2011_07 - Gemeente Schiedam

JULI - AUGUSTUS 2011 JAArGAnG 17 no 7 cULTUreeL mAGAzIne
Hoogstraat Vlaardingen/Schiedam 1960
Het Hospice moet er uiteindelijk komen
Gerard Verhulsdonk terug in Schiedam
e 5,-

Anneke Dunkhase,
amazone
Matras met
perfect
aansluitende
elementen
Swissfl ex en ik. Eén tijdens het slapen.
NIEUW
Een gezonde nachtrust door de synchroon-precisie tussen matras en lattenbodem. Het resultaat:
• Perfecte aanpassing aan uw bewegingen tijdens de slaap.
• In elke houding perfect in balans en een goede ondersteuning van top tot teen.
• Anatomisch correct en tegelijk ontspannen, drukvrij liggen.
Alleen Swissfl ex biedt deze unieke combinatie van matras en lattenbodem voor alle
lichaamstypen aan, in een uitgebreid assortiment.
Swissfl ex. Omdat een gezonde nachtrust het waard is.
Synchroon-precisie = precieze samenwerking tussen matras en lattenbodem
Paardrijden is mijn leven.
Een gezonde nachtrust mijn stokpaardje.
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 42 68 732
www.bednodig.nl
Orthopedische kussens thuis gratis testen.
Brandersfeesten
Parkeren: ABC Parkeergarage - Kreupelstraat. Gratis uitrijkaart.
in een
nieuw licht
23|24|25
september 2011
Fun-Key events organiseert het
in Schiedam. Benieuwd naar alles wat wij voor u
kunnen betekenen? Kijk op www.fun-key.nl
Westvest 38 | 3111 BW Schiedam | T 010 4270888
Zelfregulerende
lattenbodem
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 4
Hoogstraat 172-174 - 3111 HP Schiedam - Tel.: (010) 42 68 732
www.bednodi
www.bednodig.nl
Orthopedische kussens thuis grat
Orthopedische Parkeren: ABC kussens Parkeergarage thuis gratis - Kreupelstraat. testen. Gratis u
Parkeren: ABC Parkeergarage - Kreupelstraat. Gratis uitrijkaart.
E R K E N D
B L OE M SI E R K U N S T E N A AR
Hoogstraat 108-110, 3111 HL Schiedam, telefoon 010 - 426 75 12
Bedrijfsabonnementen, rouwarrangementen, bruidsboeketten,
exclusieve arrangementen
Bezoek onze website: www.rosabloemen.nl

3 musis
MUSIS juli - augustus 2011
jaargang 17
no 7
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar
en informeert en opinieert
onafhankelijk op het brede terrein
van cultuur en samenleving.
Musis is toegelaten als
Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)
8049 60 057
Uitgever: Stichting Musis
Bestuur:
Jan Franken, Dick Jansen, Loe Koppejan - voorzitter,
Jos Poolman, Karin Visser, (vacature)
Redactie en administratie:
Broersvest 75-77
3111 ED Schiedam
Telefoon: 010 473 55 18
E-mail: redactie@musis.info
Hoofdredacteur: Hans van der Sloot
Redactie:
Jeroen ter Brugge, Theo van Giezen,
Sjef Henderickx, Jack Tsang, Rikkert Wijk
Tekstredactie: Harriet Kruse
Eindredactie: Laurens Priester
Abonnement: minimaal e 35,-
(jaarabonnement 2011)
(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)
op rekeningnummer 81.33.79.555 Fortis
Opzeggingen schriftelijk 2 maanden
voor beëindiging abonnementsperiode.
Advertentie-exploitatie:
DK media, Schieweg 93, 2627 AT Delft
Telefoon: 015 256 60 10
Mobiel: 06 285 993 70
MUSIS ONLINE OP
http://archief.schiedam.nl/
Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan
het laatste nummer (juni 2011) is Musis
volledig leesbaar op de website van het
Gemeentearchief Schiedam / publicaties.
Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.
Alle auteursrechten en datarecht berusten bij
Stichting Musis en de auteurs. Het onderwijs en
educatieve instellingen kunnen op Musis een beroep
doen bij het geschikt maken van onderwerpen voor
lessen en projecten.
Lithografie en druk: TDS printmaildata, Schiedam
Alle auteursrechten en datarecht berusten
bij Stichting Musis en de auteurs.
Omslag:
De Hoogstraat gezien vanaf de Koemarkt/Broersvest,
Herman Paradies, olieverfschilderij, circa 1950,
Gemeentearchief Schiedam
Inhoudsopgave
4 Tegenwind voor het Hospice
8 De Hoogstraat terug naar af
14 'Nazarener' Gerard Verhulsdonk terug in Schiedam
18 Museumvondsten
20 Willem O(dysseus) Duys, Pluvius en Morfeus
23 Column: Weg met de koepel
24 Een Schiedamse burgemeester in Baarland
28 De honneur en het aansien van dese stadt
32 Het is zoals het is: het 'nieuwe' Emaus
4
20
De jaren 1950
Zowel Aad Wagenaar als Hans van der Sloot staan in dit nummer stil bij de
jaren 1950. Wagenaar herinnert zich het optreden van Willem (later ‘O’) Duys
als jong presentator en animator van de roemruchte Schiedamse Feestweken
op het door duizenden Schiedammers bezochte Plantage Podium. Het was hier
dat Willem Duys als journalist van Het Vrije Volk en vast medewerker van de
Schiedamse Gemeenschap zijn loopbaan als presentator begon die hem later
de status van bekende Nederlander zou bezorgen.
Aan de sloop van dit openluchtpodium, dat door architectuurkenners tot de
markante scheppingen uit de Wederopbouw (1945-1965) wordt gerekend,
heeft de gemeenteraad z’n fiat gegeven, door het bouwwerk de status van
gemeentelijk monument te onthouden. Zonde, zegt hij.
De jaren 1950 zijn ook een thema in het artikel over de Hoogstraten waarin
wordt nagegaan waarom het publiek deze winkelstraten de rug heeft toegekeerd.
Het Schiedams gemeentearchief verwierf in 2009 een olieverfschilderij
van Herman Paradies die de sfeer van de Schiedamse Hoogstraat heel
herkenbaar maakt. Zo niet de politieagent in z’n ‘oude’ uniform van voor
1961. Is het motoragent Peet van der Voort die daar zo prominent staat of
de bijgenaamde agent Platvoet, de schrik van alle jongens in het centrum?
Of is het hoofdagent Van Lith?
8
24
14
28
18
32

Tegenwind
tekst: Robert van Herk
foto: Jan van Kampenhout
voor het Hospice
In 2009 kon u in het julinummer van Musis lezen over de plannen voor het Hospice Nieuwe
Waterweg Noord. Een zogenaamd bijna-thuis-huis, centraal gelegen in Vlaardingen, waar
terminale patiënten afscheid kunnen nemen van het leven. Destijds een opvallend initiatief,
maar hoe staat het er nu, dik twee jaar later, eigenlijk voor?
"Ook toevallig dat u belt, op dit moment wachten we op een
uitspraak van de Raad van State," zegt Judith Roodenburg
als ik haar opbel. Judith, in het dagelijks leven apotheker,
is secretaris voor Stichting Hospice NWN. "De plannen en
financiering zijn rond, maar de buurtbewoners hebben
bezwaar aangetekend. Dat snap ik wel hoor – een typisch
geval van 'not in my backyard' – maar misschien kunt u beter
met onze voorzitter praten." Die voorzitter is Ben van der
Velde. Toen enkele initiatiefnemers, veelal uit de zorg, in 2004
het idee voor een hospice in onze regio lanceerden, vonden
ze al snel een gewillig oor bij deze voormalige wethouder
in Vlaardingen. In 2007 trad Van der Velde af, maar zijn
enthousiasme was de mensen van het hospice bijgebleven;
vandaar dat hij in 2008 gevraagd werd om voorzitter te
worden.
Principieel bezwaar
We besluiten elkaar te ontmoeten bij de beoogde bouwlocatie
van het hospice, een lommerrijk grasveldje aan de Prinses
Margrietlaan in het welgestelde Holy Zuidwest, door
Vlaardingers prozaïsch de Goudkust gedoopt. Het is de
eerste tropische dag van 2011. Het veldje ligt er verlaten bij.
Een gelikt bouwbord op de hoek van de Prinses Margiet- en
Prinses Beatrixlaan voorspelt de komst van het hospice. Van
der Velde is nog niet gearriveerd. Eerst maar eens poolshoogte
nemen bij de buurtbewoners. Ik bel aan bij een willekeurig
huis, waar een aardige dame open doet. Ze wil liever niet
met naam en toenaam in Musis, maar neemt uitgebreid de
moeite om me bij te praten. "Onze buurt voelt zich een beetje
bekocht", ze wijst naar het veldje voor haar deur: "Eerst
zouden hier vier eengezinswoningen komen – eigenlijk ook al
zonder overleg – en zou het trapveldje behouden blijven, maar
vervolgens wijzigt de gemeente ineens het bestemmingsplan
en krijgt het veldje een zorgbestemming." Dat laatste ziet
ze duidelijk niet zitten: "Dat betekent veel meer verkeer,
parkeerproblemen, drukte! Nou, dan hebben we liever die vier
eengezinswoningen. Terecht toch, dat de bewonersvereniging
De Groene Long protest heeft aangetekend?"
De familie De Vilder woont iets verderop. Zij hebben de
zaak ook bij de Raad van State aanhangig gemaakt. De
heer De Vilder: "Weet je, het gaat ons niet eens zo zeer om
het hospice, maar deze bestemmingswijziging maakt ook
andersoortig gebruik mogelijk. We verwijten de gemeente
vooral dat het geen betrouwbare gesprekspartner is gebleken.
Destijds hebben we uitvoerig ingesproken op de gemeentelijke
Ontwikkelingsvisie Holy Zuidwest. We gingen schoorvoetend
akkoord met de vier geplande eengezinswoningen voor ons
huis en vervolgens wijzigt de gemeente, zonder overleg, het
bestemmingsplan. Een beetje vreemd als je als gemeente
zoveel waarde hecht aan burgerparticipatie."
Door de strot geduwd?
Op naar Ben van der Velde die, zoals afgesproken, bij de
houten fietsbrug over de Vaart op me staat te wachten.
We zoeken een bankje in de schaduw. Raar contrast. Een
gesprek over een hospice voor terminale patiënten, terwijl
levenslustige pubers hun vertier zoeken bij de Vaart.
"De buurtbewoners zijn niet erg blij met het hospice. Het
wordt ze door de strot geduwd, zeggen ze." Van der Velde
reageert gelaten: "Tja, door de strot geduwd. De bestemmingsplanwijziging
en het aanvragen van de bouwvergunning is
keurig volgens procedure gebeurd. Er is een inspraakronde
geweest, de gemeenteraad heeft er over gestemd, de wijziging
heeft ter inzage gelegen en dat hebben de bewoners aangegrepen
om te protesteren bij de Raad van State. Ze zien het
hospice inderdaad niet zitten, maar het wordt ze zeker niet
door de strot geduwd. Alles gaat volgens het boekje. Voor het
hospice is in ieder geval geen betere plek denkbaar. Ik hoop
maar dat de Raad van State de bezwaren ongegrond vindt."
Goede sier
Waarom gekozen voor deze omstreden locatie? "Het hospice
is bedoeld voor terminale patiënten uit Schiedam, Vlaardingen
en Maassluis", zegt Van der Velde: "Een centrale ligging
in de regio heeft daarom de voorkeur." Dat klinkt redelijk,
maar bewonersvereniging De Groene Long suggereert dat
nieuwbouwpark Hoog Lede nog beter geschikt is. De heer De
Vilder: "Dat ligt dichter bij de A20 en in de Ontwikkelingsvisie
Holy Zuidwest was al rekening gehouden met een zorgfunctie
op deze locatie. De gemeente, of eigenlijk het Vlietland
Ziekenhuis, kon met zo'n zorgbestemming echter geen goede
deal sluiten met de projectontwikkelaar. Een centenkwestie
dus." Enigszins tegenstrijdig, want tegelijkertijd is de gemeente
Vlaardingen zo enthousiast over het plan voor het bijnathuis-huis
dat ze het alternatieve terrein langs de Vaart voor
een schappelijke prijs aan het hospice hebben aangeboden.
Grond voor woningen zou in deze wijk al snel 400 euro per
vierkante meter opleveren, het hospice hoeft echter maar
175 euro per meter te betalen. Toch ook een flinke financiële
aderlating. Waarom dit Vlaardings enthousiasme? Er zijn immers
al palliatieve units in bestaande verpleeghuizen? "Ons hospice
is geen gewone palliatieve unit. Nee, het gaat om een zogenaamd
bijna-thuis-huis. Daar zijn er al bijna honderd van in
heel Nederland, maar hier in de regio bestaat zoiets nog niet",
zegt Van der Velde: "Er is echter wel behoefte aan; dat hebben
we laten onderzoeken onder huisartsen." Een mooi initiatief
dus waar de gemeente Vlaardingen goede sier mee maakt.
musis 4

