Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

More documents

Recommendations

Info

38 Kjelda Kommunar i konflikt Stadfesting av heimstadretten for den einskilde fattighjelpmottakar var faste og omfattande saker for fattigkommisjonane i ei tid der folk flytte stendig meir. Statistikken for fattigstellet for Nordre Bergenhus i 1892 viser at i Sogn vart det dette året understøtta 1 086 hovudpersonar. Av desse vart det henta inn refusjonar for 39 hovudpersonar, og det vart utbetalt for 28 til andre kommunar. I Sunn- og Nordfjord vart 1 134 støtta. Av desse vart det henta inn refusjonar på 24, medan det vart vart betalt refusjonar for 45. Tala kan verka småe, men ein gløtt inn i korrespondansen til både Florø og Sogndal fattigkommisjon viser at bakom kvar refusjonssak låg det mykje arbeid for fattigkommisjonen for å få heimstadretten endeleg stadfesta. Sakene kunne gå i fleire år, ikkje minst avdi kommunane hadde alt å vinna på å påvisa at ein annan kommune var heimstad for den fattige. Heimstadretten ga god grobotn for konfliktar mellom kommunar. Ofte var det usemje om kvar ein trengande faktisk hadde heimstadrett. Fattigkommisjonen i Sogndal hadde gåande ei rekkje slike saker på 1890-talet. Dette ikkje berre med nabokommunar, men med kommunar både i Nord- Noreg og på Sørlandet. Ein annan type konfliktstoff var det at mange kommunar fekk det dei oppfatta som urimelege refusjonskrav. Det var ein klar tendens til at fattigkommisjonane ikkje var så sparsame i høve til trengande når fattigkommisjonen i etterkant kunne krevja refusjon frå ein annan kommune. Særleg vart det klaga frå landkommunane på at bykommunane kravde store refusjonar. Konfliktar mellom kommunar vart levebrød for juristar, og fleire av denne yrkesgruppa slo seg opp nett på rettsstridar om heimstadrett i siste halvdel av 1800-talet. På andre sida ga dei same stridane tyngjande uvisse for dei fattige. Kven skulle betala for dei fattige i det tidsrommet det var strid om heimstadrett? I utgangspunktet var dette opphaldskommunen si plikt, men ofte vart ytingane utsette eller haldne særs låge til striden om I tidsbolken frå 1840 til 1900 var fattigstellet og ikkje minst utgiftene til det stendig diskutert i Stortinget. Fleire kommisjonar vart nedsett og tre nye fattiglover (1845, 1863, 1900) på i overkant av 50 år vitnar om eit system under press og i endring. Alle lovene ga store fullmakter til dei lokale fattigkommisjonane. På biletet framsida av fattiglova av 1863 som var den gjeldande for den tida artikkelen dekkjer. Fattigstellet i Sogn og Fjordane Årgang 10, nr 3 - 2001 heimstad var avgjort. Juristane var vinnarane og dei fattige taparane i ein kamp der kommunane nytta mykje tid og kløkt på å overføra mest mogleg av utgiftene på andre kommunar. Eit døme på at dei fattige kunne falla mellom fleire stolar finn me i Sogndal der fattigkommisjonen i 1893 måtte støtta ei enke med born som hadde flytt frå Lærdal til Sogndal. Fattigkommisjonen i Sogndal makta ikkje å hala refusjonar frå Lærdal, og på andre sida nekta enka å flytta attende til Lærdal slik sogndølene helst ville. Stridsmålet hadde pågått eit halvtårs tid då fattigkommisjonen i Sogndal ved juletider fekk melding om at enka og borna låg sjuke i heimen i Kvam og mangla “det Nødvendige til Livs Ophold”. Då var det på høg tid for fattigkommisjonen “at undersøge Forholdene i hendes Hjem og avhjelpe den øieblikkelige Nød”. Formannen skreiv til tilsynsmann Flaaten at han måtte sjå til at den sjuke familien “ikke lider nogen Mangel”. 24 Kommunal kynisme Om ikkje strid om heimstadrett og refusjonar var nok, så opna også lovverket for kommunal spekulasjon og kynisme. Etter fattiglova plikta huseigarar å melda frå om nye innflyttarar til fattigstyret. Frykta for fattigutgifter medførte også ofte oppretting av kommunale folkeregister. Dette sikra mottakarkommunen kontroll med når nye innflyttarar kom til. Dersom den lokale fattigkommisjonen oppfatta at dei nyinnflytte var potensielle fattighjelp-mottakarar, var det om å gjera at dei ikkje rakk å opparbeida ny heimstadrett. Dette kunne unngåast ved å stikka til dei nye sambygdingane fattighjelp før dei hadde opparbeida ny heimstadrett. Då vart hevdstida nullstillt og opphaldskommunen kunne krevja refusjon av heimstadkommunen. Personar som heldt på å få heimstadrett kunne med nokre få øre til legehjelp haldast unna livet i endå nokre år. Dette skjedde mange gonger (rett nok ikkje i den aktuelle tidsbolken i Florø og Sogndal) og klagemåla til departementet var mange. 25 Den nye fattiglovkommisjon av 1896 sa ein hard dom over kommunane si praktisering av heimstadretten. Etter fattiglova av 1900 skulle alle kommunale tvistemål heretter avgjerast ved valdgift av departementet. Ei departemental handsaming avlasta nok kommunane si sakshandsaming og ga mindre rom for kynisk kommunal framferd. Men i prinsippet heldt stridane om heimstadrett fram på 1800-talet. I samband med førearbeidet til den nye lova
