Fr vikinggrav til verdsveven - Kulturnett Sogn og Fjordane ...

Storgarden Kvåle
Garden Kvåle i Sogndal har vore ein stor og rik gard i mellomalderen (1030-
1536/37) og seinare. Korleis kan me vita dette i dag? Ved å nytta historiske og
arkeologiske kjelder kan me seia noko om tilhøva heilt tilbake til jarnalderen (500
f. Kr. - 1030 e. Kr.).
Statusen til ein gard
Når ein vil studera kva status ein gard har hatt, er det fleire kjelder ein kan gjera seg
nytte av. Skattematrikkelen frå 1647 er den mest fullstendige av dei eldste kjeldene,
og såleis den beste til å seia noko om den faktiske og relative storleiken til ein gard på
1600-talet. I prinsippet skulle landskulda alle gardane betalte bli rekna med i denne.
Landskuld er den årlege leiga leiglendingen betalte til jordeigaren. Denne kjelda viser
såleis kor store dei ulike gardane er.
Store gardar vert dessutan tradisjonelt rekna som gamle. Ein kan dessutan lesa mykje ut
frå kva samfunnslag som rådde over dei. Dersom det er bonden sjølv som eig garden,
har dette truleg vore slik langt tilbake i tid. Dersom det er kyrkje, konge, borgar eller
adel som eig garden, er det nyare eigedomsforhold. Mengda og utbreiinga av graver frå
yngre jarnalder, samt kor rike dei er, kan gje ein peikepinn på kva status garden hadde i
jarnalderen.
Suverent størst i 1647
I 1647 låg Kvåle i Sogndal skipreide. Skipreida var ei administrativ inndeling av
kysten. Dette skipreide omfatta 27 gardar. Desse gardane betalte til saman 143,1 laupar
smør (ls) i landskuld, eit gjennomsnitt på 5,3 ls. Kvåle betalte 22,8 ls, og var dermed
meir enn fire gonger så stor som gjennomsnittet. Desse tala løyner likevel den faktiske
storleiken til gardane, då det er fire gardar som skil seg ut som mykje større enn dei
andre.
Dersom ein tek ut desse, vert gjennomsnittet 3,5 ls. Kvåle er dermed 6,5 gonger så
stor som gjennomsnittsgarden i Sogndal skipreide. Norum skipreide utgjorde resten av
dagens Sogndal kommune (unnateke Fjærland). Gardane her er gjennomgåande mindre
enn dei i Sogndal skipreide. Dersom ein tek desse med i reknestykket, var Kvåle 9,9
gonger så stor som gjennomsnittsgarden i Sogndal.
Sosial og økonomisk status
I 1647 eigde enka Mette Pedersen heile Kvåle-garden. Dette var tidlegare adelsgods,
og kan sporast tilbake til Hans Sigurdsson. Han var den største godseigaren i landet på
1400-talet. På byrjinga av 1300-talet var Kvåle ein av dei gardane i landet som betalte
mest i skatt, 120 månadsmatbol. Det tyder at jorda gav mat til ein mann i 120 månadar.
Truleg låg eit stort leiglendinggods til Kvåle.
Ein leiglending var ein jordbrukar som leigde eigedom av ein jordeigar. Dette var såleis
eigedom som storbonden på Kvåle fekk inntekter av. Omtrent på same tida, frå seinast
1218 til 1295, var garden dessutan lendmannssete. Lendmennene administrerte eit
område for kongen, og det viser at garden allereie då har hatt høg sosial og økonomisk
status.
21