Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

More documents

Recommendations

Info

40 Kjelda Fattigstellet i Sogn og Fjordane former for legd: arbeidslegd - der gardsbruket skulle gje arbeid til den fattige, straffelegd - nytta til avvikarar som vart sende på rask omgang mellom fleire gardar, skulelegd - der gardsbruket skulle syta for at fattige born fekk høve til å gå i skulen, oppvegd legd eller varelegd - der gardbrukarar skulle støtta dei fattige i heimen med matvarer. Ein føresetnad for legda var truleg det relativt store tenarhaldet og dei store familiane, med heimeverande born - desse kunne ta seg av legdslemmene. Omlegging av drifta til familiebruk og stor utflytting gjorde at det vart vanskelegare å administrera legdshald på gardane. Fattiglovkommisjonen av 1896 ville avskaffa legda av humane grunnar. Legda forsvann med fattiglova av 1900. Dei glidande overgangane mellom støtteformene og uklare nemningar gjer det vanskeleg å slå fast omfanget av legda. Og i møteboka for fattigkommisjonen i Sogndal går det til dømes fram at kommisjonen fordelte legd på i alt 35 hovudpersonar i 1892, 28 samstundes som det vart berre rapportert om 8 slike understøtta hovudpersonar til Statistisk Centralbyrå. Bakgrunnen synest å ha vore at skiljet mellom det fattigkommisjonen i Sogndal kalla legd og andre støtteformer (sjå særleg nedanfor om bortsetjing til private forpleiarar og understøtting med naturaliar) kunne vera uklart. Det var fattigkommisjonen som fordelte legda. Dette skjedde ved at kommisjonen ut ifrå skatteevna til kvar gard rekna ut kor mange veker dei plikta å halda legd. Kvar av dei som skulle ut i legd vart så førte opp med kor mange veker dei skulle vera på kvar gard. Nokon kunne klara seg med legd på berre to gardar i laupet av eit år. Dei fleste måtte likevel gå mellom fleire gardar, og einskilde var innom meir enn 10 gardar i året. 29 Bortsetjing til private forpleiarar Den mest vanlege forsørgingsmåten på 1890-talet var bortsetjing av dei fattige til private forpleiarar. I samtida vart dette kalla for “bortakkordering”. I 1892 var 20 110 av dei 78 681 understøtta “bortakkorderte”. I Nordre Bergenhus var det også den mest vanlege forsørgingsmåten med 554 av 2 220. I Florø by var 3 personar bortakkorderte på landet i 1892, i Sogndal var 24 bortakkorderte. I utgangspunktet var “bortakkordering” ein forsørgingsmåte for fattige som trengde full pleie og tilsyn. Dette kunne vera foreldrelause born, det kunne vera eldre, sjuke og vanføre, og det kunne vera sinnsjuke. Ulikt legda skjedde “bortakkorderinga” ved at private tok forsørginga på seg frivilleg mot betaling. Som legda kravde dette lite kommunal administrasjon, sjølv om utleigetilhøvet ofte vart regulert årleg. Den bortsette kunne vera på same stad år etter år. Det var vanleg å setja vekk sinnsjuke til privat “forpleining”. Stellet skulle følgja denne instruksen og skulle godkjennast av distriktslegen. Årgang 10, nr 3 - 2001 Sparing og rasjonelle omsyn medførte at ordninga med setja bort fattige ved såkalla lisitasjon fekk fotfeste mange stader på landet. Systemet vart tilpassa skatteytarane, det vart lyst ut anbodsmøte, gjerne i slutten av året, kor fattige og potensielle forpleiarar møtte opp. Her vart dei fattige “selde”. Den som tok minst for å ha dei i pleie fekk tilslaget. “Bortakkordering” - eit hjartelaust system? Systemet kunne nok fungera lite humant til tider. Personar som sjølv var vanskelegstilte og som kan hende slett ikkje var skikka til å ha ansvar for andre, kunne fristast til å by lågt for å sikra seg inntektene fattigpleien ville gje. Det har vorte hevda at økonomiske omstende gjorde sitt til at fattigkommisjonane i mange tilfelle la mindre vekt på om forpleiarane var skikka til vervet sitt, enn på kontrollen med at dei vekksette vart forsvarleg handsama. 30 Fattiglovkommisjonen av 1896 ville forby lisitasjon og fekk eit einstemmig storting med på dette. I ordskiftet ved innføringa av ny fattiglov ikring 1900 vart ordninga samanlikna med slaveauksjonane i USA.
