Sağlamlıq və Rifah həyatınızı dəyişdirə biləcək sirlər
Sağlamlıq və Rifah həyatınızı dəyişdirə biləcək sirlər
Sağlamlıq və Rifah həyatınızı dəyişdirə biləcək sirlər
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Sağlamlıq<br />
<strong>və</strong><br />
<strong>Rifah</strong>,<br />
<strong>həyatınızı</strong><br />
dəyişdirə<br />
<strong>biləcək</strong><br />
<strong>sirlər</strong><br />
Mark Finli <strong>və</strong> Peter Ləndlesin redaktorluğu ilə
Əməkdaşlar <strong>və</strong> məsləhətçilər: Albert Ris (həkim), Əlan Həndisayds (həkim),<br />
Bencamin Karson (neyrocərrah), Klifford Qoldsteyn (yazıçı),<br />
Delbert Beyker (ilahiyyatçı), Dveyn MkBrayd (sosioloq), Fred Hardinq (həkim),<br />
Katya Raynart (tibb bacısı), Mark Finli (ilahiyyatçı), Qəri Freyzer (tədqiqatçı),<br />
Qəri Hopkins (tədqiqatçı), Peter Ləndles (həkim), Neyl Nedli (həkim).<br />
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong>, <strong>həyatınızı</strong> dəyişdirə <strong>biləcək</strong> <strong>sirlər</strong><br />
Mark Finli <strong>və</strong> Peter Ləndlesin redaktorluğu ilə.<br />
Bakı: Qanun Nəşriyyatı, 2014, 128 səh., t.5000<br />
Tərcümə etdi: Ağayeva Kəmalə<br />
Redaktor: Əhmədova Gülnarə<br />
İlahiyyətçi ekspert: Cabbarov Elşən<br />
Korrektor: Cabbarov İlqar<br />
Əlaqə saxlamaq üçün:<br />
Bakı, Yaşar Hüseynov küç. 23<br />
Tel.: 5646514<br />
www.adventist.az<br />
www.bible.az<br />
www.fb.com/bible.az<br />
ISBN 978-9952-36-020-2<br />
Müəlliflik hüququ © 2014<br />
Review and Herald ® Nəşriyyat Birliyi<br />
© Qanun Nəşriyyatı, 2015
<br />
Mündəricat<br />
Ön söz. Nə üçün bu kitab sizə lazımdır....................................... 5<br />
Fəsil 1. Daha yaxşı bir şey üçün nəzərdə tutulmuşdur ............... 15<br />
Fəsil 2. Ömürlük qidalanma rejimi ............................................. 24<br />
Fəsil 3. Siz risk qarşısındasınız?................................................... 34<br />
Fəsil 4. Həyat üçün yararlı........................................................... 45<br />
Fəsil 5. Sağlam münasibətlər...................................................... 55<br />
Fəsil 6. Siz nəyi fikirləşirsinizsə, osunuz...................................... 63<br />
Fəsil 7. Depressiyadan da keçən ümid........................................ 74<br />
Fəsil 8. Azad olmaq..................................................................... 84<br />
Fəsil 9. Geriyə tullanmaq............................................................ 96<br />
Fəsil 10. İstirahətsizliyimiz üçün istirahət.................................. 102<br />
Fəsil 11. İnamın şəfaverici gücü................................................ 111<br />
Yekun. Maksimum sağlamlıq................................................ 121<br />
3
Ön söz<br />
Nə üçün bu kitab sizə lazımdır<br />
Sağlam seçimlər sağlam həyata aparır:<br />
yaşamağı seçin!<br />
Müasir dövrdə 100 təsdiqlənmiş ən yaşlı insanların yaşı<br />
113-dən 122-yə qədərdir. 1 2014-cü ilin əv<strong>və</strong>lində bu<br />
uzunömürlülərdən yalnız altısı sağ idi, lakin yaxın gələcəkdə<br />
bir çox başqaları da üzə çıxa bilər. Təbabət qarşıdan gələn<br />
on illiklər ərzində insan ömrünün uzunluğunu əhəmiyyətli<br />
dərəcədə artırmaq <strong>və</strong>di verir. Ona qədər siz daha uzun <strong>və</strong> daha<br />
yaxşı yaşamaq üçün öz öhdəmizə düşəni edə bilərsiniz. Əkizlər<br />
üzərində aparılmış tədqiqatlar insanın ömrünün uzunluğunun<br />
20-30 faizə qədər genlərdən asılı olduğunu qeyd etsə də, bir<br />
çox başqa tədqiqatlar göstərmişdir ki, uzun ömürlülük daha çox<br />
həyat tərzindən asılıdır. 2<br />
Müasir təbabət insanın sağlamlığını yaxşılaşdırmaq üçün<br />
inkişaf etmiş texnika yaratmışdır. Lakin göstəriciləri bilən heç<br />
kəs deyə bilməz ki, döyüş udulmuşdur. Sağlamlığa can atmaq<br />
hər bir hökumət <strong>və</strong> hər bir insan üçün gündəlik problemdir.<br />
Rəqəmləri xoşlayırsınızsa, bir neçə fakta nəzər salın:<br />
5
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
6<br />
• 2015-ci il üçün təxmin edilən qlobal səhiyyə xidməti<br />
bazarı 3 trilyon dollar idi ki, bu da sağlamlıq xidməti<br />
müəssisələrini dünya iqtisadiyyatında ən geniş<br />
bölmələrdən biri edir. Daha çox inkişaf edən ölkələrdə<br />
sağlamlıq xidməti ümumi daxili məhsulun 10 faizdən<br />
çoxunu tutur.<br />
Qlobal əczaçılıq bazarı ildə 300 milyard dollardan artıqdır.<br />
On ən geniş dərman şirkətləri (altısı Birləşmiş Ştatlarda,<br />
dördü Avropada) il ərzində 10 milyarddan çox dərman satır<br />
<strong>və</strong> mənfəəti təxminən 30 faizdir. Digər tərəfdən yeni dərman<br />
hazırlamağın dəyəri 1.3 milyardı keçə bilər. 3<br />
• Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına görə bütün dünyada<br />
2006-cı ildə 59 milyondan çox tibb işçisi var idi, bura 9.2<br />
milyon həkim, 19.4 milyon tibb bacısı <strong>və</strong> mamaça, 1.9<br />
milyon stomatoloq <strong>və</strong> stomatologiya sahəsində işləyən<br />
işçilər, 2.6 milyon əczaçı <strong>və</strong> bu sahədə digər işçilər <strong>və</strong><br />
1.3 milyondan artıq icma səhiyyə işçiləri daxildir. Bu<br />
rəqəmlər bu gün daha böyük olmuş olar. Lakin bununla<br />
belə, 4 milyondan çox həkim, tibb bacısı, mamaça <strong>və</strong><br />
digərlərinə ehtiyac var idi. 4<br />
• Lazımsız yerə əziyyət çəkmək hələ də dünyada böyük<br />
problemdir, çünki hazırda ağrıkəsicilər də daxil olmaqla,<br />
palliativ (yüngülləşdirici) köməyə ehtiyacı olan hər on<br />
nəfərdən yalnız biri bu köməyi alır. 5<br />
• Tək Birləşmiş Ştatların özündə Corctaun Universitetinin<br />
təhsil <strong>və</strong> İşçi Qüv<strong>və</strong>si Mərkəzinin tədqiqatına görə,<br />
təxmin edilmişdir ki, 2020-ci ilə kimi artan ehtiyacı ödəmək<br />
üçün səhiyyə sahəsində 5.6 milyon yeni iş yerləri<br />
yaradılmalıdır. 6<br />
• Bu günün böyük çətinliklərindən biri cəmiyyətin yaşlaşmasıdır.<br />
Qlobal əhali qocalır. Proqnozlaşdırmalara görə,<br />
2050-ci ilə qədər 60 yaşından yuxarı olan əhalinin nisbəti
Nə üçün bu kitab sizə lazımdır<br />
inkişaf etmiş ölkələrdə bugünkü 21 faizdən 32 faizə qalxacaq,<br />
az inkişaf edən ölkələrdə isə bu nisbət 8 faizdən<br />
20 faizə qalxacaq. 7<br />
Sağlamlıq həm varlıların, həm də kasıbların arzusudur.<br />
Məşhur sinir cərrahı Dr. Ben Karson belə yazır: “Mən Con<br />
Hopkinsdə internada olan zaman palatalarda olan xəstələrin<br />
kalibrinə heyran qalırdım. Orada bir çox dövlət başçıları, zadəgan<br />
ailələrindən olanlar <strong>və</strong> bir çox böyük təşkilat başçıları var idi.<br />
Onların əksəriyyəti dəhşətli xəstəliklərdən ölürdülər <strong>və</strong> böyük<br />
məmnuniyyətlə sağlamlıqları üçün bütün titullarını, axırıncı<br />
qəpiklərini verərdilər. Bu, doğrudan da, həyatda həqiqətən<br />
nəyin vacib olduğunu göstərir”.<br />
Əslində, sağlamlıq olmadan bir çox başqa şeylər heç vacib<br />
deyil. Bu səbəbdən, sağlamlığımızın qorunmasına böyük diqqət<br />
verməliyik, yalnız nə isə bir təhlükə olan zaman narahat<br />
olmalı deyilik. Biz sağlamlıq haqqında danışanda yalnız fiziki<br />
göstəricilər haqqında deyil, əqli <strong>və</strong> ruhlu cəhətlər haqqında da<br />
düşünməliyik. Bizim <strong>və</strong>zifəmiz öz həyatımızda <strong>və</strong> dünyada hər<br />
bir kəsin həyatında bu üç cəhətin hər birini optimallaşdırmaqdır.<br />
“Bir həkim kimi mən fiziki <strong>və</strong> emosional sağlamlığın bərpa<br />
olunması ilə əlaqədar sevincin çox şahidi olmuşam”, Dr. Karson<br />
qeyd edir, “lakin bu, ruhlu sağlamlıqla bağlı olan əbədi sevinclə<br />
müqayisədə çox kiçikdir”.<br />
Dünya elə mürəkkəb, təhlükəli <strong>və</strong> xəstə bir yerə çevrilib<br />
ki, yaxşı seçimlər etmək həmişə olduğundan daha vacibdir.<br />
Problemləri azaltmaq <strong>və</strong> ya qarşısını almaq daha təhlükəsiz <strong>və</strong><br />
daha dolğun həyata malik olmağın ən yaxşı yoludur. Burada bu<br />
kitabın verdiyi dərs yerinə düşür, hansı ki, kitabın məqsədi insanlara<br />
öz həyat keyfiyyətlərini yaxşılaşdırmaqda kömək etməkdir.<br />
Çox güman ki, daha uzun, daha sağlam <strong>və</strong> daha xoşbəxt həyat<br />
arzusunda olduğunuz üçün bu kitabı oxumağa başlamısız. Bu,<br />
nəcib bir məqsəddir, çünki siz əbədi yaşamaq üçün yaranmısız.<br />
7
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Burada verilən prinsip <strong>və</strong> məsləhətlərə əməl etsəniz, bu arzunuza<br />
çata bilərsiniz. Siz yaxşı yaşamağa <strong>və</strong> xoşbəxt olmağa layiqsiniz.<br />
Bundan əla<strong>və</strong> biz ilk baxışdan görünə biləcəyindən daha<br />
dəyərliyik. Məsələn, insan bədəninə baxaq. Tədqiqatçılar bədən<br />
üzvlərimizin kimyəvi dəyərini toplayanda belə qərara gələ<br />
bilərlər ki, dəyərimiz elə də çox deyil. Buna baxmayaraq, Simli<br />
(Wired) jurnalı təxmin edir ki, əgər ürək, ağ ciyər, böyrək, DNT<br />
<strong>və</strong> sümük iliyimizin dəyərini nəzərə alsaq, hərəmiz 45 milyon<br />
dollar dəyərində olarıq.<br />
Şüurlu, düşüncəli, yaşayan <strong>və</strong> sevmək <strong>və</strong> həyatın ən böyük<br />
sevinclərindən həzz almaq kimi böyük qabiliyyətlərə malik olan<br />
insan varlığı kimi, siz 45 milyon dollardan daha dəyərlisiniz <strong>və</strong><br />
bu kitab da elə bunun haqqındadır. Siz həyatın dəyişdirmək<br />
potensialı olan tapıntılar yoluna qədəm basırsınız. Hər fəsildə<br />
tapa biləcəyiniz daha yaxşı yaşamaq prinsipləri <strong>və</strong> praktik həyat<br />
tərzi məsləhətləri <strong>həyatınızı</strong>n keyfiyyətində əsl dəyişiklik edə<br />
bilər. Həyatınızı dolğun yaşaya <strong>və</strong> maksimum dərəcədə sevinc<br />
aşkar edə bilərsiniz.<br />
Bu səhifələri oxuduqca <strong>və</strong> öz şəxsi sağlamlığınızı nəzərə<br />
aldıqca görəcəksiniz ki, həyatda ən böyük xoşbəxtliyi əldə<br />
etmək üçün yəqin ki, bəzi müsbət addımları atmalısınız. Lakin<br />
özünüzü bir neçə dəyişikliklərlə yormaqdansa, əv<strong>və</strong>ldə bir neçə<br />
kiçik addımlar atmağı seçin. Məsələn, idmanı artırmaqda <strong>və</strong><br />
qida rejiminizdə şəkərin <strong>və</strong> rafinə olunmuş qidaların miqdarını<br />
azaltmaqda <strong>və</strong> ya daha çox istirahət etməkdə uğur qazandıqca,<br />
daha qətiyyətli olacaqsız <strong>və</strong> sağlam seçim etmək qabiliyyətiniz<br />
daha güclü olacaq.<br />
Yaxşı sağlamlıq hamımızın arzusudur, lakin təəssüf ki, bir çox<br />
insanlar yalnız onu itirdikdən sonra onun dəyərini <strong>və</strong> qiymətini<br />
anlayır! Burada tez yaddan çıxan, tələsik yazılmız bir neçə qərar<br />
deyil, sağlamlığınızı <strong>və</strong> həyat tərzinizi diqqətlə qiymətləndirmək<br />
8
Nə üçün bu kitab sizə lazımdır<br />
imkanınız var. Həyatdan hər tərəfli ən yaxşı şeyləri aldığınızı hiss<br />
edirsinizmi? Bu yaxınlarda ümumi sağlamlığınızı, fiziki, əqli, sosial<br />
<strong>və</strong> ruhlu cəhətləri də nəzərə almaqla yoxlamısınızmı?<br />
Elə fikirləşə bilərsiniz ki, gündəlik yemək, işləmək <strong>və</strong> yatmaq<br />
rejiminə düzgün əməl edirsiz. Lakin əsl keyfiyyətli həyat<br />
yaşayırsınızmı? Heç nə vaxtsa fikirləşmisinizmi ki, həyatda<br />
hazırda yaşadığınızdan daha yaxşı şeylər var?<br />
Tibdə proqres<br />
İyirminci əsrdə fiziologiya <strong>və</strong> xəstəlik proseslərini daha<br />
yaxşı başa düşdükcə, tibb elmi sağlamlığın yaxşılaşdırılması<br />
istiqamətində böyük addımlar atdı. Sanitariyanın yaxşılaşması,<br />
tullantıların atılması <strong>və</strong> icmalara təmiz suyun çəkilməsi kimi ictimai<br />
səhiyyə ölçüləri milyonlarla insanların həyatının keyfiyyətini<br />
<strong>və</strong> uzunluğuna müsbət mənada təsir etmişdir. Pey<strong>və</strong>nd <strong>və</strong><br />
immunizasiyanın inkişafı – İnfeksion xəstəliklərin qarşısının<br />
alınmasında ən səmərəli yollardan biri – İyirminci əsrin axırlarına<br />
yaxın çiçək xəstəliyini tamamilə aradan götürdü <strong>və</strong> poliomielit<br />
<strong>və</strong> difteriya xəstəliklərin sayını çox azaltdı. Pey<strong>və</strong>ndlər sayəsində<br />
qızılca, parotit, məxmərək, tetanus <strong>və</strong> difteriya xəstəlikləri 90<br />
faiz azalmışdır.<br />
İnfeksion <strong>və</strong> yoluxucu xəstəliklər – bakteriya, virus, göbələk<br />
<strong>və</strong> parazitlər (məsələn, <strong>və</strong>rəm, malyariya <strong>və</strong> hepatit) – bütün<br />
dünyada əhəmiyyətli dərəcədə problemlər törətməkdədir.<br />
Yalnız 2011-ci ildə İİV <strong>və</strong> QİÇS səbəbindən 1.7 milyon insan<br />
dünyasını dəyişib. Bununla belə, yenə də səhiyyədəki böyük<br />
irəliləyişləri qiymətləndirməyə bilmərik.<br />
Təəssüf ki, təbabətdə bu cür irəliləyişlərin digər tərəfi də var.<br />
Dünya hökumətləri <strong>və</strong> ictimai səhiyyə üzrə mütəxəssislər infeksion<br />
(<strong>və</strong> ya yoluxucu) xəstəliklərin müalicəsi, idarə olunması<br />
<strong>və</strong> aradan çıxarılması üzərində diqqətlərini cəmlədikləri vaxt<br />
9
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
qeyri – yoluxucu <strong>və</strong> ya həyat tərzi ilə əlaqədar olan xəstəliklər<br />
artmışdır. Bu gün bu cür qeyri-yoluxucu xəstəliklər bütün dünya<br />
cəmiyyətlərində – inkişaf etmiş <strong>və</strong> ya inkişaf etməkdə olan,<br />