Patiënten van een bijna-thuis-huis zoeken een kwaliteitsvolle omgeving
waar zij kunnen sterven, omdat dat thuis niet kan of omdat ze hun
omgeving niet tot last willen zijn. De enige zorg komt van de wijkverpleegkundige,
hun eigen huisarts en, bij het Vlaardingse hospice,
van zo'n zeventig (!) vrijwilligers. Niet verwonderlijk dat de buurt
vreest voor verkeersoverlast. "Dat gaat echt meevallen hoor", reageert
Van der Velde: "Zeg nou zelf, straks zijn er maximaal vijf terminale
patiënten, in een wijk zonder noemenswaardig verkeer en met heel veel
parkeerruimte. Ik verwacht dat er hooguit tien parkeerplekken nodig zijn.
Bovendien komen de vrijwilligers meestal op de fiets. Zo halen ze ook
de boodschappen voor de bewoners."
5 musis
Ben van der Velde,
voorzitter Stichting Hospice
Nieuwe Waterweg Noord

...WIJ GAAN NOG EVEN DOOR...
UW OUDE BRIL
IS GELD WAARD
DEZE DEZE SUCCESVOLLE
SUCCESVOLLE
AKTIE AKTIE STOPPEN STOPPEN WIJ
NOG NOG LANG LANG NIET! NIET!
DOE DOE DUS DUS MEE..!
MEE..!
INRUIL-
PREMIE
€100,- OF
€50,-!
Ruil uw oude bril in en ontvang tot 100,- euro
inruilpremie bij aanschaf van een nieuwe
complete bril uit onze gehele collectie. Uw oude bril
geeft iemand in een 3e wereldland weer kans op een
beter (vooruit)zicht. Kom nu naar Tempel Optiek en
doe mee. Deze aanbieding komt nog bovenop de
vergoeding van uw zorgverzekeraar.
Tempel Optiek
werkt samen met alle
zorgverzekeraars.
Hoogstraat 2 • 3111 HH Schiedam • Tel (010) 473 59 19
www.tempeloptiek.nl

Weinig overlast
Zo'n bijna-thuis-huis is een relatief nieuw verschijnsel.
In een traditioneel zorgcentrum is alle professionele hulp
voorhanden, van psychiater tot verpleegkundigen. Bewoners
worden intensief verzorgd en verblijven er vaak maanden.
In bijna-thuis-huizen komen echter alleen uitbehandelde
patiënten, die in de praktijk hooguit twee tot drie weken
blijven. Patiënten van een bijna-thuis-huis zoeken een
kwaliteitsvolle omgeving waar zij kunnen sterven, omdat
dat thuis niet kan of omdat ze hun omgeving niet tot last
willen zijn. De enige zorg komt van de wijkverpleegkundige,
Ontwerp van Geluk en Treurniet van het Hospice.
hun eigen huisarts en, bij het Vlaardingse hospice, van zo'n
zeventig (!) vrijwilligers. Niet verwonderlijk dat de buurt
vreest voor verkeersoverlast. "Dat gaat echt meevallen hoor",
reageert Van der Velde: "Zeg nou zelf, straks zijn er maximaal
vijf terminale patiënten, in een wijk zonder noemenswaardig
verkeer en met heel veel parkeerruimte. Ik verwacht dat er
hooguit tien parkeerplekken nodig zijn. Bovendien komen
de vrijwilligers meestal op de fiets. Zo halen ze ook de
boodschappen voor de bewoners."
Financieel rond
De buurt mag haar reserves hebben, andere instellingen,
bedrijven en burgers reageren enthousiast. De bouw van
het bijna-thuis-huis wordt gefinancierd en begeleid door de
woningcorporaties Waterweg Wonen en Samenwerking. Uit
het oogpunt van 'maatschappelijk verantwoord ondernemen'
zorgen ze straks ook voor het onderhoud. Stichting Hospice
NWN huurt het gebouw vervolgens voor een symbolische
euro per jaar. De volledige inrichting van de vijf kamers, de
gezamenlijke woonkamer en de meditatieve ruimte wordt
weer door andere bedrijven, fondsen en organisaties, maar
ook door particulieren gesponsord. De gemeentes Maassluis,
Schiedam en Vlaardingen dragen 180.000 euro bij (een
euro per inwoner) en tenslotte worden de twee betaalde
coördinatoren, die samen met de vrijwilligers het hospice
gaan runnen, gefinancierd met rijkssubsidies. Zo wist stichting
Hospice NWN in totaal 2,4 miljoen euro bijeen te brengen. "De
eigen bijdrage is straks slechts 30 euro per dag. We hebben
de exploitatie nu zo ingericht dat we met de opbrengsten ook
minderdraagkrachtigen een plek kunnen bieden", aldus Van
der Velde.
We wandelen naar het bouwbord aan de rand van het veldje.
Ook deze uiting is gesponsord. Een artist impression van het
hospice geeft een aardige indruk van het project. De laagbouw
met mos-sedumdak van architect Sjaak Ruiter schikt zich
naar de bungalows en villa's in de rest van de wijk. "Ook de
architect en de binnenhuisarchitect (Rian van Dijk), werken
voor een schappelijke prijs", zegt Van der Velde trots: "En
we hebben zelfs al dertig aanmeldingen van vrijwilligers;
7 musis
van klusjesman tot verzorger. Spontaan! Zonder adverteren!
Conny Yap, een van onze adviseurs, heeft al twee hospices
opgezet en zal helpen met het selecteren en opleiden van de
vrijwilligers. Dat gaat helemaal goed komen. We zijn er klaar
voor."
Positief gestemd
We kunnen dus voorzichtig concluderen dat het, ondanks
de protesten van omwonenden, goed gaat met het hospice.
Veel hangt af van de uitspraak van de Raad van State. "Die
uitspraak moet nu zo'n beetje bekend worden", zegt Van
der Velde: "Ik ben positief gestemd, maar ook een beetje
gefrustreerd. Eigenlijk had het hospice er al moeten staan.
Door alle bezwaren hebben we veel vertraging opgelopen.
In mijn tijd als wethouder heb ik heel wat te stellen gehad
met een opvang voor dak- en thuislozen in de Vettenoordse
Polder. Die emoties kon ik goed begrijpen, maar welk
bezwaar kun je nu hebben tegen een hospice? Waarom zou
een hospice erger zijn dan vier villa's? Wie rouwt er om een
trapveldje dat nauwelijks gebruikt wordt en een groot deel
van het jaar blank staat?"
De Raad van State heeft op 28 juli 2011 de bezwaren
van de buurtbewoners tegen de komst van het hospice
verworpen. Voor meer informatie over het hospice, ga
naar www.hospice-nwn.nl
De familie De Vilder woont iets
verderop. Zij hebben de zaak ook
bij de Raad van State aanhangig
gemaakt. De heer De Vilder:
"Weet je, het gaat ons niet eens
zo zeer om het hospice, maar
deze bestemmingswijziging
maakt ook andersoortig gebruik
mogelijk. We verwijten de
gemeente vooral dat het geen
betrouwbare gesprekspartner
is gebleken. Destijds hebben
we uitvoerig ingesproken op de
gemeentelijke Ontwikkelingsvisie
Holy Zuidwest. We gingen
schoorvoetend akkoord met
de vier geplande eengezinswoningen
voor ons huis en
vervolgens wijzigt de gemeente,
zonder overleg, het bestemmings-
plan. Een beetje vreemd als je
als gemeente zoveel waarde
hecht aan burgerparticipatie."

De Hoogstraat
terug naar af
Ze waren de trots van de stad. Levensaders, luxe winkel- en uitgaansgebied
tegelijk. Wie zich op een zomerse zaterdagmiddag in Vlaardingen of Schiedam
op de Hoogstraat begaf kon er vrijwel zeker van zijn er de halve gemeenschap
tegen te komen. Een 'Hoogstraatje pakken' deden de meeste flaneurs voor het
vermaak. Winkelen behoorde tot de doordeweekse bezigheden.
tekst: Hans van der Sloot
foto's: Gemeentearchief Schiedam, Stadsarchief Vlaardingen
Hoogstraat Schiedam in de richting van de Appelmarkt, 1974. Foto: J.F.H. Roovers
musis 8

Tot ver in de jaren 1980 waren de Hoogstraten in Vlaardingen
en Schiedam de levensaders van de stad. In Rotterdam
kwam de grandeur van de Hoogstraat met z'n grote winkels
en bioscopen ten einde door het bombardement van 14
mei 1940 en zou nooit meer herstellen. Toch vormde ook
die Hoogstraat – als voorzetting van de Oostzeedijk – via
Schiedamsedijk, Westzeedijk, Rotterdamsedijk, de verbinding
met de Hoogstraat in Schiedam die dan weer via Dam,
Vlaardingerdijk, Schiedamsedijk de Hoogstraat in Vlaardingen
werd om zich als Maassluissedijk wederom in het landschap
te verliezen.
Zowel in Schiedam als Vlaardingen holde de Hoogstraat met
het aanbreken van het laatste kwart van de twintigste eeuw
achteruit. Dit gold overigens niet exclusief voor Schiedam
of Vlaardingen. Overal raakte de kleine middenstand in de
verdrukking. In een inmiddels ontelbaar aantal artikelen wordt
geklaagd over het deficit van de Schiedamse winkelstand
en leegloop van de Hoogstraat in Vlaardingen. Maar bedenk
daarbij wel dat de lokale middenstand in kleinere steden in
onder andere Frankrijk geheel om zeep geholpen is door de
ongebreidelde groei van de Centres Commerciales.
In Rotterdam is de situatie niet anders. Ook daar wordt
de Hoogstraat – zeker verderop in de richting van het
Oostplein geteisterd door verval en leegloop. Ook daar
de knakenkrakers die als hedendaagse marktkramers
voor een paar maanden hun dubbeltjeshandel drijven, om
vervolgens weer met de noorderzon te vertrekken. Zowel
de Schiedamse als Rotterdamse Hoogstraat ondervonden
na de jaren '70 in toenemende mate concurrentie van het
herstel van de Rotterdamse binnenstad. Ook de verschuiving
van het kernwinkelgebied speelde een grote rol. Lag het
Rotterdamse koopcentrum tot het bombardement van mei
1940 geconcentreerd tussen Coolsingel en Oostplein met
een brede uitwaaiering naar Hofplein en Pompenburg en
het oude havengebied rondom Leuve- en Glashaven, na
de Tweede Wereldoorlog vindt een 'groepering van betere
winkels' plaats langs de Oude en Nieuwe Binnenweg met de
Lijbanen als kwalitatief hoogstaande en bovendien gelukkige
stedenbouwkundige ingreep daarnaast. Het Rotterdamse
Hoogstraatkwartier, hoewel met veel ambitie bebouwd,
ondervond van meet af aan daarvan de gevolgen. Groots
opgezette winkels als de Galeries Modernes – voor de oorlog
een begrip in Rotterdam- en Gerzon konden het al snel niet
bolwerken en ook op de Nieuwe Markt, de Kipstraat en Korte
Hoogstraat bleef het stil. Met hoeveel aplomb de nieuwbouw
daar ook werd gepresenteerd.
Zowel in Schiedam als Vlaardingen holde de Hoogstraat met het
aanbreken van het laatste kwart van de twintigste eeuw achteruit.
Dit gold overigens niet exclusief voor Schiedam of Vlaardingen. Overal
raakte de kleine middenstand in de verdrukking. In een inmiddels
ontelbaar aantal artikelen wordt geklaagd over het deficit van de
Schiedamse winkelstand en leegloop van de Hoogstraat in Vlaardingen.
Maar bedenk daarbij wel dat de lokale middenstand in kleinere
steden in onder andere Frankrijk geheel om zeep geholpen is door
de ongebreidelde groei van de Centres Commerciales.
9 musis
Hoogstraat Schiedam, gezien in de richting van het Broersveld. Foto: C.M. Tholens
Albert Teunissen (rechts) met zijn draaiorgel in 1967 in de Hoogstraat Schiedam.
Foto: Robert Collette

Bezorgdienst Van Gend & Loos op de Hoogstraat Schiedam in 1950. Foto: C. Breur
Patatje eten bij een automatiek op de Hoogstraat Schiedam, 1967.
Foto: Robert Collette
Hoogstraat Schiedam tussen de Appelmarkt en Korte Dam, 1967.
Foto: Robert Collette
musis 10