Årgang 10, nr 3 - 2001 Fattigstellet i Sogn og Fjordane Kjelda 39 om sosial omsorg var det klart at heimstadretten sto for fall. Byane, eller tilflyttingsområda, ville vidareføra heimstadretten, men ikkje bygdene. I 1949 i ordskiftet vart det på Stortinget fortalt om ein familie i “tredje generasjon” som vart underhalden av heimstadkommunen.Bustadkommunen stakk til familien litt hjelp med jamne mellomrom slik at dei ikkje skulle få heimstadrett der. Heimstadretten kan sjåast på som ei ordning i eit samfunn som såg det som si oppgåve å halda folk på plass. I det moderne Noreg var mobilitet blitt økonomisk naudsynleg, og heimstadretten fall altså vekk i den nye lova om sosial omsorg i 1964. Lokalsamfunnet sine hjelpemåtar Korleis forsørgde så kommunane i Noreg dei mellom 70 og 80 000 trengande hovudpersonane i 1890-åra? I siste del av 1800-talet var det i hovudsak tale om fem ulike måtar: 26 1) Legd 2) Bortsetjing til private forpleiarar 3) Understøtte i heimen i form av pengehjelp eller naturalia 4) Arbeidsformidling 5) Fattighus, arbeidshus og tvangsarbeidshus Dei ulike støtteformene hadde utgangspunkt i ulike samfunnsskipnader. Legd og bortsetjing var nært knytta til jordbruket og gardsskipnaden og kan saman med understøtting med naturaliar sjåast på som bondesamfunnet sine hjelpemåtar. Pengehjelp i heimen førekom nok lenge mest i byane, men etterkvart som pengeøkonomien breidde seg vart dette også ei vanleg hjelpeform. I Nordre Bergenhus Amt fekk 432 personar pengehjelp i heimen i 1892, medan 350 fekk hjelp i form av naturaliar. I Florø by vart fleirtalet av dei fattige understøtta med pengehjelp i heimen på 1890-talet. Fattigkommisjonen hadde lovheimel til å tilvisa arbeid til folk som ba om støtte frå fattigkassa. Slik arbeidsformidling føregjekk både i Sogndal og Florø, men omfanget var ikkje stort. Truleg var det ikkje så mykje arbeid å tilvisa. Men fann fattigkommisjonen at ein trengande var arbeidsfør kunne kommisjonen setja som føresetnad for å gje støtte at vedkommande utførte arbeid for fattigkommisjonen. 27 Fattigkommisjonen i Sogndal sende i mange år tilbakeståande born til “Sæthres institut for åndsvage børn ved Bergen”. Instituttet sitt reglement var samanfatta i 13 punkt. Utbygginga av institusjonar for å ta hand om dei fattige var mest eit byfenomen og hadde gjerne opphav i meir industrialiserte område. Det fanst fleire typar fattighus. Fattige som fattigkommisjonen meinte var arbeidsføre kunne sendast på tvangsarbeidshus. På andre sida vaks det på 1800-talet fram rørsler som sikta mot å etablera fattiggardar på landet. Dette var gardsbruk der dei fattige skulle bu og brødfø seg sjølv med det dei kunne produsera på garden. Trass mange freistnader på å skapa ei større rørsle for utbygging av fattighus gjekk dette lenge smått i landkommunane, men frå 1880-åra vart fleire etablert. Omkring 1900 hadde nærare sytti landkommunar skaffa seg fattiggardar eller fattighus. Mange av desse institusjonane vart seinare omorganiserte til sjuke- og gamleheimar. I Noreg var 2 276 hovudpersonar innlagt på fattighus i 1892. Men dei ulike typane av fattighus var framfor alt eit aust- og sør-vest-norsk fenomen. I Nordre Bergenhus Amt var det i alle høve på 1890-talet ingen fattighus og ingen av dei fattige vart heller sende utanom fylkesgrenesene for å leggjast inn på fattighus. I dei følgjande avsnitta skal me sjå nærare på dei mest vanlege hjelpeformene i dette fylket legd og bortsetjing. Legda - ei bør for bøndene I Noreg vart i 1892 3 045 av 78 681 hovudpersonar understøtta med bruk av legd. Ser me på tal frå Nordre Bergenhus vart 296 av dei 2 220 hovudpersonane i Nordre Bergenhus Amt understøtta med hjelp av legd i 1892. Legd var ikkje aktuelt for bykommunen Florø, medan det i perioden 1892-1895 var 5 til 8 personar av dei understøtta i Sogndal som var på legd. Legda var ei form for tvangsforsørging av fattige som vart pålagt gardbrukarane anten dei likte det eller ikkje. Legda var ein del av skattlegginga. Dei mest vanlege formene var omgangslegd, der fattiglemmen vart sendt ikring på ulike gardar,og årslegd, der gardane var så store at ein person kunne vera der heile året. I tillegg fanst det også andre
Page 1 and 2: Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjor
Page 3 and 4: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 3 Ø
Page 5 and 6: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 5 In
Page 7 and 8: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 7 Va
Page 9 and 10: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 9 å
Page 11 and 12: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 11 D
Page 13 and 14: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 13 f
Page 15 and 16: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 15 D
Page 17 and 18: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 17 K
Page 19 and 20: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 19 L
Page 21 and 22: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 21 F
Page 23 and 24: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 23 S
Page 25 and 26: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 25 M
Page 27 and 28: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 27 A
Page 29 and 30: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 29 u
Page 31 and 32: Årgang 10, nr 3 - 2001 Fattigstell
Page 37: Årgang 10, nr 3 - 2001 Fattigstell
Page 45 and 46: Årgang 10, nr 3 - 2001 Minnesmerke
Page 59 and 60: Årgang 10, nr 3 - 2001 Tingbøker
Page 61 and 62: Årgang 10, nr 3 - 2001 Tingbøker
Page 63 and 64: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 63 h

Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?