zəngin <strong>və</strong> ya kasıb – kök salmışdır. Onlar əsasən həyat tərzi ilə<br />
əlaqəlidirlər <strong>və</strong> bizim sağlamlığımıza, xoşbəxtliyimizə <strong>və</strong> uzun<br />
ömürlülüyümüzə böyük təhlükə yaradırlar. Çox güman ki, sizə<br />
yaxın olan kimsə xərçəng, ürək xəstəlikləri, beynə qan sızma,<br />
şəkər xəstəliyi <strong>və</strong> ya tənəffüs yollarının xroniki xəstəlikləri<br />
səbəbindən dünyasını dəyişmişdir.<br />
10<br />
Sİzİn sağlamlıq probleminiz nədir?<br />
Ola bilər ki, indiyə kimi özünüzü yaxşı hiss edəsiniz, çünki<br />
siqaret çəkmirsiz <strong>və</strong> spirtli içkilərdən istifadə etmirsiz, bəs qidalanma<br />
rejiminiz <strong>və</strong> duz qəbulunuz necə? Yemək üçün seçdiyimiz<br />
qidalar çox vaxt qeyri-yoluxucu xəstəliklərə səbəb olurlar.<br />
Bu cür xəstəliklərdən olan ölümün ən azı 40 faizi doymuş <strong>və</strong><br />
trans yağlar, duz <strong>və</strong> şəkər (<strong>və</strong> rafinə olunmuş karbohidratlar) ilə<br />
zəngin qidaların qəbulu səbəbindən olur. Qidalarınızı büdcəniz<br />
daxilində ağılla <strong>və</strong> diqqətlə, rəngarəngliyi <strong>və</strong> yaxşı qida dəyərini<br />
nəzərə almaqla seçirsinizmi? Duzun miqdarının azaldılması,<br />
yemək paylarının ölçüsünün azaldılması <strong>və</strong> daha çox mey<strong>və</strong>tərə<strong>və</strong>z<br />
qəbul edilməsi sizin səhhətinizdə böyük dəyişikliklər<br />
edə bilər. Əgər qeyri-sağlam qidalar qəbul edirsinizsə, yemək<br />
vaxtlarınız müntəzəm deyilsə, həddən artıq duz, çoxlu miqdarda<br />
yağ, çox rafinə olunmuş məhsullardan çox istifadə edirsinizsə <strong>və</strong><br />
yemək payınız böyükdürsə, o zaman bilin ki, həyat daha yaxşı<br />
ola bilər <strong>və</strong> ona görə də bu kitab sizin üçündür.<br />
Əlbəttə, mümkün qədər ən yaxşı sağlamlığa malik olmaq<br />
üçün gündəlik idman ilə məşğul olmalısınız. Deyə bilərsiniz ki,<br />
televizorda hər dəfə reklam olan vaxt divandan qalxıram ki,<br />
yeməyə bir şey götürüm <strong>və</strong> maşını saxladığım ən yaxın yerdən
Nə üçün bu kitab sizə lazımdır<br />
mağazaya qədər 300 metr yolu piyada gedirəm. Bəs sizin<br />
müntəzəm planlaşdırılmış, sistemli idman proqramınız varmı?<br />
Tibb mütəxəssisləri gündəlik 10 000 addım atmağı məsləhət<br />
görürlər! Biz bədənimizin ən yaxşı funksiya göstərə bilməsi üçün<br />
gündə ən azı 30 dəqiqə aktiv olmalıyıq. Əgər idman etmək üçün<br />
çox məşğul olduğunuzdan şikayətlənirsizsə, lakin həqiqətən də<br />
praktik, davamlı idman proqramı başlamaq istəyirsinizsə, oxumaqda<br />
davam edin.<br />
Şəxsi münasibətləriniz necə? Qayğısına qaldığınız dostlarınız,<br />
öyrətdiyiniz sizdən daha cavan insanlar, kömək etdiyiniz ehtiyacda<br />
olan şəxslər varmı? Sosial dəstək <strong>və</strong> Allaha <strong>və</strong> başqalarına<br />
bağlılıq da sağlamlıq verir! Ola bilsin ki, həyatınızda bəzi<br />
münasibətləri qırmısınız ki, indi bərpa olunmasına ehtiyac var.<br />
Oxumaqda davam edin. Allahın sizin üçün planı var ki, sizin<br />
təsəvvür edə biləcəyinizdən daha yaxşıdır.<br />
Xoşbəxtsiniz? Oyanarkən gümrah addımlarla addımlamaq<br />
məqsədi ilə <strong>və</strong> üzünüzdə təbəssüm oyanırsınızmı? Yoxsa həyat<br />
çox çətinləşib? Narahat <strong>və</strong> ruhdan düşmüşsünüz? Gələcək qaran<br />
lıq görünür? Mənasızlıq, uğursuzluq, məğlubiyyət kimi<br />
qaranlıq fikirlərdən əziyyət çəkirsinizmi? Elmi dəlilləri araşdırdıqca<br />
<strong>və</strong> Müqəddəs Kitabdakı hər şeyə tətbiq edilə bilən həyat<br />
dəyişdirici prinsipləri kəşf etdikcə görəcəksiniz ki, xoşbəxt olmağın<br />
mümkünlüyü realdır.<br />
Məyusluğun, ürək ağrısının <strong>və</strong> sınamaların həyatımıza bəzi<br />
vaxtlar təsir edəcəyinə demək olar ki, zəmanət verə bilərik,<br />
çünki biz günahla dolu dünyada yaşayırıq. Lakin Allah bizim<br />
sınamalardan böyük, çətinliklərimizdən daha qüdrətli <strong>və</strong><br />
problemlərimizdən daha genişdir. Biz zəif ola bilərik, lakin O güclüdür.<br />
Qeyri-müəyyənliklə üzləşəndə Allah bizim əminliyimizdir.<br />
Günah hissi bizi yoranda, O bizim sakitliyimiz ola bilər. Özümüzü<br />
çaşqın hiss edəndə, O bizim müdrikliyimizdir. Sınmaz görünən<br />
<strong>və</strong>rdişlərin zəncirləri ilə dustaq olduğumuz zaman O bizi azad<br />
11
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
etmək üçün fövqəltəbii gücünü təklif etməyə hazır durur. Biz<br />
özümüzü tənha hiss edərkən, O əbədi yanımızdadır.<br />
Beləliklə, nə vaxt iflicedici narahatlıq <strong>və</strong> üzücü qorxu ilə<br />
üzləşsək, Allahın sözləri yenə də ürəyimizə danışır: “Ey bütün<br />
yorğunlar <strong>və</strong> yükləri ağır olanlar, Mənim yanıma gəlin,<br />
Mən sizə rahatlıq verərəm” (Matta 11:28). Həyatın qayğıları<br />
dözülməz gələndə O bizi çağırır ki, “Bütün qayğı yükünüzü Ona<br />
ötürün, çünki O sizin qayğınıza qalır” (1 Peter 5:7). Gələcək<br />
qeyri-müəyyən görünəndə O bizə xatırladır: “Qorxma, çünki<br />
Mən səninləyəm, Dəhşətə gəlmə, çünki Allahın Mənəm. Səni<br />
qüv<strong>və</strong>tləndirəcəyəm, Sənə kömək edəcəyəm. Sadiq sağ əlimlə<br />
Sənə dayaq olacağam” (Yeşaya 41:10).<br />
Biz Allahda rahatlıq <strong>və</strong> gələcəyə ümid tapacağıq. Bizim<br />
məhəbbətli, səmavi Atamız indi <strong>və</strong> bundan sonra, hətta əbədiyyətdə<br />
də sağlamlıq <strong>və</strong> rifahın instruksiyası <strong>və</strong> yol xəritəsini<br />
verib! Biz bir neçə on illiyi əziyyətlə başa vurub ölməkdən daha<br />
böyük şeylər üçün yaranmışıq. Allah bizim bu gün, sabah <strong>və</strong><br />
əbədi olaraq zəngin həyat yaşamağımızı nəzərdə tutmuşdu.<br />
Rəbbin sizin həyatınız üçün heyran edicidən də artıq planı<br />
var. O, sizin həyatı bütünlüyü ilə yaşamağınızı istəyir. O istəyir<br />
ki, siz ölçülməz dərəcədə sevinc yaşayasız. Əslində İsa demişdir:<br />
“Mənsə gəldim ki, onlar həyata, bol həyata malik olsun” (Yəhya<br />
10:10). Göyün sizin üçün planı fiziki, əqli, emosional <strong>və</strong> ruhlu<br />
<strong>və</strong>hdət həyatıdır.<br />
Bu kitabdakı hər fəsil əsl həyata sərgüzəştdir. Onlarda olan<br />
prinsipləri həyata keçirtsəniz, həyatınızda müsbət dəyişikliklər<br />
görəcəksiniz. Sağlam seçimlərinizin bəzisinin faydası demək<br />
olar ki, dərhal görünəcək, lakin onların əksəriyyəti yavaş-yavaş<br />
gələcək. Hə<strong>və</strong>sdən <strong>və</strong> ya ruhdan düşməyin. Müsbət həyat tərzi<br />
seçimləri etməkdə davam edin <strong>və</strong> bir müddət sonra həyatınızda<br />
baş verənlərə heyran qalacaqsınız.<br />
12
Nə üçün bu kitab sizə lazımdır<br />
Məhəbbətli Allah bizi seçim hüququ ilə yaratdı. Bizim<br />
iradəmiz, necə fikirləşməyi, fiziki <strong>və</strong>rdişləri formalaşdırmağı <strong>və</strong><br />
ruhlu qərarları qəbul etməyi seçməkdə kömək edən, daxildən<br />
gələn idarəedici qüv<strong>və</strong>, həyat tərzinin dəyişilməsində güclü bir<br />
qüv<strong>və</strong>dir. Hazırkı tibbi tədqiqat daha çox bu fikrə meyillənir ki,<br />
genetikanın bizim rifah <strong>və</strong> ümumi sağlamlığımızda rolu olsa<br />
da, seçim daha güclü <strong>və</strong> vacib faktordur. Bizim sağlamlığımız,<br />
sadəcə, qismət deyil. Bizim gündəlik qərarlarımızın ona çox<br />
böyük təsiri var.<br />
Biz müsbət seçimlər edən zaman Müqəddəs Ruh bu qərarları<br />
həyata keçirtməkdə bizim köməyimizə çatır. Göyün bütün gücü<br />
bizim üçün əlçatan olur. Ola bilsin, pis seçimlər nəticəsində<br />
iradəniz zəifləmiş olsun, lakin sağlam seçimlər etmək üçün<br />
heç vaxt gec deyil. Siz öz <strong>həyatınızı</strong> <strong>və</strong> sağlamlığınızı öz əlinizə<br />
ala bilərsiniz. Dəyişiklik həmişə seçimlə başlayır <strong>və</strong> təsadüfün<br />
qurbanları olmadığımızı, öz sağlamlığımız <strong>və</strong> xoşbəxtliyimiz<br />
üçün məsuliyyəti üzərimizə götürmək azadlığımız olduğunu<br />
anlayan zaman baş verir. Burada verilən təkliflərə əməl etmək<br />
qərarına gələnlər şübhəsiz həyatın daha keyfiyyətli olduğunu<br />
görəcək, daha çox həzz alacaqlar.<br />
Əlbəttə, öz-özünə yaxşılaşmağın da məhdudiyyətləri var.<br />
Bioloji reallıqlarımız bizə bəzi aşılmaz baryerləri xatırladır <strong>və</strong> insan<br />
nailiyyətinin həddini müəyyən edir. Lakin bu kitabın gözəlliyi<br />
<strong>və</strong> dəyəri ondadır ki, insanın əldə edə biləcəyindən daha çox şey<br />
verir. Oxuduqca görəcəksiniz ki, siz ali bir qüv<strong>və</strong>yə arxayın ola<br />
bilərsiniz. Se<strong>və</strong>n Allahla münasibətdən doğan ruhluluq təcrübəsi<br />
həyatınızda böyük dəyişiklik edə bilər.<br />
Biz tükənən olduğumuz halda Allah <strong>və</strong> Onun mərhəməti<br />
sonsuzdur. Mərhəmət hər şeyi bacaranın bacarmayana bütöv<br />
olmaq qabiliyyəti vermək gücüdür – bütün bunlar münasibət<br />
qurmaqla əldə edilir. Diqqətimizi bütöv insanda – fiziki, əqli <strong>və</strong><br />
ruhlu – cəmləyərkən Allah bizə sağlamlıq <strong>və</strong> rifahla dolu həyat<br />
13
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
təklif edir. O bizim keçə bilmədiyimiz uçurumu keçərək, göydən<br />
üzərimizə mərhəmət yağdırır. Müqayisəyə gəlməz məhəbbətlə<br />
layiq olmayana verilən mərhəmət dolğun <strong>və</strong> bol həyat<br />
təcrübəsini yalnız burada <strong>və</strong> indi deyil, həmçinin əbədiyyətdə<br />
də mümkün edir.<br />
Dünyəvi həyatımızda sağlamlıq prinsiplərinə nə qədər əməl<br />
etsək <strong>və</strong> çalışsaq da, ölümün kölgəsindən qaça bilmərik. Lakin<br />
insan bizimlə Allah arasında olan boşluqdan Allaha əl uzadanda<br />
ümid doğulur! Məhəbbət ölüm zindanlarının çərçi<strong>və</strong>sini<br />
silkələyir. Əgər sağlamlığınızı yaxşılaşdırmaq istəyirsinizsə, elm<br />
sizə kömək edə bilər. Lakin əgər əbədi yaşamaq istəyirsinizsə,<br />
ölməz həyatın mənbəyini axtarın.<br />
1<br />
Baxın: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_supercentenarians; www.<br />
grg.org/Adams/B3.HTM.<br />
2<br />
Uzun ömürlü qruplar haqqında maraqlı araşdırma: Dan Buettner, The<br />
Blue Zones: Lessons for Living Longer From the People Who’ve Lived the Longest<br />
(Washington, D. C.: National Geographic Society, 2008).<br />
3<br />
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatı, burada görə bilərsiniz:<br />
www.who.int/trade/glossary/story073/en/. Digər göstəricilər üçün baxın:<br />
Beynəlxalq Əczaçılıq İstehsalçıları <strong>və</strong> Assosiasiyaları Federasiyası, “The Pharmaceutical<br />
Industry and Global Health: Facts and Figures 2012”, bu saytda<br />
görə bilərsiniz: www.ifpma.org/fileadmin/content/Publication/2013/IFPMA-_<br />
Facts_And_Figures_2012_LowResSinglePage.pdf.<br />
4<br />
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, “Working Together for Health,” bu saytda<br />
oxuya bilərsiniz: www.who.int/whr/2006/whr06_en.pdf?ua=1.<br />
5<br />
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, www.who.int/mediacentre/news/releases/2014/palliative-care-20140128/en/.<br />
Xəritəni buradan tapa bilərsiniz:<br />
www.thewpca.org/resources/global-atlas-of-palliative-care/.<br />
6<br />
A.P.Karnveyl <strong>və</strong> digərləri, “Healthcare,” səh. 8, burada oxuya bilərsiniz:<br />
www9.georgetown.edu/grad/gpp:/hp:/cew/pdfs/Healthcare.FullReport.090712.pdf.<br />
7<br />
Dünya İqtisadi Forumu: “The Future of Pensions and Healthcare in a Rapidly<br />
Ageing World: Scenarios to 2030”, burada baxa bilərsiniz: www3.weforum.<br />
org/docs/WEF_Scenario_PensionsAndHealth2030_Report_2010.pdf.<br />
14
Fəsil 1<br />
Daha yaxşı bir şey üçün<br />
nəzərdə tutulmuşdur<br />
Bütünlük Yaradıcının hədiyyəsidir:<br />
bunu davam etdirin!<br />
A<br />
merikalı müəllif Ənni Dillard yaşlı bir qadının sözlərini yazmışdı:<br />
“Elə görünür ki, biz, sadəcə, bura qoyulmuşuq” <strong>və</strong><br />
“heç kəs bilmir ki, niyə”. 1 Heç kəs bilmir niyə? Onun sözlərində<br />
çoxillik suallar qalxır: Biz kimik? Bura necə çatmışıq? Necə yaşamalıyıq?<br />
Məqsədimiz nədir? Bunlar vacib sözlərdir, çünki biz varlığımızın<br />
mənşəyini <strong>və</strong> məqsədini bilmədən, iPad-in mətbəxdə<br />
üzərində turp <strong>və</strong> soğan kəsmək üçün taxta olduğunu fikirləşən<br />
insanın ondan tam istifadə edə bilməsindən daha çox dolğun <strong>və</strong><br />
sağlam həyat yaşaya bilmərik. 2<br />
Bəşəriyyət bizim mənşəyimizi izah etmək üçün müxtəlif<br />
nəzəriyyə <strong>və</strong> hekayələr irəli sürmüşdür. Ən qədimlərdən birində<br />
deyilir ki, bir allah digər bir allahı vurub əzdi (onun bədəni yerə<br />
çevrildi) <strong>və</strong> hər dəfə qalib allah məğlub olan allahın düzənə<br />
çevrilmiş cəsədinə tüpürəndə insan meydana çıxdı. Digər<br />
15
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
tərəfdən ən yenilərdən birində deyilir ki, biz heç mövcud deyilik,<br />
həddindən artıq ağıllı olan yadplanetlinin yaratdığı kompüter<br />
modelləriyik.<br />
Bu iki baxış öz aralarında digərlərini tarazlayır, ateist Aleks<br />
Rozenberqin bizim mənasız maddi aləmdə mənasız maddi varlıqlar<br />
olmağımız fikri də daxil olmaqla. “Kainatın məqsədi nədir?<br />
Heç nə. Həyatın mənası nədir? Eynilə heç nə.” 3 Lakin əgər tam<br />
material kainatın mənasız olması sizi depressiyaya salırsa, narahat<br />
