De Rozengaarder marke - Historisch Centrum Overijssel

DE ROZENGAARDER MARKE
DOOR
H. J. MOERMAN.
I. Oudste stukken .
..Dit synt die waertalen van Dalffsen" is het opschrift
van een lijst van 77 waren, gedàteerd op 1420 ..in den
Vasten". Ongeveer dezelfde namen van de eigenaren der
waren en bijna hetzelfde aantal waren vinden we op een lijst
van 1417 "ipso die Gregory". die begint: ..Aldus is dat
Grode Hermelen geslagen in 19 blocke". Ieder blok telde
vier waren, terwijl de bisschop en de stad Zwolle afzonderlijk
een aandeel ontvingen. Van dezelfde tijd moet een lijst
dateren. die alleen tot opschrift draagt: ..Dit syn die Wester
Hoyslaghe van der Steenwetterynqe opwert", Deze lijst
komt ook in rolvorm voor.Andere lijsten van deze aard,
zoals de ..lotinge van der stadt graven in de Ruthe" laten
we met rust. Wel is de inhoud van de drie eerstgenoemde
lijsten in bijlage I overzichtelijk verzameld. Men zou kunnen
vragen. of de warenlijst van de Wester Hooislagen niet een
eeuwouder is dan de tweeanderè. De heer van Voorst
(..Her Roderic"). Engelbert van Gerner. Albert Cot en Johan
ter Molen ontmoet men omstreeks 1330. Maar de meeste van
hen zijn naamgenoten van -+- 1420 levende personen. Een
Roderic van -+- 1420 ken ik niet; de mogelijkheid bestaat.
dat deze ware de oude naam vasthield; dat de lijst evenals
die van 1417 Geert de Coster en Goesen de Wrede kent..is .
een bewijs. dat ze uit dezelfde tijd is.
Verder is er de markewillekeur van 148i (bijlage III).
Deze regelt vooreerst de verschijning der erfgenamen
op de brinkspraak. hun vervanging bij afwezigheid. het aantal
en de bevoegdheid der gezworenen. die o.a. besate mogen

38
doen of beslag leggen. wanneer er sprake is van verzuim
bij mene- of markewerk. Dan het bekendmaken der vergaderingen.
zowel door kerkespraak als het waarschuwen der
landheren door de meiers, het weren van uitheems vee en
veeziekte (coge). het winnen van eerdholt of kienhout. uit
het veen. het schutten van vee en het krammen van varkens.
De Wester Hooislagen en de Oude Rozengaarde worden
sedert Mei in vrede gelegd. blijkbaar omdat ze als hooiland
worden gebruikt. Regels omtrent het gebruik van het kerenland.
de es. die in andere markewilkeuren vaak op de voorgrond
staan. komen hier niet voor. De volgorde en redactie
van enkele bepalingen wekken het vermoeden. dat ze niet
van 1481 dagtekenen. maar later zijn toegevoegd.
De namen Olde en Nije Rosengaerde komen in de l4e
eeuw voor als namen van gemene gronden .. Maar wat
is hun betekenis? Volgens de ..Reallexikon der Germanischen
Altertumskunde" van J. Hoops (in voce Rosengarten) is
dit woord van de Romeinen op de Germanen overgegaan in
de betekenis van begraafplaats (pratum rosarum). Later
kreeg het woord de betekenis van verzamelplaats. ook voor
feesten en tournooien. De Romeinen kenden overigens rozenfeesten
voor de doden. de rosalia.
II. De buurschappen.
De marke strekte zich uit van de Vecht tot in het
veen. Aan de Vecht was een kerkdorp. Dalfsen, ontstaan.
De vier in deze marke gelegen buurschappen waren: Ankum,
Gerner, Welsern en Oosterdalfsen. De schattingslijsten van
Salland maken het mogelijk om voor de l5e eeuw het aantal
huisgezinnen te benaderen op verschillende tijdstippen 1).
1) De economische geschiedenis van Salland zou zeer zijn gebaat
bij de uitgave van deze op de archieven te Deventer en te Kampen
aanwezige schattings- of bedelriaten. Zie voor de eude erven de
Registers en Rekeningen van het bisdom Utrecht (Werken Bist.
Gen. Nieuwe Serie No. 54 II. p. 724. 735 enz.).

HAARS
RUTE
DE HULST
~v)~
~~~~ HERMELEN \
HOOISLAGEN ; HESSENW.~EG:.., --'liJ
BERKUM I BROEKHUIZEN 'ROO E HERT WELS'EM '0 ;-~
I 00 0 oANIÙjM :,iERNER ,(~ ~
~------ RUTEoNBOR6~F TEN VE~) (---ol MAAN
2KM
DALFSER
e\...I. \ ->:»
\ I '---:- -- ..
\ I'· DE GERNER
"-.....,.../0 0 . OOSTERDALFSEN
LEEMCULE (l,"': 0
""",--_~e::.J DALFSEN~ " ,
EMMEN
VELD
Schetskaart van de Rozengaarder marke,
naar de Topogr. kaart 1 : 50000
(verkend 1851, gegraveerd 1859).
VI
N,LEUZEN
MARKE;

40
-+- 1400 '29 '33 '57 '74
Ankum 31 33 28 36 36
Gerner 22 37 37 37 38
WeIsem 17 10 10 11 12
Dalfsen-Oosterdalfsen 30 33 19 21 21
Ter vergelijking kan dienen, dat Gerner omstreeks 1840
59 huizen telde (met 330 bewoners) en WeIsem 27 huizen
(met ruim. 160 bewoners}. De buurschappen lagen verspreid
bij de es en bestonden dus grotendeels uit boerenerven.
In Ankum stond het kasteel van Hake van den Rutenberch;
verder woonden hier nog twee dienstmannen, de
Melter en Willem ten Velde, vermoedelijk op de Meltenberg
en op wat later de Grote Hof ten Velde heette. Andere
erven waren hier Dunckersgoed (Broechuysen, waarschijnlijk
hetzelfde als het goed van Rolof ten Broecke), de Rullet
(of de Berg), zijnde een tinsgoed der abdis van Essen, Kibberg
en Vrylinck.
Te Gerner vond men omstreeks 1400 de dienstman Herman
Eyssching, verder de Hof te Gerner en de erven
Asselinck, Geerdinck, Roelvinek. Hilwerdinck, Westerhof,
Wissinck, Tye, Lochuys, Hilbrandinck, Meierinck, Eqbertinck,
Oedbertinck en het goed bi den Kerchave.
Te WeIsem woonden twee dienstmannen: Huppentire
en Jacob de Dunne. Erven waren: de Haer (of Noethuys),
Vrylinck, Wiggerinck. Lovelinck (of Ludolvinck) en
Oelrekinck.
In Oosterdalfsen worden genoemd: de Hulset (gesplitst
i~ de Grote en deLuttike Hulset), Velschet, Rymeldinck en
Syboldinck (Toelen of 't Oelen erve).
Niet alle namen handhaafden zich. Zo heet Geerdinck
in latere eeuwen Meulemans, .de Haer Mennenplaats. Wiggerinck
Schut Arends en Velschet St. Loeys vicarie.
Verder noordwaarts, waar de evenwijdig met de Vecht
lopende Hessenweg passeerde, begonnen de uitgestrekte

il
gemene .gronderi. ten dele grasland. ten deleheiveld
en woest veen ..Er is een opmeting uit de 15e eeuw. vande
landmeter Henrick Boldewens. waaruit blijkt. dat toen dé
gemenegronden 3809 morgen of bijna 4800 ha. besloegen;
ze waren aldus ingedeeld:
Nederste Hoeven 220
Voorslag . 162
Wester Hooislagen 246
Ooster Hooislagen 289
Oude en N. Rozengaarde 1000
Hermelen 1024
Groote Broek 646
Nieuwe Land 222
Verder noordwaarts lag de wildernis de Rute. De
Beentjesgraven was de. niet onbetwiste. grens met Rouveen.
