwt.
Erwten behoorden reeds diep in de prehistorie (zo’n 7000 jaar geleden) tot de
belangrijkste voedingsmiddelen van de mens. Ook in de Middeleeuwen werden ze veel
gegeten. Met onze huidige verse doperwten hebben de middeleeuwse erwten niets te
maken. Uit de vroegste historische vermeldingen die uit ons cultuurgebied bekend zijn,
maken we op dat het bij de vroegere erwten gaat om gedroogde erwten. De erwten
worden bijvoorbeeld in maart verhandeld en in tonnen op de markt gebracht. Beide zijn
betrouwbare aanwijzingen voor gedroogde (grauwe) erwten. Pas in de 16 e eeuw werden
verse doperwten en peulen populair. 56
3.3.4 Kruiden en specerijen
Uit deze categorie zijn resten gevonden van zwarte mosterd, koriander (Coriandrum
sativum) en anijs (Pimpinella anisum).
Koriander lijkt een populaire smaakmaker te zijn geweest. Van de karakteristieke,
halve-bolvormige zaden zijn er tientallen gevonden. Koriander was een belangrijk
bestanddeel van twee beroemde middeleeuwse kruidenwijnen: clareyt en ypocras. Dit
zijn wijnen waarin afhankelijk van de soort veel kruiden, waaronder koriander, samen
met suiker, lakmoes, saffraan etc. in rode of witte wijn werden gekookt of opgewarmd.
De kruiden werden er daarna uitgefilterd met een speciale zeef: de clareytsac.
Waar de anijszaden voor gebruikt werden is niet helemaal zeker. Uit schriftelijke
bronnen is bekend dat zaden van anijs tegen allerlei kwaaltjes gebruikt werden. Zo scheen
het goed te zijn tegen borst-qualen en maakte het de fluimen los. Door op de zaden te
kauwen kon ook slechte adem worden verdreven. 57 Van het zaad werd ook
anijsbrandewijn gemaakt en het werd in de keuken bij de maaltijdbereiding gebruikt.
Door suikerbakkers werden de zaden van een laagje suiker voorzien. 58
3.3.5 Olie- en vezelplanten
Wat de olie- en vezelplanten betreft, is slechts één vondst van vlas (lijnzaad) gedaan.
3.3.6 Overige gebruiksplanten
Binnen deze categorie valt vooral de enorme hoeveelheid zaden van hennep op. Helaas is
niet te achterhalen waar de bewoners de hennepzaden voor gebruikt hebben. Het is heel
goed mogelijk dat ze een rol in de geneeskunde hebben gespeeld. Hennepzaad werd ook
wel gebruikt om een slaapdrank te maken. 59 Uit ons cultuurgebied zijn geen culinaire
recepten bekend waarin hennep voorkomt. Dergelijke recepten komen wel voor in twee
15 e -eeuwse kookboeken uit Italië. Merkwaardig genoeg maakt de schrijver bij vrijwel elk
recept melding van ernstige bijwerkingen die optreden na het nuttigen van de met
hennepzaden bereide schotels. De klachten variëren van misselijkheid, maagpijn,
darmproblemen en impotentie tot oogbeschadigingen. Aan een recept heeft de auteur
zelfs toegevoegd: ‘De hoc male sentit Cassius Emina, quo nihil (ut idem asserit) potest
55 Lindemans 1952 (II), 205.
56 Vandommele 1991, 79.
57 Dodoens 1644, 480.
58 Blankaart 1698, 67.
59 Braekman 1963, 302.

BIAXiaal 288 18
ess insalibrius’, hetgeen vrij vertaald neerkomt op ‘Cassius Emina werd ziek na het eten
van deze maaltijd, er is (zo blijkt) dan ook niets ongezonders’. 60 Dit betekent dat
hennepzaden die regelmatig in beerputten worden gevonden vrijwel zeker op medicinaal
gebruik duiden.
3.3.7 Onkruiden
Wat de onkruiden betreft zijn niet veel bijzondere vondsten gedaan. De aanwezigheid van
de meeste soorten kan verklaard worden met de akkeronkruidtheorie.
Opvallend zijn wel de vele honderden (fragmenten van) bolderikzaden (Agrostemma
githago) die in het monster zijn aangetroffen. In beerputten en dergelijke worden vaak
fragmenten van bolderikzaden gevonden. Dat is bijzonder omdat de zaden zeer giftig zijn.
De klachten die de consumptie van dit zaad (dat met het graan werd meegegeten)
veroorzaakte, waren echter niet specifiek genoeg, waardoor het verband tussen het eten
van het zaad en de ziekteverschijnselen pas in de 19 e eeuw werd ontdekt. 61 Dodoens
noemt de plant Corenroosen, een naam waaruit niet bepaald haar schadelijkheid blijkt.
Dodoens is meestal zeer goed op de hoogte van de giftigheid van de planten die hij in zijn
kruidenboek uit 1554 beschrijft, maar van de kracht, nature ende werckinhge van
Corenroosen is hem niets bekend. 62 Het is echter opvallend dat hij wel schrijft dat het
eten van de zaden goed is tegen darmparasieten! 63
3.4 17E EEUW
Uit de 17 e eeuw is een monster uit een beerput onderzocht.
3.4.1 Granen en dergelijke
Uit de enorme hoeveelheid graanzemelen die in het monster zijn gevonden, kunnen we
opmaken dat in de 17 e eeuw veel graan werd gegeten. Helaas kon van de zemelen niet
betrouwbaar worden vastgesteld van welk graan ze afkomstig zijn. Van haver, tarwe en
boekweit zijn andere resten gevonden die wel betrouwbaar konden worden
gedetermineerd. Van haver en tarwe zijn in totaal slechts twee verkoolde korrels
gevonden. We nemen niet aan dat het hier gaat om maaltijdrestanten. Misschien zijn de
korrels met ander afval in de beerput beland.
Boekweit behoort botanisch gezien niet tot de granen, maar wordt hier uit praktische
overwegingen, vanwege de overeenkomst in het gebruik met de echte granen, wel toe
gerekend. 64 Van dit ‘pseudograan’ zijn veel kafresten gevonden. Het gaat om de
zogenaamde vruchtklepjes (doppen) die normaal gesproken vóór de consumptie van het
zaad in een grutterij werden verwijderd, maar waarvan altijd wel fragmenten in gedorste
boekweit achterbleven die uiteindelijk in een beerput terecht konden komen. In de 17 e
eeuw werd boekweit veel verbouwd op schrale zandgronden en afgebrand hoogveen. Het
komt dan ook vaak in kookboeken voor. Boekweit stond in de 17 e eeuw niet bekend als
een product dat veel in de sociale bovenlagen van de bevolking werd gegeten. Van het
meel werd echter wel luxe gebak gemaakt, bijvoorbeeld toverkoek. 65 Volgens de
geneeskundige Stephaan Blankaart werd van het meel met melk en saffraan een pap
gemaakt die een verzachtende uitwerking op allerlei gezwellen had. Ook werd er wel
60 Van Winter 1982, 402.
61 Knörzer 1967.
62 Dodoens 1554, 197.
63 Blankaart 1698, 390.
64 Echte granen behoren tot de grassenfamilie, terwijl boekweit tot de duizendknoopfamilie behoort.
Uit de naam boekweit kan echter worden afgeleid dat men het gewas vroeger wel degelijk als
een graan gebruikte. Het middelnederlandse woord boeck betekent beuk, vanwege de op
beukennootjes gelijkende zaden, en weit betekent tarwe. Overigens is het woord graan afgeleid
van het middelnederlandse woord grein dat korrel betekent, en behoorden erwten en bonen
vroeger tot de ronde granen.
65 Van ’t Veer 1966, 155.