Zuigkracht
In Schiedam klaagde burgemeester J.W. Peek in 1952 al over
de zuigkracht van het zich snel ontwikkelende Rotterdam.
Hij zei daarmee niets nieuws, want ook ver voor de Tweede
Wereldoorlog was er sprake van spanning in de relatie. Zeker
nadat in 1911 pogingen werden ondernomen om Schiedam
te annexeren zoals met randgemeente Hillegersberg, in 1928
en 1934 nog eens zonder succes herhaald en in de jaren
1980 zelfs vurig bepleit door de Schiedamse wethouder Chris
Zijdeveld.
Toch leek er in de jaren 1960 en '70 uiterlijk nog weinig aan
de hand. De Hoogstraat vertoonde nog steeds een mengeling
van allerhande winkels, variërend vanaf een kleine zaak
die zich had gespecialiseerd in het ophalen van ladders in
nylonkousen tot galanterieën, een apotheker, een groothandel
in dranken, een handvol cafés, paraplu- en hoedenwinkels en
een keur aan slagerijen, groentewinkels, speelgoedwinkels,
kruideniers, brood- en banketbakkers, sigarenwinkels, slijterijen,
boekhandels en bloemisten. Uitgesproken luxewinkels
waren op de Hoogstraat in de minderheid, een enkele
kledingzaak daargelaten. Die werden eerder gevonden op
de Rotterdamsedijk, onder de flat Singelwijck, de Gerrit
Verboonstraat en Oranjegalerij, in of nabij de ambitieuze
projecten waarmee Schiedam een nieuwe grootstedelijkheid
onderstreepte.
De pogingen van dit moment
zijn erop gericht om de
Schiedammers en Vlaardingers
weer in groten getale terug
te krijgen op de Hoogstraat.
Waarbij de foto's uit de jaren
1960 en 1970 al gelijk leren
wat daarvoor een eerste stap
moet zijn. Begin 'ns met het
opruimen van al die rotzooi,
die hele uitdragerij van outlets
en wapperborden waarmee de
winkeliers de aandacht op zich
denken te vestigen, maar in
werkelijkheid hun klanten van
de deur jagen.
11 musis
Jongeren op de Schiedamse Hoogstraat hoek Koemarkt in 1950. Foto: C. Breur
Hoogstraat Schiedam in de richting van de Appelmarkt. Foto: J. van der Hoeven
Hoogstraat Schiedam vanaf de Bokkensteeg richting Korte Dam, 1960.
Foto: C.A. van der Zee

Hoogstraat Vlaardingen eind jaren 1950, begin jaren 1960. Foto's boven, middenrechts, linksonder: J.F.H. Roovers; foto's middenlinks, rechtsonder: fotograaf onbekend
musis 12

In Vlaardingen was het beeld niet anders. De ambities
waarmee in Schiedam even voor de Tweede Wereldoorlog
de Rotterdamsedijk, de Passage, en de HAV-bank werden
gerealiseerd (na de oorlog gecompleteerd met de Grensflat
en de Oranjegalerij), houden ten nauwste verband met
de opkomst van Schiedam als belangrijk centrum voor
scheepsbouw en scheepsreparatie. In Vlaardingen was
de eerzucht op later datum niet minder. De inzet van het
gemeentebestuur, aangejaagd door de tomeloze burgemeester
Jan Heusdens, is nog altijd zichtbaar in de grote
stedenbouwkundige ingrepen van dat moment. Vlaardingen
stelde zich tot taak in minder dan één generatie te transformeren
tot een grote, moderne industriestad en regiocentrum
voor het grote gebied tot aan de grens van de Haaglanden.
Over hoe deze ontwikkeling vorm moest krijgen in het
centrum had Heusdens een uitgesproken mening die hij
in 1961 verwoordde met: "De oude, naar hedendaagse
begrippen, benauwde binnenstad zal moeten verdwijnen en
vervangen worden door een city, het moderne Vlaardingen
waardig. Als integrerend onderdeel is een brede verkeersweg
dwars over de nieuwe binnenstad geprojecteerd, waarvan
met het eerste gedeelte een dezer weken begonnen wordt.
Pleinen, winkelstraten, parkeerterreinen, compleet met grote
warenhuizen, restaurants enz. zullen de plaats innemen van
1.600 oude pandjes die hier successievelijk verdwijnen. De
eerste segmenten van deze nieuwe binnenstad zijn reeds
verwezenlijkt en jaarlijks wijkt de oude huizengordel verder
terug om plaats te maken voor moderne hoogbouw met
winkels van grootsteedse allure."
Elke vlek bereikbaar
Overigens had de opening van het moderne Liesveld, gebouwd
naar de perceptie van Jan Heusdens en zijn medebestuurders
aanvankelijk slechts geringe gevolgen voor de winkelstand
op de Hoogstraat. De zuigkracht deed zich sterk gelden voor
de winkels die op het moderne Liesveld, het Veerplein en de
Korte Hoogstraat, nieuwe kansen zagen. Deze vormden echter
geen meerderheid. De terugloop kwam later pas.
Aan het verval van de middenstand op de Hoogstraat in beide
steden lagen meerdere ontwikkelingen gelijktijdig ten grondslag.
De snel toenemende (auto)mobiliteit, de ontwikkeling
van het grootwinkelbedrijf en de overdekte winkelcentra
zijn er enkele. De groei van de bevolking met inwoners
van buiten, die in principe geen binding hadden met de
oude binnensteden en hun tradities is een andere. Ook het
koopgedrag veranderde snel, mede ook door mobiliteit en
13 musis
het verkleinen van afstanden door met name het openbaar
vervoer. Over dat laatste is (en wordt) veelvuldig geklaagd
en gekankerd. Maar waar het openbaar vervoer betreft
kan niet worden ontkend dat dit – in capaciteit, comfort en
frequentie – vanaf pakweg de jaren '70 een geweldige groei
heeft doorgemaakt. Al klagend over dienstregelingen en
wachttijden, verliezen we al te gemakkelijk uit het oog dat
in Nederland letterlijk elke vlek met het openbaar vervoer
bereikbaar is. Meestal ook binnen beperkte tijd. En altijd met
het nodige zitcomfort en goed afgeveerd. Een vaste reden
tot klagen geven ook de vaste ketenwinkels die in elk (koop)
centrum van enige omvang worden aangetroffen. Overal een
Wibra, een Blokker, D-reizen of een Marskramer. Waarbij de
her en der reizende bezoeker – steeds hopend op iets nieuws,
iets eigens, in Hellevoetsluis, Naaldwijk of Dordrecht – uit het
oog verliest dat deze ketenzaken overal hun functie hebben.
Want het zal je toch maar gebeuren dat je van Naaldwijk naar
Dordrecht moet om daar een Wibra of een Marskramer te
treffen.
Ook de ontwikkeling van het grootwinkelbedrijf heeft de
kleine middenstand zwaar getroffen. Maar wie in Vlaardingen
of in Schiedam wijst op het verlies van zoveel kruideniers,
tabakszaken, groenteboeren en bakkers gaat eraan voorbij dat
de huidige grootwinkelbedrijven in en rond het stadscentrum
een aanzienlijk groter winkeloppervlak bieden dan al die
winkels van vroeger tezamen. Met een navenant assortiment,
waarin specialiteiten een minstens even groot aandeel hebben
als de eerste levensbehoeften.
In het karakter van de Hoogstraten in Vlaardingen en
Schiedam ligt de geschiedenis van eeuwen besloten. Juist
in de individuele architectonische vernieuwingen. En aanpassingen
aan de smaak van het moment. De pogingen
van dit moment zijn erop gericht om de Schiedammers en
Vlaardingers weer in groten getale terug te krijgen op de
Hoogstraat. Waarbij de foto's uit de jaren 1960 en 1970 al
gelijk leren wat daarvoor een eerste stap moet zijn. Begin 'ns
met het opruimen van al die rotzooi, die hele uitdragerij van
outlets en wapperborden waarmee de winkeliers de aandacht
op zich denken te vestigen, maar in werkelijkheid hun klanten
van de deur jagen. Begin met er weer een gewone straat van
te maken. Een straat waar de Vlaardingers en Schiedam zich
in herkennen, die aansluit bij de stedelijke behoeften van dit
moment, beredeneerd vanuit de gemeenschap zelf. Terug naar
af dus.
Hoogstraat Vlaardingen eind jaren 1950, begin jaren 1960, met links de winkel van distilleerderij W. van Toor, foto A.J. van Druten; rechts ansichtkaart 1962.

'Nazarener'
Gerard Verhulsdonk
terug in Schiedam
musis 14

Na een afwezigheid van achttien jaar is
Gerard Verhulsdonk terug in Schiedam.
Als raadslid maakte hij 31 jaar deel uit van
het stadsbestuur. Nu slaat hij, 86 jaar oud,
werkloos vanachter het raam van een luxe
seniorenflat het leven op de Burgemeester
Knappertlaan gade, een glaasje rosé binnen
handbereik. Hij moet wennen aan de rol van
toeschouwer. Maar hij heeft geen spijt dat
hij is teruggekeerd naar zijn geboorteplaats.
Zwart Nazareth is opgefrist, heeft hij tot zijn genoegen vastgesteld,
heeft zelfs allure gekregen met een wandelpromenade
langs de Schie en een stationsplein dat een grote stad niet zou
misstaan. En wat een genot om dat vertrouwde taaltje weer te
horen. "Als ik in de groentewinkel vijftien mandarijnen bestel,
zegt de vrouw achter de toonbank met een knipoog: voor u
doet ik er eentje extra bij. Doet, weet je wel: stam plus t."
"We gingen samen naar het wijze oosten. Als een eenzame
cowboy kwam ik terug in het wilde westen." Aldus vat hij zijn
nieuwe levensomstandigheden samen. In 1993 vertrokken
Gerard en zijn vrouw Rita naar Nijmegen om daar een mooi
pand aan de rand van de binnenstad te betrekken. Ze hadden
genoeg gewerkt en gingen van hun levensavond genieten in
Rita's geboortestad. Het Bourgondische daar beviel hen goed.
Aardige mensen, minder gestrest dan in de Randstad. Maar
in 2005 overleed zijn vrouw, een zware slag. Met Rita's dood
verloor hij tevens zijn relatie met Nijmegen.
Het was zijn vriend en partijgenoot Cor van Tilborg die hem
terughaalde naar Schiedam. De oud-wethouder behoort met
Will van Wijk en PvdA'er Gé Brouwer tot de ouwe makkers
uit de gemeenteraad die contact bleven houden met de grijze
nestor. Zij hielden Gerard op de hoogte van de gebeurtenissen
in zijn vroegere woonplaats. De laatste jaren bespeurden zij in
zijn conversatie een sentiment dat verdacht veel op heimwee
leek.
Het is waar, geeft Verhulsdonk toe, in Nijmegen zat hij te
vereenzamen. Daar stak niemand met de kreet "Hé Verhulsdonk!"
de arm omhoog als hij voorbijkwam op zijn fiets. En
hier kennen ze hem allemaal nog. Allemaal – dat wil zeggen,
degenen die nog in leven zijn. "Wat me doet beseffen dat ik
zelf ook al ver over de houdbaarheidsdatum heen ben."
Tot zijn vertrek begin jaren 1990 was Gerard Verhulsdonk
een begrip in Schiedam. Zijn naam had de klank van een
ijzersterk merk. Hij handelde in bonbons en, voor de VVD, in
politieke bon mots. Beide producten hadden veel met elkaar
gemeen. Verhulsdonk wist zijn politieke betogen een zelfde
rijke vulling mee te geven als zijn chocolaatjes. Waar andere
gemeenteraadsleden gortdroge betogen opdreunden van een
papiertje, blonk de fractievoorzitter van de liberalen uit in
voor de vuist weg afgestoken redevoeringen die verrassend
to the point waren en ook nog eens rijkelijk doorspekt met
woordspelingen en kwinkslagen. Vriend en vijand luisterde
geboeid als de VVD-fractieleider het woord nam.
Over het dualisme, in de gemeenteraden ingevoerd na
zijn vertrek, haalt hij meewarig de schouders op. De raad
15 musis
tekst: Peter de Lange
foto: Jan van Kampenhout
Tweede Kamertje laten spelen, is dat nou de manier om de
belangstelling van de burger voor de politiek terug te winnen?
Je kan de procedures wel veranderen, maar als het debat in
dezelfde saaie bewoordingen wordt gevoerd als voorheen,
stroomt de publieke tribune heus niet opeens vol. Een
volksvertegenwoordiger die de aandacht wil, bedient zich van
gewone mensentaal, doet wat peper en zout in zijn verhaal
en voegt er een glimlach aan toe. Dat is zijn credo. Hij in elk
geval had met dat recept gegarandeerd succes bij zijn gehoor.
Het heeft hem in de raad zeer geholpen dat hij van kinds af
aan de taal van de gewone man spreekt. Hij werd geboren
als zoon van een los werkman, die afkomstig was uit de
Alblasserwaard en zich in Schiedam vestigde omdat daar –
met name bij scheepswerf Wilton-Fijenoord – meer werk was
dan elders. In de winkel die zijn ouders vervolgens begonnen
en die hij later voortzette, leerde Gerard hoe hij met mensen
moest omgaan en hoe taal daarbij een onmisbaar hulpmiddel
bleek. "Als winkelier leer je met iedereen te praten," zegt hij.
Wat hij in de winkel leerde, bleek ook heel goed toepasbaar in
de politiek.
Die winkel was een idee van zijn moeder. Ze wilde net als
haar vader een eigen bedrijf. "Hij was zelfstandig timmerman
op een dorp, hij maakte kastjes en doodskistjes en zo," vertelt
Verhulsdonk. "Mijn vader keek onwennig aan tegen het idee
om een winkel te beginnen. 'Ik heb alleen verstand van een
café', zei hij. Maar daar wilde mijn moeders vader, die voor
het geld moest zorgen, niet van weten. Mijn opa was nogal
gereformeerd en had ernstige bezwaren. Dus werd het een
snoep- annex fruitwinkel. De zaak ging open in 1922, in een
pand aan de Lange Kerkstraat 7. Later verhuisde de winkel
naar de Hoogstraat 66. Met Sinterklaas en Pasen maakte
mijn vader zelf chocolade in de kelder. Toen hij in 1951 stierf,
werkte ik als seizoensbanketbakker in Zandvoort en moest ik
halsoverkop terugkomen naar Schiedam om mijn moeder in
de zaak te helpen."
Hij neemt nog een slokje rosé en kijkt een auto na die onder
zijn raam passeert. "Levendig uitzicht heb ik hier hè?" zegt hij.
Gemeend of ironisch, dat blijft in het midden.
Hij is al een keer smakelijk wezen eten in Het Vierkantje. En
hij heeft met veel plezier op het terras bij het oude stadhuis
gezeten. Vervolgens is hij op de fiets gestapt om zijn oude
buurtjes nog eens op te zoeken. De plekken waar hij speelde
als kind en waar hij als verliefde puber achter de meisjes aan
liep. Veel panden waar hij herinneringen aan heeft staan er
nog. Dat voorbijgangers hem soms herkennen, ervaart hij als
een warme douche.
Al fietsend doorkruiste hij de wijken ten zuiden van de
spoorlijn. De noordelijke stadsdelen waren een brug te ver
voor hem, daar liet hij zich in een auto rondrijden door
een vriend. Tijdens dat ritje besefte hij weer waarom hij die
omgeving vroeger altijd meed. "Prachtige dreven en best
aardige nieuwbouw hier en daar, maar over het algemeen
is het er erg anoniem. Zulke wijken vind je in iedere stad.
Het is alsof de stadsbesturen de bouwtekeningen aan elkaar
doorgeven. Er wonen daar wel veel mensen, maar er zijn
nauwelijks Schiedammers onder."