Ofschoon de Rute tot de Rozengaarder marke werd gere~
kend, nam ze een eigen plaats in. Dit blijkt al uit het aantal
gewaarden. dat volgens een opgave van 1435 5631. en van
1509.56 bedroeg. In 1434 werden de Rute en de ten zuidwesten
daarvan gelegen Grote Harmelen. tot dusverre in het
schoutambt van Dalfsen gelegen. onder Zwolierkerspel
gebracht. Zoals boven reeds bleek. was de Hermelen in 1417
verdeeld en had ook de stad Zwolle een deelontvangen.
het Stadsland. De stad had in 1416 een kanaal doen graven
in deze onbewoonde streek. vermoedelijk de Tolgracht 2).
In 1369 en 1370 wordt een. marke van Wedebroeck
genoemd. waarin Ghiselbert Honiken een huis en 31 ware
bezeten had; zijn weduwe bezat het halve erve ter Rullet te '
Ankum. In de marke Wedebroeck, die later niet meer voorkomt.
lag een stuk land Emerwerde. Nu wordt een der waren
I) Van Engelen van der Veen. Marken In Overijsel, p. 44. Van
Hattum, Gesch. van Zwolle,I p. 364.

42
in de Rozengaarder marke "op de Weerd te Emmen" genoemd.
Dit is ongewoon. want de buurschap en de marke
Eminen liggen ten zuiden van de Vecht. Toen deze ware In
1859 bij de verdeling der Rozengaarder marke ter sprake
kwam. werd door de eigenaars van het goed Vechterweerd
te Emmen aangenomen. dat de Weerd te Emmen de in 1541
genoemde Weerd op de Vegte is. omdat tot dit goed land
in de Hooislagen en elders in de Rozengaarder marke had
behoord. Een vroegere eigenaar van Vechterweerd was
op de markevergadering vertegenwoordigd geweest. De
ware werd toegekend. ofschoon in 1804 C. H. Greven niet
tot de markevergadering toegelaten was. omdat volgens de
marleeboeken voor de Harte. noch voor Vechterweerd ooit
iemand ter vergadering verschenen was. Zoo blijven dus
zowel de marke van Wedebroeck als de Weerd te Emmen
onduidelijke figuren. Of is Wedebroeck niets anders dan wat
later de Broeckhuysen heette en moet men het woord marke
niet te zwaar tillen? 3). '
III. Erfgenamen en Kotters.
De eigenaren der waren, de erfgenamen. vormden het
bestuur der marke. Voorzitter was de erfmarkerichter,
de heer van de Rutenberch, die 9 waren bezat; soms werd
zijn plaats ingenomen door een ..erfmarkenrichtersche". Men
is geneigd om in deze erfgenamen. wat Salland en Twente
betreft. grondheren te zien.en niet, zoals.in Drente, eigenaren-.
gebruikers. Er is echter behoefte aan bepaalde gegevens met
betrekking tot afzonderlijke marken. Gosses. die hierop wijst.
3) Graswinckel en Hardenberg, Archief van het kasteel Rechteren,
Regesten No. 37, 38. 39. Ludolvinc ligt volgens de Bisschoppelijke
rekeningen in de marke WeIsem (Werken Bist. Gen.
Nieuwe Sene No. 54 II p. 723). Eveneens Ter Haer (Van Engelen,
Marken in Overijsel, tekst bij Geschiedk. Atlas blad 6, p. 42).

43
vindt het vreemd. dat Mulder in zijn ..Rechtstoestand der
marken" de meier-gebruiker, als uitzondering en de eigenaargebfuiker
als normaal schijnt te beschouwen. Maar dezelfdè
schrijver zegt in het markerecht .van Bathmen. dat hier in
de l8e eeuw deze verandering plaats vond, dat steeds meer
boeren optraden als eigenaren der erven, dus als gewaar~
den 4). In de Rozengaarde waren de boeren meiers en een
der erfgenamen was hun landheer. Maar sedert de 18e eeuw
en de Franse tijd is het aantal eiqenaren-qebruikers gaande,
weg gegroeid, zoals reeds blijkt uit de samenstelHng der
erfgenamenvergaderingen.
Als in 1765 de erfgenamen vergaderen in het Rode
Hert, verschijnen daar, behalve de erfmarkerichter Sloet tot
den Ruitenberg, heren uit Dalfsen zoals Mulert tot de
Leemcule en d'Eysschen tot Gerner; verder Zwolse heren
zoals oud-burgemeester Scriverius, burgemeester Goltz,
kapitein Turnbull, en prof. Jordens uit Deventer. Maar. en
hier vinden we een nieuw element, bij de naam van de heer
van Gerner wordt aangetekend, dat hij ook gevolmachtigde
is voor H. Snellen, W. Hendricx en nog vier mannen, blijk,
baar gewone bouwlieden. Maar in 1804 verschijnen. behalve
de markerichter G. L. G. van Fridagh en baron van Echten
tot Gerner bijna alleen mannen als Jan Evers, Geert Luchies,
Derk Schutte. dus boeren en geen landheren.
Van 1759 is een dijkmeting, waarbij opgegeven worden
de goederen, waarop dijkplicht rust. met hun eigenaars
en meiers. Er worden 16 goederen genoemd. die gebruikt
worden door meiers: de Groote Hof ten Velde. Hofwijk,
Asselink enz. 5). Maar van 3 goederen worden alleen eigenaars
vermeld; deze waren dus tevens gebruikers: B. Schutte
.) Gosses, IDe organisatie van bestuur en rechtspraak in de
landschap Drente (1941), p. 108. Mulder, ReChtstoestand der marken,
p. 111. Mulder, Ov. Markeregten, 1ge stuk, p. IX.
6) Vegterweer

en H. Snel uit de Krake en A. Berents uit de Verbrande
Steege.
Gegevens uit nog vroeger tijd zijn er haast niet. We
weten niet, of er in de He en 15e eeuw op Sasscherinc
horigen, meiers of eigenerfde boeren woonden. Geerd
Rolevinck was in 1389 de bewoner van de gelijknamige
hoeve te Gerner, die hij als volschuldige in erfpacht had van
de abdis van Essen 6); in 1588 was Roelevinck in handen
van het Mariaklooster te Hasselt en daardoor eigendom van
de magistraat van Hasselt.
Meerdere eigenaars van erven in de Rozengaarde woonden
elders, te Zwolle, Deventer, Kampen en Hasselt.
De Haer te WeIsem behoorde eerst aan het Bergklooster,
later aan de stad Zwolle, Velschet te Oosterdalfsen
(de St. Loeysvicarie) aan de stad Kampen, Geerdink te
Gerner en de Krake aan het Heilige Geest Gasthuis in
Zwolle, en Egbertinck te Gerner aan het St. Geertruidskloóster
te Zwolle, eveneens een tinsgoed der abdis van
Essen; ook meerdere Zwolse patriciërs bezaten er grotere
of kleinere erven en land. Dit had tot gevolg, dat in het
beheer der marke veel invloed uitgeoefend werd door mannen,
die evenmin ingezetenen als boeren waren.
Naast de erfgenamen en de meierlieden verschijnen in
de markeboeken nu en dan de markkotters. Ze zijn onqewaard,
hebben een beperkt gebruiksrecht op de gemene
gronden en bouwen hun huisje vaak op van de marke
gepachte of gekochte grond. In 1548 wordt melding gemaakt
0) Vg!. F. Arens, Das Heberegister des Stiftes Essen von
seinen drie Oberhöfen OIst, Archem und yrthe in Salland, blz,
625. Versl. en Mooed. Ver. tot uitgave der bronnen van het oude
vaderlandsche recht, deel m. Dit register. dateert uit het laatste
decennium der 14e eeuw. Zie voor de opvolgende bezitters der-erven
Rollet (of den Berg), Rolevinck en Egbertinck. na 1560 de leenregisters
van de Sallandse ambtman van het stift Èssen in
het Rijksarchief in Overijse!.