BIAXiaal 288 19
brood en koeken van gebakken of bier van gebrouwen en werd het aan duiven en
hoenders gevoerd. De kafresten of doppen, waarvan er veel in de beerput terecht zijn
gekomen, werden gebruikt om allerlei breekbare waren (glazen, pijpen) in te verpakken.
Vanwege het absorberend vermogen van het kaf werd het ook gebruikt ‘om kinderbeddekens
van te maken, wanneer sy nog des nagts in ’t bedde pissen’. 66 Of de boekweit
dus door de vroegere bewoners werd gegeten, of dat het (kaf) voor iets anders werd
gebruikt, kan niet met zekerheid worden gezegd.
3.4.2 Fruit, zuidvruchten
Fruit werd ook door de 17 e -eeuwse bewoners veel gegeten. In de beerput zaten pitten,
doppen en andere resten van gele kornoelje (Cornus mas), hazelnoot, vijg, aardbei, peer
en/of kweepeer, walnoot, mispel, moerbei, olijf (Olea europaea), kersen, pruimen,
granaatappel, perzik (Prunus persica), aalbes, framboos (Rubus idaeus), vlierbes, braam
en druif (of krent/rozijn). Vooral van aardbeien, aalbessen, peren, appels, moerbeien,
bramen en druiven zijn veel pitten gevonden.
Een opvallende vondst is olijf (Olea europaea) waarvan in het 17 e /18 e -eeuwse monster
een pit is gevonden. Vondsten van deze mediterrane vrucht in archeologische context zijn
zeldzaam. De meeste vondsten zijn gedaan op vindplaatsen uit de Romeinse tijd. Uit
postromeinse context zijn maar weinig vondsten bekend. Het gaat in alle gevallen om
elitaire contexten. 67 De olijven zijn met zekerheid uit het Middellandse-Zeegebied
geïmporteerd. Net als tegenwoordig zullen de 17 e -eeuwse olijven in gezouten vorm zijn
gegeten.
Perziken komen oorspronkelijk uit Oost-Azië, maar werden vermoedelijk al in de
Romeinse tijd in ons cultuurgebied verbouwd. Relatief grote aantallen perzikpitten zijn in
de voormalige Romeinse haven bij het huidige Velsen (NL) gevonden. 68 In de
Middeleeuwen en daarna worden perzikpitten slechts af en toe gevonden. De hoogste
aantallen zijn gevonden in kasteelopgravingen en andere rijke contexten, hetgeen doet
vermoeden dat perziken niet behoorden tot de normale, alledaagse fruitsoorten. 69 Uit
historische bronnen blijkt dat perziken ook in ons klimaatgebied werden gekweekt.
Dodoens schrijft dat perziken (persen) in hoven en wijngaarden worden verbouwd op
plaatsen waar de zon veel schijnt. 70 Stephaan Blankaart schrijft in zijn kruidenboek uit
1698 dat perziken meestal langs schuttingen en muren geleid werden om zo beter van de
warmte te kunnen profiteren. Door enten en kruisen werden verschillende variëteiten
verkregen. Grote vruchten werden verkregen door perziken te enten op een onderstam
van wilg. De vruchten werden dan weliswaar groot maar dat ging ten koste van de smaak.
Door de bomen vervolgens weer op een onderstam van pruim of perzik te enten, kregen
de vruchten hun smaak weer terug. 71
Ook de vondst van gele kornoelje is bijzonder. Gele kornoelje komt tegenwoordig in
West-Vlaanderen niet veel in het wild voor. Het is een struik die eigenlijk meer thuis
hoort in Midden- en Zuidoost-Europa. Natuurlijke standplaatsen van gele kornoelje in
Vlaanderen zijn te vinden in de Maasvallei en de Voerstreek. 72 De plant is al heel lang in
cultuur voor de smakelijke rode vruchten die er uitzien als langwerpige kersen (zie figuur
7). Ook in Vlaanderen werden de struiken in tuinen aangeplant. Vanaf de 15 e eeuw
66 Blankaart 1698, 258.
67 Van Vilsteren 1983; Brinkkemper & de Man 1996; Luijten 1992; Van Zeist et al. 2000; Van
Haaster & Van Smeerdijk 2002, Van Haaster et al. 2005; Van Haaster & Hänninen 2004;
Cooremans ongepubliceerd (Brugge).
68 Pals in druk.
69 Bron: archeobotanische database RADAR.
70 Dodoens 1554, 765.
71 Blankaart 1698, 455.
72 Maes et al. 2006, 116.

BIAXiaal 288 20
worden af toe vondsten van de pitten gedaan. Tot op heden zijn vondsten van gele
kornoelje vooral in rijke contexten gedaan. 73
Figuur 7
Vruchten van gele kornoelje (Cornus mas). © P. Busselen KULAK.
In de beerput zijn ook weer pitten aangetroffen van pruimen en kroosjes. Pitten van het
type GRO-8 en GRO-12 waren we in de monsters van de Prinsenhof nog niet eerder
tegengekomen. De pitten van het type GRO-8 lijken veel op pitten van grote, gelige
pruimen die bekend staan onder de naam spilling. Volgens Knoop behoren spillingen tot
de ongezondste pruimen. 74
Pitten van het GRO-12 type worden heel vaak in beerputten en dergelijke gevonden,
maar er is geen (nog) bestaand pruimenras bekend met pitten van dit type. De pitten
lijken echter op de pitten van de hierboven beschreven smalle boereblauwe, ze zijn
daarom mogelijk verwant met dit ras. 75
Dat er zoveel pitten van aalbes in de beerput zijn aangetroffen, is in overeenstemming
met het beeld dat uit archobotanisch onderzoek naar voren komt: aalbessen worden in de
17 e eeuw heel populair. In de Verstandighe Confituurmaker, een onderdeel van het in
1671 in Antwerpen verschenen kookboek De verstandige kock of sorghvuldige
huyshoudster, zijn meerdere recepten te vinden om gelei, siroop of sap van aalbessen te
maken. Ook werden aalbessen soms geconfijt:
Om heele aelbesien te confijten
Neemt besien, plucktse van de steelen. Doetse in een kanne, laet die zieden in een
ketel met water. Doet de kanne wel toe. Als de besien gaer zijn, doetse dan door een
teems. Neemt tegens anderhalf pont sap, twee pont suyker en een kommetje
regenwater. Laet dat koocken. Doet de heele besien daerin. Laet het sachtjens koken
tot'et begint te lijmen en dan al voorts tot het wel lijmt.
Ook aardbeien waren in de 17 e eeuw blijkbaar populair. Het zou hierbij kunnen gaan om
andere soorten dan de wilde aardbeien die in de vorige eeuwen op tafel kwamen. In de
73 Ook in Brugge: Cooremans ongepubliceerd.
74 Knoop 1763.
75 Mededeling H. Woldring.