olmayın, çünki Rozenberqə görə sizin depressiyanız heç<br />
nə deyil, sadəcə, neyron <strong>və</strong> kimyəvi maddələrin spesifik düzülüşüdür<br />
ki, bunu da sonra dərmanlarla nizamlaya bilərsiniz.<br />
Yer üzərində necə mövcud olmağımız haqqında müxtəlif nəzəriyyə<br />
<strong>və</strong> hekayələrdən fərqli olaraq, Müqəddəs Kitabdakı variant<br />
hətta bu gün də (ona qarşı sonsuz hücumlara baxmayaraq)<br />
insanın varlığının mənşəyi <strong>və</strong> məqsədinin ən ağlaba tan, ümidverici<br />
<strong>və</strong> praktiki izahı olaraq qalır. Materialist perspektivi qarışdırsa<br />
<strong>və</strong> hətta bunu qeyd etsə də, Müqəddəs Kitabdakı baxış yalnız<br />
bununla məhdudlaşmır, çünki belə olması yenə də "iPadın"<br />
ancaq kəsmək üçün taxta kimi istifadə edilməsinə bənzəyərdi.<br />
16<br />
Niyyətlər<br />
Müasir elmin dünyanın canlı varlıqlarının bir təsadüf nəticəsində<br />
meydana gəldiyini deyən daha çox üstünlük təşkil edən<br />
nəzəriyyələrindən (əslində bu nəzəriyyələr elmə deyil, fəlsəfəyə<br />
əsaslanmışdır) fərqli olaraq, Yazılar həyatın formalaşmasını<br />
Ya ra dı cının birbaşa hərəkəti kimi dəyərləndirir. Yaradılış kitabında<br />
hər şeyin mənası var – heç nə təsadüfdən baş vermir.<br />
Biz, sadəcə, necə gəldi bir-birilə birləşən kimyəvi maddələrdən<br />
ibarət təsadüfi maddə deyilik. “Allah dedi qoy ...olsun <strong>və</strong> belə də<br />
oldu” formulu Yaradılış kitabının 1-ci fəslində Yaranma haqqın-
<br />
17
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
dakı məlumatda dəfələrlə təkrarlanır <strong>və</strong> birbaşa <strong>və</strong> məqsədyönlü<br />
niyyətin olmasını açır. Hər bir sətir hər şeyin, sadəcə, təsadüf olması<br />
ideyasını inkar edir.<br />
Bu cür məqsədyönlü olmaq xüsusən də insanlara gələndə<br />
daha əhəmiyyətli olur. Dünyadakı digər canlı varlıqları yaratdığı<br />
kimi, sadəcə, sözlə bizi yaradıb həyata gətirməkdənsə, Allah<br />
Adəmi torpaqdan yaratdı, sonra isə ona həyat nəfəsi üfürdü.<br />
“Rəbb Allah yerin torpağından insanı düzəltdi <strong>və</strong> onun burnuna<br />
həyat nəfəsi üfürdü. Beləcə insan canlı varlıq oldu” (Yaradılış<br />
2:7). Bu, yaxınlıq aktıdır ki, başqa şeylərlə yanaşı insanı “Allahın<br />
cildində” yaradılmış yeganə varlıq etmişdir (Yaradılış 1:27).<br />
Yaranma insan varlığı ilə öz zir<strong>və</strong>sinə çatır, sanki bizdən qabaq<br />
beş gün ərzində yarananlar hamısı bizim üçün idi. Altıncı<br />
gün insanı yaradandan sonra Allah yeddinci gün istirahət etdi<br />
(Yaradılış 2:2), çünki işini bitirmişdi: “Göylər <strong>və</strong> yer, oradakı hər<br />
şey beləcə tamamlandı” (1-ci ayə).<br />
Məsihçi müəllif Yelena Uayt yazırdı ki, “Yer öz heyvan <strong>və</strong> bitki<br />
aləmi ilə birlikdə yaradılandan sonra Yaradıcının tac işi olan<br />
<strong>və</strong> gözəl yer üzünün onun üçün yaradıldığı insan səhnəyə gəldi.<br />
Gözü görən hər şey üzərində hakimiyyət ona verildi”. 4 Bizim<br />
təsadüfən burda olmağımızı deyən müasir dövrdə yayılmış<br />
fəlsəfi düşüncə məktəbinin əksinə olaraq, bizim burda olmağımız<br />
məqsədyönlü olub.<br />
18<br />
Dillərin köklənməsi<br />
Baxmayaraq ki, Yaradılış kitabı Allahın yeri xüsusilə bizim<br />
üçün yaratdığını öyrədir, bu yaxınlarda olan elmi kəşflər bunu<br />
bizim planetimizdən kənara da aid edib, hətta kosmosun özünə<br />
də. Onlar çoxlu sayda dəqiq köklənmiş dəyişilməz göstəricilər
Daha yaxşı bir şey üçün nəzərdə tutulmuşdur<br />
aşkar edib ki, bizim varlığımızı qeyri-mümkün etmədən onlarda<br />
hər hansı bir dəyişiklik olsun.<br />
Məsələn, elektromaqnit qüv<strong>və</strong>ləri ilə cazibə qüv<strong>və</strong>si arasındakı<br />
nisbət 1:1040 qədər dəyişilsə, insanlar burada ola bilməzlər.<br />
Bəs 1:1040 nə deməkdir? Riyazıyyatçı Con Lennoks belə izah<br />
edir: “Amerikanı aya qədər çatan (380 000 km məsafə) qəpik<br />
sütunları ilə ört, sonra bunu eyni ölçüdə digər milyard qitələrlə<br />
də et. Qəpiklərdən birini qırmızı rənglə <strong>və</strong> bunu milyardlarla<br />
topaladan birinin içinə qoy. Sonra dostunun gözünü bağla <strong>və</strong><br />
həmin qəpiyi tapmasını tapşır. Onun bu qəpiyi tapması ehtimalı<br />
1040-da birdir”. 5<br />
Yerin günəşdən məsafəsi, yerin fırlanma sürəti, karbon<br />
atomlarının enerji səviyyəsi <strong>və</strong> kainatın genişlənmə sürəti kimi<br />
çoxlu sayda dəqiq köklənmiş faktorlar hamısı düz olmalı idi, yoxsa<br />
bəşəriyyət yarana bilməzdi. Alimlər bu heyrətamiz nisbətləri<br />
“antropik təsadüf” adlandırmışlar – “antropik” Yunan sözü antropos-dan<br />
gəlir (insan) <strong>və</strong> “təsadüf,” çünki bu cür ağlasığmaz<br />
nisbətlərə baxmayaraq, əgər Yaradıcını nəzərə almasaq, o zaman<br />
onlar başqa nə ola bilər ki?<br />
Buna baxmayaraq, bu cür adlandırılmış “təsadüflər” Yaradılış<br />
kitabının öyrətdiyini təsdiq etməyə imkan verir: Biz bizi<br />
gözləyən yaradılmışların içərisindəyik. Bu nəzər nöqtəsi vacibdir,<br />
çünki bizim sağlamlığımız <strong>və</strong> ümumi xoşbəxtliyimiz üçün<br />
əsas olan məna kəsb etmək, məqsədi olmaq hissidir. Xolokastdan<br />
sağ çıxanlardan biri olan <strong>və</strong> psixiatr Viktor Frankl deyirdi ki,<br />
biz insanlar kökümüzdə varlığımızın mənasını tapmalıyıq, yoxsa<br />
ümidsiz yaşayacağıq <strong>və</strong> insanın rifahı üçün ümid vacibdir.<br />
Qısası, Yaradılış kitabı bizə deyir ki, yerin səthində, sadəcə,<br />
“kimyəvi köpük” 6 olmaqdansa (Stivin Hokinq), biz Allahın surətində<br />
yaradılmış varlıqlarıq <strong>və</strong> Onun xarakterini əks etdirməli,<br />
Allahın gücü <strong>və</strong> yaxşılığına heyran olduqca <strong>və</strong> onlarda böyüyüb<br />
kamilləşdikcə, bu güc <strong>və</strong> kamilliyi açmalıyıq. Səbəbli yerə yaradı-<br />
19
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
laraq, Allahın bizim üçün niyyətini <strong>və</strong> arzularını axtarıb, onların<br />
ardınca gedərək, biz sağlamlıq <strong>və</strong> rifah daxil olmaqla, məna <strong>və</strong><br />
məqsədi tapırıq.<br />
20<br />
Vahid bütövlük<br />
Bizim olmalı olduğumuzu öyrətməkdən əla<strong>və</strong>, Yaradılış kitabı<br />
həmçinin bizim nə olduğumuzu açır. Bədəni ruhdan ayıran<br />
(bədən pis <strong>və</strong> ruh yaxşıdır) qədim kafir anlayışlarının əksinə olaraq,<br />
Yazılar bəzilərinin dediyi kimi “vahid bütövlüyü” öyrədir,<br />
yəni insan varlığının bütün aspektləri – fiziki, əqli <strong>və</strong> ruhlu – vahid<br />
bir birlik təşkil edir <strong>və</strong> biri digəri olmadan mövcud olmur.<br />
Allah həyat nəfəsini Adəmə üfürəndə Müqəddəs Kitab demir ki,<br />
Adəm sanki ondan ayrı bir şey imiş kimi can aldı, lakin deyir ki,<br />
o, “yaşayan can” oldu (nefeş hayah). Yaşayan can onun nə aldığı<br />
deyil, nə olduğudur. Maraqlıdır ki, Müqəddəs Kitab eyni ifadəni<br />
heyvanlar haqqında da işlədir: “Allah nəhəng su əjdahalarını <strong>və</strong><br />
suda qaynaşan hər növ bütün sürünən canlı məxluqları (nefeş<br />
hayah), həmçinin hər növ bütün qanadlı quşları yaratdı. Allah<br />
gördü ki, bu, yaxşıdır” (Yaradılış 1:21, həmçinin 24-cü ayəyə<br />
baxın). Təbii ki, balina <strong>və</strong> tısbağalardan çox şeydə fərqlənən<br />
Adəm onlar kimi canlı varlıq, nefeş hayah idi.<br />
Bu cür başa düşmək bizi iki həddən artıq kənara çıxmadan<br />
qoruya bilər. Birincisi, iti dualizm, ruhu cismin üzərində üstün<br />
tutur, hətta o dərəcədə ki, cismi şər adlandırır. Lakin Yazıların<br />
tamamlanmış dünyanı “çox yaxşı” (Yaradılış 1:31) adlandırdığı<br />
Yaradılış kitabından bu yana Yazılar fiziki dünyanı Onun yaradıcı<br />
gücünün məhsulu kimi qiymətləndirir. Hətta bədənlərimiz də,<br />
günahkar olsaq da, Allahın yaratdığıdır <strong>və</strong> buna uyğun da hörmət<br />
olunmalıdır: “Məgər bilmirsiniz ki, bədəniniz Allahdan aldığınız,<br />
sizdə yaşayan Müqəddəs Ruhun məbədidir? Siz özünüzə məxsus<br />
deyilsiniz” (1-ci Korinflilərə 6:19). Bədəndə tələdəki kimi qalmış
Daha yaxşı bir şey üçün nəzərdə tutulmuşdur<br />
<strong>və</strong> buraxılmağını gözləyən təmiz <strong>və</strong> əbədi can <strong>və</strong> bunun əksinə<br />
olaraq bədənimizin pis olması ideyası bütpərəstlərin fikridir ki,<br />
bu da nəinki insan təbiətində əsassız bölünmə yaradır, həmçinin<br />
insanlığımızın əsas <strong>və</strong> fundamental aspektinin vacibliyini inkar<br />
edir.<br />
İkinci ifrata varmaq isə bunun əksinə olaraq, ruhu tamamilə<br />
inkar edir (Aleks Rozenberqde gordüyümüz kimi) <strong>və</strong> bəşəriyyətin<br />
bütün aspektləri də daxil olmaqla, bütün reallığı hərəkətdə olan<br />
molekullar kimi məhdudlaşdırır. Bu da müasir elmin çoxunun<br />
əsaslandığı fəlsəfi fikir <strong>və</strong> ya ehtimaldır.<br />
Bizim insanlığımızın fiziki, ruhlu <strong>və</strong> əqli elementlərinin vacibliyini<br />
<strong>və</strong> reallığını qeyd edən Müqəddəs Kitab baxışı sağlamlıq,<br />
şəfa <strong>və</strong> xoşbəxtlik axtarışında xüsusilə vacib olur. Bizim şüurumuz<br />
<strong>və</strong> bədənimiz varlığımızın ayrılmaz hissəsidir <strong>və</strong> bizə ən yaxşı<br />
həyatı gətirmək istəyən istənilən proqram heyrətamiz dərəcədə<br />
mürəkkəb olan insanlığımızın bütün aspektlərini nəzə rə<br />
almalıdır. Sağlamlığa varlığımızın hər tərəfi aiddir. Yaxşı sağlam<br />
olmaq əqli cəhətdən gümrah, emosional cəhətdən yaxşı uyğunlaşmış,<br />
fiziki cəhətdən sağlam <strong>və</strong> ruhlu cəhətdən bizi Yaradanla<br />
ahəngdarlıqda olmaq deməkdir. Tək xəstəliyin olmamasından<br />
daha çoxdur <strong>və</strong> bura şüurumuz, emosiyalarımız, bədənimiz <strong>və</strong><br />
ruhlu təbiətimiz aiddir.<br />
Həyat möcüzəsi<br />
Ümumiyyətlə, varlığımızın mürəkkəbliyi məzmurçunu belə<br />
yazmağa sövq etmişdir: “Sən məni ecazkar, əsrarəngiz yolla<br />
yaratmısan, Ona görə şükür edirəm. Nə qədər xariqəli işlər<br />
görmüsən! Bunu ürəkdən yaxşı dərk edirəm” (Məzmur 139:14).<br />
Padşah Davud (fizioloq da yox, padşah) onun “ecazkar” yolla yaradıldığını<br />
haradan bilə bilərdi? O, 3000 ildən də çox bundan qabaq,<br />
mikroskopların <strong>və</strong> rentgen aparatların, kompüter tomoqra-<br />
21
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
fiya <strong>və</strong> MRT aparatlarının yaranmasından çox-çox illər bundan<br />
qabaq yazmışdı. Davud heç bilmirdi hüceyrə nədir, onun saysız-hesabsız<br />
<strong>və</strong> fantastik dərəcədə mürəkkəb hissələri haqda isə<br />
heç yuxusuna belə girməzdi. O, hüceyrənin bölünməsi <strong>və</strong> zülal<br />
sintezi haqda nə bilirdi? O, heç zülalın nə olduğunu bilməzdi.<br />
Davud heç vaxt DNT haqda eşitməmişdi <strong>və</strong> onun şüuru necə<br />
bir insan bədənində 20 trilyon metr DNT olduğunu <strong>və</strong> bizim tam<br />
gen dəstimizin (genom) 3,5 milyard hərf uzunluğunda olduğunu<br />
başa düşə bilməzdi (heç bizimki də başa düşmür əslində). O, ağ<br />
qan hüceyrələrinin yad cisimlərə qarşı mübarizə apardığı <strong>və</strong> ya<br />
qan laxtalanmasına aparan ferment kaskadındakı bir çox addımlar<br />
haqqında nə bilirdi ki?<br />
Buna baxmayaraq, o bizim mövcud olmağımızın necə<br />
möcüzə olduğunu başa düşmək <strong>və</strong> bunları yaradan Allaha şükür<br />
– şöhrət vermək üçün kifayət qədər bilirdi.<br />
22<br />
Sındırılmış Dünyada Bütövlük<br />
Lakin nə qədər heyrətamiz yaradılsaq da, biz yenə də günahkar<br />
dünyada günahkar varlıqlarıq (Yaradılış 3) <strong>və</strong> bu qədər<br />
də xəstəlik, ağrı <strong>və</strong> ölümə həssasıq. Sonda yalnız İkinci Gəliş zamanı<br />
zir<strong>və</strong>sinə çatan Məsihdə azadlıq bizə tam bərpa <strong>və</strong> şəfa<br />
gətirəcək. O zamana qədər “bizim Allaha <strong>və</strong> bir-birimizə olan<br />
borcumuz öz-özümüzü inkişaf etdirməkdir. Yaradıcının bizə bəxş<br />
etdiyi hər bir ənam yüksək dərəcədə kamilliyə qədər inkişaf<br />
etdirilməlidir ki, biz bacardığımız qədər çox yaxşı işlər görək.<br />
Beləliklə də bu vaxt fiziki <strong>və</strong> əqli sağlamlığın qazanılması <strong>və</strong> saxlanması<br />
üçün yaxşı istifadə edilmiş olur”. 7<br />
Sorğu – sualsız Ənni Dillardla söhbət edən yaşlı qadın düz demişdi:<br />
biz “bura qoyulmuşuq”. Lakin onun “heç kim bilmir niyə”<br />
ifadəsi tamamilə hədəfdən kənara çıxıb. Biz niyəsini bilirik. Biz<br />
“bura qoyulmuşuq”, çünki Müqəddəs Kitabın dediyi kimi, Allah
Daha yaxşı bir şey üçün nəzərdə tutulmuşdur<br />
“bizi yaradıb, biz özümüzü yox” (Məzmur 100:3). Bəli Allah bizi<br />
yaratmışdır, Adəmi “yerin tozundan” düzəldərək, ona həyat <strong>və</strong><br />
şüur nəfəsi üfürdü <strong>və</strong> o, “yaşayan can” oldu. Allah bizi məqsədlə<br />
yaratmışdır: bütün dolğunluğu <strong>və</strong> zənginliyilə həyatdan zövq<br />
almaq <strong>və</strong> Allahın məhəbbətini bütün gözəlliyi ilə tanımaq. Hər<br />
bir ürəkdə ağrıyan bir boşluq var ki, onu ancaq Allah doldura<br />
bilər. O, həmin boşluğu içəridən dolduranda yaşamağın əsl<br />
məqsədinə çevrilir <strong>və</strong> bizim sevincimiz tam olur.<br />
Bizim varlığımız möcüzədir <strong>və</strong> həyatımız qiymətli hədiyyədir<br />
(bunu itirməkdə olan birindən soruşun). Bütün qiymətli<br />