45
•
van ketters, die markegrond "angegraven" hebben. niet
minder dan 23 gevallen. De meesten moeten een kleine ver ..
goeding betalen. of ze pachten het aangegraven land voor
tien jaren; aaneen enkelewordt alles "um Gades wyllen"
kwijt gescholden. Soms staat er bij. dat iemand door de
markerichter gewaard is. of men hem waartal gedaan heeft
"tot syne beesten". Volgens een contract van dit jaar tussen
Frederick van Twickeloe's weduwe. de erfmarkenrichterse,
en Rolo£ Schroer betekende dit. dat de betrokkene twee
koeien op de marke houden mocht tot opzeggens toe. Het
goede hart sprak. toen in 1558 een arm man met zijn kinde ..
ren een "hutken" in de marke mocht opslaan; ..Hie salt so
maken dat hyemans over hem en klage".
Er waren dus ongewaarde ketters, al. of niet in het
bezit van het recht om een paar koeien op de marke te
drijven. Het woord brinkzrtter, waarmee deze markkotters
ook in de Vechtstreek. b.v. te Heemse en Kollendoorn. werden
aangeduid. kwam ik niet tegen 7). Evenmin is er sprake
van erfkotters of bijzitters: mensen die woonden op grond.
welke tot een gewaarde hoeve behoorde.
In de loop van de tijd zijn er waren gesplitst en
erven gedeeld. Reeds op de oudste warenlijst is dé Hulset
gesplitst. Op de duur zijn enige erven geheel verdwenen. De
oude Westerhof S) ging te niet; ook Asselink verdween. In
de 1ge eeuw kon men zich nog herinneren. dat het erve
Bouwmeester een steen met de laatste naam gedragen had.
7) Provine. Overijss. en Zwolsche Courant van 10 Februari 1940.
In overeenstemmtng met Van Engelen van der Veen en Sn~if noem
ilt de brinkzitters markkotters: de Duitse schrijvers Riepenhausen
en Prove doen desgelijks. Maar Pleyte noemde ze erfkotters, evenals
de Duitse schrijver Wenzel. Pleyte zag in de brink het bij een
gewaarde hoeve liggend en behorend terrein, terwijl het evengoed
betekenen kan: dorpsbrink of een andere open plek of rand in de
marke.
8) Racer, Overijss. Gedenkst. VI 294. Dumbar, Analecta n,323.

'16
•
Meltenberg was toen ook niet meer bekend; men vermoedde,
dat het' tussen de Stroete en het Roode Hert had gelegen.
Van de grote huizen was dat te Gerner verdwenen. Na de
dood van A. baron van Echten was deze havezate verkocht.
verdeeld en gesloopt.
Er zijn marken, waarin zich een tegenstelling openbaart
tussen de gewaarden (en hun meiers] en het' groeiende
aantal kotters. In de Rozengaarde is dit het geval in 1572.
wanneer de "buyrswaren" zich met een schriftelijke klacht
tot de erfgenamen richten. De ketters, aan wie het toegestaan
was om twee beesten tehouden, hebben er nu zeven of acht.
Daarom wensen ze, dat het aantal kotters niet vergroot
wordt. De erfgenamen bepalen hierop. dat er' niet meer
kotters op de marke zullen timmeren en dat zij, die er zitten,
niet meer beesten mogen houden dan in de markencedule
bepaald is.
IV. Het gebruik der gemene gronden.
De markegronden bestonden hoofdzakelijk uit welland
en op zandgrond en veen rustende helde. Men dreef er
vee op: koeien, varkens en schapen, en men hield er ganzen.
Verder haalde men er turf. kienhout en plaggen. "Oick saIl
niemant meyen under de beste, gres noch hundeplaggen 9)
noch deckelplaggen dat den beesten mach- schedelic syn
buten consent des marckenrichters by eyn peen van 3 pont".
Aldus wordt in 1580 bepaald.
Zoals reeds bleek was een deel der weilanden. b.v.
dé Westerse Hooislagen. in de15e eeuw geslagen. dus verdeeld.
Van Engelen van der Veen ziet in, deze verdelingen,
later doornieuwe verdelingen gevolgd, tijdelijke verdelingen,
') Hondèn' waren zoden. Vgl. het Markeregt, Van GletmeQ
(Ov. Marker. 10e stuk. p. 18) en van de Lutte (12e stuk. p, 76).
In 1748 werd "honden steken en plaggen meyen" in de marke van
OUdleuzen ,beboet~et 10goudgulden.

47
van het gebruiksrecht. Ook bij de Rute spreekt hij van meerdere
gebruiksvérdelingen. maar voegt er bij. dat de voorslag
van de bisschep vermoedelijk wel niet telkens van plaats zal
zijn veranderd. Het lijkt mij waarschijnlijk. dat dit met de
slagen der gewaarden evenmin het geval geweest is. Wan~
neer b.v. in 1509 de erfgenamen "van der Hoger Ruthen"
de broeken "opt nyes" slaan en de ketting daar over trekken
langs de Steenwetering. dan is dit eerder een soort contrôlemeting.
Wanneer dit gebruiksrecht in eigendomsrecht overging.
is niet uit te maken 10).
Een afzonderlijk gebied vormde de voorslag van de
bisschop. 162 morgen of -+- 200 ha. groot.die volgens de
opmeting uit de 15e eeuw gelegen waren "tusschen Anckerdyck
en Santen Voerde"; later heette dit terrein de Koningshoeve.
Ze zijn te onderscheiden van de "Nederste Hoeven".
220 morgen groot en gelegen tussen de Steenwetering en
het Spijkerboerbroek en worden éénmaal Myns Heren beoeek
genoemd. .
Verder noordelijk. in de Rute. lag nog een Hove. die
'in 1548 gebruikt werd door Henrick Mulert, dijkgraaf
van Salland. en grensde aan de Hooislagen. land van Johan
van Rechteren en de tollenaar van de stad Zwolle. Hier
sloot een veengebied bij aan. dat doorliep tot de grens met
Rouveen. waar het klooster Zwartewater een uithof bezat.
Later werd de· Rute b~woond. In 1618 vernemen we
van de vijf meiers der stad Zwolle in de Rute. die schapen
houden. deze door de Meele laten lopen en hun beesten en
paarden, in de Rozengaarde marke drijven. Er ontstaan twee
buurschappen. de Rute en Rutenveen, die in' 1781 niet mindér
dan 370 ganzen hebben. ter welde gaande in het Rozengaarder
gemene veld.
In 1816 is weer sprake van de Hoeven. en wel van
N) "Ellie lot in den Wester hoyslaghen 3Yt morghen". Deze zin
uit een markerel. bewijst m.I, evenmin als het woord slag. dat de
grond telkens opnteuw v~rdeeld'werd. .

48
.de Konings-. Brandenburger en Donekers- of Rechtersehe
hoeven, g'elegen tussen de Hermelijn in het noorden. de
Rozengaarden in het zuiden. de Ankumerdijk in het westen
en het Dalfserveld of de Rozengaarder marke in het oosten,
groot 169 morgen. Deze werden door de ingezetenen van
Ruitenveen en Nieuw-Leuzen gebruikt tegen een huurbedrag
per morgen. maar er waren telkensmoeilijkheden. In 1824
kwam een convenant tot stand tussen de erfqenamen van de
Rozengaarder marke en de eigenaren van de Hoeven. waarbij
de Rozengaarde deze Hoeven in huur nam en bovendien
voor de Koningshoeve erfpacht betaalde. Ruitenveen en
Nieuw-Leuzen behielden de gelegenheid om er vee te weiden.
Voortdurend was men er op uit am' vreemd vee te
weren, zoals vee dat aan anderen verkocht was. maar terr
sluiks in de marke bleef gestald. In 1549 en 1580 wordt
gesproken over het schutten van "drijffossenn"; langs de
Hessenweg passeerden troepen vee, die over grotere afstand
werden verhandeld. In 1549 vindt men bovendien het volgende:
"Noch is verdragen dat gyne knechte. noch megede,
beeste up ter marcke holden sollen. ten sy dat haer broethers .'
so volle waertals hebben dat sie de waren kennen. Als dan
sollen. see hem ytlich 2 beeste mogen scharen en so daer
baven geschiet sal men de selven schutten var uthemessche",
De bepaling dat men zieke beesten "dat sy dan van
koge offte ander krenckte" uit de marke moest houden. werd
meermalen opnieuw uitgevaardigd. zoals in 1557. In dit jaar
bepaalde men ook. dat iedere meier die paard en wagen had,
elk jaar "up ter brincksprake in den Vos:' zes "heyen offte,
roekes hovede" of zes eieren van deze vogels moest inleveren
en half zoveel koppen of eieren door de "cotteren de
de marcke gebrucken" moesten worden verzameld.