BIAXiaal 288 21
17 e verschenen namelijk aardbeien uit Noord-Amerika in de Nederlanden op de markt.
Ook ontstonden er kruisingen tussen de oude en nieuwe aardbeien. 76 De pitten van de
nieuwe aardbeien zijn niet betrouwbaar te onderscheiden van wilde aardbeien. Dit maakt
het niet makkelijk om te achterhalen van welke soorten de pitten uit de beerput precies
afkomstig zijn. Aardbeien werden in de 17 e eeuw als zeer gezond beschouwd. Men dacht
zelfs dat tering (tbc) alleen door het eten van aardbeien genezen kon worden. 77 Bij
feestelijke gebeurtenissen werden ze als nagerecht gegeten. Ze werden dan bijvoorbeeld
in suiker gedoopt of met room gegeten. 78
3.4.3 Groenten en peulvruchten
Uit deze categorie voedingsmiddelen zijn resten van drie soorten in de beerput
aangetroffen. Het gaat om venkel, komkommer (Cucumis sativus) en postelein (Portulaca
oleracea).
Vooral van venkel zijn veel zaden gevonden (enige honderden). Gezien de andere
luxueuze vondsten in de beerput is het verleidelijk de vele venkelzaden in verband te
brengen met een luxueus recept uit een Antwerps kookboek voor Leckertonghen. In dit
kookboek is een sjaslik-achtig recept met de naam Fegatellen te lezen waarin
venkelzaden een belangrijke rol spelen. Stukjes varkenslever zo groot als walnoten
worden in gestampt venkelzaad en peper gewenteld. Vervolgens worden de stukjes lever
afgewisseld met stukjes spek en laurierblaadjes aan een spies gestoken. Het geheel wordt
licht geroosterd en met warm sinaasappelsap gegeten. 79
Het is niet helemaal zeker of de Cucumis-zaden die in de beerput zijn gevonden van
komkommers of van augurken afkomstig zijn. Botanisch gezien behoren komkommers en
augurken namelijk tot dezelfde soort en zijn daardoor op grond van de zaden niet van
elkaar te onderscheiden. Uit laatmiddeleeuwse schriftelijke bronnen blijkt dat
komkommers destijds al wel bekend waren, maar het is niet altijd duidelijk wat met een
bepaalde gewasnaam bedoeld werd. De namen die in het verleden voor
komkommerachtigen (meloen, pompoen, kalebas, komkommer) werden gebruikt, zijn
namelijk nogal eens met elkaar verward. Pas met het verschijnen van de eerste kruidenboeken
in de 16 e eeuw weten we met zekerheid wat bijvoorbeeld met concommeren
bedoeld wordt. Dodoens beschrijft in zijn uitgave van 1554 onder deze naam een plant
met vruchten die een wratachtig oppervlak hebben en duidelijk meer op onze tegenwoordige
augurken lijken dan op komkommers (zie figuur 8). 80 Komkommers zoals wij die
kennen (lang en glad), beschrijft hij niet. Ook op schilderijen uit de 16 e /17 e -eeuw, zoals
de keuken- en marktstukken van Joachim Beuckelaer en zijn volgelingen, komen
dergelijke komkommers niet voor. Vondsten van komkommer in archeologische context
zijn betrekkelijk zeldzaam. Uit onderzoek in 's-Hertogenbosch is gebleken dat
komkommers voornamelijk door de hoge sociale lagen van de bevolking werden
gegeten. 81 Ook uit een aantal historische bronnen blijkt dit. De 17 e -eeuwse dominee en
schrijver Hondius noemt in een uitvoerige beschrijving van wat hij in zijn tuin heeft staan
ook cleyn comcommers. Ze zijn een halve vinger lang en worden in pekel bewaard. Uit de
overige opsomming in zijn ‘Moufeschans of Dapes inemptae’ blijkt dat Hondius er niet
bepaald alledaagse eetgewoonten op nahoudt. Hij eet namelijk ook in boter
klaargemaakte artisjokken, wit brood “met eyers doorgekneet”, kalkoen en pauw. 82 Dit
zou kunnen betekenen dat ook komkommers in de 17 e eeuw geen alledaagse kost waren.
Ook uit een vermelding in Het wederzyds Huwelyksbedrog van de schrijver Pieter
Langendyk zou kunnen worden afgeleid dat augurken door wat meer welgestelde mensen
76 Van Haaster 1997, 88.
77 Burema 1953, 159.
78 Van ’t Veer 1966.
79 Braekman 1995, 50.
80 Dodoens 1554, 625.
81 Van Haaster 2003.
82 Hondius 1621, 207.

BIAXiaal 288 22
werden gegeten. 83 Augurken worden hier namelijk genoemd met luxe voedingsmiddelen
als haas, kalkoen, kapoen en ribstuk terwijl koeienpoten, karnemelkse pap, gort en
grauwe erwten als eenvoudige voedingsmiddelen worden genoemd. Volgens Burema
werden komkommers als sla gegeten met olie en azijn. 84 De Verstandige Confituurmaker,
een onderdeel van de Verstandige Kok of Sorghvuldige Huyshoudster, geeft een
recept waarin komkommers worden ingelegd in wijnazijn met foelie, peper, kruidnagels,
mierikswortel, venkel en laurierblad. 85
Figuur 8
Afbeelding van komkommer uit het kruidenboek van Dodoens (1554). Bron afbeelding:
www.biolib.de.
In de beerput zijn ook zaden van postelein (Portulaca oleracea) aangetroffen. Van
postelein bestaan twee ondersoorten. Het cultuurgewas postelein (Portulaca oleracea
subsp. sativa) is landbouwhistorisch gezien al heel oud. Het bestond al in de Klassieke
Oudheid. Er bestaat echter ook een wilde soort postelein (Portulaca oleracea subsp.
oleracea) die in ook in ons klimaatgebied voorkomt. In de 17 e eeuw werden deze soorten
respectievelijk tamme porceleyne en wilde porceleyne genoemd. De eerste groeide
volgens Dodoens in de hoven; de tweede onder andere langs wegen (als onkruid). De
zaden van beide soorten postelein lijken zeer veel op elkaar. We gaan er echter vanuit dat
de in de beerput aangetroffen zaden van het cultuurgewas postelein afkomstig zijn; de
83 Langendyk 1714.
84 Burema 1953, 153.
85 Willebrands 2006.

BIAXiaal 288 23
tamme porceleyne dus. Van deze postelein beschrijft Dodoens een flinke reeks
medicinale toepassingen. Het wekt geen verwondering dat de plant, die sappige bladeren
en stengels heeft, vooral voor verkoelende doeleinden werd gebruikt. Het zaad werd in de
17 e eeuw ook gebruikt tegen darmparasieten. 86 Dodoens schrijft dat het ‘in de spijse’ op
dezelfde manier als sla gebruikt wordt. Recepten van postelein zijn echter moeilijk te
vinden. In de Verstandige Kok of Sorghvuldige Huyshoudster komt het wel voor: 87
Om alderley Groen te stoven
Men neemt Spenagie / Kropsala / Endivie / Biet / Surckel (zuring) of spruyten van
kool ofte Porceleyn; dit een van allen wel murruw (gaar) gekoockt zijnde / wordt
gestooft met Boter / Foelie / Notenmuskaet en Sout.
3.4.4 Kruiden en specerijen
Het eten werd op smaak gebracht met zwarte mosterd, koriander, anijs en peper. Met
koriander en anijs hadden we al in eerdere bewoningsfasen kennisgemaakt. Peper is voor
de Prinsenhof in de 17 e eeuw een nieuwe smaakmaker. Vanaf de 15 e eeuw worden
peperkorrels slechts af en toe in archeologische context in ons cultuurgebied gevonden.
Vondsten van grote aantallen peperkorrels lijken beperkt te zijn tot rijke contexten. Peper
is inderdaad van oudsher een duur (peperduur!) importproduct uit Zuid-Azië. Het was in
de Middeleeuwen een van de duurste specerijen. Een pond peper kostte net zoveel als een
heel schaap. 88 Het doen van uitspraken over de sociale status van de vroegere bewoners
aan de hand van pepervondsten is echter riskant. Ondanks de hoge prijs werd peper
namelijk vrij algemeen gebruikt. In de lagere adellijke kringen en bij de burgerij
behoorde peper met gember, kaneel en saffraan tot de basiskruiden.
3.4.5 Overige gebruiksplanten
Wat de overige gebruiksplanten betreft zijn vondsten gedaan van bilzekruid (Hyoscyamus
niger), jeneverbes, maanzaad (Papaver somniferum) en hennep (Cannabis sativa). Met
hennep en jeneverbes hadden we in de vorige fasen al kennis gemaakt.
Bilzekruid is op de Prinsenhof een nieuwe vondst. Het is vanwege het hoge gehalte
aan alkaloïden een zeer giftige plant. Deze eigenschap maakt de plant echter ook populair
als geneeskruid. In 16 e -eeuwse en jongere kruidenboeken worden dan ook veel
toepassingen van bilzekruid als geneesmiddel beschreven. Dodoens wijdt in zijn
kruidenboek onder het hoofdstuk Hindernisse echter ook een stuk tekst aan het gevaar dat
het gebruik van bilzekruid kan opleveren. Hij spreekt van 'razernie, ydelheyt ende swaere
droemen den dronckenscappe seer ghelijck (...) die den menschen oock ter doot
bringhen'. In een 16 e -eeuws recept voor een slaapdrank komen zowel hennepzaden,
maanzaad als zaden van bilzekruid voor: 89
Om eenen te doen slaepen.
Neemt een groet toyrnoyse ghewichte wit macopisaet (=maanzaad) ende also vele
ghewichte caenpsaet (=hennepzaad) ende een alf groets tornoyse ghewichte belsaet
(=zaad van bilzekruid) ende poedert ende gheeft hem drincken.
Pleisters van bilzekruid werden in de 18 e eeuw door velen aangeprezen. Het schijnt dat de
beroemde 18 e -eeuwse arts Boerhave tijdens het maken van bilzekruidpleisters bijna
86 Dodoens 1554, 614.
87 Willebrands 2006.
88 Jansen-Sieben 1992, 197.
89 Braekman 1963, 302.