hədiyyələrlə olduğu kimi, biz bunu dəyərləndirməli <strong>və</strong> qayğısına<br />
qalmalıyıq ki, bura da Allahın surətində yaradılmış insanın fiziki,<br />
əqli <strong>və</strong> ruhlu komponentlərini inkişaf etdirmək üçün əlimizdən<br />
gələni etmək daxildir. Biz həyat ənamının nəzarətçiləriyik. Yaradıcımızı<br />
şöhrətləndirmək, başqalarına xidmət etmək <strong>və</strong> həyatı<br />
dolğuncasına yaşamaqdan daha qiymətli hədiyyə <strong>və</strong> daha vacib<br />
tapşırıq yoxdur.<br />
1<br />
Annie Dillard, The Annie Dillard Reader (New York: HarperCollins, 1994), p. 281.<br />
2<br />
iPad kompüter növüdür ki, laptopdan balacadır <strong>və</strong> klaviatura ilə deyil, ekranına<br />
toxunmaqla idarə edilir. Apple adlı şirkət onu hazırlayıb.<br />
3<br />
Aleks Rozenberq, The Atheist’s Guide to Reality: Enjoying Life Without Illusions<br />
(Nyu York: V. V. Norton, 2011), səh. 2.<br />
4<br />
Yelena Uayt, Ağsaqqallar <strong>və</strong> Peyğəmbərlər (Mountin Vyu, Kaliforniya: Pacific<br />
Press Pub. Assn., 1890), səh. 44.<br />
5<br />
Con Lennoks, God’s Undertaker: Has Science Buried God? (Kindle variantı),<br />
səh. 71.<br />
6<br />
Stivn Hokinq, burada ondan sitat gətirilmişdir: Davud Doyç, The Fabric of Reality:<br />
The Science of Parallel Universes-and It’s Implications (Nyu York: Penguin,<br />
1997), səh. 177-178.<br />
7<br />
Yelena Uayt, Sağlamlıq haqqında məsləhətlər (Mountin Vyu, Kaliforniya: Pacific<br />
Press Pub. Assn., 1923), səh. 107.<br />
23
24<br />
Fəsil 2<br />
Həyat boyu üçün olan<br />
qidalanma rejimi<br />
Faydalı qidalar sağlam bədənləri gücləndirir:<br />
nuş olsun!<br />
T<br />
əsəvvür edin ki, yuxularınızın maşınını almısınız: Porsche Panamera,<br />
Mercedes-Benz S-Class, <strong>və</strong> ya Audi A8. Heç ən aşağı dərəcəli yanacaqdan<br />
istifadə etməyi, yağ dəyişməməyi <strong>və</strong> istehsalçının məsləhət<br />
gördüyü yoxlamalara etinasız yanaşmağı ağlınıza belə gətirərsinizmi?<br />
Əlbəttə yox! Əgər bahalı maşın üçün 90 000 dollardan çox pul vermisinizsə,<br />
onu ən yaxşı <strong>və</strong>ziyyətdə saxlamaq üçün əlinizdən gələni<br />
edəcəksiniz.<br />
İnsan bədəni dünyada olan istənilən maşından daha çox gözəl,<br />
mürəkkəbdir <strong>və</strong> daha incəliklə köklənmişdir. Bədənlərimiz sonsuz<br />
mühəndislik ağlının möcüzəsidir. Sadə hüceyrənin möcüzələri, beynin<br />
mürəkkəbliyi, ürəyin mürəkkəbliyi <strong>və</strong> ya ilahi doğuş möcüzəsi haqda<br />
fikirləşin. Diqqətlə hazırlanmış insan bədəninin quruluşuna heyrətlə<br />
baxırıq. Məhəbbətli Yaradıcı sonsuz səylə bizi yaratdı <strong>və</strong> bahalı maşınlar<br />
kimi bizim bədənimizin də həyatımıza güc vermək üçün ən yaxşı yanacağa<br />
ehtiyacı var <strong>və</strong> həmin yanacaq yediyimiz qidalardan gəlir. Yaxşı ya-
Həyat boyu üçün olan qidalanma rejimi<br />
nacaq olmasa bahalı maşının yürüşü azalır, gücü itir <strong>və</strong> mühərriki rəvan<br />
getmir. Eləcə də, düzgün qidasız bizim bədənimiz də yaxşı işləmir.<br />
Ən yaxşı qidalardan seçilmiş balanslı qidalanma rejimi böyümə,<br />
bədənimizin qayğısına qalma <strong>və</strong> enerji üçün lazım olan qidalı maddələri<br />
verəcək. Aşağı keyfiyyətli qidaları seçəndə <strong>və</strong> ya ən yaxşı qidaları<br />
da lazım olan qədər yeməyəndə bədənimizin mexanizmi ziyan<br />
çəkir. Əgər çox rafinə olunmuş qidalar yesək, asanlıqla kökələ <strong>və</strong> lazımlı<br />
vitaminlərin çatışmazlığına məruz qala bilərik. Bizi Yaradan bizim<br />
qayğımıza qalır, eləcə də biz öz qayğımıza qalmalıyıq. Həvvari Yəhya<br />
dua edəndə Rəbbin ürəyinin arzusunu təkrar edirdi: “Çünki həqiqət<br />
daxilimizdə qalır <strong>və</strong> əbədi olaraq bizimlə olacaq” (3-cü Yəhya, 2).<br />
Bədənimizin qayğısına qalmaq Məsihçi olmaqdan əla<strong>və</strong> etdiyimiz<br />
bir şey deyil. Bu, Allahın bizim həyatımız üçün olan planının qəlbindədir.<br />
Səhv başa düşməyin. Biz göyə düzgün yemək yeməklə gedə bilmərik.<br />
Biz mərhəmət <strong>və</strong> yalnız mərhəmət vasitəsilə xilas olmuşuq (Efeslilərə<br />
2:8). Lakin Allahın bizim həyatımız üçün olan məqsədinə çatmaqda<br />
uğursuzluğa düçar ola bilərik, çünki pis yemək <strong>və</strong>rdişlərimiz vaxtından<br />
qabaq <strong>və</strong> qarşısı alına <strong>biləcək</strong> xəstəlik <strong>və</strong> ölüm gətirir. Bu haqda səh<strong>və</strong><br />
yol verməyin: Nə yediyimiz vacibdir.<br />
Yaxşı qidalanmanı başa düşmək<br />
Biz yemək üçün seçdiyimiz qidalardan bədənimizə yanacaq veririk.<br />
Onlar sağlam <strong>və</strong> məhsuldar həyat üçün lazım olan qidalı maddələri verir.<br />
Həzm qidanı hissələrə bölən mürəkkəb bir prosesdir ki, bədən onları<br />
sovurub həyat üçün istifadə edə bilsin. Bu proses ağızda başlayıb,<br />
mədəyə, oradan da nazik bağırsağa <strong>və</strong> nəhayət, yoğun bağırsağa keçir.<br />
Bədənimizin ehtiyacı olan qidalı maddələri bu vacib kateqoriyalara<br />
bölə bilərik:<br />
• Karbohidratlar: “Ən yaxşı yanacaq” qidalanma rejimində karbohidratların<br />
böyük hissəsi zəngin, rafinə olunmamış mənbələrdən<br />
25
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
gəlməlidir, məsələn, bütöv dənəli bitkilər, paxlalılar, mey<strong>və</strong> <strong>və</strong><br />
tərə<strong>və</strong>zlər.<br />
• Zülal: Bədəndəki hər bir hüceyrədə zülal vardır. Toxumaların<br />
bərpası <strong>və</strong> böyümənin onlara ehtiyacı var. Bütün qidalarda bir<br />
qədər zülal olsa da, süd, yumurta kimi heyvan mənşəli qidalar da<br />
yaxşı zülal mənbəyidir, lakin tək onlar yox. Paxlalılar (lobya) da<br />
zülalla zəngindir.<br />
• Yağlar: Bunlar qatı enerji mənbəyidir. Çox vaxt biz həddən artıq<br />
yağ qəbul edirik, çünki onun yeməklərə verdiyi dadı xoşlayırıq.<br />
Çox adam qaynadılmış kartofdansa qızardılmış kartofu daha<br />
hə<strong>və</strong>slə yeyəcək. Müvafiq miqdarda ləpə əla keyfiyyətli yağlarla<br />
təmin edir. Bədənin yağda həll olan vitaminlərin sovurulması<br />
üçün belə yağlara ehtiyacı var.<br />
• Vitaminlər: Qidanın əsas üzvi tərkib hissəsidir <strong>və</strong> normal böyümə<br />
<strong>və</strong> fəaliyyət üçün az miqdarda tələb olunur. Çoxu müxtəlif qidalarda<br />
təbii olur. Bəziləri yağda həll olandır, digərləri isə suda həll<br />
olan <strong>və</strong> lazımi ehtiyatı olmadıqda çatışmazlıq yaranır.<br />
• Minerallar: Bu qeyri-üzvi elementlər insanın sağlamlığı üçün vacibdir<br />
<strong>və</strong> həm heyvani, həm də bitki mənşəli qidalardan asanlıqla<br />
əldə edilir. Onlar da az miqdarda olanda çatışmazlığa səbəb olur.<br />
• Antioksidantlar <strong>və</strong> fitokimyəvi maddələr: İndi alimlər minlərlə<br />
belə maddələr tanıyırlar ki, onlar bədəni xəstəliklərdən <strong>və</strong> qocalmanın<br />
bəzi tə<strong>sirlər</strong>indən qoruyur. Onlar əsasən bütöv dənli<br />
bitkilərdə, mey<strong>və</strong>, tərə<strong>və</strong>z <strong>və</strong> ləpələrdə olur.<br />
Yaxşı sağlamlığa malik olmaq üçün bütün bu kateqoriyalardan olan<br />
yeməklərə ehtiyacınız var. Sirr isə onların birləşdirilməsindədir.<br />
26
Həyat boyu üçün olan qidalanma rejimi<br />
Sadə Qida Planından Bol Qidalanma<br />
Optimal sağlamlıq üçün ən yaxşı qidalanma rejimi hansıdır? Allahın<br />
bizim ilk valideynlərimizə Ədən bağında verdiyi ilk qidalanma rejimi<br />
haqda fikirləşin. Müqəddəs Kitabın ilk kitabı olan Yaradılışda Allah Özü<br />
yaxşı sağlamlıq üçün bizə menyu təklif edir. “Allah dedi: «Budur, yer<br />
üzündə toxum verən bütün ot-ələfi <strong>və</strong> mey<strong>və</strong>lərində toxumu olan bütün<br />
ağacların bəhərini sizə verirəm ki, qidalanasınız” (Yaradılış 1:29).<br />
Yaradıcının ilk qidalanma rejimi bitki əsasında idi. Adəm <strong>və</strong> Həvva<br />
bağı tərk edəndə Rəbb “tarlanın ot-ələfini” (Yaradılış 3:18) <strong>və</strong> ya kök<br />
tərə<strong>və</strong>zlərini də onların gündəlik qidasına əla<strong>və</strong> etdi. Qida rejimimizi<br />
Allahın menyusundan aşağıdakı kateqoriyalarda olan qidalardan ağılla<br />
seçməklə, asanlıqla optimal qidalı maddələrə olan ehtiyacımızı ödəyə<br />
bilərik:<br />
• Taxıl bitkiləri <strong>və</strong> dənli bitkilər: Bunlar bizim qidamızın əsasını<br />
təşkil etməlidir; onlara qara çörək, makaron, düyü <strong>və</strong> qarğıdalı<br />
aiddir. Rafinə olunmamış (ağ olmayan) mənbələrdən seçilərsə,<br />
hər biri dietik lif, mürəkkəb karbohidratlar <strong>və</strong> bir çox vitamin <strong>və</strong><br />
minerallarla zəngindir.<br />
• Mey<strong>və</strong> <strong>və</strong> tərə<strong>və</strong>zlər: Bu qidalar geniş rəng, dad <strong>və</strong> quruluş<br />
çeşidində olur <strong>və</strong> qoruyucu fitokimyəvi maddələrin, antioksidantların,<br />
vitamin <strong>və</strong> mineralların ən zəngin mənbəyidir. Çox insanlar<br />
mey<strong>və</strong>ni tərə<strong>və</strong>zdən üstün tuturlar, lakin bizə ikisinin balansı lazımdır.<br />
Bu qrupda olan qidaların içərisində rəngi ən dərin olanlarda<br />
çox vaxt fitokimyəvi maddələr <strong>və</strong> antioksidantlar daha çox<br />
olur.<br />
• Paxlalılar, ləpə <strong>və</strong> tumlar: Lobya, noxud <strong>və</strong> mərcimək kimi paxlalılar<br />
minerallar, vitaminlər <strong>və</strong> digər qoruyucu elementlərlə yanaşı,<br />
yaxşı zülalın əla mənbəyidir. Ləpə <strong>və</strong> tumlar əsas yağlarla<br />
təmin edir, lakin onlarda kalori qatılaşmış olduğu üçün onları gün<br />
27
Формулы здоровья<br />
28
Həyat boyu üçün olan qidalanma rejimi<br />
ərzində bir <strong>və</strong> ya iki paydan artıq olmayaraq məhdudlaşdırmalıyıq.<br />
Vegeterian olmayanlar bu qrupa balıq, quş <strong>və</strong> qırmızı əti də əla<strong>və</strong><br />
edir, lakin bunlar əgər qəbul edilməli olsalar da, az miqdarda olmalıdır.<br />
Bəziləri qidalarına süd məhsulları <strong>və</strong> yumurta da daxil<br />
edirlər. Bunu bilmək vacibdir ki, bütün heyvan mənşəli qidalar<br />
xolesterinlə zəngindirlər <strong>və</strong> buna görə də ürək xəstəliklərinə<br />
səbəb ola bilərlər. Heyvan mənşəli qidalar kalsium <strong>və</strong> B12 vitamini<br />
də daxil olmaqla bir çox qidalı maddələrlə təmin etsələr də,<br />
onların sağlamlığa bəzi ziyanları var. B12 vitamini yalnız heyvan<br />
mənşəli qidalarda olur <strong>və</strong> bədxassəli anemiya <strong>və</strong> nevroloji pozğunluqların<br />
qarşısını alır, həmçinin hormal hüceyrə bölünməsinə<br />
kömək edir. Heç bir heyvani mənşəli qida qəbul etməmək qərarına<br />
gələnlərin qida rasionlarına lazımi qədər B12 vitamini ilə<br />
zənginləşdirilmiş qidaları daxil etməsi <strong>və</strong> ya müntəzəm olaraq<br />
bunu əla<strong>və</strong> kimi qəbul etməsi həyati vacibdir.<br />
• Piylər, yağlar, şəkər <strong>və</strong> duz: Bu cür qidalar bədənə ancaq az<br />
miqdarda lazımdır. Əsas yağlar <strong>və</strong> duz bədənin optimal sağlamlığı<br />
üçün vacib lazım olsa da, onların həddən artıq olması ciddi<br />
sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Yod yodlaşdırılmış duzdan<br />
asanlıqla əldə edilən mineraldır, lakin dəniz duzundan, dəniz<br />
yosunundan <strong>və</strong> ya yod əla<strong>və</strong>lərindən əldə edilə bilər. Yaxşı sağlamlıq<br />
üçün rafinə olunmuş şəkərə ehtiyacımız yoxdur, lakin kiçik<br />
miqdarda qidalarımıza tam verir.<br />
Qidalanma üzrə alimlər bu gün qəbul edirlər ki, yaxşı sağlamlığı qoruyub<br />
saxlamaq <strong>və</strong> xəstəlik riskini azaltmaq üçün bitki mənşəli qidalar<br />
sağlam qidalanmanın əsasını təşkil etməlidir. Balanslı bitki mənşəli qida<br />
rasionunun ən vacib açarlarından biri rəngi, quruluşu <strong>və</strong> dadı qidamıza<br />
maraq qatacaq müxtəlif qidalar seçməkdir. Bu cür qidaları təbii formasında<br />
qəbul etmək ən yaxşısıdır: rafinə olunmuş <strong>və</strong> ya parçalanmış formada<br />
yox. Bizim məqsədimiz sağlam qidalar olmalıdır.<br />
29
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Bu gün tibb elmi vegeterian qidalanma rejiminin üstünlüklərini<br />
qəbul edir.<br />
Bitki əsaslı vegeterian qidalanma rejimində:<br />
• yağlar azdır, xüsusən də doymuş yağlar<br />
• rafinə olunmuş şəkərlər azdır<br />
• xolesterin yoxdur (tam vegeterian qidalanma rejimində)<br />
• dietik lif (sellüloza) çoxdur<br />
• qoruyucu fitokimyəvi maddələr, antioksidantlar <strong>və</strong> s. çoxdur<br />
• vitamin <strong>və</strong> minerallar zəngindir<br />
Müəyyən qida qruplarının, xüsusən də vegeterian qidalarının yeyilməsinin<br />
üstünlüklərini qeyd etdikdən sonra indi diqqətimizi qidaları<br />
seçərkən nəyi nəzərə almaq lazım olduğu üzərində cəmləyəcəyik.<br />
Sağlam Qida Seçimi Prinsipləri<br />
Sağlam qidalanma rejimində yaxşı qida seçimi olmalıdır. Aşağıdakı<br />
sadə prinsipləri yadda saxlayın:<br />
30<br />
• Çeşid: Yaxşı yeməyin ən vacib prinsipi müxtəlif çeşidli qidalar<br />
seçməkdir. Bu, bədənin sağlamlığı üçün müxtəlif qidalı maddələr<br />
qəbul etməyə kömək edir, həmçinin müxtəlif quruluş, dad <strong>və</strong><br />
rəng yeməyimizi xoşagəlimli edir.<br />
• Keyfiyyət: Yeməyinizin əksər hissəsini rafinə olunmuş qidalardan<br />
deyil, sağlam qidalardan seçin. Bu cür qidalarda kalori, qidalı<br />