V. Aangravingen.
Zij- aan wie het hoedenen waren der mark~ toevertrouwd
was. moesten ervaren dat de markegronden 9aan~

49
deweg in oppervlakte verminderden. Er werd voortdurend
"aangegraven", nu hier, dan daar, zowel door kotters als
door meiers en landheren, ondanks de moeite, nu en dan
door een voortvarend markerichter gedaan om het "euvel"
te bestrijden of tenminste de geleden schade vergoed te
krijgen.
Hoe men te werk ging, schildert een klacht van 1664,
De delinquenten gingen eerst "de gemeynte langes
haire landt" bepoten, en scheidden daarna dit land af, eerst
met een paar bulten, dan "quasi met een slootten", zodat
het ongemerkt binnengrond werd, waarachter ze gingen
poten als voorheen, "en alsoo haar verrycken met andermans
landen",
In 1663 is de jonkvrouwe van Echten tot de Ruytenborch
erfmarkenrichterse; ze wordt bijgestaan door C. W.
Sloet tot Slotenhagen, landrentmeester van Vollenhove, als
momber van haar kinderen. Dan wordt er krachtig opgetreden.
Zo heeft de schout van Dalfsen, Albertus Nuys, twee
ketterijen. Laurenscamp en een kotte waar iemand propter
Deum woonde, en deze door aangraving laten vergroten:
Deze toeslagen op de Schulten Buscamp in Gerner worden
ingesmeten, een perceel zelfs tweemaal. Een Zwols burqemeester
vergrootte een kotterij te Gerner aanmerkelijk en zette
het huis op de meente; heren van de Zwolse Geestelijkheid
en van de stad Hasselt hadden op meerdere plaatsen aangegraven.
Egbert in de Stroete had twee rijen telgen gezet
langs een vorige aangraving; in de Meele hadden verscheidenen
afgegraven," ieder tegen zijn veenland. Er waren 18
overtredingen, volgens een lijst van 1664. Maar het merkwaardige
is, dat dan ook voorkomt een kamp tegen Royers
aangravinge, door de momberheren der kinderen van den
Ruitenborch voor hun pupillen bestemd, en gebaptis~erd
"Springh in 't Velt". De erfgenamen ontvingen een vergoeding
naar de grootte van de aangraving en daarmee was de
zaak uit.

,50
!"In"1-764 is er weer zulk een lijst, nog zorgvuldiger
~ijgewèrkt en 22 nummers tellend. Zo blijkt dat op markegrond'een
allee van eiken en dennen geplant is van 365
schreden lengte endat elders percelen akkermaalshout, essen
en elzen zijn'gepoot. Achter het Rode Hert, waar eertijds
de "vreemde ossen" verbleven en aan een gering man vergunClwas'
een hutte te zetten, aanschouwde men nu eikenhout
en-een rijessen, van 50 bij 116 schreden. In de erfgenamen-
{refgaclering van 3 September 1765, onder leiding van Sleet
tôt: denRuitenberg, werd devraaq gesteld of men hen die
,lanâerl aangegraven hadden ,;tot betalinqe van deselve soude
constrîngeren", De heren Utt Zwolle verklaarden wel te
mogen lijden, dat zulk een invordering "tegen een modyke
stuiver" gedaan werd, maar dat' ze niet konden', goedvinden
~anneer zij, die.hunáánqeqraven
een .derde eeuw bezaten','I,wierden
grondéri'reeds lanqer dan
ontrustet" , met welk sen:'
tünent zichde meesten voegden: "
'Een nieuw gelitid 1,dinkt.::in: "1791~ Dan hebben :Claas
Jansen en vier anderen zoriôéi:"tè:betalen; a'angegri3.Ven,'Maar
dan wordt in de' erfgënamènvergàdéring cverklaard, . dat' dit
land tegen een matige prijs; verpacht' of -verkocht moet wordentot
voordeel deé IIÏad.~een
\vordfbenôemd om dit hoekje "en nög vier- andere aan' te
W:ijzenen'uit te meten, ,,' " 'r -- ",'
'!PJs ' in',,' r838 een schrijven' van de' góuvetneür ,-ontvarl.gëiï
is,' waarià ontginning der woeste gtonden; en veraëlin'gir'der
markte iiï:ovë~wegitig 'gegeven "wordt. verklaart
mèn met:25' tegen: 3 'sfeinmèÎ1~:di:lt-vërko';pofverdèliIÏ~fäUernâdeligsf'
zOu"iijri. Dé eHgeiüünèd èubewonêrs (die sedert
onheugelijke tijden eveneens het recht van heiden en',wèidèn'

51
bezaten) kunnen deze landen immers niet ontberen, en even ..
min 'landkopen; Verder liggen de voor beweiding geschikfe ';..
gronden in het Dalfser veld bij verdeling te; ver, .van 'huis.
naar de kant vanNieuw Leuzen. De inqezeteriën.van Nieuw-
Leuzen en Rultenveen hebben het, rech] v:an inweiden; Ze
zullen tegen .verkopen of verdeleniijn en, in [allen· gevatle
het beste, in hun nabijheid' gélegen deelreelameren. En verder
is er een groot deel der ingezetènen; datniet tot de
erfqenamèn behoort, maar demaiRe 'wel gebruikt. Deze ;zijn
,tegen verkoop dE verdeling. of ze zùllén áanspràak., maken
op het beste deel der marke. " '
VI.' De dijken.
"
De märke had - oök voor I dijkèn"'fe 'zorg~n. In .vde
cédule van 148:1 is' sprakê"~an' één' gez*ótené vöor -dê dijk.
Dit 'was de Nàord'èi~V~thtdijk~,'diè'dikwijls gróte'zorgén
en ook veel -twist heeft -gegè~~n: Veèra] iri de i8e eeuw
geleken de vergaderlnqën 'iri lief ,:Rodë' Hert ÎÎieermalèÏl 'op
colleges van dijkgraaf en ·lîeériifâdèri. 'V än 1-565Is een: pÓ'ging
:tot samenwerking. uitgaande van de' markerichtér Jäsper van
Twickeloe. Men besloot âát névèns dè::ni.arkèrichter twee
gedepùt-eerden uit Zwoll~ en twee' ilit.' Dalfsen de' macht
zouden hebben om met.' de gèzworeóén de- huislieden te'ge~
bieden dijken-en 'waden op te maken-waar dit'nôdi-g wäs, op
'straffe van boete: Hiervan' schijnt' evén'wel niêts gekëmerl'te
zijn. want spoedig daarna vil1th~t l5'ësfuiti'cl'at'd:ehtÙsliîidèti.
gezetéIi onder de markenrlchtér-ván déRozenqaarde.: ellMIfder
eendiaclitiglijk zullen heipen om allé wàdén eli gebrôkèil
dijken h~·herstellen.' die afgelop'en':w1ntéi tussen de:~Biôëk:~
huizen en' 'Olst,hùih~ liuiS'zijn gevàlleiI. . . ., ,
'~:,In;' 1580 gebiecft: d~ 'markefièhfer d~t de :g~zworene:n
..dien: 'gèm'énéiF bórén'; zu11èn 'gelasten om li'ùri'dijk- -'Dij
het huis van Johan van Olst te maken. Alsde gezworenen
dit niet doen;,breken',ze:ieder een:hálf4erèn pönd.Dók zul-

52
len ze een- of tweemaal per jaar de sloten bij de Ankumerdijk
en andere sloten. laten maken... Ende elckerlyck sali syn
Ancker dyck maken so hoich dat daer gyn water des zomers
aver lopen sal"; Er waren dus ook binnendijken die verzorgd
moesten worden. Verder noordwaarts lag de wal of singel
op de Meele langs de Rouveense grift. die volgens een besluit
van 1720 opgemaakt werd om het van buiten komende water
te stuiten. Allen die de gemeente met hun beesten beweidden
zouden er aan arbeiden. De Grote Hermelen had een afzonderlijke
dijkgraaf. die beurtelings aangewezen werd door de
Rozengaarde en Zwolle.