BIAXiaal 288 24
dronken werd. 90 Of dergelijke pleisters in het 17 e -eeuwse Brugge ook gebruikt waren
weten we uiteraard niet zeker, maar het verhaal is te mooi om hier niet te vermelden.
3.4.6 Onkruiden
Tussen de onkruiden zijn geen opvallende vondsten gedaan.
4. Discussie en conclusies
4.1 13 E /14 E EEUW (1250-1350)
4.2 14 E EEUW
Uit deze vroege periode hebben we niet zoveel informatie over de voedingsgewoonten
gekregen. Resten van graan zijn niet gevonden, maar op grond van de onkruidvondsten
vermoeden we wel dat rogge destijds een rol in de voeding speelde. Ook het fruitaanbod
was beperkt, zeker als we dit vergelijken met de jongere fasen in het gebruik van het
terrein. Het lijkt er op dat de 12 e /13 e -eeuwse bewoners slechts vier fruitsoorten kenden:
hazelnoten, vijgen, appels en walnoten. Ook het groenten- en kruidenassortiment was
zeer beperkt. Uit de vondst van kaardenbolfragmenten en zaden van wouw leiden we af
dat op het terrein mogelijk aan textielverwerking werd gedaan. De kaardenbollen werden
voor het kaarden van de textielvezels gebruikt en met de wouw werd het textiel (geel)
geverfd.
Uit de goede vertegenwoordiging van eenjarige stikstofliefhebbers leiden we af dat
zich in de nabijheid van de onderzochte waterput waarschijnlijk een of enkele moestuinen
bevonden. In deze tuinen werden ongetwijfeld meer groenten, kruiden,
nijverheidgewassen etc. verbouwd dan de soorten waarvan we in de waterput resten
hebben teruggevonden.
In de monsters uit de 14 e eeuw zijn meer resten van graan gevonden: haver, tarwe en
rogge. De meeste resten betreffen echter dorsafval. Vooral van tarwe en rogge is veel
dorsafval gevonden. We nemen niet aan dat het hier gaat om menselijk consumptieafval.
Waarschijnlijk moeten de resten in verband worden gebracht met het houden van dieren
op het terrein. Het dorsafval kan als diervoeding of als stalvloerbedekking zijn gebruikt.
Ook het grote aantal soorten grasland- en oeverplanten kan mogelijk in verband worden
gebracht met het houden van dieren.
Het assortiment fruit is met 15 soorten flink toegenomen. Dit geldt ook voor het aantal
soorten groenten.
De aanwijzingen voor locale textielverwerking in de 14 e eeuw zijn zeer sterk, gezien
het grote aantal resten van kaardenbol en wouw.
Uit de onkruidvondsten leiden we af dat in de 14 e eeuw ook sprake was van tuinen op
het complex. In deze tuinen kunnen de aangetroffen groenten, kruiden en
nijverheidsgewassen hebben gestaan, alsmede de taxus (mogelijk als haag) en de akelei.
4.3 EIND 14 E -/15 E EEUW
In deze periode is door de bewoners wat de granen betreft vooral rogge en tarwe gegeten.
Het menu werd aangevuld met een groot aantal soorten fruit, groenten en kruiden. Uit de
vondst van granaatappelpitten kan mogelijk worden afgeleid dat de bewoners een zekere
status hadden. Behalve de destijds dure granaatappel zijn echter geen andere botanische
indicatoren voor luxe voeding gevonden.
Aanwijzingen voor locale tuinbouw zijn niet gevonden, maar dat heeft waarschijnlijk
te maken met de context waarin de vondsten zijn gedaan. Tuinplanten hebben immers een
90 Oskamp 1796, 86.

BIAXiaal 288 25
4.4 17 E EEUW
grotere kans om in een in de tuin aanwezige waterput terecht te komen dan in een
(afgesloten, inpandige) latrine.
Ook aanwijzingen voor het houden van dieren en locale textielverwerking zijn in de
beerput niet gevonden.
Het basisvoedsel van de 17 e -eeuws bewoners bestond uit boekweit, rogge en (mogelijk)
tarwe. Dit werd aangevuld met een grote verscheidenheid aan fruitsoorten, groenten en
kruiden. Tussen deze voedingsmiddelen is een aantal soorten gevonden die meestal in
verband worden gebracht met een relatief hoge sociale status. Dat zijn komkommer,
granaatappel, perzik, gele kornoelje en peper. Aanwijzingen voor tuinen, dierenhouderij
of nijverheid zijn niet gevonden, maar dit kan weer heel goed het gevolg zijn van de
context waarin de vondsten zijn gedaan.
Dat de bewoners van de Prinsenhof in de 15 e en 17 e eeuw zoveel fruit aten, is opvallend
omdat dit volgens de toenmalige gezondheidsleer als ongezond beschouwd werd. De
meeste medicijnmeesters (Tregement der ghesontheyt) waren van mening dat ‘Deghene
die ghesont bliven wylt en sal ghemeynlijck niet veel fruyten noch wermoesen eten’. 91
Ondanks het feit dat het eten van fruit dus als ongezond werd beschouwd, werd het
toch veel gegeten. Blijkbaar namen de bewoners (kloosterzusters) het wat de voeding
betreft niet zo nauw met de officiële gezondheidsregels en hadden ze hun eigen ideeën
over wat gezond was en wat niet. Bovendien was het dan misschien officieel wel
ongezond, zo smaakte het beslist niet!
Uiteraard zal het fruitaanbod niet het hele jaar zo gevarieerd zijn geweest. Het zal sterk
afhankelijk geweest zijn van het seizoen, hoewel een aantal soorten waarschijnlijk ook
wel in geconserveerde vorm gegeten werd. Zo werden bijvoorbeeld appels, peren,
walnoten, pruimen, kersen en aalbessen gekonfijt. 92 Morellen (zure kers) werden vaak aan
draden geregen en gedroogd. 93 Op deze manier konden ze ook in de winter nog gegeten
worden. Veel fruit zal ook verwerkt zijn geweest in geleien, marmelade en siroop.
De grote hoeveelheden vijgen en krenten of rozijnen zijn waarschijnlijk tijdens een van
de vele vastenperiodes gegeten.
De meeste voedingsmiddelen kunnen in locale tuinen of boomgaarden verbouwd zijn
geweest. Een aantal producten is betrokken via internationale handel. Dat zijn vijgen,
krenten/rozijnen, granaatappels, olijven en peper. Gezien het feit dat Brugge in de 14 e en
15 e eeuw de belangrijkste aanvoerhaven van specerijen en zuidvruchten in Noordwest-
Europa was, is het opvallend dat in de monsters uit die tijd zo weinig exotische
voedingsmiddelen zijn gevonden. 94 Weliswaar werd de leidende positie in de
specerijenhandel van Brugge in 16 e eeuw overgenomen door Antwerpen, maar de
aanvoer in Brugge zal vanaf die tijd toch niet geheel zijn gestaakt.
Hoewel we enige aanwijzingen hebben voor luxe eetgewoonten op de Prinsenhof tijdens
de 17 e eeuw, zijn verantwoord uitspraken over sociale status van de vroegere bewoners
op dit moment nog riskant omdat we nog geen representatief deel van het bodemarchief
in Brugge hebben onderzocht. We weten hierdoor nog niet wat normale, algemeen
gebruikte voedingsmiddelen in de stad zijn tijdens een bepaalde periode, en wat
bijzondere en daardoor mogelijk dure voedingsmiddelen waren. 95
91 Baudet 1904, 103.
92 Zie 'De Verstandige Confituur-maker’ in de ‘Verstandige kok of sorghvuldige Huys-houdster’.
93 Burema 1953, 159.
94 Van Uytven 1992; Laurioux 1992.
95 Wachten op publicatie van veel Brugse gegeven van Cooremans.