maddələr çox olur.<br />
• Mötədillik: Sağlam qida rasionunun bəzi tərkib hissələrini yalnız<br />
az miqdarda qəbul etməliyik. Bədənimizə müvafiq miqdarda əsas<br />
yağlar, həmçinin elektrolit balansını saxlamaq üçün az miqdarda
Həyat boyu üçün olan qidalanma rejimi<br />
duz lazımdır. Lakin bütün dünyada piylənmə artan problemə çevrilib.<br />
Hətta yaxşı qidanı da həddən artıq yemək mümkündür! Əgər<br />
sağlam çəkiyə malik olmaq istəyirsinizsə, qəbul etdiyimiz enerji<br />
ilə fiziki aktivlik zamanı sərf etdiyimiz enerjini tarazlamalıyıq.<br />
• Uzaq durmaq: Çox vaxt qidalı elementlərinin əksəriyyəti xaric<br />
edilmiş rafinə edilmiş qidalardan qaçmaq lazımdır, eləcə də qida<br />
dəyəri olmayan qida <strong>və</strong> içkilər (məsələn, spirtli içkilər, kofe <strong>və</strong><br />
qazlı içkilər).<br />
Bəzi adamlar elə yeyirlər ki, sanki nə yediklərinin onlara nə isə bir<br />
təsir edib-etməməsinə inanmırlar. Amma təsir edir. Görkəmli kardioloq<br />
<strong>və</strong> tədqiqatçı alim Doktor Qeri Freyzer qida seçimlərimizin bizim<br />
uzun ömürlü olmağımıza <strong>və</strong> həyatımızın keyfiyyətinə necə təsir etdiyini<br />
izah edir: “Alim <strong>və</strong> həkim kimi karyeramın əv<strong>və</strong>lində artıq formalaşmış<br />
xəstəliyi müalicə etməkdənsə, profilaktikanın böyük üstünlükləri<br />
aydın oldu. Müasir təbabətin böyük irəliləyişlərinə baxmayaraq, tibbi<br />
müalicənin xərci, bəzən narahatçılığı <strong>və</strong> sağalmaya əminliyin olmaması<br />
onu xəstəliklərin idarə olunmasından daha zəif yanaşma edir... Mən<br />
kolleqalarımla birlikdə məlumat toplamaq imkanına malik olmuşam ki,<br />
bu da ciddi elmi yolla vegeterian qidalanma rejiminin dəyərini araşdırmağa<br />
imkan verib. Bizim (<strong>və</strong> digər qrupların) tərəfindən bir çox illər<br />
aparılan araşdırmadan sonra dəlillər indi aydındır. Bitki mənşəli qidalanma<br />
rejimi Birləşmiş Ştatlarda qonşularımız tərəfindən, eləcə də dünyanın<br />
bir çox hissələrində çox istifadə olunduğu kimi, tərkibində çox ət<br />
olan qidalanma rejimindən daha çox üstünlüklərə malikdir.<br />
“Biz indi bilirik” – o davam edir – “<strong>və</strong> tibbi jurnallarda dəlilləri də<br />
çap etdirmişik ki, Amerikadakı vegeterian adventistlərdə qeyri-vegeterian<br />
adventistlərə nisbətən hipertenziya (yüksək qan təzyiqi) azdır, ASX<br />
(Aşağı Sıxlıqlı Xolesterin <strong>və</strong> ya pis xolesterin) səviyyəsi azdır, ac qarına<br />
şəkərin <strong>və</strong> insulinin səviyyəsi daha azdır, C-reaktiv zülalın (iltihab ilə<br />
əlaqədar olan kimyəvi maddə) səviyyəsi azdır, şəkər xəstəliyi daha az<br />
31
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
<strong>və</strong> artıq çəki <strong>və</strong> piylənmə problemi daha azdır. Əla<strong>və</strong> olaraq, Adventist<br />
vegeterianlar arasında ölüm hallarının qeyri-vegeterianlara nisbətən az<br />
olması haqqında da aydın dəlillər vardır. Bu, xüsusən də ürək-damar<br />
xəstəlikləri <strong>və</strong> diabet/ böyrək xəstəliklərinin səbəbindən olur. Eləcə də<br />
bəzi xərçəng formaları vegeterianlar arasında daha az rast gəlinir”.<br />
Doktor Freyzerə görə, 1980-ci <strong>və</strong> 1990-cı illərdə 34 000 Kaliforniya<br />
Adventistləri üzərində aparılmış tədqiqatlar göstərdi ki, bir qrup kimi<br />
Adventist kişilər öz Adventist olmayan qonşularına nisbətən yeddi<br />
ildən artıq, qadınlar isə dörd ildən artıq çox yaşayırlar ki, bu da onları<br />
indiyə kimi qeydə alınmış ən uzunömürlü əhali qrupundan biri edir.<br />
Milli Coğrafiya (The National Geographic) jurnalı Loma Lindanı (Kaliforniya)<br />
qeyri-adi uzunömürlülərin yaşadığı yeri bildirmək üçün istifadə<br />
edilən Amerikanın “göy zonası” adlandırmışdır. Doktor Freyzer deyir:<br />
“Digər mühüm bir amil də vardır, biz bütün ölkə üzrə göstərmişik ki,<br />
ömrün hər onilliyində Adventistlər onların Adventist olmayan yaşıdlarına<br />
nisbətən fiziki <strong>və</strong> əqli cəhətdən daha yaxşı keyfiyyətli həyat sürürlər.<br />
Beləliklə də, ömrə əla<strong>və</strong> olunan illər də, ümumiyyətlə, yaxşı keyfiyyətli<br />
illərdir”.<br />
Doktor Freyzerin müşahidəsi hər birimizin ürəyindən xəbər verir.<br />
Hamımız “yaxşı keyfiyyətli ömür istəyirik”. Biz yalnız ömrümüzə illər<br />
deyil, illərimizə həyat əla<strong>və</strong> etmək istəyirik. Əgər tamamilə əziyyət<br />
içərisində olsaydı, əla<strong>və</strong> bir neçə il necə olardı? Ona görə də İsa Məsih<br />
bizə öyrədib ki, “insan tək çörəklə deyil, Allahın ağzından çıxan hər sözlə<br />
yaşayacaq” (Matta 4:4). Allahın sözləri həyatın ən çətin problemlərilə<br />
üzləşmək üçün bizə ümid <strong>və</strong> cəsarət verir. Onlar bizə yeni sülh <strong>və</strong> yaşamaq<br />
üçün məqsəd verir.<br />
Əhdi Ətiq peyğəmbəri Yeremya nida edir: “Sözlərini tapıb yedim,<br />
Sözlərin mənə sevinc <strong>və</strong> ürəyimə şadlıq gətirdi. Çünki Sənə məxsusam,<br />
Ey Ordular Allahı Rəbb!” (Yeremya 15:16). Necə ki, yaxşı yemək<br />
bədənimizi qidalandırır, eləcə də Allahın Sözü qəlbimizi qidalandırır.<br />
32
Həyat boyu üçün olan qidalanma rejimi<br />
Hər birimizin ürəyinin dərinliyində həyatın mənasını <strong>və</strong> məqsədi<br />
haqqında həqiqəti bilməyə ac olan bir qəlb var. Artıq gördüyümüz kimi,<br />
Müqəddəs Kitab haradan gəldiyimizi, nə üçün burada olduğumuzu<br />
<strong>və</strong> haraya getdiyimizi açır. O bizə deyir ki, biz qayğımıza təsəvvür edə<br />
biləcəyimizdən də artıq qalan məhəbbətli Allah tərəfindən yaradılmışıq.<br />
O, heç vaxt bizi tərk etməyən <strong>və</strong> tək qoymayan, bizim özümüzdən<br />
də çox göydə olmağımızı istəyən Allahdır. Müqəddəs Kitab Allahı bir<br />
gün tezliklə əbədiyyətdə bizə əbədi ziyafət hazırlayan böyük ümid<br />
Allahı kimi qələmə verir. O vaxta qədər Allah bizi də<strong>və</strong>t edir ki, yeni<br />
düzəldilmiş yerdə Onunla yaşamağı ümidlə gözləyərək, bədənlərimizin<br />
qayğısına qalaq. Ona görə də, bədəninizi Allaha həsr edin <strong>və</strong> yediyiniz<br />
<strong>və</strong> içdiyiniz hər şeydə Onu izzətləndirməyi seçin. Siz səbirsizliklə bir gün<br />
taxtın ətrafında oturub Allahın padşahlığında şahanə ziyafətdə Onunla<br />
birlikdə yemək yeyəcəyiniz günü gözləyə bilərsiniz.<br />
33
Fəsil 3<br />
Siz riskdəsiniz?<br />
Bir neçə xəstəliklərə səbəb olan piylənmə<br />
məhvedici olmalı deyil:<br />
bunu başa düşün!<br />
C<br />
o yorğun <strong>və</strong> təngnəfəs idi. Hətta evin ətrafında gəzmək <strong>və</strong> ya maşının<br />
yanına getmək kimi ən sadə fiziki işlər də onu təngnəfəs edirdi.<br />
O, hə<strong>və</strong>ssiz <strong>və</strong> narahat halda həkimin otağında oturmuşdu. O, həkimə<br />
iki ay bundan qabaqkı gəlişindən sonra heç çəki itirməmişdi. Hələ bu<br />
azmış kimi, o, hələ də siqaret çəkirdi <strong>və</strong> qanda şəkərin səviyyəsi normadan<br />
çox yuxarı idi. Lakin o, yenə də hər səhər yediyi, üstündən də<br />
şirin kofe <strong>və</strong> ya kola içdiyi şirin donatlardan əl çəkə bilmirdi. İkinci növ<br />
şəkərli diabet, siqaret, piylənmə <strong>və</strong> çox oturaq həyat tərzinin nəticəsi<br />
olaraq, Co iki il bundan əv<strong>və</strong>l, 35 yaşında ikən ilk dəfə infarkt keçirmişdi.<br />
Bu, çox böyük idi <strong>və</strong> onun ürəyində iri çapıq <strong>və</strong> ürək çatışmazlığı qaldı.<br />
Bir qədər utanaraq, Co əsəbi halda onu narahat edən məsələlər<br />
barədə həkimi ilə danışdı: “Həkim, mən bilirdim ki, çəki itirmədiyim<br />
üçün, hələ də az siqaret çəkdiyim üçün siz mənə acıqlı olacaqdız, amma<br />
onu deyim ki, siqareti nəfəsimə çəkmirəm! Üzr istəyirəm, həkim; mən<br />
sizi məyus etmək istəmirəm”.<br />
34
Siz riskdəsiniz?<br />
Həkim mehribanlıqla onu hə<strong>və</strong>sləndirdi ki, çalışmaqda davam etsin<br />
<strong>və</strong> qeyd etdi ki, ürəyin vurma qabiliyyətinə infarktın vurduğu ziyanla,<br />
nəzarətdə saxlanmayan diabet, siqaret çəkmək <strong>və</strong> artıq çəki ilə, əgər<br />
qəti bir dəyişiklik etməsə, o, gənc yaşda ölə bilər.<br />
Co-nun cavabı diqqətəlayiq idi: “Bəs ürək köçürülməsi necə, həkim?<br />
Onun haqqında eşitmişəm. Mən yeni ürək ala bilərəmmi?”<br />
“Kaş ki, bu qədər asan <strong>və</strong> sadə olaydı” – həkimi dedi. “Donor<br />
ürəkləri kasaddır <strong>və</strong> sonra da köçürülmədən sonra illərlə dərman<br />
istifadəsi. Bu, kömək edə <strong>biləcək</strong> axırıncı ümid yeridir, lakin çox azdır.<br />
Sən həyat tərzini dəyişdirməlisən <strong>və</strong> dərhal”. Nəhayət, Co <strong>və</strong>ziyyətinin<br />
ciddiliyini başa düşdü <strong>və</strong> yaşayış tərzini dəyişdirməyə başladı.<br />
Bütün dünyada milyonlarla kişi <strong>və</strong> qadın Co kimi qeyri-yoluxucu<br />
xəstəliklərdən əziyyət çəkir: ürək xəstəlikləri, xərçəng, tənəffüs yolları<br />
xəstəlikləri <strong>və</strong> diabet. Onların dörd əsas risk faktorları var: tütündən<br />
istifadə, fiziki qeyri-aktivlik, spirtli içkilər <strong>və</strong> sağlam olmayan qidalanma<br />
rejimi. Siz özünüz də bunu bilmədən riskdə ola bilərsiniz.<br />
Piylənmə pandemiyası<br />
Artıq çəki <strong>və</strong> piylənmə problemi elə geniş yayılıb ki, səhiyyə<br />
mütəxəssisləri bunu pandemiya adlandırmağa başlayıblar. Hər hansı<br />
bir xəstəlik bir icmada <strong>və</strong> ya coğrafi ərazidə yüksək səviyyədə yayılanda<br />
tibb elmi bunu epidemiya adlandırır, lakin bu, eyni zamanda dünyanın<br />
bir çox yerlərində yayılanda pandemiya adlanır.<br />
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına görə, il ərzində bütün dünyada 2,8<br />
milyon adam çəkinin artıq olması <strong>və</strong> ya piylənmənin birbaşa nəticəsi<br />
olaraq ölür. Bu, varlı <strong>və</strong> kasıb ölkələrdə eynidir. Piylənmə artıq yüksək<br />
gəlirli cəmiyyətlərin xüsusiyyəti deyil.<br />
Siz, bədənin kütlə əmsalını (BKƏ) tapmaqla, adətən “sağlamlığa ziyan<br />
vura <strong>biləcək</strong> normadan artıq piy yığılması” adlanan artıq çəkini <strong>və</strong><br />
ya piylənməni hesablaya bilərsiniz. Hesablamanı aparmaq üçün funtla<br />
35
Формулы здоровья<br />
36
Siz riskdəsiniz?<br />
çəkinizi boyunuzun qarışla hündürlüyünün kvadratına bölə <strong>və</strong> alınan<br />
cavabı 703-ə vura bilərsiniz. Əgər sizin BKƏ 25 <strong>və</strong> ya daha çoxdursa,<br />
siz artıq çəkilisiniz, əgər BKƏ 30 <strong>və</strong> ya daha çoxdursa, o zaman sizdə<br />
piylənmə var. Hər iki halda həyat tərzini dəyişdirmək proqramı başlamaq<br />
yaxşı olardı.<br />
Metrik ölçülərdə formul belədir: BKƏ=(çəki kiloqramla)/(hündürlük<br />
metrlə X hündürlük metrlə). Məsələn, əgər sizin çəkiniz 60 kq <strong>və</strong> boyunuz<br />
1,70 metrdirsə, o zaman BKƏ belə olacaq:<br />
BKƏ = 60 / (1.7 x 1.7) = 20.8 (siz normal kateqoriyadasınız).<br />
BKƏ təsnifatı<br />
Çəkinin az olması 18,5<br />
Normal 18,5 – 24,9<br />
Çəkinin artıq olması ≥25,0<br />
Piylənmə öncəsi 25,0 – 29,9<br />
Piylənmə 30,0<br />
Piylənmə I 30,0 – 34,9<br />
Piylənmə II 35,0 – 39,9<br />
Piylənmə III ≥40,0<br />
37
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Əgər hesablamalarla özünüzə əziyyət vermək istəmirsinizsə, internetdə<br />
BKƏ hesablamalarını tapın. Həm ingilis, həm də metrik ölçülərlə<br />
də çox tapa bilərsiniz. 1<br />
Sizin BKƏ nə deyir? Siz riskdəsiniz? Çəkiniz artıqdır? Qan təzyiqiniz<br />
normaldır? Çoxlu miqdarda yağlı, yüksək kalorili, rafinə olunmuş,<br />
emal edilmiş qidalar qəbul edirsiniz? Qidanız əsasən ayaqüstü qəlyanaltılardan<br />
gəlir? Əgər belədirsə, onda problemlə üzləşəcəksinz,<br />
ya xud da artıq sağlamlığınızla bağlı problemləriniz var, lakin bundan<br />
xəbəriniz yoxdur.<br />
İnformasiya vasitələri arıqlamaq üçün çoxlu “sehrli” planlar reklam<br />
etdirirlər, lakin ən yaxşısı <strong>və</strong> ən təhlükəsizi bu kitabda göstərildiyi kimi<br />
həyat tərzində radikal dəyişiklik etməkdir.<br />
38<br />
Piylənmə + Diabet = “Diabesity”<br />
Ürək xəstəlikləri riskinin artması, yüksək qan təzyiqi <strong>və</strong> bəzi xərçəng<br />
növləri də daxil olmaqla, sağlamlıqla bağlı olan bəzi problemlər<br />
piylənmədən irəli gəlir. Lakin ən çox yayılmış olanlardan biri diabetdir<br />
ki, burada diqqəti onun üzərində cəmləyəcəyik. Milyard insanın<br />
üçdəbirindən çox diabet var – təxminən hər 20 adamdan birində! 2030-<br />
cu ildə yəqin ki, Çin, Hindistan <strong>və</strong> Birləşmiş Ştatlarda diabetli xəstələrin<br />
sayı daha çox artmış olacaq. Onlar bir çox başqalarını, həm varlı, həm<br />
də kasıbları idarə edirlər. 2 İnsanın boyuna görə normal çəkisinin 20 faizə<br />
qədər <strong>və</strong> ya daha çox artıq çəkiyə malik olması kimi qiymətləndirilən<br />
piylənmə 2-ci növ diabet xəstəliyinin əmələ gəlməsində bir nömrəli risk<br />
faktorudur. İkinci növ diabet xəstələrinin 80 faizdən çoxunda piylənmə<br />
vardır. Diabet <strong>və</strong> piylənmə kimi iki xəstəlik elə yaxından əlaqəlidir ki, bir<br />
çox səhiyyə mütəxəssisləri onlara bir xəstəlik kimi baxır <strong>və</strong> onu diabesity<br />
adlandırırlar.<br />
Son illərdə ümumi əhalidə diabetin səviyyəsi dramatik olaraq artıb,<br />
eləcə də diabetin bir nömrəli risk faktoru olan piylənmə halları da.