In 1604 is Zwolle doende om de Vechtdijken bij de
Berkumer brug te verhogen en te verbreden. Het werd nu
gewenst de dijken verder stroomopwaarts ook te versterken.
Afgevaardigden van Zwolle en van Dalfser Kerspel ten
noorden van de Vecht kwamen bijeen om te beraden omtrent
het maken van de dijken van de Berkumer schouw tot Dalfsen.
De dijkgraaf van de Grote Hermeten zou deze dijken
schouwen. De meiers der goederen. waartoe deze dijken
behoorden. zouden ze verhogen en verbreden. maar de gemene
dijken. zouden ten laste van de gemene huislieden
blijven. Ook op andere wijze wierp het waterschap Noorder
Vechtdijken zijn schaduwen vooruit. De Rozengaarder marke
waterde af naar het N.W. door de Steenweteringe die reeds
in de l5e eeuw door de erfgenamen werd onderhouden en
het overtollige water door de Stroekeler zijl op het Zwartewater
bracht. Als deze sluis in 1737 wordt gerepareerd.
slaat men de onkosten om onder de belanghebbenden. Van
iedere 100 gulden betaalt de Rozengaarde 53 gulden; het
overige wordt bijeengebracht door Berkmen. Haarst. Genne
en Holten. Stroekel en Hombroek. het zuideinde van Rouveen
en Oud-Leuzen 11). In 1743 wordt in de Rozengaarder
marke wegens reparatie van dezelfde sluis een uitzetting ge-
l1)Resolutiën Ridderschap en Steden 17 Nov. 1736.

53
daan van zes stuiver voor elk paard en elke koe. (half ten
laste van de eigenaars. half voor de meiers). ..sullende de
rotmeesters van de eene boersehap in de ander en alsoo geen
rotmeester in syn eigen boersehap de telling doen".
In het algemeen moest ieder "zijn eigen dijken maken".
In de 18e eeuw begon het beginsel van het gemeen
maken der dijken aanhangers te winnen. Toen in 1682 een
stuk Vechtdijk doorgebroken was. dat behoorde tot een erve
van het Heilige Geest Gasthuis te Zwolle. had men dit beschouwd
als een "extra-ordinaris toeval" en hadde de erfgenamen
besloten om deze dijk door de gemene huisluiden
te doen maken. er bij voegende dat in soortgelijke gevallen
dezelfde hulp niet geweigerd zou worden.
In 1764 en 1771 liep een wade in een tot het huis
Ruitenborg behorende dijk. niet door ijsverstopping. maar
doordat de dijk in slechte toestand verkeerde. Zo kwam et
verzet.rook toen de Provinciale Staten herstel door de huisluiden
geboden. Van 1772 is een advies van de gecommitteerden
tot de zaken van de dijken. Deze wilden dat de parti;
culiere dijken eerst zodanig in orde werden gemaakt dat de
marke ze kon overnemen. Daarna zou men de dijken ingemeensehap
onderhouden.
Er is een schrijven van 3 Maart 1775. getekend door
de edmarkerichter W. B. Sloet tot den Ruitenborg. dat een
uitstekend overzicht geeft van de waterstaatkundige toestand,
Eerst wordt meegedeeld dat twee doorbraken beslagen zijn
en twee andere spoedig gerepareerd worden. Dan wordt
geconstateerd dat de Vecht tot even boven Dalfsen onbedijkt
is. Bij hoge Vechtstand. als het water breedslaags van boven
komt. wordt een kom gevormd "die met groot vermogen- en
force aandringt. maar benauwd en gestremd wordt en tot
een excessive hoogte rijst". Er zijn veel kromten- in de rivier
en de engte tussen Vechterweerd en de Broekhuizen ver ..
oorzaakt opstopping. waardoor er bij hoog water een verval
van twee voeten en meer ontstaat. Een rivier die de zee

54
nadert vermindert in stroomsnelheid en moet daarom een
geproportioneerde 'meerdere breedte hebben. Hier is het
juist omgekeerd. Of bedijken boven Dalfsen zou helpen en
het schielijk aflopen van het water zo voorkomen worden.
wordt overgelaten aan het doorziend oog en beter oordeel
van Hunne Edelmogenden. De Vecht, moet een ..lijnregte
afloop" hebben eh alle opstoppingen; in het bijzonder de
genoemde engte worden opgeruimd.
In 1775 vielen er drie nieuwe waden en ontstond er
kwestie over de vraag. wie deze te bekostigen had. Hunne
Edelmagenden moesten zich opnieuw met de Dal£ser dijk
bemoeien. Ze wezen wel de eigenaren der drie dijkstukken
aan (de heren van de huizen Gerner. den Berg en de Broekhuizen]
maar legden hun niet de plicht tot onderhoud op. Ze
verklaarden in het algemeen dat de marke, de particuliere
eigenaren. de huislieden ,en ingezetenen de .kosten zouden
dragen.
Een der onwilligen. de heer van de Gerner, verklaarde
het verhogen en verzwaren der dijken voor uiterst
nadelig. ..als gevende natuurlijk aanleyding tot zwaarder
doorbraken" en stelde zelfs voor om, zolang de nauwe Vecht-_
loop beneden Dalfsen niet verbeterd was, openingen of overlaten
in de dijk te maken. liet kerkdorp Dalfsen. op een dijk
gelegen. verklaarde dat het bij dijken van andere lieden geen
belang had. Het denkbeeld kwam, op om ..aangezien het Kerspel
te zwaar met ambtsdienaren was belast", een van deze
af te danken en de penningen te gebrUiken tot het onderhoud
van de onbeheerde dijken.
In 1776 roept men de tussenkomst in van de drost
van Salland, als overmarkerichter. In 1785 is er weer een
commissie vanwege Ridderschap en Steden die voorstelt het
gewoneonderhoud aan de eigenaren der dijken te laten,
maar in geval van doorbraak of buitengewone schade, door
de erfgenamen te bepalen. het herstel der dijken voor gemene
rekening te doen geschieden. Ze gebruikten in hun rapport

55
de tot misverstand aanleiding gevende. uitdrukking .rvolkomen
gemeenschap van alle dijken" en verwezen naar de
Resolutie van Ridderschap en Steden van 9 April 1772.
waarin ook de uitdrukking gemeenschap reeds voorkwam.
:. De meeste erfgenamen bleven zich tegen gemeenmaking
verzetten. Opmerking verdient dat de boerschap Oesterdalfsen
haar dijk reeds in het gemeen maakte. Anderen
eisten. dat de eigenaren der drie slechte dijken in allen.
gevalIe beginnen moesten met het verbeteren van deze dijken,
De erfmarkerichter was door het uiteenlopen der meningen
niet in staat om resoluties te formeren en liet het aan de erfgenamen
zelf over om hun belangen bij Ridderschap en
Steden te behartigen. Dat was in 1786: toen was G~ L. G.
van Fridagh erfmarkerichter, een man. die in een moeilijke
tijd (1780~1806) aan het hoofd der marke stond. geneigd
was tot vernieuwing. maar machteloos stond tegenover .de
heersende regeringloosheid: Als in 1790 Ridderschap en Steden
nog eens weer aandringen op het Invorderen vande
onkosten derdrie waden bij de ingelanden die daarbij belang
hebben. is het antwoord der erfgenamen: bepaal dan ten spoedigste
welke ingelanden bij het behoud van die dijken belang
hebben. Even weinig gevolg had een voorstel van Ridderschap
en Steden. in 1793. om bij een doorbraak de kosten
voor de helft door de eigenaren en voor de andere helft door
de marke te doen betalen. en om eèn dijkrecht samen te stellen.
dat- ter goedkeuring aan- Ridderschap en Steden zou
worden gezonden.
De Franse tijd bracht verandering. maar nie~ dadelijk.