BIAXiaal 288 26
5. Literatuur
Baudet, F.E.J.M., 1904: De maaltijd en de keuken in de middeleeuwen, Leiden.
Behre, K.-E., 1978: Formenkreise von Prunus domestica L. von der Wikingerzeit bis in
die frühe Neuzeit nach Fruchtsteinen aus Haithabu und Alt-Schleswig, Berichte der
Deutschen Botanischen Gesellschaft 91, 161-179.
Blankaart, S., 1698: Den Nederlandschen Herbarius, Amsterdam (herdruk 1980,
Groningen).
Braekman, W., 1963: Middelnederlandse zegeningen, bezweringsformulieren en
toverplanten, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor
Taal- en Letterkunde (Nieuwe Reeks), Gent.
Braekman, W.L., 1995: Een Antwerps kookboek voor ‘leckertongen’, Antwerpen.
Brinkkemper, O. & R. de Man 1996: Granen, groente, fruit en (on)kruiden, in: E.
Vreenegoor & J. Kuipers (red.), Vondsten in Veere. Middeleeuwse voorwerpen uit een
beerput van huis "In den Struys", Abcoude, 100-107.
Burema, L., 1953: De voeding in Nederland van de Middeleeuwen tot de twintigste eeuw,
Assen.
Defoer, H.L.M., A.S. Korteweg & W.C.M. Wüstefeld 1989: The Golden Age of Dutch
Manuscript Painting, Utrecht.
Diehl, J.M., 1954: Plant en dier in de middeleeuwse wandtapijten, Publicaties reeks VII -
1954 van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, Maastricht.
Dodoens, R., 1554: Cruydeboeck, Antwerpen.
Dodoens, R., 1644: Cruydt-Boeck, volghens sijne laetste verbeteringhe: Met Bijvoeghsels
achter elck Capitel, uyt verscheyden Cruydt-beschrijvers: Item, in 't laetste een
Beschrijvinghe vande Indiaensche ghewassen, meest ghetrocken uyt de schriften van
Carolus Clusius. Nu wederom van nieuws oversien ende verbetert, Antwerpen.
Doorman, G., 1955: De middeleeuwse brouwerij en de gruit, 's-Gravenhage.
Grierson, S., 1990: Traditional Scottish Dyestuffs and their possible Identification from
Archaeological Deposits, in: D.E. Robinson (ed.), Experimentation and
Reconstruction in Environmental Archaeology, Symposia of the Association for
Environmental Archaeology no. 9, Roskilde Denmark 1988, København, 25-32.
Guicciardini, L., 1566: Descrizione di tutti i Paesi-Bassi, Vertaling Kiliaen, 1568.
Haaster, H. van, & D.G. van Smeerdijk 2002: Gierst met krenten en toverkoek.
Resultaten van het botanisch onderzoek aan een 18 e -eeuwse beerput in Zaandam,
BIAXiaal 142, Zaandam.
Haaster, H. van, 1997: De introductie van cultuurgewassen in de Nederlanden tijdens de
Middeleeuwen, in: A.C. Zeven (red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun
begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD, Wageningen, 53-104.
Haaster, H. van, 2003: Archeobotanica uit ’s-Hertogenbosch. Milieuomstandigheden,
bewoningsgeschiedenis en agrarische ontwikkelingen in en rond een
(post)middeleeuwse groeistad, thesis, Amsterdam.
Haaster, H. van, & K. Känninen 2004: Tiepels, Boberellen, Stekelbesien en Struyskoeck,
Resultaten van het archeobotanisch onderzoek op het terrein van de Berghuijskazerne
in Middelburg (1375-1725), BIAXiaal 197, Zaandam.

BIAXiaal 288 27
Haaster, H. van, K. Hänninen & P. van Rijn 2005: Voedingsgewoonten en
milieuomstandigheden op en rond Huis te Vleuten (12 e -18 e eeuw), BIAXiaal 224,
Zaandam.
Hillewaert, B., & E. van Besien (red.) 2007: Het Prinsenhof in Brugge, Brugge.
Hondius, P., 1621: Dapes inemptæ, of de Moufe-schans, dat is, de soeticheydt des bvytenlevens,
vergheselschapt van de boucken, afghedeelt in X gangen. Nieuwe editie. Nu
eerst bij den autheur uyt laten gaen. T’samen met zijn Hof-wetten, Leiden.
Jansen-Sieben, R., 1992: Specerijen in Middeleeuwen en Renaissance, in: E. Collet (red.),
Specerijkelijk, Brussel, 182-206.
Jansen-Sieben, R. & J.M. van Winter 1989: De keuken van de late Middeleeuwen,
Amsterdam.
Jansen-Sieben, R. & M. van der Molen-Willebrands 1994: Een notabel boecxken van
cokeryen, Amsterdam (Tekstuitgaven van het kookboek uit circa 1514, uitgegeven
door Thomas Vander Noot in Brussel).
Knoop, J.H., 1763: Fructologia of Beschryving der Vrugtbomen en Vrugten die men in de
hoven plant en onderhout, Leeuwarden.
Knörzer, K.-H., 1967: Kornradensamen (Agrostemma githago L.) als giftige Beimischung
in römerzeitlichen und mittelalterlichen Nahrungsresten, Archaeo-Physika 2, 100-107.
Körber-Grohne, U., 1987: Nutzpflanzen in Deutschland. Kulturgeschichte und Biologie,
Stuttgart.
Langendyk, P., 1714: Het Wederzyds Huwelyksbedrog. Blyspel, Amsterdam.
Laurioux, B., 1992: De gouden eeuw der kruiden, in: E. Collet (red.), Specerijkelijk,
Brussel, 60-69.
Leix, A., 1936: Färberei im Mittelalter, Ciba Rundschau 1.
Lindemans, P., 1952: Geschiedenis van de landbouw in België, Antwerpen (twee delen).
Luijten, H., 1992: Zaden en vruchten: overblijfselen van het plantaardige voedsel en de
begroeiing van de grachten, in: N. Arts (red.), Het Kasteel van Eindhoven.
Archeologie, ecologie en geschiedenis van een heerlijke woning 1420-1676,
Eindhoven, 237-244.
Maes, B. (red.), J. Bastiaens, O. Brinkkemper, K. Deforce, C. Rövekamp, P. van den
Bremt & A. Zwaenepoel 2006: Inheemse bomen en struiken in Nederland en
Vlaanderen, Amsterdam.
Nie, W.J.L. de, 1936: De ontwikkeling der Noord-Nederlandse textielververij van de
veertiende tot de achttiende eeuw, thesis, Leiden.
Oskamp, D.L., 1796: Afbeeldingen der artseny-gewassen met derzelver Nederduitsche en
Latynsche beschryvingen, deel 1, Amsterdam.
Pals, J.P., 1997: De introductie van cultuurgewassen in de Romeinse Tijd, in: A.C. Zeven
(red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum
tot 1500 AD, Wageningen, 25-51.
Sangers, W.J., 1952: De ontwikkeling van de Nederlandse tuinbouw, Zwolle.
Schaminée, J.H.J., E.J. Weeda & V. Westhoff 1998: De vegetatie van Nederland, IV:
plantengemeenschappen van kust en binnenlandse pioniermilieu’s, Leiden etc.
Tamis, W.L.M., R. van der Meijden, J. Runhaar, R.M. Bekker, W.A. Ozinga, B. Odé & I.
Hoste 2004: Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003, Gorteria 30-4/5, 101-195.