Siz riskdəsiniz?<br />
Təxmin edildiyinə görə, il ərzində dünyada 3,4 milyon insan diabetin<br />
ağırlaşmasından ölür. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı hesab edir ki,<br />
2030-cu ildə diabet ölümün yeddinci əsas səbəbi olacaq. 3 Əgər diabet<br />
belə ölüm gətirən düşməndirsə, ona necə qalib gəlməyi bilmək<br />
vacibdir.<br />
Diabet nədir?<br />
Bədənimizdə mürəkkəb qan damarları sistemi vardır ki, biz bunu<br />
2,5 sm ölçüsündən hər dəfə bir qırmızı qan hüceyrəsinin keçə bildiyi<br />
0,0005 sm ölçüsünə kimi müxtəlif ölçülü borular kimi təsəvvür<br />
edə bilərik. Qan bədəninizdə olan bütün hüceyrələrin düzgün funksiyasını<br />
yerinə yetirə bilməsi üçün lazım olan qidalı maddələri daşıyır.<br />
Hüceyrələr üçün enerji mənbəyi qlükoza adlanan şəkərin sadə formasıdır.<br />
Həddən artıq qlükoza (şəkər) hüceyrələri zədələyə bilər. Buna görə<br />
də bədənin qanda olan şəkəri tənzimləmək üçün valehedici bir yolu<br />
vardır. Bunu da mədəaltı <strong>və</strong>zdəki hüceyrələrdə hasil olunan insulin adlı<br />
maddə ilə edir.<br />
Diabet xroniki xəstəlikdir ki, bu zaman qanda olan şəkərin miqdarı<br />
normada olduğu kimi tənzimlənmir. Ya bədən normal olaraq insulin<br />
hasil etmir (1-ci növ diabet) <strong>və</strong> ya insulinə davamlılıq yaranır, bu da o<br />
deməkdir ki, şəkər effektiv olaraq idarə edilmir (2-ci növ diabet).<br />
Üçüncü növ diabet əv<strong>və</strong>llər diabeti olmayan hamilə qadınlarda inkişaf<br />
edə bilər. Bu, çox vaxt hamiləliyin üçüncü ayından sonra baş verir.<br />
Hamiləlik zamanı piylənmə uşaqlıq piylənməsinin risk faktorudur.<br />
Bu, həmçinin hamiləlik zamanı yüksək qan təzyiqi, eləcə də hamiləliyin<br />
digər kəskin ağırlaşmaları riskini artırır. Piylənməsi olan analardan doğulan<br />
uşaqlarda doğuş qüsurları <strong>və</strong> ürək problemləri daha çox rast<br />
gəlinir. 4<br />
Hamiləlik zamanı diabesity (diabet <strong>və</strong> piylənmə) həm ana, həm də<br />
uşaq üçün əhəmiyyətli ağırlaşmalar verə bilər. Ananın qanında yüksək<br />
39
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
olan qlükoza uşağın hüceyrələrinin incə funksiyasını pozur ki, bu da<br />
hüceyrələrin ölməsinə <strong>və</strong> uşaqda anormallığın artmasına səbəb olur.<br />
Şəkərli diabeti olan insanlar sidiyə getmənin artmasından çox<br />
şikayət edirlər. Qanda yüksək səviyyədə olan şəkər sidiyə keçir. Sidiklə<br />
mayenin (<strong>və</strong> şəkərin) çoxlu miqdarda itirilməsi susuzluq mexanizmini<br />
stimulə edir <strong>və</strong> bunu kompensasiya etmək üçün çox su içməyə vadar<br />
edir. Bədənin çəkisi azala bilər, həmçinin sinirlərə <strong>və</strong> qan damarlarında<br />
(bu da infarkt, beynə qan sızma <strong>və</strong> böyrək çatışmazlığına gətirə bilər)<br />
uzun müddətli zədələnmə ilə nəticələnə bilər. Baxımsız qan damarlarının<br />
zədələnməsi ətrafların qanqreninə səbəb ola bilər.<br />
40<br />
Diabetin profilaktikası, geriyə qaytarılması <strong>və</strong> nəzarət<br />
Qanda şəkərin miqdarının ehtiyatla idarə edilməsi diabesity-nin<br />
(diabetlə piylənmənin) mənfi nəticələrinin qarşısını almağa kömək<br />
edir <strong>və</strong> hamiləliyin nəticələrini yaxşılaşdırır, lakin bunu əldə etmək<br />
çətindir. Rafinə olunmuş karbohidratlar <strong>və</strong> doymuş yağların az olduğu<br />
qidalanma rejimi mötədil idmanla birlikdə ananın <strong>və</strong> uşağın sağlamlığını<br />
yaxşılaşdıra bilər, çünki bu cür həyat tərzi dəyişiklikləri hamiləlik<br />
vaxtı çəkini nəzarətdə saxlamağa kömək edir. Çox piylənməsi olan <strong>və</strong><br />
hamilə qalmaq istəyən qadınlarda çəkini nəzarətdə saxlamaq <strong>və</strong> diabetin<br />
kəskinləşməsinin qarşısını almaq <strong>və</strong> ya geri qaytarmaq üçün cərrahi<br />
müdaxilə pəhriz <strong>və</strong> idmanın faydalı alternativi ola bilər. Ciddi monitorinq<br />
<strong>və</strong> sağlamlıq planlarına ciddi əməl etməklə, diabetin <strong>və</strong> onun ağırlaşmalarının<br />
qarşısını almaq mümkündür.<br />
Diabeti olan xəstələr qanda şəkərin səviyyəsini diqqətlə nəzarətdə<br />
saxlamalıdırlar <strong>və</strong> bəzən insulinə (inyeksiya) ehtiyacları ola bilər –<br />
əsasən 1-ci növ diabetdə . Bəzi 2-ci növ diabeti olan xəstələrin şəkərin<br />
səviyyəsini aşağı salan dərmanlara ehtiyacı olur, lakin müalicənin əsası<br />
təzə mey<strong>və</strong>, tərə<strong>və</strong>z <strong>və</strong> ləpə ilə zəngin olan <strong>və</strong> rafinə olunmuş karbohidratlar<br />
<strong>və</strong> doymuş yağların az olduğu bitki əsaslı qidalanma rejiminə
Siz riskdəsiniz?<br />
dəyişilir. İdman <strong>və</strong> arıqlamaq kimi həyat tərzi dəyişiklikləri 2-ci növ diabetin<br />
qarşısını ala <strong>və</strong> ya başlanmasını gecikdirə bilər.<br />
Amerika Diabet Assosiasiyası bitki əsaslı qidalanma rejiminin<br />
dəyərini müzakirə edib bu qənaətə gəlib: “Vegeterian qidalanma rejimi<br />
hətta sizdə diabet varsa belə sağlam seçimdir. Tədqiqatlar dəstəkləyir<br />
ki, bu cür qidalanma rejiminə əməl etmək diabetin qarşısını almaqda<br />
<strong>və</strong> ya idarə etməkdə kömək edə bilər. ... Veqan qidalanma rejimində<br />
(tamamilə bitki əsaslı qidalanma rejimi) amerikalıların ənənəvi qidalanma<br />
rejimi ilə müqayisədə təbii olaraq bitki lifi (sellüloza) çox, doymuş<br />
yağlar çox azdır <strong>və</strong> xolesterin yoxdur. ... Bu qidalanma rejimində olan<br />
yüksək miqdarda sellüloza yemək yedikdən sonra uzun müddət tox olmağa<br />
kömək edə bilər <strong>və</strong> zaman keçdikcə az yeməkdə sizə kömək edə<br />
bilər. ... Bu cür qidalanma rejimi həm də daha ucuz başa gəlir. Ət, quş<br />
əti <strong>və</strong> balıq adətən yediyimiz ən bahalı yeməklərdir”. 5<br />
Bu cür həyat tərzi ölçüləri çox faydalıdır <strong>və</strong> çox baha deyil. Onlar<br />
öhdəlik <strong>və</strong> vaxt tələb etsələr də, qanda şəkərin səviyyəsini normala<br />
yaxın saxlamaqda kömək edir <strong>və</strong> gözlərə, böyrəklərə <strong>və</strong> qan damarlarına,<br />
xüsusilə də aşağı ətraflara ziyanın qarşısını alırlar. Britaniyalı<br />
həkim <strong>və</strong> tədqiqatçı Denis Burkit haqlı olaraq belə deyirdi: “Əgər insanlar<br />
həmişə qayadan yıxılırlarsa, ya qayanın aşağısına təcili tibbi yardım<br />
maşınları qoya bilərsən, ya da qayanın yuxarısında hasar tikə bilərsən.<br />
Biz qayanın aşağısına lap çox təcili tibbi yardım maşınları qoyuruq”.<br />
Çox insan mahiyyətcə belə deyir: “Həkim, qoy mən necə istəyirəm<br />
elə də yaşayım, istədiyimi yeyim, istədiyimi içim <strong>və</strong> çəkim, sonra isə<br />
sehrli dərman ver ki, məni yaxşı saxlasın”. Lakin sağlamlıq qanunlarına<br />
etinasız yanaşaraq, ümidsiz yerdə sağlam qalmağa ümid bəsləməkdən<br />
daha yaxşı yol vardır. Bunun ə<strong>və</strong>zinə, biz sağlam təbii qidalar yeməklə,<br />
müntəzəm olaraq idmanla məşğul olmaqla, kifayət qədər istirahət<br />
etməklə, bol su içməklə, müsbət münasibətlər qurmaqla <strong>və</strong> həqiqətən<br />
də bizim qayğımıza qalan Allaha inamla özümüzü <strong>və</strong> övladlarımızı vaxtından<br />
qabaq xəstəlik <strong>və</strong> ölümdən qorumaq üçün hasar tikə bilərik.<br />
41
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Qarşımızda böyük çətinlik, eyni zamanda böyük imkan var. Profilaktika<br />
təcili tibbi yardım maşınından daha yaxşıdır. Bu, yalnız müalicədən yaxşı<br />
deyil, elə müalicənin özüdür. Böyük olaraq bizim uşaqlarımızı tüğyan<br />
edən pandemiyadan qoruya <strong>biləcək</strong> sağlam davranışların modelini onlara<br />
göstərmək imtiyazımız vardır.<br />
Eyni zamanda bizim öz sağlamlığımız bundan faydalanacaq. Biz fiziki<br />
aktiv olmalıyıq <strong>və</strong> övladlarımızı da idman etməyə hə<strong>və</strong>sləndirməliyik.<br />
Biz büdcəmiz daxilində ən sağlam qida seçimləri ilə təmin etməklə, onların<br />
seçimlərinin məsuliyyətli memarı olmalıyıq. Bu, xüsusən də həm<br />
övladının seçimlərini formalaşdıran, həm də öz gələcək sağlam <strong>və</strong> ya<br />
qeyri-sağlamlıqlarını formalaşdıran hamilə qadınlara da aiddir.<br />
Müqəddəs Kitabda həm övladlarımızın, həm də özümüzün sağlamlıq<br />
<strong>və</strong> ümumi davranış haqqında qərarlarımızı idarə etmək üçün yaxşı<br />
məsləhət <strong>və</strong> hə<strong>və</strong>sləndirmə var: “Uşağa tərbiyə ver ki, layiqli yol tutsun.<br />
O qocalanda da bu yoldan dönməz” (Məsəllər 22:6). Biz öyrətmədə<br />
təkrarın vacibliyini görürük <strong>və</strong> bu, Allahın qanun <strong>və</strong> göstərişlərinə aid<br />
aşağıdakı məsləhətdə yaxşı təsvir edilmişdir: “Bu gün sənə əmr etdiyim<br />
bu sözlər ürəyində kök salsın. Bunları övladlarının şüuruna yaxşı-yaxşı<br />
yerit. Evində oturanda, yol gedəndə, yatanda, duranda bunlar barədə<br />
danış” (Qanunun təkrarı 6:6, 7). Bir valideyn kimi biz uşağın mayalanmasından<br />
valideyn qayğısından asılı olmadığı günə qədər vaxtımızı,<br />
məhəbbət, nümunə <strong>və</strong> dözümlülük göstərməliyik.<br />
Yazılar bizə xatırladır ki, biz “Sən məni ecazkar, əsrarəngiz yolla” yaradılmışıq<br />
(Zəbur 139:14). Buna görə də bizim şükür <strong>və</strong> minnətdarlıq<br />
cavabımız hər şeydə Bizim Yaradıcımızı izzətləndirmək olmalıdır:<br />
“Beləliklə, nə yeyirsinizsə, nə içirsinizsə, nə edirsinizsə, hər şeyi Allahın<br />
izzəti üçün edin” (1 Korinflilərə 10:31). O, yemək payının ölçüsündən<br />
<strong>və</strong> ehtiyacımıza ən uyğun gələn yeməklərdən tutmuş idman <strong>və</strong> müvafiq<br />
istirahətə qədər bizim qərar <strong>və</strong> seçimlərimizi idarə etməyə kömək<br />
etməkdə sədaqətlidir. Bədənimizi sağlam saxlamaq üçün ən böyük<br />
hə<strong>və</strong>sləndiricilərdən biri bizi yaradan Allahı izlətləndirməkdir. Nə qədər<br />
42
Siz riskdəsiniz?<br />
vacib olsa da, sadəcə, sağlam olmaq xatirinə <strong>və</strong> ya yer üzündə daha<br />
çox yaşamaq arzusu ilə sağlam olmaqdan daha vacib olan bir şey vardır.<br />
Səylə sağlamlıq qanunlarına riayət etsək də, Rəbb ondan qabaq<br />
gəlməsə bizim hamımız bir gün öləcəyik. Bədənlərimiz əyləncə otağı<br />
deyil. Onlar Müqəddəs Ruhun məbədidirlər <strong>və</strong> bütün fərq də bundadır.<br />
Bir neçə il bundan əv<strong>və</strong>l Merilənd Universitetində Tibb Məktəbinin<br />
dekanı Dr. Albert Ris on illərlə siqaret çəkmiş olan qadına siqareti<br />
atmaqda kömək edirdi. O, hər cür vasitəyə əl atdı, lakin qadın<br />
tərgidə bilmirdi. O, bir neçə gün siqaret çəkmirdi, sonra yenidən<br />
çəkməyə başlayırdı. Bir gün Məsihçi olan Dr. Ris bu faktı onunla bölüşdü<br />
ki, onun bədəni Müqəddəs Ruhun məbədidir <strong>və</strong> İsa Müqəddəs<br />
Ruh vasitəsilə onun bədənində yaşamağı səbirsizliklə gözləyirdi. O,<br />
izah etdi ki, bədəninin qayğısına qalmaqda etdiyi seçimlər haradasa<br />
onun əbədiyyətə hazır olub-olmamasını təyin edəcək. Təxminən<br />
bir həftə sonra onu hə<strong>və</strong>sləndirmək üçün baş çəkməyə gedəndə qadın<br />
dedi: “Mən tərgitmişəm. Keçən dəfəki görüşümüzdən bəri siqaret<br />
çəkməmişəm. Hər dəfə çəkmək istəyəndə Müqəddəs Ruhu boğulurmuş<br />
kimi təsəvvür edirdim. Bir daha bədən məbədimi tütünlə<br />
kirləndirmək istəmirəm. İsa qayıdıb gələndə bədənimi Ona ən yaxşı<br />
<strong>və</strong>ziyyətdə təqdim etmək istəyirəm”.<br />
Bədəninizi canlı qurban kimi İsa Məsihin Müqəddəs Ruh vasitəsilə<br />
yaşaması üçün Ona təqdim etmək istərdinizmi? Nə üçün Onu elə indicə<br />
də<strong>və</strong>t etmirsiz ki, sağlam yaşamaq əzm <strong>və</strong> öhdəliyinizi gücləndirsin?<br />
O, dərhal sizin köməyinizə gələcək. Əgər Böyük Həkim tərəfindən<br />
ürəyinizin dəyişdirilməsini istəyirsinizsə, Allah bunu edə bilər, necə ki,<br />
Müqəddəs Kitab Yezekel 36:26-da deyir: “Mən sizə yeni ürək verəcək,<br />
daxilinizə yeni ruh qoyacağam. ... Elə edəcəyəm ki, siz qaydalarıma görə<br />
rəftar edəsiniz, hökmlərimə diqqətlə riayət edəsiniz”. Hamımızın davranışımızda<br />
dəyişiklik etmək üçün köməyə ehtiyacımız var. Özünüzdən<br />
kənarda kömək axtarın – Allahdan kömək axtarın. Siz bunu Onsuz edə<br />
bilməzsiz, lakin O da bunu sizin seçiminiz <strong>və</strong> əməkdaşlığınız olmadan<br />
43