Als er in 1799 een dijkdoorbraak is en. Van' Fridagh
voorstelt om de dijk te verbeteren op kosten der marke, pro~
. testeren de erfgenamen eenparig. In 18Plwil het Departementaal
Bestuur een reglement op het beheer van de. Roeengaarder
Vechtdijk invoeren en een afzonderlijk dijkbestuur
instellen. De erfgenamen verzetten zich. met uitzondering
van Van Fridagh en Jan Asjes. en richten zich per adres tot

56
het Wetgevend Lichaam. Het Departementaal Bestuur stelt
nu voor dat de erfgenamen zelf een reglement maken. Eerst
in 1804 werd een concept-reglement door het Departementaal
Bestuur goedgekeurd en kon men een dijkbestuur kiezen en
een ontvanger aanstellen. Op 17 April van dat jaar werd dit
dijkbestuur gekozen door een in een vergadering van erfgenamen
en landeigenaren omgezette erfgenamenvergadering.
Men bepaalt dat bij doorbraak "de geheele marke betrokken
is en egaal betaalt". De grondeigenaren zullen hun aantal
morgens opgeven en daarnaar volgens het reglement aanqeslagen
worden.
Een nieuwe verandering was het gevolg van de grote
overstroming van 1825. die ook Dalfsen teisterde. Men
ging toen over tot het invoeren van de dijkdistricten. Dit kreeg
zijn beslag in 1836. Een der districten was, wat nu het waterschap
Noorder Vechtdijken heet. Hieraan werden overqedragen
de werken en financiën van het dijksbestuur der Rozengaarder
marke. Deze werken omvatten o.a. de Vechtdijk van
de Berkumerpaal beneden de Broekhuizen tot en met de
Molendijk boven Dal£sen.
VII. Kleinigheden.
In de markeboeken komen dingen voor, die op zichzelf
van weinig belang, toch in verband met andere feiten
enige betekenis kunnen krijgen. Van zulke losse gegevens
laten we er een paar volgen.
In 1604 vernemen we van woeste ervenin Oesterdalfsen.
De ingezetenen van deze buurschap verzoeken dat
deze, die wel bezaaid zijn, bevredetmogen worden. De
markenrichter zal zorgen, dat deze vredinge naar behoren
geschiedt.
De erfgenamen spreken in 1743 veelover de betaling
van geld dat door de stad Zwolle gevorderd was "by
middelen van regte voor 't hoog adelijke landdrostengeregte

57
van Zalland". Men is bereid de achterstallige rente à 5 %
te betalen en bovendien de hoofdsom. Oe nodige middelen
worden gevonden door het heffen van een uitzetting op de
hoornbeesten en bezaaide landen, waardoor de vier buurschappen
in 1744 f 1900 bijeenbrengen. Dit was de afbetaling
van het z.g. Paterbornsgeld, dat men ook ontmoet in het
markerecht van Stegeren (1609) en dat van Lenthè
( 1611) 12). In 1510 hadden de drie Overijselse steden n.l.
geld voorgeschoten aan de bisschop. Vooral Zwolle gaf
een groot bedrag, maar had daarvoor zelf geld opgenomen
bij het klooster Oestenberg bij Paderborn. De landdag besloot
dat dit geld met de rente betaald zou worden door het gehele
landschap. Dikwijls werd alleen de rente betaald en eerst in
de 18e eeuw is de schuld aan het Kapittel te Paderborn
afgelost 13).
In het noorden van de Rute lag een stuk land de
Meele, dat in 1767 nog onverdeeld was. Evenmin als Van
Engelen van der Veen slaagde ik er in na te gaan, wanneer
deze weide verdeeld is 14) . Wel hebben de erfmarkenrichter
en gecommitteerden in 1791 de Grote en Kleine Meele in
oogenschouw genomen en de Meelenhoeders geraadpleegd
om tot minste schade van de marke land te verkopen teneinde
de onkosten der dijken te betalen. Een deel tusschen de
Nieuwe Dijk en de Stelling, de Scholtenkamp. werd niet
alleen uitgemeten, maar er werden bovendien 16 blokken
uitgepaald. Het blijkt echter niet dat er daarna perceelsgewijze
verkoop plaats gehad heeft.
In 1791 ontving de marke een verzoek van' de Zwolse
burgemeester G. W. van Marle. Deze had het plan
om een vaart aan te leggen van de Avereester venen. naar
Hasselt en had geen beter weg gevonden dan de Grift of
12) Ov. Markeregten 6e Stuk p. 18, ge Stuk p. 22.
13) Handelingen'13e Verg. Ov. Regt en Gesch. (1864), p. 5, 7.
Deze gegevens van Mr. J. N. J. Heerkens dank ik aan Mr. A. Haga.
14) Vlg. MarIœn in Overijsel p, 45.

58
Oudevaart. die van Den Hulst naar de Lichtmis liep. Men
wilde de nieuwe vaart een groter breedte geven dan de oude
en daarom langs de Meele een strook van 5 Rijnlandse roeden
afgraven. Wanneer Ridderschap en Steden de· aanleg
van deze vaart accordeerden. zou men deze grond van de
erfgenamen willen kopen. Zoals men weet. is Van Marle niet
geslaagd in zijn opzet en werd het plan weer opgevat door
zijn schoonzoon W. J. baron van Dedem, die in 1809 van
koning Lodewijk toestemming kreeg om met de aanleg te
beginnen. De Grift was de op de grens met Rouveen lopende
Beenkens graven. die van Hasselt naar de herberg de Lichtmis
liep. met een verlengstuk. de Kromme graven. Ze worden
in een getuigenverhoor van 1604 genoemd en dienden in de
17e eeuw reeds voor turfvervoer. Langs de Beentjes graven
liep de Stouwe óf het Poepenpad. een, verhoogde weg. Rouveen
klaagde er wel eens over. dat het over deze weg heen
met water uit de Rozengaarde belast werd. Het onderhoud
- berustte echter bijde boermannen van Rouveen. de partielpanten
van de Lichtmis en de stad Hasselt 15).
In 1566 klaagde men er over. dat er reeds ..lange
tijden twist unde schelinge" was over de limieten tussen
Rouveen en Dalfsen in deze noordwestelijke hoek van de
Rozengaarder marke. De erfmarkenrichterse Anna van Aver~
hagen. weduwe van Jasper van Twickeloe met vier gedepu~
teerden (Johan van, Rechteren. hopman Jochim de Bake.
[ohan- van.Haeesolte en Arent Brandt van den Rutenberq]
trekken naar dit grensgebied om met de proost van Zwartewater
en de Rouveense boeren ..ther vruntlichen scheith
unde verlyck te kommen".
VIII. Verdeling der marke,
In 1838 hadden de erfgenamen. zich met argumenten,
die niet alle even sterk waren, gekeerd tegen verkoop of
1&) Vgi. Reaol. Ridd. en Steden 5 Sept. 1765.

59
verdeling der marke. Maar als in 1855 weer over deze zaak
gesproken wordt. verklaren 26 van de 29 aanwezigen zich
voor verdeling. Er werd een commissie voor de verdeling der
marke benoemd. waarvan de markerichter C. Jansen R.C.zn.•
eigenaar en bewoner van de Ruitenborg. voorzitter was en
Mr. J. H. van Royen uit Zwolle secretaris. Ze heefthaar
moeilijke taak naar behoren vervuld. maar eerst op 26 Juli
1866 kon de voorzitter in Odeon te Zwolle de ontbinding
der marke uitspreken.
Men began met' het opsporen der gewaarde erven,
uitgaande van de oudste gegevens. zoals de reeds besproken
warenlijsten en vormde zo een legger die in druk verscheen
en voor de geschiedenis van deze erven nog waarde heeft 16}.
Het gelukte evenwel niet om alle waren terecht te brengen.
In vele gevallen waren geen bewijzen voorhanden zo zeker.
dat er geen anderen zouden kunnen komen die ..een betee
regt" konden bewijzen.
Meerdere bewijzen werden met grote tegemoetkomendheid
aanvaard. b.v. het feit dat uit een erve meermalen
gezworenen waren verkozen. Nog op het laatst in Mei
1866 was men genoodzaakt om twee waren, op de hof te
Gerner liggend. bij transactie te aanvaarden om een proces
te vermijden. Het aantalerkende waren steeg tot 66%. zadar
er dus ongeveer 10 waren zoek bleven.