BIAXiaal 288 28
Thoen, E., 1988: Landbouweconomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late
Middeleeuwen en het begin van de Moderne Tijden. Testregio: de kasselrijen van
Oudenaarde en Aalst, Gent.
Uytven, R. van, 1992: Specerijen en kruiden in de Zuidnederlandse steden, in: E. Collet
(red.), Specerijkelijk, Brussel.
Vanderhoeven A., G. Vynckier G. & P. Vynckier 1993: Het oudheidkundig
bodemonderzoek aan de Veemarkt te Tongeren (Eindverslag 1988), Archeologie in
Vlaanderen III, 127-205.
Vandewiele, L.J., 1974: Introductie bij de Facsimile uitgave van Den Herbarius in
Dyetsche (= Opera Pharmaceutica Rariora, vol. 9), Gent.
Vandommele, H., 1986: Groenten en fruit in de Nederlanden in de zestiende eeuw, in: P.
Verbraeken (red.), Joachim Beuckelaer. Het Markt- en Keukenstuk in de Nederlanden
1550-1650, Gent, 71-77.
Vandommele, H., 1991: Van kapucijner tot doperwt, Gent.
Veer, A. van 't, 1966: Oud-Hollands kookboek, Antwerpen etc.
Vilsteren, V.T. van, 1983: Aan de vruchten herkent men de...Voorst. Botanisch
onderzoek bij de opgraving, Het Kasteel Voorst, macht en verval van een Overijsselse
burcht circa 1280-1362 naar aanleiding van een opgraving (Vereeniging tot
beoefening van Overijsselsch regt en geschiedenis, Werken Nr.36), 133-143.
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1985: Nederlandse oecologische flora.
Wilde planten en hun relaties 1, Deventer.
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra 1987: Nederlandse oecologische flora.
Wilde planten en hun relaties 2, Deventer.
Willebrands, M., 2006: De verstandige kok. De rijke keuken van de Gouden Eeuw.
Bussum: uitgeverij Pereboom. (hertaalde uitgave van De Verstandige Kock of
Sorghvuldige Huyshoudster, ed. 1669. Onderdeel van Het Vermakelijck Landtleven.
Amsterdam: M.W. Doornick 1669).
Winter, J.M. van, 1981: Nahrung auf dem Lobither Zollhaus, auf Grund der
Zollrechnungen aus den Jahren 1426-27, 1427-28 und 1428-29, in: T.J. Hoekstra, H.L.
Janssen & I.W.L. Moerman (red.), Liber Castellorum, 40 variaties op het thema kasteel,
Zutphen, 338-348.
Winter, J.M. van, 1989: De rol van ingemaakt voedsel in enige middeleeuwse
huishoudingen in Nederland, in: R. Jansen-Sieben (red.), Artes mechanicae in
Middeleeuws Europa. Handelingen van het colloquium van 15 oktober 1987, Brussel,
243-260.
Wüstefeld, W.C.M., 1993: Middeleeuwse Boeken van Het Catharijneconvent, Utrecht.
Ysselsteyn, G.T. van, 1936: Geschiedenis der tapijtweverijen in de Noordelijke
Nederlanden: bijdrage tot de geschiedenis der kunstnijverheid, Leiden.
Zeist, W. van, & H. Woldring 2000: Plum (Prunus domestica L.) Varieties in Late- and
Post-Medieval Groningen: the Archaeobotanical Evidence, Palaeohistoria 39/40, 563-
576.
Zeist, W. van, R.T.J. Cappers, M.G. Ouderkerken, R.M. Palfenier-Vegter, G.J. de Roller
& F. Vrede 2000: Cultivated and Wild Plants in Late- and Post-Medieval Groningen.
A Study of Archaeological Plant Remains, Groningen.
Zeven, A.C. & J.M.J. de Wet 1982: Dictionary of Cultivated Plants and their Regions of
Diversity, Wageningen.

BIAXiaal 288 29
Zeven, A.C., & P.M. Zhukovsky 1975: Dictionary of Cultivated Plants and their Centres
of Diversity, Wageningen.

Bijlage 1
Brugge-Prinsenhof, resultaten macrorestenonderzoek.
Tenzij anders vermeld, zijn alle resten onverkoold. Legenda: v = verkoold, m = gemineraliseerd, cf. = gelijkend op, fragm. = fragmenten, + = tientallen, ++ =
honderden, +++ = duizenden, ++++ = tienduizenden.
datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Gebruiksplanten
Granen en dergelijke
Avena sativa/strigosa (v) - 1 - - - - Haver/Evene
Avena (v) - 5 - - 6 1 Haver
Cerealia indet., fragment (v) - - - 1 - - graan
Cerealia indet., zemelen - ++ - - - ++++ graan
Fagopyrum esculentum - - - - - + Boekweit
Secale cereale, aarspil - 1 - - + - Rogge
Secale cereale, aarspilfragment - +++ - - - - Rogge
Secale cereale, aarspilfragment (v) - 2 - - - - Rogge
Secale cereale (m) - - - - 1 - Rogge
Secale cereale (v) - 5 - - - - Rogge
Triticum aestivum, aarspilfragment - ++ - - - - Tarwe
Triticum aestivum, aarspilfragment (v) - 2 - - - - Tarwe
Triticum aestivum (v) - 5 1 - - 1 Tarwe
Triticum - 1 - - - - Tarwe
Fruit, zuidvruchten en noten
Cornus mas - - - - - 12 Gele kornoelje
Corylus avellana, schaalfragment + ++ + + + ++ Hazelnoot
Corylus avellana, schaalfragment (v) - + - - - - Hazelnoot
Corylus avellana, spermoderm - - - - + - Hazelnoot
Cydonia/Pyrus, steencelkluwen - - - - ++++ ++ Kwee/Peer
Ficus carica ++ +++ + ++ ++++ ++++ Vijg

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Fragaria vesca - + - - + ++++ Bosaardbei
Juglans regia, schaalfragment + + - + + + Walnoot
Malus domestica + 1 - - +++ +++ Appel
Malus domestica (m) - - - - + - Appel
Malus/Pyrus, klokhuisfragment - - - - + - Appel/Peer
Mespilus germanica - 4 - - + + Mispel
Morus nigra - - - - 1 ++ Zwarte moerbei
Olea europaea - - - - - 2 Olijf
Oxycoccus palustris - - - - + - Kleine veenbes
Prunus avium/cerasus - + + - +++ +++ Zoete kers/Zure kers
Prunus domestica subsp. domestica - - - - + + Pruim
Prunus domestica subsp. insititia - - - - + + Kroosjes
Prunus domestica type GRO 2 - - - - + - Pruim: Formenkreis A
Prunus domestica type GRO 3 - 1 - - - + Pruim: St. Julien
Prunus domestica type GRO 5a - 1 - - - - Pruim: Enkele boerewitte
Prunus domestica type GRO 8 - - - - + Pruim: Spilling
Prunus domestica type GRO 9 - 1 - - + - Pruimen van Damast
Prunus domestica type GRO 12 - - - - - + Pruim: Boerewitte
Prunus domestica type GRO 13 - - - - + - Pruim: Smal boerenblauwtje
Prunus persica - - - - - 1 Perzik
Punica granatum - - - - 12 5 Granaatappel
Pyrus communis - 1 - - ++ +++ Peer
Ribes, onbekend - 1 - - + - Ribes
Ribes rubrum - - - - - +++ Aalbes
Ribes rubrum (m) - - - - ++ - Aalbes
Rosa - - - - 1 - Roos