Handling | Drukwerk | Mailing | Postbezorging | Houtindustrie
Groen- en Milieuservices | Uitzendkrachten | Detachering | Enquêtes
Bedrijfsinformatie | Arbeidsintegratie
Tel. (010) 204 10 00
zorg voor de stad
Ontdekschiedam.nu pas
Met de Ontdekschiedam.nu pas kunt u als
Schiedammer gratis naar musea in Schiedam en
krijgt u korting op voorstellingen, concerten,
activiteiten en verrassingspakketten bij
organisaties in de stad. Ook Musis is aangesloten
bij de Ontdekschiedam.nu pas. Houders van de
pas ontvangen Musis voor slechts € 25,00 per jaar.
Vraag de pas vandaag nog aan via
www.ontdekschiedam.nu waar u ook alle
(kortings)acties vindt.
De administratiekosten voor de pas zijn € 2,50 per jaar.
NV IRADO
NV IRADO
Fokkerstraat 550
3125
Van Heekstraat
BE Schiedam
15
Telefoon: 3125 BN Schiedam 010- 262 1000
E-mail: telefoon info@irado.nl
010-262 1000
www.irado.nl
e-mail info@irado.nl
www.irado.nl
Compleet naar wens
01Stadspas_advertentie.indd 2 27-07-2009 22:20:44
pas

De Hoogstraat, zijn vroegere domein, heeft hij inmiddels ook
bezocht. Hij ging er met enige aarzeling heen. "Ik was erop
voorbereid dat ik zou schrikken. Maar het viel reuze mee.
Je ziet er leegstand, maar dat zie je in elke stad. De pandjes
zelf zien er nog heel aardig uit. Ze zouden er een straat van
moeten maken waar alle culturen die je in deze stad vindt een
plaatsje krijgen. Dat zorgt voor leven en kleur en afwisseling.
Het zal nooit meer de winkelstraat van vroeger worden.
Maar de Hoogstraat heeft nog steeds potentie. Goed, één op
de zeven winkels staat leeg. Je kunt ook zeggen: zes van de
zeven winkels zijn bezet. Dat klinkt heel anders, dat is een
vaststelling die de burger moed geeft. Een vastgoedeigenaar
die zes van de zeven winkels kan verhuren, draait prima."
Alles bij elkaar viel de hernieuwde kennismaking met de stad
hem niet tegen."Ik vroeg me af waar Schiedam ten onder
zou zijn gegaan. Maar zulke plekken heb ik niet gevonden.
Overal in de stad zie je nieuwe huizen en de middenstand
lijkt het goed te doen. De Groenelaan in de Gorzen is
een schoolvoorbeeld van geslaagd ondernemerschap.
De Monseigneur Nolenslaan in Nieuwland is een keurige
winkelstraat. Ik heb niets dan lof. Hoe zal ik het eens formuleren?
Ik heb achttien jaar in een coma gelegen, en toen ik
weer bijkwam dacht ik: wat is er een hoop veranderd, ten
goede!"
Toen hij afscheid nam van de gemeenteraad werd hij toegesproken
door Van Tilborg. Die noemde hem een uniek
politicus, en liet in zijn rede ook het woord amateur vallen.
Menigeen zou dat niet op prijs hebben gesteld. Maar
Verhulsdonk vatte het op als een compliment. "Amateur
betekent liefhebber. En dat klopt, ik heb Schiedam altijd
bemind. De liefde voor de stad was mijn drijfveer om in de
politiek te gaan. De professional doet het om den brode. Dat
is een heel andere benadering. Het dualisme heeft het mogelijk
gemaakt dat een wethouder geen volksvertegenwoordiger
meer is; een wethouder mag tegenwoordig overal vandaan
komen, hij hoeft geen enkele binding te hebben met de
stad die hij bestuurt. Ik stel me voor dat zo iemand bij zijn
aanstelling allereerst naar de VVV moet om een plattegrond
te kopen. Ik vind dat geen verandering ten goede."
Dat de plaatselijke kranten niet meer de ruimte krijgen om
over de politiek te schrijven, zit hem behoorlijk dwars. Door
de verschuiving naar amusement en sensatie in de pers wordt
de bevolking nog maar mondjesmaat geïnformeerd over het
politieke debat en de besluitvorming in de raad. In Nijmegen
las hij nog drie kranten: "De Telegraaf voor het bloedige
nieuws, NRC-Handelsblad als tegengif en De Gelderlander
voor het lokale nieuws." In Schiedam heeft hij nog geen
enkel abonnement afgesloten. Komt door zijn leeftijd.
Door veroudering van het netvlies kan hij geen geschreven
informatie meer tot zich nemen, de letters brokkelen af
onder zijn ogen. Zelfs de ondertitels op tv blijven voor hem
geheimtaal. "Ik ga binnenkort naar het Oogziekenhuis, ik hoop
maar dat daar een of andere wonderdokter rondloopt. En
anders wordt het een reisje naar Lourdes."
Met de plaatselijke pers had hij doorgaans een goede
verstandhouding. Maar soms sloeg een journalist de plank
mis en kon de anders zo bedaarde Verhulsdonk uit zijn
slof schieten. Hem staat nog helder voor de geest hoe hij
halverwege de dag zijn werk in de steek liet en in zijn
bakkersbroek naar het stadhuis beende om wethouder Luub
Hafkamp gerust te stellen, toen Kor Kegel in het Rotterdams
Nieuwsblad had geschreven dat het werk van de negentiende-
17 musis
eeuwse schrijver Joris-Karl Huysmans, over wie op dat
moment een tentoonstelling liep in het Stedelijk Museum,
wemelde van antisemitische opmerkingen. Kegel had een paar
pakkende citaten opgezocht in de roman 'Tegen de keer' en
zo het vermeende racisme van de schrijver tot gigantische
proporties opgeblazen. "Maak je niet druk Luub," suste
Verhulsdonk, "alle schrijvers uit die tijd zeiden lelijke dingen
over joden, het zou pas pijnlijk zijn als ging om een auteur
van na de Holocaust…"
Maar redelijkheid was al niet meer aan de orde, de affaire
ontwikkelde zich in sneltreinvaart tot een nationale rel
en Hafkamp bezweek voor de eis de tentoonstelling af te
breken. Het was een van de weinige keren dat Verhulsdonk
de pers wel kon schieten. "Ik heb een hartig woordje met Kor
gesproken. Wat ik hem kwalijk nam, was dat hij bewust op
een rel had aangestuurd door bepaalde citaten uit de context
van hun tijd te halen."
Bij zijn afscheid van de raad kreeg hij een ingelijste afbeelding
van het stadswapen als aandenken mee. Hij gaf het een ereplaatsje
in zijn nieuwe woonkamer in Nijmegen. Ook in de flat
aan de BK-laan hangt het weer op een prominent plekje aan
de muur.
Naar een opvolger voor de winkel heeft hij nooit gezocht.
Daarvoor was de formule bonbonmaker-politicus te persoonsgebonden.
En zijn dochters hadden geen van tweeën zin om
de zaak voort te zetten. Groot gelijk, vijftig, zestig uur werken
per week, dat is geen leven. Ze hebben allebei een leuke baan.
De winkel verhuurde hij de eerste jaren aan iemand die er
horloges verkocht. Daarna deed hij het pand van de hand.
In afwachting van de onvermijdelijke dingen die komen gaan,
maakt hij zich geen zorgen over de toekomst van Schiedam.
"Al die zwartgallige verhalen dat je hier meer hoofddoekjes
ziet dan in andere steden, wat een onzin! Er lopen hier net
zoveel mooie Turkse meisjes rond als mooie Nederlandse
meisjes. Mijn ogen zijn niet best meer, maar dat zie ik nog
scherp."
"Amateur betekent liefhebber.
En dat klopt, ik heb Schiedam altijd
bemind. De liefde voor de stad was
mijn drijfveer om in de politiek te
gaan. De professional doet het om
den brode. Dat is een heel andere
benadering. Het dualisme heeft het
mogelijk gemaakt dat een wethouder
geen volksvertegenwoordiger meer
is; een wethouder mag tegenwoordig
overal vandaan komen, hij hoeft geen
enkele binding te hebben met de
stad die hij bestuurt. Ik stel me voor
dat zo iemand bij zijn aanstelling
allereerst naar de VVV moet om een
plattegrond te kopen. Ik vind dat
geen verandering ten goede."

Op afstand herkenbaar
'De kleding in het Weeshuis, die heeft mij altijd dwars
gezeten.', zo verzucht oud-wees Nel van Gent (wees van
1923-1937) in een interview voor het boek Van wezen tot
zijn; vier eeuwen zorg voor jongeren dat Ingrid van der Vlis
over het Schiedamse weeshuis en rechtsopvolgers schreef.
De verplichte kleding zat niet alleen ongemakkelijk, de
meeste wezen voelden zich er ook ronduit ongelukkig in.
Het feit dat ze één of beide ouders hadden verloren, was
al erg genoeg maar het feit dat ze op straat door iedereen
als zodanig herkenbaar waren, confronteerde hen hier nog
eens dagelijks mee.
De kleding week dan ook danig af van wat de modevoorschriften
op straat bepaalden. De jongenspakjes en de
meisjeskostuums in de jaren 1920 en '30 mogen dan
ook gewoon ouderwets genoemd worden. Sinds het
ontstaan van het weeshuis in de 16e eeuw bestonden
er al kledingvoorschriften, waaraan strikt de hand werd
gehouden. Iedereen kon zien of iemand een wees was en
van de liefdadigheid leefde. Voor de toezichthouders, de
binnenvader en –moeder, waren de wezen die aan hun zorg
waren toevertrouwd ook op straat eenvoudig terug te vinden,
wat hen hielp bij het uitoefenen van hun toezichthoudende
taken. Een gemene deler bij de weeshuiskleding van
verschillende steden, de meeste weeshuizen hielden er
namelijk voorschriften op na, was het verwerken hierin
van de kleuren van het stadswapen. Meestal bevond zich
op de schouder een gekleurd bandje of was een broek,
jak of jas afgezet met een dito bies. In Schiedam waren
die bijvoorbeeld geel, tegen de zwarte achtergrond van de
kleding, Amsterdam had voor jongens jasjes die half zwart en
half rood waren en Vlaardingen kende een rood-geel-blauw
biesje op de schouder. Door de eeuwen heen veranderden de
kledingvoorschriften, maar het verwerken van de stadskleuren
en de uniformiteit bleven steeds bestaan. Al eerder (mei 2010)
besteedde ik aandacht aan een onderdeel van de Schiedamse
weesmeisjeskleding: de kanten sluiermuts. Net als deze is het
afgebeelde jak afkomstig uit de collectie van het Nederlands
Openluchtmuseum in Arnhem. Hier bevindt zich een set
kleding, zoals die tot ongeveer de Tweede Wereldoorlog
door de oudste meisjes werd gedragen. Het was in 1951
een geschenk geweest van mevrouw E. Ritsema van Eck-
Roelofsen, de echtgenote van directeur van de Lindenhof/
voorheen het Weeshuis der Hervormden Schiedam, Jan
Ritsema van Eck. Het Openluchtmuseum had in die periode
een actief verzamelbeleid van traditionele, streekgebonden,
Museumvondsten
tekst: Jeroen ter Brugge
kledingstukken, die onder de noemer 'klederdracht' gecollectioneerd
werd. Voor de kledingset was in de Lindenhof met
het afschaffen van de kledingvoorschriften geen emplooi
meer en mevrouw Van Eck zal gedacht hebben er goed aan
te doen een enkel voorbeeld van een lange traditie op die
manier veilig te stellen. Hoewel de tijd daar nog niet helemaal
naar was, zal ook zij bewust zijn geweest van de beklemming
die de draagsters gevoeld hadden. Daarmee zijn het niet
alleen kledingstukken met een culturele waarde, ook de
sociaalmentale geschiedenis kan met het behoud ervan aan
toekomstige generaties verteld worden.
De kledingvoorschriften kenden specificaties voor de verschillende
leeftijden en dagen waarop deze gedragen moesten
worden. Uiteraard werd op de zondagen, zoals vrijwel
de gehele bevolking deed, een nettere variant gedragen.
Doordeweeks droegen de oudere meisjes een borstrok,
onderjurk en -rok en jurk. Het hier getoonde jak behoort
tot de zondagse dracht, bestaande uit een zwarte jurk met
witte kraag en een kanten muts, die met een band om het
hoofd heen gestrikt kon worden. De witte kraag en een deel
van de borst was met sierlijke zwarte kant afgedekt. De
linkerschouder had een gele bies, die de Schiedamse herkomst
verraadde. Niet getoond is de zwart stoffen ceintuur met een
zilveren gesp, bestaande uit twee 'sterren'.
© Nederlands Openluchtmuseum Arnhem
musis 18