Årgang 10, nr 3 - 2001 Fattigstellet i Sogn og Fjordane Kjelda 41 Korleis systemet med “bortakkordering” fungerte må nærare studiar enn den føreliggjande avgjera. Både fattigkommisjonane i Sogndal og i Florø uttrykkte i sin korrespondanse og sine møtebøker langt meir sut for utgiftene enn for kva vilkår fattigfolk på legd eller i privat forpleining fekk. 31 Ein skal likvel vera varsam med å trekkja slutningar om kor hjartelaust systemet var på så spinkelt grunnlag som denne artikkelen har. Uansett må slike slutningar ta utgangspunkt i den historiske stoda fattigkommisjonane arbeidde innanfor. Bortsetjing av fattige på vilkår Det går elles fram av arkiva at i ein del samanhengar vart det sett handfaste krav til pleiarane for at dei skulle få ansvaret for pleie av fattige. Særleg galdt dette bortsetjing av sinnsjuke der vilkåra for bortsetjinga vart nedfelt i ein standardkontrakt mellom fattigkommisjonen og forpleiaren. Kontrakten skulle godkjennast av amtmannen. Kontrakten regulerte ikkje berre dei økonomiske tilhøva, men var knytt til ein instruks frå distriktslegen. Her vart det stilt konkrete krav til stell, bustad og klede. Dessutan hadde ein tilsynsmann frå fattigkommisjonen rett til å føra tilsyn med at den sinnsjuke vart teken vel hand om. Tidlegare har me elles fokusert på at organiseringa av det lokale fattigstellet var bestemt ut ifrå trongen for å halda kontroll med dei fattige og å halda fattigutgiftene nede. Det er openberrt at det same nettverket kunne nyttast til å halda auga med dei private forpleiarane, ikkje berre i eigen kommune, men også der dei fattige skulle setjast vekk utanfor kommunen. Me augnar eit nettverk der ulike fattigkommisjonar i fleire kommunar heldt kontakt og utveksla informasjon, ikkje berre for å halda fattigutgiftene nede, men også for å følgja opp dei fattige sine rettar. Eit bra døme finn me då ein gardbrukar lenger ute i Sogne- fjorden kontakta Sogndal fattigkommisjon. Gardbrukaren baud seg til å ta eit fattiglem i pleie til ein langt lågare pris enn det som var sett frå den gardbrukaren som faktisk hadde det dåverande ansvaret. Fattigkommisjonen i Sogndal gjekk ikkje utan vidare inn på det langt betre tilbodet. Først skulle det undersøkast om fattigkommisjonen i vedkommande kommune kunne gå god for at vedkommande tilbydar var skikka til å ta seg av ein hjelpelaus fattig. Det viste seg at den aktuelle fattigkommisjonen ikkje kunne gå god for underbydaren og vedkommande fekk følgjeleg heller ikkje noko tilslag frå fattigkommisjonen i Sogndal. Vedrørande handsaminga av fattige born kan det verka som fattigkommisjonen i Sogndal var lite nøgd med det eksisterande systemet. I alle høve gjaldt dette handsaminga av evneveike ungar. Fattigkommisjonen hadde plassert fleire slike ved “Sæthres institut for åndssvage børn” i Bergen. Men formann Bondevig meinte i ein korrespondanse med fattigkommisjonen i Luster i 1893 at det ikkje hadde vore til så stor nytte for verken borna eller fattigkommisjonen. 32 Me har også eit anna klart teikn på at ein i Sogndal kjende seg lite nøgd med den eksisterande handsaminga av fattige born. Då det låg føre planar om å etablera ein institusjon for fattige born på Leikanger på byrjinga av 1890-talet, skulle det såkalla Sogns børnehjem tuftast på frivillege bidrag. Heradsstyret i Sogndal opna då opp for at den nye institusjonen kunne få tilskot av same storleik som det ville kosta å halda borna heime. I påfølgjande år ga fattigkommisjonen i Sogndal kjærkomne bidrag til etableringa av den nye barneheimen. 