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Rubus caesius - - - - + - Dauwbraam
Rubus idaeus - - - - - +++ Framboos
Rubus fruticosus s.l. + +++ - + +++ +++ Gewone braam
Sambucus nigra + ++ + + + + Gewone vlier
Vitis vinifera - +++ + + ++++ ++++ Druif/Krent/Rozijn
Vitis vinifera (m) - - - - + - Druif/Krent/Rozijn
Vitis vinifera, vruchtsteeltje - 1 - - - - Druif/Krent/Rozijn
Groenten en peulvruchten
Apium graveolens - + - + 2 - Selderij
Beta vulgaris, vruchtklepje - + - - - - Biet en Strandbiet
Beta vulgaris, vruchtkluwen 23 + - - - - Biet en Strandbiet
Cucumis sativus - - - - - 1 Komkommer
Foeniculum vulgare - + - + ++ +++ Venkel
Lepidium sativum - + - - + - Tuinkers
Lepidium sativum (m) - 1 - - - - Tuinkers
Pisum sativum (v) - - - - 2 - Erwt
Portulaca oleracea - - - - - 2 Postelein
Kruiden en specerijen
Anethum graveolens 1 + - - - - Dille
Brassica nigra + 3 - - + + Zwarte mosterd
Brassica nigra (v) - - - - + - Zwarte mosterd
Brassica nigra, fragmenten - + - - + - Zwarte mosterd
Coriandrum sativum, fragmenten - - - - + + Koriander
Pimpinella anisum - - - - 1 - Anijs
Pimpinella anisum (m) - - - - - 2 Anijs
Piper nigrum - - - - - 1 Zwarte peper

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Olie- en vezelplanten
Brassica rapa - + - - - - Raapzaad
Linum usitatissimum, (m) - - - - 1 - Vlas
Linum usitatissimum, fragmenten + + - - - - Vlas
Sier- en symboolplanten
Aquilegia vulgaris - + - - - - Akelei
Taxus baccata - 2 - - - - Taxus
Overige gebruiksplanten
Papaver somniferum - - - - + ++ Maanzaad
Papaver somniferum (m) - - - - + - Maanzaad
Cannabis sativa + +++ - + +++ + Hennep
Dipsacus fullonum/sativus, schutblaadje + ++ - + - - Grote kaardebol/Weverskaarde
Dipsacus fullonum/sativus, perianthiumfragment 3 - - + - - Grote kaardebol/Weverskaarde
Dipsacus sativus, perianthium - +++ - 20 - - Weverskaarde
Humulus lupulus - + - - + - Hop
Dipsacus fullonum, perianthium - ++ - - - - Grote kaardebol
Hyoscyamus niger - - - - - 1 Bilzekruid
Reseda luteola + +++ - 7 - - Wouw
Juniperus communis - + - - - 2 Jeneverbes
Wilde planten
Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen
Chenopodium album ++ + + - - - Melganzenvoet
Euphorbia helioscopia - + - - - - Kroontjeskruid

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Fallopia convolvulus + + - + 1 - Zwaluwtong
Fumaria officinalis 1 - - - - - Gewone duivenkervel
Lamium purpureum + - - - - - Paarse dovenetel s.s.
Persicaria maculosa + + - - + + Perzikkruid
Sinapis arvensis - ++ - + + - Herik
Sinapis arvensis, hauwfragment - + - - - - Herik
Sinapis arvensis, vork - + - - - - Herik
Solanum nigrum ++ +++ + + - - Zwarte en Beklierde nachtschade
Sonchus arvensis - + - - - - Akkermelkdistel s.l.
Sonchus asper - - - - + - Gekroesde melkdistel
Sonchus oleraceus - - - - - 1 Gewone melkdistel
Stellaria media ++ + - - - - Vogelmuur
Urtica urens ++ +++ - - - - Kleine brandnetel
Vicia hirsuta (v) - 2 - - - - Ringelwikke
Onkruiden van kalkrijke akkers
Anagallis arvensis - + - + - - Guichelheil
Caucalis platycarpos - 1 - - - - Caucalis
Galium spurium - - - - + - Akkerwalstro
Orlaya grandiflora - - - + 3 - Straalscherm
Ranunculus arvensis - - - - 3 - Akkerboterbloem
Scandix pecten-veneris - + - - - - Naaldenkervel
Stachys annua - - - 1 - - Zomerandoorn
Valerianella dentata - + - - - - Getande veldsla
Onkruiden van matig voedselrijke akkers
Agrostemma githago - + - - - - Bolderik
Agrostemma githago, fragmenten - + - + ++++ +++ Bolderik

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Anthemis arvensis - + - - + - Valse kamille
Centaurea cyanus, fragment bloemhoofdje - - - - - - Korenbloem
Centaurea cyanus + + - - + - Korenbloem
Chrysanthemum segetum - + - - - - Gele ganzenbloem
Galeopsis segetum-type - + - - - - Bleekgele hennepnetel
Papaver argemone - +++ - - + - Ruige klaproos
Papaver cf. argemone (m) - - - - + - Ruige klaproos?
Raphanus raphanistrum, hauwfragmenten + + - - - - Knopherik
Rumex acetosella + +++ - + + - Schapenzuring
Scleranthus annuus + 1 - - - - Eenjarige hardbloem
Spergula arvensis + - - - - - Gewone spurrie
Stachys arvensis - + - - - - Akkerandoorn
Viola cf. arvensis - + - - - - Viooltje?
Tredplanten
Plantago major - + - - - - Grote en Getande weegbree
Poa annua - +++ - - - - Straatgras
Polygonum aviculare ++ +++ - + + - Gewoon varkensgras
Planten van voedselrijke ruigten
Anthemis cotula - + - - - - Stinkende kamille
Anthriscus caucalis - + - - - - Fijne kervel
Anthriscus caucalis (m) - 1 - - - - Fijne kervel
Arctium lappa/tomentosum 1 - - 1 - - Grote/Donzige klit
Atriplex patula/prostrata + + - + + - Uitstaande melde/Spiesmelde
Ballota nigra 4 - - - - - Ballote
Chenopodium ficifolium + - - - - - Stippelganzenvoet
Chenopodium murale ++ +++ - - - - Muurganzenvoet

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Cirsium arvense/palustre + + - - - + Akkerdistel/Kale jonker
Conium maculatum + - - - 2 - Gevlekte scheerling
Galeopsis bifida-type - - - - 1 - Gespleten hennepnetel
Galium aparine - - - - 1 - Kleefkruid
Leonurus cardiaca - + - - - - Hartgespan
Malva neglecta 1 1 - - - - Klein kaasjeskruid
Marrubium vulgare - + - 1 - - Malrove
Persicaria lapathifolia - + - + + - Beklierde duizendknoop
Rumex obtusifolius-type - + - - - - Ridderzuring
Sambucus cf. ebulus - + - - - - Kruidvlier?
Torilis japonica 1 +++ - + 1 - Heggendoornzaad
Urtica dioica + +++ - - - - Grote brandnetel
Planten van stikstofrijke, natte grond
Bidens tripartita - + - - - - Veerdelig tandzaad
Chenopodium glaucum/rubrum - + - - - - Zeegroene ganzenvoet/Rode ganzenvoet
Ranunculus sceleratus - + - + - - Blaartrekkende boterbloem
Rumex maritimus, bloemdek - + - - - - Goudzuring
Stellaria aquatica/media - + - - - - Watermuur/Vogelmuur
Montia fontana subsp. chondrosperma - + - - - - Klein bronkruid
Water- en oeverplanten
Alisma plantago-aquatica - ++ - - - - Grote waterweegbree
Alisma, embryo - + - - - - Waterweegbree
Bolboschoenus maritimus - + - - - - Heen
Carex acuta/elata - + - - + - Scherpe-/Stijve zegge
Carex riparia - + - + + - Oeverzegge
Carex vesicaria - + - - - - Blaaszegge