19 musis
Iedere Musis worden twee museale objecten uit niet-Schiedamse en niet-Vlaardingse collecties
gepresenteerd, soms onbekende stukken, soms in de vergetelheid geraakte.
een Vlaardingse bruid
In 2003 was één van de topstukken in de tentoonstelling
'Klederpracht, de drachten van Vlaardingen en Vlaardinger-
Ambacht', in wat toen nog het Visserijmuseum Vlaardingen
heette, een bruidsjapon van rond 1845, met bijbehorende
sluiermuts. Het bruikleen van het Nederlands Openlucht
Museum in Arnhem was één van de oudere stukken. Het
liet zien hoe niet alleen de vissersvrouwen en boerinnen in
klederdracht liepen, maar ook een aanzienlijk deel van de
toplaag van de bevolking.
In Vlaardinger-Ambacht werd de Delflandse boerendracht
gedragen en Vlaardingen kende als vissersplaats ook een
eigen zich van andere plaatsen onderscheidende kleedwijze.
Deze onderscheidde zich in details van de dracht die elders
werd gedragen en voor de oplettende passant was het
duidelijk waar de persoon in klederdracht vandaan kwam,
ook al bevond die zich niet in de eigen plaats. Kenmerkend
van de stedelijke Vlaardingse dracht was het oorijzer met
de uitstekende versieringen in de vorm van dunne gouden
krullen, een kanten muts, een schootjak met schort en lange
rok en, als het weer er naar was, een schoudermantel. Verder
werden aan de krullen hangers ('mutsenbellen') gehaakt,
die in uitvoering weer afweken van wat er elders gedragen
werd. De vissersvrouwen droegen altijd een korte muts,
waarbij de zijkanten dubbelgeplooid aan de muts werden
gespeld, terwijl de aanzienlijksten een lange sluiermuts
droegen, van kostbare handgekloste kant. Het standsverschil
is duidelijk. Uiteraard was de kleding van de rijkere dames
ook duurder en droegen de laatsten een gouden oorijzer in
plaats van een zilveren. De krullen waren bij beide groepen
overigens van goud, maar de dikte en hoogte van de krul
verschilde natuurlijk wel. Bovendien droeg de vissersvrouw
doordeweeks een werkjak, rok en schort, daar waar de
welgestelde vrouwen een set van dure stof droegen of een
japon. De Vlaardingse 'rijkevrouwendracht' wordt in de regel
'redersvrouwendracht' genoemd, waar wel wat voor te zeggen
valt, aangezien de welgestelden in de haringstad veelal
bij het visserijbedrijf betrokken waren. Maar ook anderen
droegen deze redersvrouwendracht, zo lang hun sociale
status het hun maar toestond. Jan Duyvetter, de bekende
klederdrachtkenner van het Openluchtmuseum tekende de
gereconstrueerde bruid in 1953. De mousseline japon die in
het museum was tentoongesteld, riep uiteraard vragen op. Wie
heeft deze ooit gedragen en klopt de datering? Beide vragen
konden worden beantwoord. Gelukkig was genoteerd wie de
als 'Vlaardingse bruidsjapon' omschreven met de bijhorende
© Nederlands Openluchtmuseum Arnhem
muts in de jaren 1950 had gedoneerd: een zekere 'mej. Tas
uit Maassluis', die toentertijd in Rheden woonde. Het was
aannemelijk dat een voorouder van haar het kostuum ooit
gedragen had en omwille van de bijzondere gelegenheid
waarvoor deze gemaakt was, had bewaard. Archiefonderzoek
leidde al snel naar Vlaardingen, waar haar moeder maar ook
haar grootmoeder Johanna in 't Hout-van der Plaat (1823-1907)
vandaan kwam. En … inderdaad was die in 1845, namelijk
op 23 april, getrouwd met Corstiaan in 't Hout. Geheel
volgens verwachting behoorde Johanna, als dochter van een
welvarende slager/haringreder en een telg uit de bekende
Dorsman-familie, inderdaad tot de lokale elite, waaruit het
luxe bruidskostuum verklaard kon worden. Tot de schenking
hoorden helaas niet de sieraden, zoals het gouden oorijzer,
de mutsenbellen, de zijveren en kapspelden. Navraag bij de
kinderen van de enige zuster van mejuffrouw Tas bracht geen
duidelijkheid over het lot van deze ongetwijfeld kostbare
stukken. Wel beschikte een neef over een foto van Johanna
die kort voor haar dood gemaakt is. Op een comfortabele
fauteuil zit een gezette oude vrouw in een 'moderne' zwarte
japon, maar met het volledige hoofdstel! Johanna zelf ligt
overigens met haar echtgenoot nog steeds in het familiegraf op
begraafplaats Emaus. Dat hoort er dan natuurlijk ook nog bij.

Willem O(dysseus) Duys,
Pluvius en Morfeus
Bij ons thuis, arbeidersgezin tweehoog
op het Van 't Hoffplein in Schiedam-Oost,
werd in de jaren 1950 Het Vrije Volk gelezen.
De dagelijkse bezorging van het socialistische
dagblad gebeurde door een oude
man wiens linkerarm grotendeels ontbrak.
Het stompje gebruikte hij om het deksel
van zijn zeildoeken krantentas open te
houden. Soms klemde hij er een boek mee
vast: de laatste aflevering van de Arboreeks,
degelijk gebonden leesboeken met
een socialistische moraal waarop men
zich abonneren kon. Hij bracht ons op
woensdag ook de Radiogids van de VARA.
Ik was al op mijn twaalfde jaar een ijverige
lezer van Het Vrije Volk. Nog voor mijn
vader en moeder er na het avondmaal aan
toe kwamen, had ik de krant meestal al uit,
dat wil zeggen de moeilijke dingen zoals
Korea en de 38ste Breedtegraad, Soekarno
en Hatta, de spijtoptanten en Drees zijn
oudedagvoorziening overgeslagen, van
de strips (Paulus de Boskabouter, Bulletje
en Bonestaak, Rip Kirby) genoten en
mijn meeste leestijd besteed aan die ene
pagina – ik meen op positie 4 – die het
nieuws uit Schiedam bevatte. Wat ik daar
nooit oversloeg was het rubriekje 'In de
Passagespiegel', uiterst links op de pagina,
doorgaans een halve kolom lang en gezet
in een cursief lettertje. De ondertekening
van deze dagelijkse beschouwing luidde
'Tijl'.
Ik spelde dat 'cursiefje'; het sprong elke keer weer boven
de gedragen en vaak loodzware toonzetting van de overige
krantenstukken uit door humor, zwierige taal en een luid
beleden gebrek aan ontzag voor de overvloed aan autoriteiten
waarmee de stad Schiedam destijds was opgezadeld.
Ik snapte niet altijd wat Tijl schreef maar was het steevast
in alles met hem eens. Zoals ook die ene keer dat hij tekeer
ging tegen Engelse insluipingen in onze mooie moedertaal.
Vlak bij de Koemarktbrug was in die tijd een in ijzeren lijst
gevatte kaart van de stad Schiedam neergezet, met ernaast
een lijst van de voornaamste straten en bezienswaardigheden.
Bovenaan de nieuwe stellage stond 'City Guide' geschilderd.
Tijl vond dat maar niks, zo'n Engels woord voor een Hollandse
voorziening in een stad waar de tram uit Rotterdam misschien
eens per jaar een buitenlandse toerist afzette. Kon dat niet
gewoon 'Stadsgids' zijn? Alles beter dan die huidige 'Sittie
Geit'!
Sittie Geit – ik heb er dagen om gelachen, zwak ontwikkeld als
mijn gevoel voor humor toen nog was. Een jaar of anderhalf
later hoorde ik van iemand – weet niet meer wie – dat Tijl
in werkelijkheid Willem O. Duys heette. Hij was de jonge
redacteur van Het Vrije Volk die vanuit een piepklein kantoortje
achterin de Passage, de voorkant hangend boven het Broersveld,
de nieuwsontwikkeling in Schiedam in de gaten hield en
er dagelijks een pagina mee volschreef, inclusief de rubriek
'In de Passagespiegel'.
Die Willem O. Duys was mijn held, helemaal nadat ik hem
voor het eerst in levende lijve had gezien. Dat was op
een avond in de zomer van 1952 of 1953. In het nieuwe
openluchttheater in de Plantage verzorgde de Schiedamse
Gemeenschap een optreden van allerlei artiesten van destijds
grote faam, zoals Toby Rix, Dick Harris, de Spelbrekers en als
klapstuk de soldatenzanger Joop de Knegt met de grote hit van
Optreden van Joda tijdens een festival in de Plantage in 1979. Foto: J. van der Meijde
musis 20

Highschoolband op het podium in de Plantage. Foto: J. de Haas
dat moment 'High Noon', waarmee de luchtmachtkorporaal
in één klap een veelgevraagd zanger werd. Voor zij aan hun
nummers begonnen, betrad eerst een vlot geklede, nog jonge
man het toneel. Hij had een fluweelzachte stem en daarmee
sprak hij, even omhoog blikkend naar de donkere wolken in
de avondlucht, de voor mij onvergetelijke woorden: 'Laten we
hopen lieve mensen dat Pluvius ons vanavond goedgezind is
en nog even weg blijft.'
Ik was dertien en wist niet wat ik hoorde – Pluvius, goedgezind:
wat een manier om te zeggen dat je hoopt dat het droog blijft,
21 musis
tekst: Aad Wagenaar
foto's: Gemeentearchief Schiedam
wat een ongehoord bloemrijk taalgebruik in ons zo troosteloze
Zwart Nazareth! Aldus de artiesten inleidend, eerder dichter
dan annonceur, bleef hij de hele feestavond een genot om
naar te luisteren, tot en met zijn slotwoord dat ik ook nooit
zal vergeten: 'En zo, dames en heren, wens ik u een goede
reis huiswaarts om zich daar weldra, naar ik hoop tevreden,
in Morfeus' armen te nestelen.'
De jonge welbespraakte man op het Schiedamse podium was
Willem Duys. Hij – geboren 17 augustus 1928 in Bussum –
moet toen 24 of 25 jaar zijn geweest. Ik was er die avond
Voor zij aan hun nummers begonnen, betrad eerst een vlot geklede, nog
jonge man het toneel. Hij had een fluweelzachte stem en daarmee sprak
hij, even omhoog blikkend naar de donkere wolken in de avondlucht,
de voor mij onvergetelijke woorden: 'Laten we hopen lieve mensen dat
Pluvius ons vanavond goedgezind is en nog even weg blijft.'

getuige van hoe hij in mijn stad zijn eerste stappen zette
op een pad dat van hem een 'tv-legende' zou maken, een
'omroepicoon', een 'talkshowpionier'. Op 2 juni 2011 is Willem
Duys – de 'O' van Odysseus heeft aan het begin van zijn
radio- en televisieloopbaan enkele jaren als tussenvoegsel
dienst gedaan – overleden. Volgens zijn biografie heeft hij van
1949 tot halverwege 1954 bij Het Vrije Volk gewerkt, waarvan
Maquette uit 1952 van het Plantagepodium. Van het ontwerp is de koepel gerealiseerd.
twee jaar als redacteur te Schiedam, regelmatig medewerker
aan het maandblad van de Schiedamse Gemeenschap en in
die rol tevens animator van de legendarische feestweken,
presentator en bedenker van de naam Maasboulevard, toen
het Schiedamse publiek in de vroege jaren 1950 maar geen
naam kon verzinnen voor die nieuwe, prachtige wandelallee
langs de Maas.
Foto: J.F.H. Roovers Koepel in de Plantage kort na de oplevering in 1952. Foto: C. Breur.
musis 22

