KIJK editie 11/12 - 2023

WWW.KIJKMAGAZINE.NL WINTEREDITIE 2023 / € 8,75
DE MOOISTE
DRONEFOTO’S
VAN 2023
Web3
Nieuw internet
zet Big Tech
buitenspel
Klankenvangers
Geluiden geven
geheimen van het
buitenaardse prijs
Misputsch
Hitlers gefaalde
staatsgreep werd
groot succes
De
belofte
van zout
GAAN MOLTEN SALT REACTORS HET MAKEN?

INHOUD
94
12
6 GEDUMPT
KIJK KORT Als er eten op
het spel staat, laten kauwen
al snel hun ‘vrienden’ vallen.
En meer wetenschapsnieuws.
12 ZILVEREN JUBILEUM
Het internationale ruimtestation
ISS mag 25 kaarsjes
uitblazen. Wat heeft dit
peperdure project ons
allemaal opgeleverd?
20 OMDENKEN
Grootse woningbouwplannen
lopen stuk op het stikstofprobleem.
Daarom
wordt er gekeken naar alternatieven,
zoals het inpolderen
van het Markermeer.
26 KLEINE GENERAAL
IN 5 MINUTEN Terug van
weggeweest: deze rubriek
waarin je alles over een onderwerp
leert in vijf minuten.
Te beginnen met Napoleon
Bonaparte.
28 HERGEBRUIK
Jaarlijks worden er voor miljoenen
euro’s aan ongebruikte
medicijnen weggegooid,
terwijl je ze prima opnieuw
zou kunnen uitschrijven.
34 HEMELSE PLATEN
IN BEELD Ook dit jaar licht
KIJK zijn selectie uit van de
Astronomy Photographer of
the Year-wedstrijd.
42 NIEUW INTERNET
Het wereldwijde web is
allang niet meer de vrijplaats
die het eens was. Biedt
Web3 soelaas?
48 MENGELMOESJES
De narluga, de pizzly en de
tanabeak: allemaal voorbeelden
van bizarre hybriden. En
in de toekomst kunnen we er
nog meer verwachten.
52 ONVINDBAAR
FAR OUT Ook als donkere
materie niet uit axionen
bestaat, zouden deze
deeltjes ons kunnen helpen
dit mysterieuze verschijnsel
te verklaren.
28
34
4 Wintereditie 2023