33 Oppsummering og perspektiv Gjennomgangen av arkiva etter fattigkommisjonane i Sogndal og Florø på byrjinga av 1890-talet saman med statistisk materiale, gjev innsyn og kunnskap om korleis fattigstellet fungerte for druge hundre år sidan. Avslutningsvis vil eg samanfatta nokre av funna i artikkelen og freista å dra nokre slutningar. Dei fattige i byrjinga av 1890-talet var ei stor og ueinsarta gruppe menneske: born, vaksne og gamle, vanføre, sjuke og sinnsjuke, foreldrelause- eller verjelause born, arbeidslause og andre som ikkje kunne brødfø seg sjølv. Dei kommunale fattigkommisjonane var utstyrt med vide fullmakter og organisert for å hjelpa og føra kontroll og tilsyn med alle dei fattige. Med utgangspunkt i Sogndal og Florø må ein kunna hevda at kommisjonane var organisert på eit vis som ga lite rom for å snika til seg fattighjelp ein ikkje hadde rett på. I Sogndal var kommisjonen samansett av tilsynsmenn for heile kommunen. I Florø var personar med leiande rollar og godt innsyn i styre og stell (lensmann, prest og magistrat) i brodden. Fattigkommisjonane hadde som rettesnor for sitt arbeid at utgiftene til fattighjelp skulle haldast på eit minimumsnivå.. Men omfanget av fattigdomen gjorde likevel at fattigutgiftene gjorde djupe innhogg i kommuneøkonomien. I landkommunen Sogndal var legd og bortsetjing til private forpleiarar dei viktgaste hjelpeformene. I Florø by var pengehjelp i heimen det vanlegaste. Fattigkommisjonane, i vårt tilfelle særleg i Sogndal, la ned eit omfattande arbeid. Mykje av innsatsen var retta mot å få stadfesta heimstadretten til dei fattige. Dette var avgjerande for kva kommune som måtte kosta utgiftene til stell og støtte. Usemje om heimstadrett gagna ikkje dei fattige si stode, og kunne heller ikkje vera godt for samarbeidsklimaet mellom nabokommunar. Denne artikkelen har lagt fokus på eit kort historisk tidsrom og har utelukkande teke føre seg arkivmateriale etter to kommunar. Føremona med dette er at ein kan gå relativt detaljert og systematisk til verks og innanfor det aktuelle tidsrommet få fram særtrekk ved det aktuelle emnet. Men ulempene er også rikt tilstades. For å gjera slutningar på tryggare tuft burde undersøkinga vore utvida i tid. Dessutan burde fleire kommunar i eller utanfor Sogn og Fjordane fylke vore undersøkte. Kjeldegrunnlaget kan også utvidast. For ei forståing av det lokale fattigstellet vil dei kommunale arkiva som her er presentert, vera heilt grunnleggjande. Samstundes bør dei utfyllast med materiale frå statlege og fylkeskommunale arkiv og aviser. Likeeins kan ein gjerne ta i bruk munnlege kjelder. Minna om det gamle fattigstellet og dei folkelege forteljin-
Page 1 and 2: Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjor
Page 3 and 4: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 3 Ø
Page 5 and 6: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 5 In
Page 7 and 8: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 7 Va
Page 9 and 10: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 9 å
Page 11 and 12: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 11 D
Page 13 and 14: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 13 f
Page 15 and 16: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 15 D
Page 17 and 18: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 17 K
Page 19 and 20: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 19 L
Page 21 and 22: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 21 F
Page 23 and 24: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 23 S
Page 25 and 26: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 25 M
Page 27 and 28: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 27 A
Page 29 and 30: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 29 u
Page 31 and 32: Årgang 10, nr 3 - 2001 Fattigstell
Page 39: Årgang 10, nr 3 - 2001 Fattigstell
Page 45 and 46: Årgang 10, nr 3 - 2001 Minnesmerke
Page 59 and 60: Årgang 10, nr 3 - 2001 Tingbøker
Page 61 and 62: Årgang 10, nr 3 - 2001 Tingbøker
Page 63 and 64: Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 63 h

Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?