Weg met de koepel
In één van de laatste vergaderingen voor de zomer nam
de Schiedamse gemeenteraad het jammerlijk besluit de
muziekkoepel in de Plantage de status van gemeentelijk
monument te onthouden. Waamee het gemeentebestuur de
sloop van dit bijzondere bouwwerk in feite bezegelde. Een
historische fout, zo zal later blijken. Precies als de sloop van
oude branderspanden aan de Lange en Korte Haven en aan de
Schie, de Brandersbuurt en in het centrum, het platgooien van
de driehoek Vellevest, Kethelstraat en Vlaardingerstraat en de
sloop van de Lange Kerkstraat, waarbij het laatste stukje nog
net gered kon worden.
Als driemaal inderdaad scheepsrecht is dan zal het voor de
muziekkoepel nu definitief afgelopen zijn. Want het is voor de
derde maal dat het de lobby van omwonenden van de Plantage
lukt om een spaak in het wiel te steken. De raad trok tegen het
voornemen het openluchtpodium tot monument te maken, zo fel
van leer dat het leek alsof het een persoonlijke afrekening betrof.
Alle argumenten werden ervoor uit ervoor uit de kast getrokken;
'een rotte plek. een aanfluiting voor de Plantage, een lomp icoon
van de jaren vijftig. en ook alle vermeende kwaliteiten van de
Plantage werden weer herkauwd. zoals de fabel dat de Plantage
het oudste stadspark van nederland zou zijn, een belangrijke
schepping van Jan David zocher en een door heel Schiedam
drukbezochte wandelplaats. onzin. Het eerste stadspark – de
Plantage geheten – werd in 1663 in Amsterdam aangelegd met
daarin de Hortus Botanicus (1682) en Artis (1838). en dan Jan
David zocher. Los van zijn Beurs van Amsterdam op de hoek
van rokin en Dam kreeg zocher zijn grootste bekendheid met
magistrale parken als het Vondelpark, de Haarlemmerhouttuinen,
de oude Plantage en het Park in rotterdam en de wandelparken
van onder andere het Huis te Linschoten, Doornburg en Kasteel
zuylen. Daarnaast grossierde hij samen met zijn zoons als
firmanten van de Haarlemse boomkwekerij zocher en comp.
in de herinrichting van plantsoenen door geheel nederland.
niet alleen Schiedam, ook Kampen, Wageningen, Leiden,
Amersfoort en Utrecht, culemborg, Den Haag, Delft om maar
een paar steden te noemen, mogen wijzen op een confectiezocher
binnen de stadsgrenzen. Waar raad en omwonenden
van de Plantage om het hardst kakelen over 'het oudste park
van nederland' en 'zochers schepping' is het goed om even de
puntjes op de 'i' te zetten. De Plantage is een plantsoen. en de
bewoners zijn blij en trots er te mogen wonen, zo stellen zij op
hun website.
'een lomp icoon van de jaren vijftig', zegt Belangen- en
Bewonersvereniging de Plantage. Daarbij mogen we niet uit het
oog verliezen dat de sjiek aan weerszijden van het plantsoen
zich al vanaf 1949 verzet tegen de koepel. en dus komt ze met
dit argument op de proppen terwijl elke architectuurkenner
erop wijst dat het openluchtpodium een elegante completering
is van een interessant ensemble van even ambitieuze als
succesvolle architectuur. Want het muziekpaviljoen vormt
een stedenbouwkundig geheel met de HAV-bank van Dudok,
het zorgvuldig vormgegeven flatblok daartegenover, de
Amsterdamsche Bank van Kraaijvanger en de oranjegalerij
van Spruijt en Den Butter. In het paviljoen weerspiegelt zich
23 musis
door: Hans van der Sloot
het optimisme van Schiedam tussen 1935 en 1960. Het is niet
voor niets dat dit bouwwerk in het onderzoek naar wederopbouwarchitectuur
in Schiedam wordt gewaardeerd met de
hoogste kwalificaties. Waarschijnlijk bezit Schiedam het enige
muziekpaviljoen uit deze bouwperiode in nederland. en alleen al
daarom vertegenwoordigt het een hoge erfgoedwaarde.
Het negatieve oordeel kan steunen op twee overwegingen. met
de 'herontdekking' van molens en jenever, lijkt het wel alsof de
korte periode dat Schiedam een wereldnaam had op het gebied
van scheepsbouw en scheepsreparatie en alle optimisme en
zelfvertrouwen vandien uitstraalde, in de ban wordt gedaan.
Het deplorabele aanzien is een andere. en inderdaad het beeld
wordt bepaald door sleetsheid, de hangjongeren en de dikke
lage graffiti, tot zover met spuitbussen van 'dikke lagen' kan
worden gesproken. Voor die verwaarlozing zijn de omwonenden
zelf echter medeverantwoordelijk. Al vanaf het eerste begin
hebben ze niets nagelaten om met het paviljoen de rest van
Schiedam uit hun park te weren. In november 1949 zag de toen
zo geheten Plantage-club kans om de bouw van een cultureel
centrum op de kop van het plantsoen te torpederen. Waarmee
Schiedam met precies één stem verschil tegen, een bijzondere
schepping van het befaamde architectenbureau Brinkman, Van
den Broek en Bakema, misliep.
De invloedrijke cultuurdrager, 'de Schiedamse Gemeenschap'
wist echter toch gedaan te krijgen dat in plaats van het beoogde
en vurig gewenste cultureel centrum een openluchtpodium
mocht worden gebouwd. De SG maakte daarmee overigens
de historische fout de vergunning voor het nieuwe muziekpaviljoen
aan te vragen als vervanger van de kort daarvoor
gesloopte ijzeren muziekkoepel uit het begin van de eeuw.
een slimmigheidje dat de SG duur te staan zou komen. De
architecten Krammer en Pol ontwierpen het bouwwerk in
nauwe samenspraak met tuinarchitect J.J. Schipper. met een
uitgebreid programma van populaire en klassieke muziek, het
optreden van orpheus onder directie van de kapitein-dirigent van
de marinierskapel Gijsbert nieuwland, een hoboconcert door
Jaap Stotijn, het gamelanorkest Perinti Buraja, het Hotcha Trio
en het rotterdamsch Philharmonisch orkest en in totaal 15.314
bezoekers, werd de koepel in 1952 in gebruik genomen.
opnieuw wisten de omwonenden echter een spaak in het wiel
te steken. Via de redenering dat de muziekkoepel slechts de
vroegere verving, wisten zij een rechterlijk verbod gedaan te
krijgen op uitbreiding tot openluchttheater. en hiermee werd
meteen de toon gezet voor talloze bezwaarprocedures tegen
uitvoeringen, concoursen en concerten. Bovendien werd de
inrichting van de publieksruimte keer op keer geblokkeerd. De
ruimte te bestemmen voor parkeerplaatsen was een noodgreep,
verplaatsen van concoursen naar het Stadserf een andere. De
rust in de Plantage mocht niet worden verstoord. Uiteindelijk lukt
dan nu, wat de bewoners zich in 1949 al hadden voorgenomen.
Door onbruik uit de collectieve aandacht geraakt en door
verwaarlozing verworden tot hangplek ziet de Belangen- en
Bewonersvereniging nu de kans schoon om het paviljoen op te
ruimen. Schiedam zal er spijt van krijgen. Precies als van zoveel
dat ondoordacht werd neergehaald.

Een Schiedamse
burgemeester
in Baarland
Een Schiedammer die Zeeland bezoekt en zich bewust is
van de geschiedenis van zijn stad, zal als eerste het dorp
Baarland in de Zak van Zuid-Beveland bezoeken. Niet omdat
een Schiedammer daar belangrijke bouwkundige sporen heeft
achtergelaten, zoals in St. Petersburg, maar wel omdat twee
Schiedammers in de 19de eeuw de ambachtsheerlijkheid
Baarland bezaten. Ambachtsheerlijkheden waren oorspronkelijk
het domein van de adel, maar gingen in de 18 de eeuw
vaak van burgerlijke tot soms zelfs stedelijke hand, door
overerving, maar steeds vaker door verkoop. Zo'n heerlijkheid
was een begerenswaardig bezit, omdat de 'heer' de
rechtspraak en het bestuur uitoefende, en daarmee de
burgemeester was, al besteedde hij die taken meestal uit aan
een schout; een heerlijkheid was nog aantrekkelijker, omdat
de 'heer' ook recht had op tal van heffingen die hoog konden
oplopen.
De ambachtsheerlijkheid Baarland kwam in 1737 voor het
eerst in burgerlijke handen, toen Jan van Eck uit Rotterdam
haar kocht. Hij verkocht haar in 1741 alweer door aan Jan
Cornelis Lampsins uit Vlissingen, een belangrijke Zeeuwse
regent. In 1755 werd Arent Willem van Kerchem de volgende
eigenaar. Na zijn overlijden trouwde zijn dochter met Hendrik
van der Heim, schepen en raad in Schiedam, en na diens
dood met Hermanus van Bol'es (1752-1837), makelaar in
granen, kerkmeester van de Hervormde Kerk, viceconsul van
Pruisen, regent van het Sint-Jacobsgasthuis en het weeshuis
in Schiedam, prominent patriot, schout en burgemeester
van Kethel en achterkleinzoon van de St.Petersburgse
bouwmeester Hermanus of Harmen Cornelisz. van Bol'es.
Na zijn – tweede – huwelijk met Wilhelmina Elisabeth van
Kerchem mocht hij zich dus ook nog heer van Baarland,
Bakendorp, Oudelande en Stuivezande noemen. Na zijn
dood erfden zijn zoon Cornelis Adriaan (1785-1854) en zijn
dochter Petronella Johanna (1790-1838) de heerlijkheid. Zij
trouwde met Jacobus Bakker, zoon van een Schiedamse
makelaar en zelf advocaat en procureur in Rotterdam, die na
haar overlijden in december 1838 voor de helft ambachtsheer
werd. De andere helft stond nog steeds op naam van Cornelis
Adriaan die brander was en het in Schiedam bracht tot lid
van de gemeenteraad, lid van Provinciale Staten van Zuid-
Holland, wethouder, en van 1851 tot zijn dood in 1854 tot
de eerste burgemeester van Schiedam na de invoering van
de Gemeentewet. In 1850 heeft hij de heerlijkheid Baarland
verkocht aan de Rotterdamse reder Anthony van Hoboken.
De Schiedammer die nu in Baarland zoekt naar tastbare
herinneringen aan de familie Van Bol'es, vindt die niet bij
het middeleeuwse kasteel Hellenburg, waarvan de hele
fundering een meter boven de grond is opgemetseld, zodat de
bezoeker een schitterend inzicht krijgt in de indrukwekkende
plattegrond van zo'n kasteel. De Hellenburg was al in
1477 verwoest en is pas na de watersnoodramp van 1953
opgegraven. Als de Schiedammer om de hoek bij dat kasteel
koffie drinkt op het terras van de voormalige Gereformeerde
Kerk uit 1912, die sinds enkele jaren is getransformeerd in een
aangenaam restaurant, vindt hij binnen een tafel met boeken
over – de geschiedenis van – Baarland. Baarland. Land tussen
Honte en Zwake dat J. de Ruiter in 2004 heeft gepubliceerd,
beschrijft de geschiedenis van een tweede kasteel in Baarland,
het huidige Hof van Baarland. En dan duikt de naam Van
Bol'es weer op. Het kasteel is in veel boeken afgebeeld en
bezongen als een 'treffelijk Kasteel en Heerenhuis' en een
'hegt en sterk slot ofte Heeren Huys, voorsien met veele
musis 24

In Musis van juni 2011 schreef Henk Slechte lyrisch over de monumentale sporen die
een lid van de beroemde Schiedamse familie Van Bol'es in St. Petersburg in Rusland
heeft achtergelaten. Toevallig was hij niet lang daarna in Zeeland, waar hij zijn schreden
onmiddellijk richtte naar een dorp dat met dezelfde familie verbonden is. Hier waren
zijn ervaringen anders.
schoone en logiable vertrecken, beneffens een Koetshuys voor
vier paarden, leggende rontom in syn Vesten ofte water'.
Het middeleeuwse kasteel van Baarland was eigendom van
de ambachtsheer, dus ook van broer en zus Van Bol'es.
Die blijken in Baarland toch een herinnering te hebben
achtergelaten, zij het een negatieve. In 1838 hebben Cornelis
Adriaan en zijn zuster de inboedel verkocht en het kasteel
laten afbreken, en in 1840 hebben Cornelis Adriaan en zijn
zwager Jacobus Bakker alles wat na de sloop van het gebouw
nog over was in Goes laten veilen, waaronder Chinese en
leren behangsels. De verontwaardiging op Zuid-Beveland
was groot, want 'het oude slot was aan velen dierbaar
geworden', schreef in 1840 een predikant uit Wolphaartsdijk.
De dominee ging nog een stap verder en schreef als een
hedendaagse monumentenzorger: 'Hetgeen eeuwenlang
den knagenden Tand des Tijds had weerstaan: tot dus ver
aan de verwoestingen der oorlogen was ontkomen, en, bij
25 musis
tekst: Henk Slechte
foto's: Sjaak Boone, Zeeuws Archief
goede verzorging, nog zoo lang had kunnen staan, is omver
geworpen op bevel van hen, die het anders hadden moeten
laten onderhouden.' Op bevel van Cornelis Adriaan van
Bol'es dus, achterkleinzoon van een architect van tsaar Peter
de Grote, en raadslid in Schiedam. Alleen het koetshuis is
blijven staan en staat er nog. J. de Ruiter heeft het allemaal
opgeschreven en van voetnoten voorzien!
Zoals overgrootvader Hermanus of Harmen Cornelisz.
van Bol'es of Bolios in St. Petersburg een paar verfijnde
monumenten heeft achtergelaten, die iedere Schiedammer
nog steeds kan bewonderen, heeft zijn achterkleinzoon
een belangrijk Zeeuws monument laten slopen. Dezelfde
Schiedammer die houdt van de geschiedenis van zijn stad, en
nog maar kort geleden zo trots was op de prestaties van een
stadgenoot in het verre St. Petersburg, verlaat Baarland wat
ontregeld en in de wetenschap dat alles betrekkelijk is, zelfs
de extramurale sporen van de Schiedamse geschiedenis.
Het middeleeuwse kasteel van Baarland was eigendom van de ambachtsheer, dus
ook van broer en zus Van Bol'es. Die blijken in Baarland toch een herinnering te
hebben achtergelaten, zij het een negatieve. In 1838 hebben Cornelis Adriaan en
zijn zuster de inboedel verkocht en het kasteel laten afbreken, en in 1840 hebben
Cornelis Adriaan en zijn zwager Jacobus Bakker alles wat na de sloop van het
gebouw nog over was in Goes laten veilen, waaronder Chinese en leren behangsels.

ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111 ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl
Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H'berg
Bergse Dorpsstraat 25
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl
musis 26

Voor- en achteraanzicht van het kasteel van Baarland. Tekening van I. Hildernisse uit 1694. Zeeuws Archief.
27 musis

De honneur en het
aansien van dese stadt
Wat bewoog de Nederlandse stadsbesturen
aan het einde van de achttiende eeuw waar
zij besloten tot nieuwbouw ten faveure van
de stad? Stedelijke ijdelheid zal zeker een
rol hebben gespeeld. Maar in cultureel en
maatschappelijk opzicht brak in de tweede
helft van de negentiende eeuw ook het
moment aan dat bestuurders ervoor kozen
vooruit te kijken, in plaats van andersom.
Ook in Schiedam.
Onder de titel 'Achter de façade van de Hollandse stad'
bespreekt Geert Medema het stedelijk bouwbedrijf in
de achttiende eeuw aan de hand van een groot aantal
voorbeelden van monumentaal bouwen in Haarlem, Leiden,
Delft, Amsterdam, Gouda, Rotterdam en Schiedam.
Het lijvige, verzorgd vormgegeven en uitstekend geïllustreerde,
boek is een bewerking van het in 2008 verdedigde proefschrift
van architectuurhistoricus en sedert anderhalf jaar Schiedams
beleidsadviseur monumenten Geert Medema.
"De stevige concurrentie tussen de verschillende steden
vroeg om voortdurende investeringen", stelt Medema en
vervolgt met: "Hoewel dit niet voor elke stad eenvoudig was,
mocht de façade vaan macht en welvaart overeind blijven.
Liet de groeiende economie van Rotterdam en Schiedam
belangrijke verbeteringen van het stadsbeeld toe, steden als
Leiden, Haarlem en Delft zagen zich juist geconfronteerd
met diepgaande economische problemen en alle (ruimtelijke)
gevolgen van dien. Publieke bouwwerkzaamheden bleken
zeer fraudegevoelig. Stadsbesturen zochten de oplossing
onder andere in verbeterde aanbesteding en het benoemen
van hoogopgeleide bouwkundig functionarissen." Maar
bovenal ging het om 'de honneur en het aansien van dese
stadt' zoals het Rotterdamse stadsbestuur in het programma
van eisen voor een nieuw stadhuis deed weten.
Het is verleidelijk om één en ander allereerst te toetsen
aan voorbeelden uit de Schiedamse stedenbouwkundige
geschiedenis. Medema gaat bijvoorbeeld uitgebreid in op de
architectenkeuze, de rol van stadsarchitect Rutger van Bol'es
en de aanbesteding van de Korenbeurs. Hoe deze hebben
plaats gevonden is redelijk bekend. Medema schetst deze
echter tegen de achtergrond van vergelijkbare projecten
in Nederland waarbij de stadsbesturen onder andere via
ontwerpwedstrijden en prijsvragen probeerden tot een hogere
ontwerp- en bouwprestatie te komen. Het boek neemt als
ijkpunt het uitschrijven van een ontwerpwedstrijd voor een
nieuw stadhuis door het stadsbestuur van Groningen in 1774.
De keuze voor dat moment en die wedstrijd is gemotiveerd
door het gegeven dat de Groningse vroedmannen aan
de deelnemers een uniform en helder geformuleerd
programma van eisen beschikbaar stelden. Dit maakte van
het gewone verzoek aan ontwerpers binnen het netwerk
van de verschillende stadsbestuurders een echte wedstrijd.
Vijfendertig deelnemers dienden hun ontwerp in, waaronder
de Amsterdamse directeur-generaal De Witte en mogelijk ook
diens onderdirecteur Creutz.
Het Gronings voorbeeld voor Schiedam
Het succes van het Groningse initiatief inspireerde tal van
andere stadsbesturen, waaronder ook dat van Gouda en
Schiedam. Het rechtstreeks verband met Groningen spreekt
zowel uit het jaartal, de bewaard gebleven stukken met
betrekking tot de aanbesteding in beide steden en het gegeven
dat de winnaar in Gouda, de Amsterdamse bouwmeester en
directeur van de tekenacademie Jacob Otten Husly ook de
erepalm in Groningen had weggesleept.
Schiedam schreef op particulier initiatief in 1783 de prijsvraag
uit voor het ontwerp van de Korenbeurs. Niet onverwacht
kwam Rutger van Bol'es als winnaar uit de bus. Medema
gaat op deze uitverkiezing niet dieper in, maar verschillende
musis 28

publicaties van oud-gemeentearchivaris Guus van der Feijst
en artikelen van Henk Slechte vestigen er de aandacht op hoe
invloedrijk de familie Van Bol'es gedurende generaties moet
zijn geweest, al dienden zij dan de belangen van de hoogste
kringen in de Schiedamse samenleving. Het ontwerp van Van
Bol'es werd bekroond, maar het stadsbestuur toonde zich
ook zeer gecharmeerd van het ontwerp van Ludwig Gunckel.
Gunckel was niet de eerste de beste. Geboortig uit Nassau
Weiburg, maakte hij vooral in Nederland furore. Onder andere
bouwde hij de nieuwe vleugel van het stadhouderlijk paleis in
Den Haag, beter bekend door de balzaal daarvan die tot 1992
in gebruik was als vergaderzaal van de Tweede Kamer.
Noch het ontwerp van Van Bol'es, noch dat van Gunckel
werd uitgevoerd, mede omdat het stadsbestuur in die tijd
zeer in de ban was van de Italiaanse bouwmeester Giudici.
Hoewel de activiteiten van Carlo Francesco Giovanni Giudici,
ofwel gewoon 'Jan' zoals hij in de stukken veelal wordt
genoemd, zich strikt genomen niet tot deze regio beperkten,
is de meerderheid van zijn bouwwerken toch in Rotterdam
en Schiedam gerealiseerd. Zijn aanstelling als architect
en inspecteur-generaal der gebouwen van de Admiraliteit
op de Maze zullen hem niet alle ruimte hebben gelaten.
In Rotterdam zijn alle gebouwen van zijn hand bij het
bombardement op 14 mei 1940 verloren gegaan. Schiedam
bezit van hem het St. Jacobs Gasthuis, het Huis met het Bordes
aan de Lange Haven, – voor zover door hem aangepast en
ontworpen – de Korenbeurs en het huis van Jacobus Nolet
tussen Zijlstraat en Noordvest.
Ook noemt Medema uit Schiedam een voorbeeld dat aansluit
bij het uitgangspunt van zijn boek, namelijk een beeld geven
van de fraudegevoeligheid van de toenmalige bouwpraktijk
en de wens van opdrachtgevers om hieraan door het eisen
van een hoger vakmanschap en andere aanbestedingsregels
een einde te maken. De bouw van het St. Jacobs Gasthuis
leidde tot een conflict tussen de regenten van het gasthuis
en aannemer Gerrit Bakker waaraan zelfs de rechtbank te
pas kwam. Bij het opnemen van het werk werden allerlei
afwijkingen ten opzichte van de bestekken geconstateerd in
het gebruikte materiaal, de aanleg van de fundamenten en
29 musis
Jan Giudici (1746-1819)
tekst: Wim Henkes
foto's: Gemeentearchief Schiedam
het aantal kapspanten, vensters en deuren. Bovendien werd
geconstateerd dat de Ionische zuilen in het kerkinterieur
steunden op Dorische basementen. Overigens bleken de
regenten het hierin zelf bij het verkeerde eind te hebben,
hoe gerechtvaardigd hun beklag misschien ook was. Want,
verklaarde Giudici voor de rechters, niet de Dorische orde
was toegepast, maar de Attische 'passende onder allen de
orders uitgezonderd aan de Toscaanse'. De architect was
overigens wel van mening dat de opname van het gebouw
als 'onkundig' moest worden gekwalificeerd. Bijval kreeg
Bakker ook van de opzichter van de bouwplaats Van den
Ik kan niet zeggen, dat ik ooit ongevalliger plaats gezien heb, dan het
berookte Schiedam: een nare droevige rook, en een nog veel lelyker fyn
zwart stof, benemen het volstrekt al dat aangename, dat het, door zyne
ligging, plantage, en fraaije gebouwen, moest ten toon spreiden.
Historie van mejuffrouw Sarah Burgerhart (1782) Elizabeth Wolff (1738-1804) en Agatha Deken (1741-1804)

Tekening van Pieter Stalpart van der Wielen van het weeshuis aan de Lange Achterweg voor de verbouwing in de jaren 1770.
Tekening van Pieter Stalpart van der Wielen van het Sint-Jacobsgasthuis voor de verbouwing in de jaren 1780.
musis 30

Berg. Deze betoogde dat de afwijkingen van het bestek hun
oorsprong hadden in de dagelijkse praktijk. Het fundament
moest lichter worden uitgevoerd in verband met de kritische
ligging aan de Hoogstraat – toch Schielands Hooge Zeewering
en dus een hooggelegen dijklichaam met alle risico van
verzakken en afglijden van dien. De lichte uitvoering van de
kap hield verband met de vroeg invallende herfst en de daarbij
behorende stortregens waardoor het gebouw sneller onder
dak moest worden gebracht.
Niet voor de harde kern
'Achter de façade van de Hollandse stad', geeft op deze
wijze een breed overzicht van de bouwpraktijk in zeven
Hollandse steden. De auteur is daar methodisch te werk
gegaan. Uiteindelijk wordt de basis gevormd door Medema's
proefschrift. Na een algemene inleiding over het stedelijk
bouwbedrijf in de achttiende eeuw, gaat het boek dieper in op
deelaspecten zoals de zoektocht naar een efficiënt stedelijk
bouwbedrijf, kennis en kunde, de toenemende betekenis van
externe deskundigheid, de basisstructuur van de stad, het
zoeken naar uitingsvormen van macht en welstand en de
bouw ten behoeve van zorginstellingen.
Deze methodische aanpak maakt dat geen der in het boek
behandelde steden losstaand van de anderen wordt behandeld.
Vanuit de gekozen typologie wordt het onderwerp over alle
steden behandeld. De harde kern van 'Schiedam-verzamelaars'
zal aan 'Achter de façade….' misschien niet het plezier
beleven dat hij of zij zich ervan had voorgesteld bij het zien
van de plaatjes die het eenvoudige Schiedamse St. Jacobs
Gasthuis uit de zeventiende eeuw Schiedam evenveel eer doen
toekomen als het geheel volgens de strengste classicistische
regels opgetrokken Oudemannenhuis in Amsterdam. Maar
tot hem of haar richt de auteur zich ook niet waar hij voor
elk detail van zijn betoog langs de ontwikkeling in zeven
verschillende steden gaat. Elk met z'n eigen problematiek,
tradities en wensen. Wie dus meer te weten wil komen hoe
de stad Schiedam zich in z'n bouwopvattingen verhield
tot collega-steden elders komt daarentegen in 'Achter de
façade…' in menig opzicht aan z'n trekken.
31 musis
Ook in ander opzicht is het boek opmerkelijk. Teruggaand
naar het proefschrift dat aan deze uitgave ten grondslag ligt,
is het een publicatie die in een eerdere tijd niet of in ieder
geval minder voor de hand had gelegen. Een onderzoek
dat zich heeft voorgenomen een gedetailleerd overzicht te
geven over een zo specialistisch onderwerp als de organisatie
van het stedelijk bouwbedrijf in (de tweede helft van) de
achttiende eeuw, zou zonder de beschikbaarheid van
moderne hulpmiddelen en registratietechnieken minstens
een levenswerk zijn geweest. Nu laat het onbedoeld zien
hoever de bronnen tegenwoordig ontsloten zijn en archieven
toegankelijk zijn gemaakt. Als modern proefschrift bevestigt
het de grote waarde van de digitalisering van ons collectief
verleden.
Eén minpuntje mag bij dit alles echter wel worden genoemd.
De flaptekst rept van het feit dat steden als Leiden, Haarlem
en Delft met grote economische problemen worstelden
waar Rotterdam en Schiedam juist floreerden. Die economische
achtergrond komt in het boek niet uit de verf. Ook
schenkt Medema weinig aandacht aan de Verlichting als
maatschappelijke beweging die de opvattingen over politiek,
filosofie, wetenschap en religie grondig wijzigde en in de
tweede helft van de achttiende eeuw een brede reikwijdte
had. En dus kan het gebeuren dat het de auteur – in zijn studie
waarin vrijwel elk aspect samenhangt met de Verlichting –
ontgaat dat zijn Schiedamcitaat uit de Historie van mejuffrouw
Sarah Burgerhart (1782) precies raakt, waar het
het vooruitstrevende deel van de Nederlandse natie in de
achttiende eeuw om ging.
Maar goed, er moet nog wat te schrijven en te promoveren
over blijven. En zeker als het resultaten oplevert als 'Achter
de façade van de Hollandse stad'.
Geert Medema; 'Achter de façade van de Hollandse
stad, het stedelijk bouwbedrijf in de achttiende eeuw'.
Uitgave Vantilt, ISBN 9789460040535 NUR 648
rijk geïllustreerd in kleur 400 pagina's € 29,95.
Bij ons kunt u terecht voor persoonlijke en professionele rechtsbijstand
op het gebied van onder meer:
echtscheiding / scheidingsmediation / personen- en familierecht / sociale
zekerheid / arbeidsrecht / immigratierecht / letselschade.
Wij hebben jarenlange ervaring op bovenstaande terreinen.
Bij ons komt u terecht op een klein kantoor waardoor er veel ruimte is
voor persoonlijke betrokkenheid.
Als u een zaak bij ons in behandeling heeft gegeven, vinden wij het van
groot belang om met u samen te werken en in nauw overleg met u te
beslissen welke stappen genomen moeten worden.
Wij behandelen zaken zowel op basis van een betaalbaar uurtarief als
op basis van door de overheid gefinancierde rechtshulp.
Oranjestraat 2, Postbus 448, 3100 AK Schiedam - tel. 010 473 89 88 - fax 010 473 32 32 - www.habetsenvanleeuwen.nl