48
54 FLOP?
Honderd jaar geleden probeerde
Adolf Hitler de macht
te grijpen in München. Deze
Bierkellerputch mislukte,
maar zo vestigde de toekomstige
Führer wel zijn naam.
60 ÖTZI ONTLEED
’s Werelds meest onderzochte
ijsmummie zorgt nog
steeds voor verrassingen, zo
blijkt uit nieuw DNA-onderzoek.
66 HOGE OGEN
IN BEELD Onze dronefotowedstrijd,
in samenwerking
met Columbus Travel, leverde
deze prachtige luchtshots
op.
74 MOORDWIJVEN
INTERVIEW Het gebrek aan
aandacht voor vrouwelijke
seriemoordenaars is gevaarlijk,
vindt Marissa Harrison.
De onderzoekspsycholoog
schreef er een boek over.
80 TOEKOMSTVOER
Sojabonen die deels bestaan
uit dierlijke eiwitten fictie?
Het deels Nederlandse
bedrijf Moolec werkt er toch
echt aan.
84 MULTITOOL
TECH-TOYS Een weegschaal
die veel meer meet
dan alleen je gewicht, en
meer technisch vernuft in
onze gadgetrubriek.
86 ONGEZOUTEN
WAARHEID
Gesmolten-zout-reactors
bieden veel voordelen ten
opzichte van de huidige
kerncentrales. Zijn ze de
hoop van de toekomst?
94 KOLOSSALE DAM
WERELDPROJECTEN In
deze gloednieuwe rubriek
nemen we elke maand een
opmerkelijk bouwwerk
onder de loep. We trappen
af met de Drieklovendam.
100 BUITENAARDSE BEATS
Doordat microfoons steeds
vaker meegaan op ruimtemissies
krijgen we meer
inzicht in hoe andere
planeten klinken.
106 FAQ
KIJK ANTWOORDT Waarom
is de aardkern zo heet? Kan
een helikopter landen op
Mount Everest? En meer
vragen beantwoord.
111 QUATSCH
COLUMN Als we de sociale
media mogen geloven, is de
aardpoolapocalyps aanstaande.
Ronald Veldhuizen
maakt er korte metten mee.
54
EDITORIAL
KESSELER
Nieuwe jas
f en toe wil je nieuwe kleren. En als
bladenmaker wil je af en toe een nieuwe
A
vormgeving; de boel even opfrissen,
zodat er ruimte komt voor nieuwe dingen
en we jou – de KIJK-lezer – zo mogelijk
nog beter op de hoogte kunnen houden
van wat er allemaal speelt in de wereld van de wetenschap
en de technologie.
Zo’n ‘restyling’ is meer dan alleen de tekst op een andere
plek zetten, een nieuw lettertype kiezen en de foto’s wat
anders positioneren. Er gaan maanden van voorbereiding
aan vooraf. Wat moet er veranderen en waarom? Proefopdrachten
gaan de deur uit, en worden weer binnen
gehengeld, beoordeeld en bijgeslepen. Nieuwe rubrieken
worden bedacht en bijvoorbeeld ook een betere manier
om de koppeling te maken tussen het blad en de website.
Zo kun je voortaan via QR-codes online meer informatie
over het onderwerp vinden en ook daar bekijken welke
bronnen we hebben gebruikt. Transparantie over waar
onze informatie vandaan komt, is nou eenmaal belangrijker
dan ooit.
De kunst is om al die dingen te doen zonder uit het oog te
verliezen wat KIJK al een kleine 56 jaar is: hét blad voor
mensen die op zoek zijn naar meer dan alleen wat feitjes
waarmee je in de kroeg kunt scoren. Kritische lezers
die niet alleen willen weten dát iets zo is, maar vooral
waaróm. En die blijven doorvragen.
Met hulp van Ilse Bekker (Studio Ilse Bekker) en Arnold
Ritter (Studio Naft) ontstond er uiteindelijk een nieuw
jasje voor KIJK. We hopen dat jullie het leuk vinden en dat
het ervoor zorgt dat je KIJK nog jaren blijft lezen.
Veel plezier met deze editie.
ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
BEELD COVER: IAIA, ISTOCK, GETTY IMAGES, NASA/JPL, EWOLD KOOISTRA, BEELD INHOUDSOPGAVE: COSTFOTO/NURPHOTO, GETTY IMAGES, FLÁVIA FERRARI, NASA, SHUTTERSTOCK, ANGEL AN/APOTY2023
Wintereditie 2023 5

ESA/D. DUCROS
Het succes
Het internationale ruimtestation ISS viert zijn 25e
verjaardag. Een mooi moment om de balans op te
maken. Wat heeft dit project van minstens 150 miljard
euro de mensheid precies gebracht?
Tekst: Bruno van Wayenburg
12 Wintereditie 2023

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
van het ISS
Wintereditie 2023 13

De woningnood VLAGin Nederland is uitgegroeid tot een heuse crisis. Tussen nu en 2030 wil de
overheid dan ook bijna een miljoen woningen gaan bouwen. Tegelijk worstelt de bouwsector
met nieuwe strenge stikstofregels. Het is dus geen kwestie van overal zoveel mogelijk
‘ouderwetse’ huizen neerzetten. In plaats daarvan kunnen we bijvoorbeeld bestaande
kantoorpanden ombouwen, inzetten op duurzamere alternatieven voor staal en beton, of
eindelijk eens het Markermeer inpolderen.
Tekst: Mark van den Tempel
Het nieuwe
20 Wintereditie 2023