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
etməyəcək. Yaxın dostunuz <strong>və</strong> ya ailə üzvünüzdən xahiş edin sizinlə<br />
birlikdə əməkdaşlıq etsin, cavabdehliyə hə<strong>və</strong>sləndirsin <strong>və</strong> birlikdə dua<br />
etsin. Müsbət nəticəsini gördükcə <strong>və</strong> dolğun həyat yaşadıqca, bunu<br />
etdiyinizə sevinəcəksiz!<br />
1<br />
Məsələn, www.nhlbi.nih.gov/guidelines/obesity/BMI/bmicalc.htm.<br />
2<br />
S.Wild, G.Roglic, A.Green, R.Sicree, H.King, “Global Prevalence of Diabetes: Estimates<br />
for the Year 2000 and Projections for 2030”, “Diabetes care” 27 (2004):1047-1053.<br />
3<br />
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, “Fact Sheet No. 312”, bu saytda var: www.who.int/<br />
mediacentre/factsheets/fs312/en/.<br />
4<br />
K.J.Stothard <strong>və</strong> digərləri, “Maternal Overweight and Obesity and the Risk of Congenital<br />
Anomalies: A Systematic Review and Meta-analysis,” JAMA 301 (2009): 636-650.<br />
5<br />
Bu saytda var: www.diabetes.org/food-and-fitness/food/planning-meals-planning–for-vegetarians/.<br />
44
Fəsil 4<br />
Yaşamaq üçün uyğun<br />
İdman seçimdir:<br />
bunu həyata keçirin!<br />
H<br />
əyəcan hər tərəfi bürümüşdü. Rocer Bannister İngiltərədə, oksfordun<br />
İffli Trak yolu ilə qaçarkən həyəcanlı camaat dəlicəsinə alqışlayırdı.<br />
Bannister bu qaçışa əzmlə hazırlaşmışdı. Hər mili dörd dəqiqəyə<br />
qaçmaq məqsədində tamamilə diqqətini cəmləyərək, o, həddən artıq<br />
intizamlı treyninq rejiminə əməl etmişdi. Hazırlıq çox gərgin idi, hətta<br />
bura ciddi şəkildə dağa çıxmaq da aid idi. Bannister, aydın idi ki, bu çətin<br />
rekordu qırmaq istəyirdi, eyni zamanda bütün dünyada eyni məqsədi<br />
olan başqaları da var idi.<br />
1954-cü il mayın 6-sı gəldi <strong>və</strong> Rocer Bannister bilirdi ki, bu gün<br />
üçün emosional, ruhlu, intellektual <strong>və</strong> fiziki cəhətdən hazırlaşıb. Mayın<br />
5-də xəstəxanada sürüşüb yıxılaraq bütün günü axsamışdı. Qaçışa az<br />
qalarkən beynini şübhə, suallar, əzmkarlıq <strong>və</strong> həyəcanlı gözləmə doldurmuşdu.<br />
Sonra iki həmkarı Kris Braşer <strong>və</strong> Kris Çəteveylə qaçaraq,<br />
Bannister bir mili 3 dəqiqə 59,4 saniyəyə qaçdı! O, hədəfə çatdı <strong>və</strong><br />
mükafatı aldı – hamının marağında olduğu bir mili dörd dəqiqədən az<br />
45
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
müddətə qaçan ilk insan rekordu! Məqsədinə çatmaq Rocerdən intizam<br />
tələb edirdi.<br />
Dəyəri olan çox şey səy tələb edir, bizim sağlamlığımıza gələndə,<br />
bu, xüsusilə doğrudur. Yaxşı sağlamlıq kiminsə bəxti gətirib olmur.<br />
Bu, şansdan asılı deyil. Hər birimizin müxtəlif genetik quruluşu <strong>və</strong><br />
xəstəliklərə meyilliyi olsa da, Yaradıcının bədənimizin bütün sinir <strong>və</strong><br />
toxumalarında yazdığı sağlamlıq prinsiplərinə əməl etmək bizim ümumi<br />
rifahımıza kömək edir. Bütün günü işləyib həddən artıq yorulmusunuzsa,<br />
idman etmək əsl intizam tələb edir. Yaxud yorğunsunuzsa <strong>və</strong><br />
divanda oturub yerfındığı yeyərək televizorda sevimli verilişinizə baxmağa<br />
üstünlük verərdinizsə, divandan durub idman etmək əzmli seçim<br />
tələb edir. Səhv başa düşməyin. Biz sizi “saniyə Rocer Bannisteri” olmağa<br />
hə<strong>və</strong>sləndirmirik. Məqsədiniz sabah bir mili dörd dəqiqəyə qaçmağa<br />
çalışmaq deyil. Məqsədiniz harada olduğunuzu qiymətləndirmək, tibb<br />
işçisi ilə məsləhətləşərək, yaşınıza <strong>və</strong> bacarığınıza uyğun müntəzəm,<br />
sistematik idmana başlamaqdır. Bəzi gənclər üçün bir qədər yaşlı olan<br />
bizlərdən daha güclü ola bilər.<br />
Sizi müntəzəm idman proqramını başlayıb davam etdirməyə nə<br />
hə<strong>və</strong>sləndirə bilər? Əgər hazırda idman edirsinizsə, davam etməyə nə<br />
lazımdır?<br />
46<br />
İdman üçün zəruri olanlar<br />
İdman bədəninizin yaxşı sağlamlığa doğru hərəkətini başlamaq<br />
üçün bir yoldur. Təbabətin atası olan Hippokrat bir dəfə demişdi: “Əgər<br />
hər kəsi düzgün miqdarda, nə çox, nə də az, qida <strong>və</strong> idman ilə təmin<br />
etsək, sağlamlığa ən təhlükəsiz yolu tapmış olarıq”. Bu 21-ci əsrdə bizim<br />
də çətinliyimizdir. Bir çoxumuz gündə səkkiz saata qədər bir ekrandan<br />
qurtarıb o birinə baxmağa başlayırıq – smartfonlar, iPad, e-reader <strong>və</strong><br />
kompüter. Əgər buna televizora baxmağı da əla<strong>və</strong> etsək, o zaman yatmaqdan<br />
daha çox ekran qarşısında vaxt keçirmiş oluruq! Davamlı ola-
<br />
47
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
raq mexanikləşdirmə sayəsində hətta əl işi tələb edən sahələr də daha<br />
az fiziki aktivlik tələb edir. Güclü sağlamlıq aktivlik, hərəkət <strong>və</strong> idman<br />
tələb edir. Yaxşı sağlamlıq yalnız xəstə olmamaq deyil – bu, xoşbəxt<br />
olmaq, fiziki, əqli, sosial <strong>və</strong> ruhlu nöqteyi-nəzərdən özünü bütöv hiss<br />
etməkdir. İdman <strong>və</strong> aktivlik bu nəticələrinin reallaşmasına kömək edir.<br />
Bundan da əla<strong>və</strong>, idman bütöv sağlamlıq paketinin hissəsidir. İlham<br />
almış səhiyyə təlimçisi Yelena Uayt zamanın <strong>və</strong> elmin imtahanından<br />
çıxmış olan <strong>və</strong> sağlam yaşamaq üçün balanslı, çoxcəhətli yanaşmanı<br />
yazmışdı: “Təmiz hava, günəş işığı, istirahət, idman, düzgün qidalanma,<br />
su istifadəsi <strong>və</strong> ilahi qüv<strong>və</strong>yə inam – bunlar əsl müalicədir. Hər kəs<br />
təbiətin şəfaverici agentləri <strong>və</strong> onlardan necə istifadə edilməsi haqqında<br />
biliyə malik olmalıdır”. 1<br />
İdmanın məqsədi bütövlükdə fiziki durumumuzu <strong>və</strong> ümumi sağlamlığımızı<br />
saxlamaq <strong>və</strong> gücləndirməkdir. İnsanlar əzələləri gücləndirmək,<br />
ürək-damar sistemini optimallaşdırmaq, bədən çəkisini nəzərdə saxlamaq,<br />
atletik bacarıqları inkişaf etdirmək, fiziki görünüşü yaxşılaşdırmaq,<br />
ümumi rifaha <strong>və</strong> şüurun aydınlığına təkan vermək, həmçinin<br />
söhbət etmək, əylənmək üçün idman edirlər. Bu, uzunömürlülük üçün<br />
edə biləcəyimiz yeganə ən vacib bir şeydir.<br />
Yelena Uayt başqa bir faydalı baxış da təklif edir. “Bədən yeganə<br />
mühitdir ki, onun vasitəsilə şüurumuz <strong>və</strong> qəlbimiz xarakterimizin formalaşması<br />
üçün inkişaf edir”. 2 Yaxşı kürsü binanın əsası olduğu kimi,<br />
yaxşı işləyən bədən də insanın əqli qabiliyyətlərinin <strong>və</strong> beləliklə də xarakterinin<br />
formalaşmasına kömək edir.<br />
İdmanın faydaları<br />
Həddən artıq <strong>və</strong> ya səhv idman etməsəz, fiziki hərəkət həmişə<br />
faydalıdır. Başlamaq heç vaxt gec deyil <strong>və</strong> bir az idman etmək heç<br />
etməməkdən daha yaxşıdır.<br />
48
Yaşamaq üçün uyğun<br />
İdman bədən çəkisinin itirilməsini davamlı edir <strong>və</strong> qaməti <strong>və</strong> görünüşü<br />
yaxşılaşdırır. Bu, həmçinin ürək xəstəlikləri, diabet, xərçəng <strong>və</strong><br />
Alsheymer xəstəliklərinin riskini azaldır <strong>və</strong> inkişafını ləngidir, həmçinin<br />
vaxtından qabaq ölüm riskini azaldır. Nə zamansa bədəninizin<br />
bərkiməsini hiss etmisiz <strong>və</strong> daha elastik olmasını arzulamısız? İdman<br />
bədənin elastikliyini artırır, sümük <strong>və</strong> oynaqları gücləndirir, sınıqlardan<br />
qoruyur <strong>və</strong> sağlam əzələ qurur. İdmanın faydalarına aşağıdakılar da<br />
daxildir: qan təzyiqi aşağı düşür, nəbz aşağı düşür, həm piylənmə, həm<br />
də diabet riski aşağı olur. Əgər idman etmək üçün özünüzü çox yorğun<br />
hiss edirsinizsə, yadda saxlayın ki, idman sizə enerji, həyat qabiliyyəti,<br />
sürət <strong>və</strong> güc verir. Formada olmaq yaralanma <strong>və</strong> xəstəliklərdən sağalmanı<br />
sürətləndirir.<br />
İdmanın fiziki faydalarına baxdıq, bəs əqli faydaları necə? Sağlamlıq<br />
üçün nə zamansa sirli bir formul olmuş olsaydı, o, idman olardı. Parkda<br />
yaxşı gəzinti <strong>və</strong> ya evin ətrafında qaçış öyrənməni, yadda saxlamanı <strong>və</strong><br />
ümumi əqli funksiyanı yaxşılaşdırır. Bu, əla stresdən qurtulma yoludur<br />
<strong>və</strong> ümumi psixoloji sağlamlığı yaxşılaşdırır. İdman edənlərdə stres azalır<br />
<strong>və</strong> özünə inam artır. Heç fikir vermisinizmi ki, idman edərkən həmin<br />
gecəni yaxşı yatırsız?<br />
İdman həmçinin bəzi təəccüblü sosial faydalar da gətirir. O, emosional<br />
ağlı <strong>və</strong> münaqişələrin həllini asanlaşdırır, yaxınlıq <strong>və</strong> cinsi həyatı<br />
gücləndirir <strong>və</strong> xoşbəxtlik hissi gətirir. İdman beynə daşınan oksigenin<br />
miqdarını artırdığı üçün, bu, həmçinin Müqəddəs Kitabı öyrənmək, bunun<br />
üzərində düşünmək <strong>və</strong> dua etmək qabiliyyətimizi artırır. Sistemli<br />
idman bizim ruhlu şeyləri qiymətləndirmək qabiliyyətimizi artırır. İdmandan<br />
olan yenilənmiş enerji ilə bizdə başqalarına xidmət etmək arzusu<br />
daha çox olacaq.<br />
49
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Plan <strong>və</strong> göstəricilər<br />
İdman fiziologiyasında dünyanın ən aparıcı professional təşkilatlarından<br />
biri olan Amerika İdman Təbabəti Kolleci sağlam miqdarda idman<br />
üçün proqram hazırlayıb. Hər birimizin həftədə ən azı 150 dəqiqə<br />
mötədil idmana ehtiyacımız var. Çox adam üçün bu, əldə edilə bilən<br />
məqsəddir. Lazım olan səki, meşədə cığır, idman avadanlığıdır <strong>və</strong> idmana<br />
həftədə üç saatdan az olmaqla, <strong>və</strong> ya gündə 30 dəqiqə vaxt sərf<br />
etmək. Təəccüblü olsa da, kifayət qədər idman etmək üçün dünyaca<br />
məşhur qaçış ustası <strong>və</strong> ya ağırlıq qaldıran olmaq lazım deyil. Həftədə<br />
beş dəfə ən azı 30 dəqiqə cəld gəzinti kifayət edər. Bu yaxınlarda aparılmış<br />
tədqiqat göstərir ki, idmanın hamısını bir vaxtda etmək lazım deyil.<br />
Üç dəfə 10 dəqiqəlik idman 30 dəqiqəlik idmanın verdiyi faydaları<br />
verəcək.<br />
Əlbəttə, sadəcə, idman haqqında oxumaq <strong>və</strong> danışmaq kifayət<br />
deyil – siz bunu həyata keçirməlisiniz! Kimsə belə demişdir: “Gəzmək<br />
haqqındakı bütün danışıqlar yaxşı gəzintinin yerini verməyəcək”. Keçmiş<br />
<strong>və</strong>rdişlərinizə baxın, indi onları qiymətləndirin <strong>və</strong> onların gələcəkdə<br />
necə olmasını istədiyinizi qərara alın. Mü<strong>və</strong>ffəqiyyətli olub-olmayacağınız<br />
haqda narahat olmayın. Sadəcə bu nöqtədən başlayaraq əlinizdən<br />
gələni edəcəyinizi qərara alın. Sonra başlayın.<br />
1. Plan: Bir çox idman proqramları olsa da, aşağıdakı dörd prinsipi<br />
yadda saxlayın: idman proqramınızın tezliyi <strong>və</strong> intensivliyi, həmçinin<br />
idman rejiminin növü <strong>və</strong> vaxt. Lakin həmişə başlamazdan əv<strong>və</strong>l<br />
həkiminizlə məsləhətləşin. Gəlin yaxşı idman proqramının dörd tərkib<br />
hissəsindən hər birinə ayrı-ayrılıqda baxaq.<br />
50<br />
▪ Tezlik nə qədər tezliklə idman etməyiniz deməkdir. Ürək hərəkətləri<br />
üçün əksər idman mütəxəssisləri sağlamlığınızı yaxşılaşdırmaq<br />
üçün həftədə beş gün mötədil idman <strong>və</strong> ya həftədə üç dəfə inten-
Yaşamaq üçün uyğun<br />
siv idman hərəkətləri məsləhət görür. Arıqlamaq üçün həftədə altı<br />
dəfə <strong>və</strong> ya daha çox idman etmək lazım ola bilər. Güclənmək üçün<br />
məsləhət görülən tezlik həftədə ardıcıl olmayaraq iki <strong>və</strong> ya üç gün<br />
idman etmək <strong>və</strong> ən azı bir <strong>və</strong> ya iki gün fasilə verməkdir.<br />
▪ İntensivlik necə güclü idman etməyiniz deməkdir. Ürək idmanı<br />
üçün ümumi qayda budur ki, hədəf nəbz zonasında işləyəsiniz<br />
<strong>və</strong> müxtəlif enerji sistemlərini stimullaşdırmaq üçün müxtəlif<br />
intensivliyə diqqətinizi cəmləyəsiniz. Güc təlimi üçün etdiyiniz<br />
idmanlar, qaldırdığınız ağırlıq <strong>və</strong> hansı dəst <strong>və</strong> təkrarlamalarınız<br />
idman proqramınızın intensivliyini müəyyənləşdirir.<br />
▪ Vaxt nə qədər idman etməli olduğunuzu göstərir. İdman üzrə<br />
qaydalarda göstərilir ki, məqsədiniz hər dəfə 30-60 dəqiqə idman<br />