Niet alleen de gewaarden kregen hun deel. ook de
ongewaarde gebruikers der marke. Het .recht der .kotters op
de marke•. zoals de oude Racer dat met warmte verdedigd
had in de persoon van Jan Schreurs te Volte. werd ten volle
erkend rt )• Het derde deel van de markegrond kwam aan de
eigenaars der waren, de helft aan de inwoners van de Dalf..
ser kant. voorzoverre deze bouwland hadden en het zesde
18) Aanwijzlng omtren,t de waren der Rosengaarder markte,
Uitgegeven door de Commissie etc. 1857.
17) Mr. J. W. Racer, Verhandeling van het regt der kotters In de
markeD van Overijssel... etc. Deventer, 1816.

60
deel aan de landbouwers naar de kant van Nieuw-Leuzen.
Al deze gronden werden echter verkocht. zodat de gerechtig~
den een bijdrage in geld ontvingen. Voorlopig werd bepaald.
dat iedere ware f 1350 zou ontvangen. De inweiders te
Dalfsen. die ruim 700 bunder bouwland hadden, ontvingen
f 200 per bunder. die te Nieuw-Leuzen, die 950 bunder gebruikten.
f 50 per bunder. De houders der waren kregen
later nog f 250.
De warenlijst van 1866 zoals die in het archief der
marke voorkwam is te vinden in Bijlage II. Bovendien is hier
opgegeven. welke waren uit oudere gegevens hiermee volgens
de overtuiging of het vermoeden der commissie van
verdeling correspondeerden. Waar vermeld is. dat een ware
niet in de oude lijsten voorkomt. worden de lijsten van
Bijlage I bedoeld. Er zijn ook nog warenlijsten van (vermoedelijk)
vóór 1541. 11 Mei 1612 en 1758 (zie Aanwijzin~
gen omtrent de waren etc. 1857. Voorberigt). In
het markeboek 1601~1791 (Stedelijk Archief te Zwolle. no.
984) bevindt zich op p. 291 een warenlijst met het opschrift:
copie 1566. 23 Mei. vernieuwd 1612.
IX. Overzicht.
Menig ingezetene van de Rozengaarder marke zal zich
achteraf hebben afgevraagd. waarom men niet veel eerder
tot verdeling is overgegaan. In Overijsel was het vooral
Mr. B. Vl. A. E. Sloet tot Oldhuis die dit een alqemeen
belang achtte. Van hem is de uitspraak. dat demarken
eeuwen lang de vermeerdering van onze landelijke bevolking
in de weg stonden 18).
Elders schrijft hij. dat de essen in de loop der eeuwen
dezelfde omvang behielden. De bevolking was "uit den
aard der zaak stationair"; het markewezen duldde geen
18) SloetB Tijdschr. v. Staathuishoudkunde deel 19 (1860) p. 356.

61
nederzetting van vreemden. Toch moet hij . toegeven, dat de
Drentse essen wel vergroot waren, getuige de hunnebedden
die er in gelegen zijn. In Twente vindt men meer kampen:
daar was minder behoefte aan vergroting van de es 19).
Voor de Rozengaarder marke is een langzame vergroting
van de bevolking en het in cultuur gebrachte land
aan te nemen, zoalso.a. blijkt uit de voor de I5e eeuw g~~
geven cijfers en uit de onophoudelijke aangravingen. Die
vergroting valt, wanneer men van oorloqs- en pestjaren
afziet, bij meer Overijselse marken waar te nemen.
In de buurschappen was bevolkingstoeneming, meest
door geboorte. Maar er was ook immigratie en emigratie.
Emigratie naar andere buurschappen, naar dorpen en
steden; we moeten OIlS die afgelegen "boerschoppen" niet al
te gesloten voorstellen.
Uit het oudste burgerboek van Zwolle blijkt, dat de
meeste immigranten van wie de plaats van herkomst opgegeven
is, afkomstig zijn uit buurschappen en dorpen om
Zwolle en langs de Vecht en de IJseI 20 }.
--De -legger van de hof Ootmarsum, uit de tijd van
Karel V 21r. leert het volgende. De boer op het erve Eqbertine
te Nutter, die zeven kinderen bezit, heeft drie broers en
vier zusters die op het erf geboren zijn. Twee zusters wonen
in Groningen. Zijn buurman Werninc verheugt zich eveneens
in het bezit van zeven kinderen. Te Olden-Ootmarsum
heeft Badine negen kinderen; Kuks heeft familie in Groningen.
Wichmanninc te Agelo heeft een dochter die dienst-
111) Sloets Tijdschrift, deel 20 (1861), p. 309.
20) Oudste burgerboek 1335-1403, Sted. Archief Zwolle. Zo vinden
we een Roterdinc uit HaarIe, een Vrilinc uit Noord-Doorningen
en een Brungerinc uit Ootmarsum. Brungering is de naam
va.n een ouderye te Agelo, in de parechie Ootmarsum.
: 21) ,Jhr'. .Mr. D. P. M. Graswinckel. Overijsselsche rekeningen en
&Ild~ stukken, afkomstig uit de Hollandsche :Rekenkàm~r, invent.
no. 223 nieuw, (Rijksarchief te Zwolle).

62
maagd in Amsterdam is en V rylinc inWierclen ee!l zuster
in Amsterdam.
In de marken die meer onder de oude gerechtigden
bleven en waarin geen burgers van naburige steden en dorpen
-ZiChwaren verschaften. had mirider aangraving plaats. Dit
'is ook een opmerking van Sloet 22). In de Rozengaarde
namen, naast ingeboren goedshèren. stedelingen de -eerste
plaats in, doordat zij of stedelijke instellingen (de -laatste als
'Opvolgster van de geestelijkheid) er grondbezit verworven
hadden. Men breidde dit bezit uit door het 'bouwen van lusthuizen.
het opkopen van erven en kottersteden. doat de aan-
1eg van lanen en bosschages en de aanmaak van nieuw roqgeveld
of weidekampjes op de gemene gronden. Naast de In
brede rust bij de es gelegen buurschap' ontstaat het onrustige.
onoverzichtelijke landschap der kampen en katersteden en
de sierlijke herenhuizinge. Er zit' in .deze ontwikkeling een
elandestien element; maar ze voorzag in een behoefte aan
groei en intensivering. in de noodzaak om meér mensen
plaats te geven in dezelfde ruimte. Gelukkig had de Rozen..
gaardèr marke veel ruimte en in het bijzonder een behoorlijkè
oppervlakte aan het toen: vanwege demestvôoraleniâg
onmisbare welland.
Van scherpe tegenstellingen tussen de eigenaren en
gebruikers der gewaarde erven en de' onqewaarde gebruikers
der gemene gronden blijkt niets. In anderemarken. b.v. in
Albergen. was datwel het geval 23) •
Dat iederevmarke juist.de goede groottè',liad in
verband met zijn economisch bestel. is in zijn algemeenheid
onjuist. Er zijn marken, waar .ru~,tptegebrek; veel, eerder
optreedt dan in andere. Evenmin is het waar· dat er in de
huishouding der' marken van de middeleeuwen 'àf tolhet
',).: \.:'.'
21) Tijdschr. Staathulshoucnmnde, deel 20 (1861); p.309. ' :
" 23) ~DBfa. (Uitg-. Ver. Ov. Rëgt en GesciL), p; 174:. Hier
-ô.a. de opmerking dat"de marke ,isatis populoaa" en i;fD.dlgèntium,
plena ho:inJnum" was, in de éerst'è 'helft der 16e eeüwô' ,i' c'

63
midden der 1ge eeuw geen verandering van betekenis optreedt.
Zeker. de ..eeuwige roggebouw" ging door. maar de
groeiende bevolking. de voortgaande ontginning en de was
van het katerdem. dat de oude boeren voorbijstreefde. zijn
in menige Overiiselse marke wel elementen, die tot verandering
meewerkten. '
In het voorgaande is bij uitzondering naarde oorspronkelijke
stukken verwezen. Alles wat op de geschiedenis
der marke betrekking heeft. is goed geordend in het Rijksarchief
te Zwollè aanwezig. Soms leverden het Gemeentelijk
Archief te Zwolle en de Resolutiën van Ridderschap en Steden
in het Gemeentelijk Archief te Kampen aanvullingen. De
heren Mr. A. Haga, J. Geesink en Joh. Don ben ik zeer verplicht
voor hun onvermoeide bereidwilligheid.