Drijvend wonen
Bouwen op water
V
an de huidige bouwplannen
voor een
miljoen woningen staat
driekwart gepland op
plekken die in de toekomst kunnen
overstromen of waar de bodem
dusdanig kan gaan dalen dat schade
aan riolering of fundering ontstaat.
Wonen op water (zie ook KIJK
2/2023) is dan helemaal geen gek
idee. Toch kent ons waterrijke land
vooral woonboten en nauwelijks
drijvende huizen.
Dat kan in de toekomst weleens
gaan veranderen. Aannemersbedrijf
Damsteegt bedacht een innovatief
bouwsysteem waarmee in samenwerking
met ontwikkelaar Balance
d’Eau inmiddels waterwoningen
zijn verwezenlijkt in Zeewolde,
Woerden en Nijmegen.
In Woerden onderzoekt de ontwikkelaar
momenteel of er op krimpende
veengronden een drijvende wijk
kan worden gebouwd: Veenetië. (Zie
afbeelding.) De gemeente heeft veel
last van bodemdaling en alle ongemakken
die dit verschijnsel met
zich meebrengt. Door water toe te
laten en daar drijvende huizen op te
plaatsen, is bodemdaling niet langer
een schadepost. Tegelijk ontstaat
een gebied waarin grote hoeveelheden
regenwater kunnen worden
opgevangen. Extreme regenbuien
zullen in de toekomst immers steeds
vaker voorkomen.
De gebouwde woningen van Balance
d’Eau en Damsteegt zijn twee tot
drie verdiepingen hoog en liggen
stabiel in het water dankzij een
drijflichaam van beton of kunststof.
Daarbovenop komt een lichtgewicht
constructie van hout. Het drijflichaam,
dat ook de onderste verdieping
vormt, wordt op land gebouwd met
behulp van een prefab bekisting.
Vervolgens vindt de afbouw van
het casco, de wandbedekking en
het dak op het water plaats. Daarbij
houdt een hydraulisch platform de
woning tijdens de werkzaamheden
stabiel. Als dat proces is afgerond en
het platform is weggehaald, wordt
de woning met extra ballast perfect
waterpas gemaakt.
In de ontwerpfase is rekening
gehouden met extreem hoge en lage
waterstanden door droogte of overstromingen.
De aansluitingen voor
elektra, dataverkeer en riolering zijn
gemaakt van flexibele kabels en buizen,
waardoor ze meebewegen met
het waterpeil. Als het drijflichaam
bij langdurige droogte op de bodem
komt te liggen, is dat in theorie
geen probleem. Wel hangt het van
de bodem af of de woning dan nog
waterpas ligt.
Schaalvergroting naar waterflatwoningen
is ook mogelijk. In de
Rotterdamse Rijnhaven heeft Damsteegt
onderdelen gemaakt van het
FOR Building, een drijvend kantoorcomplex
met werkplekken en een
restaurant. De enige voorwaarde is
een groot oppervlakte voor een stabiel
drijflichaam. Dan zijn gebouwen
van meerdere verdiepingen ook een
optie.
Vooralsnog bouwt Balance d’Eau
vrij dure woningen, maar schaalvergroting
kan de prijs laten dalen. De
prefabricatie van casco en drijflichaam
is ook een besparing; daarvoor
kun je dan steeds dezelfde mallen
gebruiken. Wat verder de prijs
flink drukt, is dat het bij drijvende
woningen niet nodig is om grond
bouwrijp te maken. Er komen dus
geen heipalen aan te pas. En ook de
opgang naar de waterwoningen is
een stuk soberder dan in een wijk
met vaste huizen: een fietsstraat in
plaats van een autoweg. Dat scheelt
toch heel wat klinkers en tegels.
BALANCE D’EAU
Wintereditie 2023 21

Verspil
geen pil
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
28 Wintereditie 2023