Het is zoals het is;
het 'nieuwe' Emaus
Er gaat vaak een vreemde bekoring
uit van de vergeten stukjes stad,
waar panden lang geen onderhoud
hebben gehad, waar eigenaren er
schijnbaar geen hinder van hebben
dat hun bezit verkommert. Daar waar
bomen uit de dakgoot groeien en je je
duim diep in de verrotte kozijnen kan
duwen. Misschien geen hoopwekkende
vergankelijkheid, maar wel een teken
dat het gebouw zijn eigen weg gaat.
Laat zien wat het in de kern is en
zijn authenticiteit toont. Het maakt
nieuwsgierig en roept de vraag op
wat het zover heeft gebracht en zich
hier eerder heeft afgespeeld. Er valt
iets te ontdekken, zonder dat anderen
de kans hebben gehad iets van dat
originele te verpoetsen. Het is dezelfde
nieuwsgierigheid die jongetjes hebben
als ze denken als eerste de bunkers bij
Hoek van Holland binnen te gaan. Of
de archeoloog die na honderden jaren
een beerput vol huisraad leegt. Met de
Vlaardingse begraafplaats Emaus leek
het steeds meer deze kant op te gaan,
wat natuurlijk een onhoudbare situatie
werd. De romantiek en fantasie terzijde
schuivend heeft de renovatie van de
gebouwen inmiddels plaatsgevonden
en kregen deze een prachtige kunsttoepassing.
De sfeer van het onontdekte ademde het 'oude' Emaus tot
voor enige tijd onherroepelijk uit. Hoewel er nog dagelijks
van de gebouwen van deze Vlaardingse begraafplaats gebruik
werd gemaakt en honderden graven hun aantrekkingskracht
op nabestaanden hadden, was de dodenakker overduidelijk
in verval. Geruime tijd werden er geen nieuwe graven meer
uitgegeven en vonden alleen nog bijzettingen plaats in
familiegraven. Het onderhoud werd beperkt tot het allernoodzakelijkste
met verval tot gevolg. Het nog verder laten
vervallen tot ruïneuze staat was geen optie, maar aan een
duidelijke visie en geld ontbrak het lang. De hoeveelheid
mos die uit de ramen en kozijnen groeide en het feit dat
rouwenden geen behoorlijke ontvangst geboden kon worden,
riep maatschappelijke verontwaardiging op. Ook de gemeente
Vlaardingen, verantwoordelijk voor de begraafplaats, was
na veel vijven en zessen tot dit inzicht gekomen en pakte
de zaak daarna voortvarend aan. Het was duidelijk dat de
Zicht op de weggebroken achtergevel van de wachtruimte.
Bescherming tegen stof ten behoeve van asbestsanering en sloop.
musis 32

gebouwen en in de slipstream daarvan ook de begraafplaats
zelf onder handen genomen moest worden. Dat de gedateerde
verblijfsruimten, die tegelijk nog zo duidelijk de vooroorlogse
sfeer ademden, een facelift zouden ondergaan, was evident.
Architectenbureau Lugten en Malschaert uit Dordrecht kreeg
opdracht om de gebouwen geschikt te maken voor de wensen
en het gemak van de hedendaagse mens. Uitgangspunt
was dat de historische uitstraling behouden moest blijven,
in evenwicht met de moderne eisen, waar ieder bouwwerk
mee te maken heeft, maar ook toegerust op de stemming
die nabestaanden nu eenmaal met zich meebrengen. De
bouwhistorische opname die het architectenbureau zelf
uitvoerde, blijkt achteraf een voorbode op het uiteindelijke
resultaat. Het rapport geeft vreemd genoeg alleen een
beschrijving, geen interpretatie, van de buitengevels en
niet van het interieur. Niet alleen een analyse van de
duidelijk aanwezige bouwfasen ontbreekt, ook is er geen
waardering gegeven aan de verschillende te onderscheiden
gebouwelementen. Dat hier meer in had gezeten, bleek
toen alle binnenmuren, één van de beide achtergevels en
betimmeringen (vroeg 19 e eeuwse) waren gesloopt. De
binnenzijde van de buitenmuren, de balkenplafonds en de
kap vertoonden een mêlee aan bouwhistorische sporen, die
een adequate typering mogelijk hadden gemaakt, wellicht ter
inspiratie van de architect. Het feit dat het architectenbureau
zelf het onderzoek verrichtte, is op zichzelf dan ook een
verkeerde. Eén in de soort van de slager die zijn eigen vlees
keurt. Nu lijkt het er misschien op dat schrijver dezes de
verbouwing, van restauratie is nauwelijks sprake, het resultaat
de grond in wil schrijven, maar dat is niet het geval. Er is door
het gebruik van fraaie blauw-hardstenen tegels op de vloeren
en subtiele verticale lichtopeningen een serene sfeer ontstaan,
die goed beantwoordt aan een stemmige ruimte. De zaaltjes
hebben een strakke, stijlvolle atmosfeer, die van respect
voor de overledene en nabestaande getuigt. In die zin is de
renovatie geslaagd te noemen. De relatie tussen het ex- en
interieur en zeker de bouwhistorische gelaagdheid is hierbij
echter geweld aangedaan. De begraafplaats is nu met goed
fatsoen weer toonbaar. Dat het oorspronkelijk aanwezige
timpaan boven de centrale ingang, met het stichtingsjaartal,
weer is hersteld, verdient waardering.
Zoals in 2008, aan de vooravond van de renovatie, in
Musis geschetst, was het grootste zorgenkind misschien
de begraafplaats zelf. Tientallen historisch belangrijke
graven liggen er zwaar verwaarloosd bij, zijn beschadigd en
dreigen onherstelbare schade op te lopen. Het goedbedoelde
onderhoud dat verrassend snel na het verschijnen van het
Musisartikel tot stand kwam, werkte echter averechts. Met
een zekere ijver werden de zerken, die jarenlang geen borstel
of bezem gezien hadden, onderworpen aan een mechanische
schrobmachine, die blijvende sporen op de natuursteen
achterliet. Inmiddels is hiervoor aandacht gevraagd en
wordt hierin wat zorgvuldiger opgetreden. Het is ook nooit
goed… Een andere positieve ontwikkeling is het feit dat
33 musis
Paneel met grafportretjes. Foto: Elly Dijkshoorn
Interieur aula. Foto: Elly Dijkshoorn
tekst: Jeroen ter Brugge
foto's: Elly Dijkshoorn, Musis

de Historische Vereniging Vlaardingen het initiatief heeft
genomen voor de inventarisatie van de zerken binnen het
oude gedeelte van de begraafplaats. Alle grafmonumenten
worden nauwkeurig gedocumenteerd, ook fotografisch,
waarna een plan van aanpak voor herstel en onderhoud
gemaakt zal worden. Uiteraard zullen rechthebbenden,
zolang die traceerbaar blijken, hierbij betrokken worden.
Uiteraard wordt samengewerkt met de gemeentelijke dienst
die verantwoordelijk is voor de begraafplaatsen en het
Stadsarchief levert genealogische gegevens bij de in kaart
gebrachte graven. Presentatie van deze inventarisatie ter
plekke en wellicht ook middels de website van de Vereniging
zou een mooie bekroning van dit initiatief zijn. Het zorgt voor
bekendheid van en betrokkenheid bij de begraafplaats en dit
draagvlak is op termijn weer belangrijk bij het behoud van
deze groene oase in de stad.
Bijzonder aangenaam verrast kan de bezoeker zijn over de
kunsttoepassing die met het gereedkomen van de nieuwe
aula en wachtruimte tot stand is gekomen. Zoals dat bij
nieuwe overheidsgebouwen in de regel gebeurt, is een
kunstenaar gevraagd een bijdrage te leveren. De keuze voor
de Vlaardingse kunstenares Elly Dijkshoorn is een gelukkige
geweest. Degenen die haar en haar werk kennen, weten
dat deze goedlachse en tegelijk betrokken kunstenares over
een groot inlevingsvermogen beschikt. En hoewel haar
opvallende verschijning zou kunnen doen vermoeden dat haar
kunst iets, in de positieve zin, exuberants heeft, kan gesteld
worden dat haar schilderijen/composities in symbiose met
hun omgeving zijn. Het zijn geen bescheiden kunstwerken,
ze zijn groot genoeg en zeker ook kleurrijk, maar ze passen
uitstekend binnen de architectuur en de beoogde sfeer. Het
meest opvallend zijn de vijf grote panelen die naast elkaar in
de aula hangen. Niet alleen zijn ze even groot, ook vormen
ze een eenheid door de voorstelling: oude grafportretjes
hebben afwisselend een plek gekregen op een eigen venster,
of misschien wel zerk. De verticale gelaagdheid laat zien
dat Dijkshoorn goed naar de geledingen in de aula gekeken
heeft. Het ritme wordt in de schilderijen voortgezet, terwijl
deze de treurende en in sommige gevallen afwachtende
bezoeker aanleiding geeft de gedachten te laten gaan. De
fijne kwaststreken in gedempte kleuren liggen als een sluier
over de vlakverdeling heen en bedekken ook de portretjes.
De geportretteerden, allen duidelijk niet meer onder ons,
zijn op die manier aanwezig, maar toch ook weer op een
Vijf panelen in de aula. Foto: Elly Dijkshoorn
Schade aan de grafstenen als gevolg van het mechanisch reinigen.
afstand die bij gestorvenen hoort. Het maakt daarmee ook
niet uit wie deze mensen zijn. Het zijn verwanten, vrienden,
kennissen, collega's. Elly Dijkshoorn vertelt in het mooi
vormgegeven boekje 'Vormen van her-inneren' hoe ze
op het idee kwam: "Inspiratiebronnen waren de prachtige
begraafplaats en een kistje met oude grafportretten." Dit kistje
moet, gezien de foto's die er in zaten (jaren 30-50), al jaren
bij de grafdelvers in de kast hebben gestaan toen Dijkshoorn
er tegenaan liep. Het zijn foto's van overledenen die op
zerken en kruizen van geruimde graven hebben gezeten
en waarvan iemand gedacht moet hebben dat het zonde of
misschien wel respectloos was ze weg te gooien. Anoniem
belandden ze in het kistje, de vrouwen in Vlaardingse dracht,
de kinderen op gelukkiger momenten en de
mannen netjes in het pak. Verantwoordelijk
wethouder van kunst en cultuur was tijdens
het verlenen van de opdracht Ben van der
Velde. In een tekstbijdrage in het boekje
('De Schat') memoreert hij hoe Dijkshoorn
een nieuwe betekenis aan de portretjes gaf:
"Elly stelde voor om een nieuw verhaal te
vertellen aan de hand van die schat. Geen
uitbundig verhaal, maar een verhaal dat bij
Elly hoort. Een project dus, aan de hand van
een kistje met herinneringen zoals we die
allemaal een levenlang met ons meedragen
en waar we ook niet aan kunnen ontkomen."
Treffende woorden die recht doen aan dit niet
eenvoudige project, waar idealiter iedereen
zich op een of andere manier in zou moeten
kunnen herkennen. Elly Dijkshoorn lijkt hier
wonderwel in geslaagd. Om met haar eigen
woorden te besluiten: "Het is zoals het is".
musis 34

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
HATENBOER WATER - DRINKWATERBEHANDELING, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, REINIGING EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
NICOVERKEN HOLLAND B.V., SCHIEDAM
SNELWEG TRANSPORT, SCHIEDAM

Een ontmoeting met Notaris
is een ontdekking op zich
Notaris. Het mooiste distillaat
van vaderlandse bodem.