·
-t-...
-'Ot'
-
t-...
--'Ot'
64
~.
N

~~~~~NNN~N~N~~~~~NN~N~~
1+
N-
65
I~

.... IQ
-D
.... 00 ... tIl
e .... ril
<
- ..J ~
61 ... ....
c:Q
~
66

68
BIJLAGE III
. Markewilkeur van de Rozengaarde (1481).
Dit· synt de wilcoren die de marckenrichter met de
erfgenamen van Dalfsen averdraegen ende gewylckoert hebben
anno MCCCCLXXXI.
(1) In den eersten dat die marckenrichter myt die
erffgenamen alle jaer tosamen comen sollen des Maendages
vor Meydage by den Rutenberch up den Brynck to X uren
vormiddage ende wie daer nyt en kumpt, breket II heren
pont. Ende dat mogen verteren die marckenrichter met die
genne die daer comen. Des gelyken breken oick die boren
die daer nyt en comen, meer yn noetsaeken mach en yege~
lick enen in syn stede senden. Ende die noetsaeke saIl de
Henne. daer van des anderen wegen dan comen wordt. den
marckenrichter seggen en is die noetsake betamelick so saIl
.hie daer mede vri wesen ..
.. (2) So en sall geen erffgenaem den anderen erff-
'.genaem onderstaen unde degenne van jemants wegen geschicket
worde sal mer enen erffgenaem onderstaen, ende
saIl synen naem mede hebben in datgene dat die marckenrichter
met die erffgenaemen averdragende worden. gelyck
dengennen van wes wegen hie daer gevoget is myt vulmach
syner.
(3) Wanneer de marckenrichter met de erffgenaemen
tosamen comen als :vorsegt is offt up anderen tyden
'als geboert. wes see danne ynsetten worden totter marcken
orber ende nutticheit, dat saIl stanthafftich ende vast wesen,
Ende wes de marckenrichter unde sie averdragen. sollen
degenne volgen de daer nyt en comen. Ende wes de meeste
deel metten marckenrichter als dan sluten ende avèrdragen,
saIl dat. mynste deel volgen.

69
(1) Ennich man de vor den anderen sprecket die saIl oick
vor de anderen vuldoen.
(5) So mach die marckenrichter alle jaer upten vorsegden
Maendach vor Meydage keysen unde setten enen
geswaren vor den dyck unde dree van de buren, unde de
sall men beeden na older gewoente so dat se schutten ende
de marcke berichten. hoden unde waren sollen na uthwysinge
des bockes,
(6) Als de geswaren gecoren syn ende geswaren
hebben. so en sall niemant op oeren eedt spreken to genre.
tydt. En wie dat doet wanneer hie de marcke berichten sall,
de breket ann elcken geswaren 3 heren pont so dyck hie dat
doet -den marckenrichter.
(7) De to swaren gecoren wort ende. des nicht doen
en wolde, breket 3 heren pont en die saIl he terstunt
affdoen daer die marckenrichter und erffgenaemen des begeren,
.Ende dede hie des nicht. so sal men hem des andren
dages penden vor 4 heren punt. sunder enniqhe weer daer
tegens te done ende des naesten jares saIl hie die erste wesen.
(8) In noetsaken [mogen] de swaren by den. de to
meinen wercke ende de marcke 1). besetten doen by 3 ponde
ende wie nyt en queme tot meinen wercke als hem de swaren
gebeiden. breekt ~. punt. Als men upten meinen wercke is.
de dan werpet offt speelt en doen niet als hem de swaren
heten. den mogen se to huis heten gaen und nemen dar aH
~ heren pont, wer sie dan bliven oHt niet, Wesgebraken
'wort die nyt to meynen wercke en queme oHte also dede,
'dat he to huis worde peten gaen, dat sollen de marckenrichter
mette swaren gen.eten ende de swaren sollent aHdoen.
(9) AUe broeken de gebraken worden sal men pap."
den uth des geens erfnisse ende gude, de dat gebroken
hadde, Wie geine pande upleggen willen als hem de geswa-
1} Marcke is m.i. hier een werkwoord met de betekenis van het
Mnl. merken. d.i. vitten. critiek uitoefenen.

70
ren eisehen ende gebroken hefft, de breket Y2 punt so diek
hie dat doet.
(10) Offt de swaren yemande schutteden offt pendeden
ende sie nyt starek genoch en weren. so sollen de swaren
de buren anspreken dat sie hem hulpe doen en wen dan tot
hore vermaninqe nyt mede en genge. die breket Y2 heren
pont. Ende dat uth to penden ende vervolgen als vor staet,
sollen sie des marckenriehters dener to hulpe nemen.
(11) Wie syn pant offte schuttinge wedder neme
buten verlove der swaren, breekt den swaren l' olden schilt,
de halffte den marckenriehter ende de andere hel£te den
swaren.
(12) Offt den marckenriehter sampt den lantheren
behovede to ennigher tidt omme noetdruftieheit offte orberlike
saecken der marcken aengahnde so sal men kerkenspraecke
laten doen to Dalffsen ende dat sollen de meyeren
oren lantheren laten weten. als die kerkensprake daervan
gedaen wort; ennieh meyer. de dat versumede, de breke 1
heren pont ende dat pont saIl hie affdoen vor de genne de
dan daer synt sonder wederseggen. Ende wen dat van den
erffgenaemen gewittiget were ende nyt en queme noch
yemants in syn stadt en schict, de verlor 2 pont in maten
vorsegt.
(13) Niemant en saIl annemen te heden, to weiden.
noch to waren einnige uthemessche beesten, het sy perde.
schape, kone, verckene offte gyn goet de dor de marcke
gaen sollen. dat des wynters daer niet gevoedet en is. Wie
dat dede sal breken den marckenriehter 1 pont ende elek
perdt ofte koe Y2 punt, 1 verken lort ende elek schaep 1
olde flemessche, beholtliek den erffgenaemen elek syns, so
elcker eyn offte twye beste, perde offte koenbeeste mogen
hebben und weiden.
( 14) Alle dode beesten sal men graven van stonden
an by enen ponde offte de swaren mogen dat laten doen by
dubbelden broecke.

71
(15) Niemand saIl eerdtholt graven buten consent
des marckenrichters by eyn pene van 2 heren pont und want
verbot geschien is, salt dubbelt syn.
(16) Kogessehe heesten sal men in der marcke nyt
gaen laten, elek best by enen ponde, anders dan op de stedde
dee sie de swaren wysen.
(17) Acht dage vor Meydage solen alle beeste uth
den Wester Hoyslaege en uth den Olden Rosengarden
wesen, elek stucke by Yz heren punt, beholtelyken dat elek
upt syne hoden mach. Ende up de selve tidt sal elek syn
fredde rede gemakèt hebben ende waren by 1 ponde ende de
broke an de pacht of£te an dat gewas te holden.
(18) So saIl eyn ygelick syne vereken krampen, wanneer
de swaren daer kerkenspraecke van gedaen hebben
ende elek fercken by enen £Iemschen. Ende ontkrammeden
de vereken wedder ende de swaren dat vereisscheden ende
daer kerckenspraecke van doen Ieten, de se nyt" wedder
krammeden, dat weer elek verken Yz flemesschen sa dick als
dat geschede.
( 19) Wie ertholt gravet salle de kuele wedder vullen by
enen ponde und sail myt consent des marckenrichters doen.
(20) Wanneer de swaren gebeiden, sal eyn yder syne
vereken krammen.
(21) Alle erfgenaemen ende elek meyer magen selven
schutten. Wert saecke dat de swaren nyt en schutteden
als vorsegt of£te compositie met jemande makeden, hadden
gebroken 3 heren pont ende de broke sail de marckenrichter
myt de swaren genieten.