Jaarlijks gaat er voor miljoenen euro’s aan ongebruikte
medicijnen letterlijk in rook op bij de afvalverbranding.
In de zorg klinkt de roep om de verspilling van
medicijnen te verminderen steeds luider. Waarom zou
je pillen waar niks mis mee is bijvoorbeeld niet opnieuw
aan mensen meegeven?
Tekst: Anouk Broersma
ISTOCK/GETTY IMAGES
lak voor haar overlijden
V
aan kanker kreeg de
schoonmoeder van Hans
van Rooij nog een nieuwe
kuur voorgeschreven
van haar arts. “Toen ze
me vroeg haar medicijnen aan te geven,
zag ik toevallig de prijs: 3000 euro, voor
vier doosjes met elk zeven pillen.” Vlak
daarna mocht ze alweer stoppen, omdat
de kuur niet aansloeg. De familie bracht de
medicijnen terug naar de apotheek; drie
van de vier doosjes waren niet eens open
geweest. “Maar daar zeiden ze: we kunnen
niet instaan voor de kwaliteit, dus moeten
we alles vernietigen.”
Het is kenmerkend voor wat er dagelijks in
de gezondheidszorg gebeurt: hele ladingen
medicijnen verdwijnen in de afvalbak. Aan
sommige daarvan hangen prijskaartjes
waar de mond van een buitenstaander
van openvalt. “Ik vond die 3000 euro toen
heel veel; inmiddels weet ik dat het nog
veel duurder kan”, vertelt Van Rooij. Die
situatie met zijn schoonmoeder zette hem
aan het denken. Hij kwam helemaal niet
uit de zorg, maar ging zich verdiepen in
het thema medicijnverspilling.
Uiteindelijk leidde dat tot een vinding die
de heruitgave van ongebruikte geneesmiddelen
mogelijk moet maken: een medicijnkluisje
genaamd MedSafe. Het idee is
dat de patiënt de pillen in een hermetisch
afgesloten apparaat mee naar huis neemt,
waar steeds precies het aantal pillen
uitrolt dat hij op dat moment moet slikken.
De rest blijft in het kluisje zitten, waar het
altijd de juiste bewaartemperatuur is. Dat
is mogelijk doordat het kluisje werkt op
stroom of op een oplaadbare batterij. Hierdoor
weet de apotheker bij teruggave zeker
dat de pillen thuis goed zijn bewaard.
Al die ongebruikte medicijnen weggooien
is niet alleen zonde van het geld, het is ook
slecht voor het milieu. Het betekent dat
er tijdens de productie onnodig CO 2
wordt
uitgestoten en tijdens de afvalverwerking
nog meer. Medicijnen die je inlevert bij de
apotheek gaan namelijk gewoon naar de
vuilverbranding, het is wettelijk verboden
ze opnieuw uit te geven. Het enige
voordeel van inzameling bij de apotheek
is dat ze zeker op de juiste manier worden
verwerkt: als klein chemisch afval. Die
verspilling moet omlaag, daar is iedereen
het over eens. Maar wie een innovatief
idee in de praktijk wil uitvoeren, moet nog
allerlei barrières overwinnen.
100 miljoen euro
Hoeveel geneesmiddelen we met zijn allen
weggooien, is moeilijk te zeggen; apotheken
en ziekenhuizen registreren dit niet
centraal. In ziekenhuis Tjongerschans in
Heerenveen hielden apothekers in 2022
negen dagen lang bij hoeveel medicatie ze
terugkregen van verpleegafdelingen en
dus moesten weggooien. Bijna een kwart
van de voorgeschreven medicatie verdween
ongebruikt in hun afvalton, vooral
goedkope medicatie als paracetamol. Hun
bevindingen rekenden ze door naar een
schatting op jaarbasis: 87.500 eenheden
(denk aan tabletten, ampullen, flacons enzovoort)
ter waarde van zo’n 41.000 euro.
En dat is nog maar in één, middelgroot
ziekenhuis. Hoeveel zou er landelijk jaarlijks
worden verspild? Minstens voor 100
miljoen euro, is een cijfer dat circuleert.
Dat blijkt gebaseerd op een studie naar de
situatie in 2004, uitgevoerd door het SIR
Institute for Pharmacy Practice and Policy
in Leiden en het Instituut Verantwoord
Medicijngebruik (IVM). De onderzoekers
hielden destijds een steekproef in tientallen
apotheken verspreid over het land
en rekenden het resultaat door naar heel
Nederland, zegt Marcel Bouvy, hoogleraar
farmaceutische patiëntenzorg aan de
Universiteit Utrecht. Hij werkte destijds bij
SIR en was betrokken bij het onderzoek.
Bouvy denkt dat het werkelijke bedrag nog
hoger lag, mede doordat slechts 75 procent
van de apotheekbezoekers zei oude medicijnen
terug te brengen. Van die overige
25 procent was dus helemaal niet bekend
hoeveel ze overhielden en wat ze daarmee
deden.
Wintereditie 2023 29

In de KIJK-podcastreeks KIJK: HET EXPERIMENT bespreken wetenschapsjournalist Diederik Jekel en
KIJK-redacteur Laurien Onderwater bijzondere experimenten uit de wetenschap en wat die voor de
mensheid hebben betekend. Van wetenschappers die op zichzelf hebben geëxperimenteerd tot omstreden
proefdierexperimenten, en van megalomane projecten tot onderzoek dat op de lachspieren werkt.
VANAF NU TE BELUISTEREN VIA JOUW FAVORIETE
PODCASTPLATFORM OF VIA
KIJKMAGAZINE.NL/PODCAST