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Cladium mariscus + +++ - + - - Galigaan
Cladium mariscus (m) - 1 - - - - Galigaan
Damasonium alisma, embryo - + - - - - Stervruchtige waterweegbree
Echinodorus ranunculoides - 1 - - - - Stijve moerasweegbree
Eleocharis palustris/uniglumis + +++ - + + + Gewone waterbies/Slanke waterbies
Euphorbia palustris - 1 - - - - Moeraswolfsmelk
Glyceria - + - - - - Vlotgras
Glyceria fluitans - + - - - - Mannagras
Glyceria maxima/notata - + - - - - Liesgras/Stomp vlotgras
Lycopus europaeus + - - - - - Wolfspoot
Mentha aquatica/arvensis - ++ - - - - Watermunt/Akkermunt
Oenanthe - - - - 2 - Torkruid
Oenanthe aquatica - + - - - - Watertorkruid
Phragmites australis, stengelknoop - 1 - - - - Riet
Potamogeton - + - - - - Fonteinkruid
Ranunculus lingua - + - - - - Grote boterbloem
Rumex hydrolapathum - + - - - - Waterzuring
Schoenoplectus lacustris - + + - - - Mattenbies
Schoenoplectus tabernaemontani - ++ + + + - Ruwe bies
Sium latifolium - + - - - - Grote watereppe
Solanum dulcamara - + - + - - Bitterzoet
Sparganium erectum, steen + 3 - - - - Grote en Blonde egelskop
Stachys palustris - + - + - - Moerasandoorn
Graslandplanten
Agrostis stolonifera - ++ - - - - Fioringras
Alopecurus geniculatus - - - + - - Geknikte vossenstaart

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Carex caryophyllea - + - - - - Voorjaarszegge
Carex disticha - + - - - - Tweerijige zegge
Carex hirta - +++ - - - - Ruige zegge
Carex hirta, utricula - + - - - - Ruige zegge
Carex hirta/riparia - + - - - - Ruige zegge/Oeverzegge
Carex otrubae/vulpina + + - - - - Valse voszegge/Voszegge
Centaurea cf. jacea - 1 - - - - Knoopkruid?
Daucus carota - + 1 - - - Peen
Hydrocotyle vulgaris - + - - - - Gewone waternavel
Juncus articulatus-type - ++ - - - - Zomprus
Knautia arvensis - - - - 1 - Beemdkroon
Poa - + - - - - Beemdgras
Poa (m) - + - - - - Beemdgras
Poa compressa/nemoralis - +++ - - - - Plat beemdgras/Schaduwgras
Poa pratensis/trivialis + + - - - - Veldbeemdgras/Ruw beemdgras
Poaceae (m) - - - - + - Grassenfamilie
Poaceae (v) - 2 - - - - Grassenfamilie
Poaceae, mog. Cerealia, stengelfragment - + - - - - Grassenfamilie
Poaceae, stengelfragment (v) - 1 - - - - Grassenfamilie
Potentilla anserina 1 + - - - - Zilverschoon
Prunella vulgaris + + - - - - Gewone brunel
Ranunculus acris/repens + + - - 1 - Scherpe-/Kruipende boterbloem
Ranunculus sardous - + - + - - Behaarde boterbloem
Rumex crispus-type + + + - + - Krulzuring
Silene vulgaris 1 + - - - - Blaassilene
Taraxacum officinale - + - - - - Gewone paardenbloem

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Torilis arvensis - + - - - - Akkerdoornzaad
Trifolium repens, bloemblad - - - - + - Witte klaver
Vicia sativa (v) - 3 - - 1 - Smalle en Voederwikke
Kwelderplanten
Triglochin maritima - + - - - - Schorrenzoutgras
Carex distans + - - - - - Zilte zegge
Juncus gerardi - +++ - - - - Zilte rus
Heide- en veenplanten
Calluna vulgaris, bloemhoofdje - + - - - - Struikhei
Calluna vulgaris, twijgje - + - - - - Struikhei
Carex flacca - + - - - - Zeegroene zegge
Carex flava-type + - - - - - Gele zegge
Carex panicea + - - + - - Blauwe zegge
Erica tetralix - +++ - - - - Gewone dophei
Erica tetralix, blad - - - - + - Gewone dophei
Eriophorum, sklerenchymspoeltje - ++ - + - - Wollegras
Eriophorum, stengelfragment - + - - - - Wollegras
Menyanthes trifoliata 1 + - + - - Waterdrieblad
Menyanthes trifoliata (v) - - - 1 - 1 Waterdrieblad
Myrica gale, pseudocarp - + - - - - Wilde gagel
Potentilla erecta - + - - + - Tormentil
Potentilla palustris - + - - - - Wateraardbei
Ranunculus flammula - + - - - - Egelboterbloem
Rhynchospora - + - - + - Snavelbies
Valeriana dioica - + - - - - Kleine valeriaan

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Bomen, bosplanten
Alnus, knop - - - - - + Els
Populus, knop - 1 - + - - Populier
Salix, schutblad - + - - - - Wilg
Betula pendula/pubescens + - - - - - Ruwe/Zachte berk
Carex remota - +++ - - - - IJle zegge
Overige plantenvondsten
Apiaceae, fragment + + - - + - Schermbloemenfamilie
Asteraceae, endospermum - - - - + - Composietenfamilie
Asteraceae - + - - - 1 Composietenfamilie
Brassicaceae - 1 - - - - Kruisbloemenfamilie
Bromus (v) - 2 - - - - Dravik
Carex - + - - - - Zegge
Carex appropinquata/paniculata - + - + - - Paardenhaar-/Pluimzegge
Carex, utricula - + - - - - Zegge
Cerastium - + - - - 1 Hoornbloem
Crepis - + - - - - Streepzaad
Hypochaeris - + - - - - Biggenkruid
indet - 2 - - - -
indet, kelk - 1 - - - -
indet, knoppen (m) - 2 - - - -
Lamium - 1 - - - - Dovenetel
Malva 1 + - - - - Kaasjeskruid
Medicago arabica/polymorpha - - - - - 3 Gevlekte/Ruige rupsklaver
Melica - + - - - - Parelgras
Myosotis - + - - - - Vergeet-mij-nietje

datering 1250-1350 14e eeuw 14e eeuw 14e eeuw 14 e /15e eeuw 17e eeuw
context waterput waterput waterput waterput beerput beerput
laag ? onder 2 4 ? 4
staalnummer VII/116-118 XII/60/onder XII/60/2 XII/60/4 XIV/113 IX/1
Picris - 1 - - - - Bitterkruid
Primulaceae - + - - - - Sleutelbloemfamilie
Rosaceae, doorns + + - - - - Rozenfamilie
Rumex - + - - - - Zuring
Rumex sp, perianthium - + - - - - Zuring
Solanaceae - 1 - - - 1 Nachtschadefamilie
Stellaria neglecta/nemorum - + - - - - Heggenvogel-/Bosmuur
Vicia (v) - 1 - - - - Wikke
Overige resten
aardewerk - + - - + -
been + ++ ++ + ++ ++
visbeen + +++ +++ +++ ++ +++
hout - + - - + +
houtskool + + ++ + +++ +
Insecta - ++ - - ++ ++ Insekten
Acari - + - - - - Mijten
Cladocera - + - - - - Watervlooien
Cenococcum geophilum - - - - + - Bodemschimmel
Sphagnum - ++++++ + + + - Veenmos
Bryophyta excl. Sphagnum - ++ - - - - Mossen excl. veenmos
Eischaal - +++ + - + -
Ostreidae - - - - + + Oester
Mytilus edulis - 1 - - - - Mossel
Baksteen & Mortel - + - - + -
Textiel - - - - + -
Leer - + - - - 2