Techplannen in
de prijzen
NAOMI
VREEBURG
Chef redactie
KIJK
“Nederlandse start-ups en
universiteiten werken hard
aan de technologie van
morgen. Voor het achtste
jaar op rij organiseert KIJK
de wedstrijd Het Beste
Tech-idee om een aantal
van deze innovaties in het
zonnetje te zetten. In de
volgende editie maken
we de meer dan terechte
winnaars bekend.”
ALENA BUTUSAVA/ISTOCK/GETTY IMAGES
COLOFON
Klantenservice: 020 – 894 5666
Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,
020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl
Hoofdredacteur: André Kesseler
Chef redactie: Naomi Vreeburg
Coördinerend redacteur: Laurien Onderwater
(Web)redacteur: Tim Tomassen
Redactie-assistent: Lysette Dammers
Eindredactie: Jean-Paul Keulen, Berry Overvelde, Leo Polak, Bernice
Nikijuluw, Margot Reesink
Uitgever: Léon Bouwman
Art direction en vormgeving: Arnold Ritter
Ontwerp basislayout: Johnny Rijbroek
Marketing: Jane van Daalen, Dinie ten Oever, Femke Ooms, Maaike Peeters,
Arjan van Rijn, Deveny Saris (deveny.saris@roularta.nl)
Aan dit nummer schreven mee: Marysa van den Berg, Anouk Broersma,
Yannick Fritschy, Pepijn van der Gulden, Jean-Paul Keulen, Sterre Leufkens,
Judith Neimeijer, Rik Peters, Margot Reesink, Mark van den Tempel, Kailo
Timmerhuis, Mark Traa, Dennis Voeten, Bastiaan Vroegop, Bruno van
Wayenburg
Druk: Roularta Printing
Sales: advertising@roularta.nl, of bel 06 – 57 94 91 17
Persberichten naar: pers@kijkmagazine.nl
Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas Gnodde, Rivka Baum
Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern, telefoon 030 – 666 06 11
Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van de uitgever is het niet
geoorloofd KIJK op te nemen in of ter beschikking te stellen aan een
leesportefeuille.
KIJK is een uitgave van Roularta Media Group.
Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of
gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook,
zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever sluit iedere
aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.
Abroad KIJK is available for international licensing and syndication. For more
information: info@kijkmagazine.nl
Service en informatie
Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren of bel +31
(0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging, betaling,
wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar klantenservice@kijkmagazine.
nl of bel +31 (0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.
Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/shop.
Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn, door
uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de nieuwe abonnementstermijn
op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan het abonnement met inachtneming van een
opzegtermijn van een (1) maand worden beëindigd. Bel +31 (0)20 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00
uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +31 (0)20 894 5661.
Abonnementsprijzen voor Nederland en België:
De prijs voor een abonnement bedraagt € 89,95 per jaar, € 42,35 per halfjaar of € 21,60 per
kwartaal bij betaling per automatische incasso. Voor andere betaalwijzen wordt € 2,60
administratiekosten in rekening gebracht. Abonnementen buiten Nederland en België zijn op
aanvraag; hiervoor kunt u mailen naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en wordt nadien – behoudens
opzegging – automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het
abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk;
neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er
herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.
Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en verkoop van premies en
handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor
deze voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk
opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen
buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België geldt: zolang
de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van
handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en
België niet mogelijk.
Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK, legt van
haar abonnees en klanten in het kader van haar
dienstverlening gegevens vast. Deze persoonsgegevens
worden verwerkt in overeenstemming met de
toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder de
Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk
voor het privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/
privacyvoorwaarden. Via privacy@roularta.nl en/of via
Roularta Media, ter attentie van Afdeling Klantenservice
Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam, kunt u altijd
contact opnemen als u vragen heeft over dit
privacybeleid.
Wintereditie 2023 115

Dit nummer móét jij
in huis hebben!
GRATIS
VERZENDING
(binnen Nederland)
Je kent het wel. Feestje, blokkie kaas, biertje, wijntje… En dan die
onvermijdelijke discussie waarin iemand dingen beweert waarvan
je vrijwel zeker weet dat het onzin is. Op dat moment zou je willen
dat je de basisprincipes van de wetenschap wat beter in je hoofd
had. Daar is deze KIJK special De Theorie van Alles voor.
Bestel nu via kijkmagazine.nl/theorie