etmək olmalıdır. Bu o demək deyil ki, siz bir saat idman etməkdən<br />
başlayacaqsınız. Ürək idmanında o səviyyəyə çatmaq üçün<br />
müəyyən vaxt keçə bilər. Yavaş-yavaş başlayın. Bir müddət idman<br />
etməmisinizsə, on ilin ə<strong>və</strong>zini bir gündə çıxa bilmərsiniz. İdmanın<br />
intensivliyi <strong>və</strong> sizin formada olmağınız idmanın müddətini təyin<br />
edəcək. Nə qədər ağır işləsəniz bir o qədər də vaxt qısa olacaq.<br />
▪ Ürək idmanı üçün nəbzi artıran istənilən növ fəaliyyətlə məşğul<br />
ola bilərsiniz: qaçmaq, gəzmək, velosiped sürmək, üzgüçülük,<br />
müxtəlif idmanlar <strong>və</strong> sair. Güc məşqlərinə əsasən əzələlərinizi<br />
məşq etdirmək üçün müqavimət göstərdiyiniz istənilən idman<br />
hərəkətləri (lent, qantel, aparatlar <strong>və</strong> s.) aiddir.<br />
Bu dörd prinsipi yadda saxlayın:<br />
1. Tezlik: müntəzəm idman edin.<br />
2. İntensivlik: səylə idman edin.<br />
3. Vaxt: ən azı gündə 30 dəqiqə idman edin.<br />
4. Növ: məşq proqramınıza həm aerobik, həm də güclənmək üçün<br />
olan idman növlərini daxil edin.<br />
51
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Bu əsas idman proqramına əməl etdikcə sizə darıxmağın, həddən<br />
artıq istifadə nəticəsində olan zədələnmələrin <strong>və</strong> çəki itirilməsi<br />
prosesində olan dayanıqlığın qarşısını almaq üçün məşqlərinizi uyğunlaşdırmağa<br />
kömək edəcək.<br />
Müvafiq aerobik idmanı ölçməyin ən sadə yolu pedometr (addımları<br />
sayan) almaq <strong>və</strong> hər gün məsləhət görülən 10000 addımı atmaqdır!<br />
Bu, əsas şəxsi formada olmağınızı təmin edəcək.<br />
2. Göstəricilər: İstər yeni başlayan olun, istərsə də işinizi yaxşı bilən,<br />
proqramınızın yaxşı işləməsi üçün bir neçə faydalı göstəricilərə baxaq.<br />
52<br />
▪ Hərəkət et. Hərəkətə başlamasanız heç nə baş verməyəcək. İşə<br />
başlayın!<br />
▪ Üç addımlı dəyişiklik modelindən istifadə edin. Birinci, hazırda<br />
harada olduğunuzu bilin; ikinci, harada olmaq istədiyinizi qərara<br />
alın; üçüncü isə ora çatmaq üçün plan qurun.<br />
▪ İdman haqqında daha çox öyrənin. Xüsusi marağınız olan sahə<br />
ilə əlaqədar mövzuları araşdırmağa başlayın. Sağlam həyat<br />
tərzi sürməyin müsbət tərəflərini vurğulayın – bunun haqqında<br />
fikirləşin, buna inanın, haqqında danışın. Mü<strong>və</strong>ffəqiyyətli olacağınıza<br />
inamla başlayın <strong>və</strong> yenidən başlayın.<br />
▪ İşin icrasını qiymətləndirin. Bəzi insanlar idman etməyə başlayanda<br />
jurnal tutmağı faydalı hesab edirlər, sonra inkişaflarını qeyd<br />
edirlər (İnternetdə sizə kömək etmək üçün çox sayda yaxşı idman<br />
jurnalları tapa bilərsiniz).<br />
▪ Hərəkətə davam edin. Bu gün başlayın <strong>və</strong> dayanmayın. Davamlı<br />
olmaq əsasdır. Yadda saxlayın ki, idmanı dayandıran üç əsas şey<br />
bunlardır: 1) lənglik, 2) inadkarlığın olmaması <strong>və</strong> 3) öz-özünü<br />
məğlub etmək xasiyyəti. Ola bilər ki, bütün məqsədlərinizə çat-
Yaşamaq üçün uyğun<br />
mayasınız, lakin ruhdan düşməyin. İdman proqramınızdan heç<br />
vaxt əl çəkməyin.<br />
Yadda saxlayın ki, bədəniniz üçün etdiyiniz bütün yaxşılıqlar sizin<br />
ruhlu <strong>və</strong> əqli məqsədlərinizi yalnız tamamlayacaq <strong>və</strong> dəstək verəcək.<br />
İdman edin <strong>və</strong> onun gətirdiyi müsbət hisslərdən zövq alın. Proqresinizi<br />
qiymətləndirin <strong>və</strong> hə<strong>və</strong>sdən düşməyin.<br />
Əla<strong>və</strong> güc<br />
Yaxşı din yaxşı sağlamlıq <strong>və</strong>rdişləri ilə tamamlanır ki, bura da idman<br />
daxildir. Bədən <strong>və</strong> qəlb bir-birilə bağlıdır <strong>və</strong> onların hər ikisinin Allahın<br />
izzəti üçün uğur qazanması haqda dua etmək düzgün olardı. “Ey sevimli,<br />
dua edirəm ki, canın uğurlu olduğu kimi özün də hər cəhətdən<br />
uğurlu <strong>və</strong> sağlam olasan” (3 Yəhya 1:2). İdman da daxil olmaqla Allahın<br />
iradəsini yerinə yetirərkən nə zaman problem, maneə <strong>və</strong> çətinliklərlə<br />
qarşılaşsaq, Ondan əzmimizi möhkəmlətməkdə kömək istəmək imtiyazımız<br />
var. Müsbət, sağlam həyat prinsiplərilə ahəngdarlıqda yaşamağı<br />
seçərkən, O, düzgün olanı etmək üçün bizə güc verəcək. Biz<br />
bu döyüşdə tək deyilik. Sizi gücləndirən Məsih vasitəsilə hər şey edə<br />
bilərsiniz (Filipililərə 4:13).<br />
Bədəniniz Allahın məbədidir ki, bunun vasitəsilə O, əlaqə saxlayır.<br />
İdman o məbədi yaxşı <strong>və</strong>ziyyətdə saxlayır ki, Allahın nə etməyinizi<br />
istədiyinizi başa düşə <strong>və</strong> onu edə biləsiz. Bir çox insanlar həddən artıq<br />
yeyir, pis <strong>və</strong>rdişləri var <strong>və</strong> idman etmirlər. Sonra isə Allahdan istəyirlər<br />
ki, onlara şəfa versin. Bilərəkdən sağlamlıq qanunlarını pozaraq, sonra<br />
isə Allahdan yaxşı sağlamlıq istəyə biləcəyimizi fikirləşmək özündən<br />
razılıq deyilmi? İdman yaxşı sağlamlığa zəmanət verməsə də, idman<br />
etməmək yaxşı sağlam olmayacağımıza zəmanət verə bilər.<br />
53
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Hər gün idmana bir vaxt sərf etməyi planlaşdırın. Bu vaxtdan dua<br />
etmək <strong>və</strong> Yaradıcınızla söhbət etmək üçün istifadə edin. Bu, şüurunuzu,<br />
bədəninizi <strong>və</strong> ruhunuzu canlandıracaq. İdman <strong>və</strong> sağlamlığa gəldikdə,<br />
bəhanə <strong>və</strong> ləngliyin heç yeri yoxdur. Sağlamlıq <strong>və</strong> rifahımızın qayğısına<br />
qalmaq üçün bunu etməliyik. Heç kim bunu sizin ə<strong>və</strong>zinizə edə bilməz.<br />
Bu, sizdən asılıdır!<br />
1<br />
Yelena Uayt, Counsels on Health (Mountain View, Calif.: Pacific Press Pub. Assn.,<br />
1923), səh. 90.<br />
2<br />
Yelena Uayt, My Life Today (Washington, D.C.: Review and Herald Pub. Assn.,<br />
1952), səh. 78.<br />
54
Fəsil 5<br />
Sağlam münasibətlər<br />
Məhəbbətin yeri var:<br />
buna sərmayə qoyun!<br />
E<br />
ster stula yayılaraq məsləhət otağında oturmuşdu. Ancaq 24 yaşı<br />
olmasına baxmayaraq, kədər gözlərini bürümüşdü. Nə isə <strong>və</strong> ya<br />
kimsə onun sevincini oğurlamışdı. O, könülsüz olaraq başa düşürdü ki,<br />
sağlamlığı ilə əlaqədar bir çox problemləri var, lakin heç vaxt həkimə<br />
getməmişdi. O, 3 yaşından başlayaraq çarpayısını islatmağına görə<br />
hər iki valideyninin onu necə döydüyünü təsvir edirdi. Böyüdükcə<br />
özünü saxlaya bilməmək epizodları davam etdi, eləcə də döyülmək.<br />
Özündən asılı olmayan bir şeyə görə incidilmək qorxusu gücləndi. Ester<br />
böyüdükdən sonra da sidik kisəsini idarə edə bilməkdə problemləri<br />
var idi, o, həmçinin xoşagəlməz yuxular görür <strong>və</strong> özünə gü<strong>və</strong>nci çox az<br />
idi. “Mən utanırdım <strong>və</strong> fikirləşirdim ki, heç kim mənimlə ailə qurmaq<br />
istəməyəcək” o deyir. “Allaha minnətdaram ki, mən ailə qurdum”.<br />
Ester valideynlərinin evini tərk edib qayğıkeş <strong>və</strong> mehriban həyat<br />
yoldaşının evinə köçəndən sonra özünü saxlaya bilməməsi get-gedə<br />
azaldı, baxmayaraq ki, gecə pis yuxu görmələri <strong>və</strong> baş ağrıları qaldı. Tez-<br />
55
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
tez o, gecə yuxuda yerini islatdığını görüb oyanır. Həmçinin onda qəfləti<br />
həyəcan tutmaları olur ki, bu da nəbzinin çox sürətli olmasına <strong>və</strong> nəfəs<br />
çatışmazlığına səbəb olur. Ester başa düşülməyəcəyindən qorxaraq heç<br />
vaxt yoldaşına başına gələn fiziki zorakılıqlar haqda heç nə deməmişdi.<br />
Utana-utana o, kömək istəyirdi.<br />
Onun simptomları post-travmatik stres pozğunluğunda baş verən<br />
haldır ki, travmaya məruz qalan insanlarda olur. Onun kimi bir çox<br />
insanlar bəlkə də çox erkən yaşlarından başlamış zorakılığın nəticəsi<br />
olaraq pis səhhətdən sakit-sakit əziyyət çəkirlər. Evimizin bağlı qapısı<br />
arxasında olan ən dərin <strong>və</strong> çox vaxt ən mənalı münasibətlərimiz həyat<br />
boyu sağlamlığımıza <strong>və</strong> rifahımıza güclü təsir edə bilər.<br />
Fiziki sağlamlıq təsiri<br />
Tədqiqatlar göstərir ki, qayğıkeş münasibətlər immun sistemini<br />
gücləndirir <strong>və</strong> bizim xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq qabiliyyətimizi<br />
artırır. Belə tədqiqatlardan birində göstərilir ki, qohumlar <strong>və</strong> yaxın<br />
dostların həftədə üç dəfə onlara baş çəkməsi yaşlıların immun funksiyasını<br />
yaxşılaşdırır. 1 Qəpiyin o biri üzü də düzdür. Elmi araşdırmalar<br />
göstərmişdir ki, zorakılıqla dolu münasibətlər bizim sağlamlığımıza<br />
ziyan vura bilər. Fiziki, cinsi <strong>və</strong> ya emosional zorakılığa məruz qalmaq<br />
<strong>və</strong> ya zorakılıqla əlaqədar daimi stres bir çox sağlamlıq problemləri ilə<br />
bağlıdır. Pis uşaqlıq təcrübələri böyüyəndən sonra bir neçə fiziki sağlamlıq<br />
problemlərinə səbəb olur. Uşaqlıq zamanı travmatik hadisələrə<br />
“şifahi, fiziki <strong>və</strong> ya cinsi zorakılıq”, həmçinin böyüklər arasında məişət<br />
zorakılığının şahidi olmaq kimi “ailə disfunksiyası” aiddir. 2 Çox təəssüf<br />
ki, çox vaxt insana ən yaxın olanlar – insanın öz ailəsi – bu cür zorakılıq<br />
edə bilər. Yerdə kiçik səma, istilik <strong>və</strong> məhəbbətlə dolu təhlükəsiz sığınacaq<br />
olmalı ev bağlı qapılar arxasında zərər, təhlükə <strong>və</strong> qorxu yerinə<br />
çevrilə bilər.<br />
56
<br />
57
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Bu cür qeyri-sağlam mühit xroniki stres mənbəyinə çevrilir ki, bu<br />
da xəstəliyə, hətta ölümə də səbəb ola bilər. Uşaq olarkən zorakılığa<br />
məruz qalmış insanlarda diabet riski 60 faiz daha çox olur. 3 Uşaqlıq<br />
dövründə baxımsızlığın araşdırılması da diabet riskinin yüksək olduğunu<br />
göstərmişdir. 4 Diabetin hazırkı pandemiyası bu cür faktları həm<br />
təəccüblü, həm də narahatlıq doğuran edir. Kim fikirləşərdi ki, diabetin<br />
evdə nə cür münasibətlərimiz olması ilə hər hansı əlaqəsi ola bilər?<br />
Lakin bu cür mənfi fiziki sağlamlıq tə<strong>sirlər</strong>i diabet <strong>və</strong> immun sistemdən<br />
daha uzağa gedir. Uşaqlıq zamanı travmatik təcrübələr xərçəng, ürək<br />
– damar xəstəlikləri, piylənmə <strong>və</strong> çəkinin artıqlığı <strong>və</strong> erkən ölümdə<br />
də rolu var. 5 Dəlillər bunu göstərir ki, əgər həddən artıq stres uşaqlıqda<br />
immun sistemini zəiflədir <strong>və</strong> zorakılıq şüurun incə mexanizmlərini<br />
zədələyisə, çoxsaylı fiziki, əqli <strong>və</strong> emosional problemlər həyatda sonralar<br />
üzə çıxa bilər.<br />
58<br />
Əqli <strong>və</strong> ictimai səhiyyə tə<strong>sirlər</strong>i<br />
Evdə qeyri-sağlam münasibətlər əslində beynimizdə dəyişikliklərə<br />
səbəb olur. Beynin xüsusilə təsirə məruz qalan hissələri uzun <strong>və</strong> qısa<br />
müddətli yaddaşda vacib rol oynayan hissələrdir. 6 Əla<strong>və</strong> olaraq, ailə zorakılığının<br />
həm uşaq, həm də böyük qurbanlarında qorxu, utancaqlıq,<br />
günahkarlıq hissi <strong>və</strong> damğalı kimi hisslər olur. Bu cür mənfi emosiyaların<br />
həm kişilərdə, həm də qadınlarda depressiya, bipolyar pozğunluq<br />
<strong>və</strong> post-travmatik stres pozğunluğu da daxil olmaqla əqli <strong>və</strong> emosional<br />
problemlərdə rolu vardır. 7<br />
Uşaqlıqda pis münasibətə, təhqirə məruz qalmaq <strong>və</strong> çox erkən<br />
yaşlarda kasıblıq bizim immun sistemimizi zədələyir. Bu cür həyatı olan<br />
insanların bədəni böyüyərkən immun sisteminin qüsurlu olmasından<br />
dolayı iltihaba reaksiyası qeyri-normal olur. Onlarda həmçinin diabet<br />
riski çox olur! İmmun sistemin bu cür disfunksiyası yalnız uşaqlıq<br />
dövründəki zorakılıqda deyil, ər-arvad arasında xüsusən də bir müddət<br />
davam edən münaqişələr zamanı da olur.
Sağlam münasibətlər<br />
İctimai səhiyyə təsiri<br />
Tədqiqatlar bütün formalarda zorakılığı yalnız xəstəliyin artması ilə<br />
deyil, həmçinin bütün icmaya mənfi təsirlə də əlaqələndirmişdir. Bütün<br />
dünyada zorakılıq böyük problemə çevrilmişdir.<br />
Aşağıdakı statistik məlumat zorakılığın sağlamlığa təsirini açıq<br />
göstərir: Dünyada hər üç qadın ölümü içərisində birdən çoxu yaxını<br />
tərəfdən, çox vaxt həyat yoldaşı <strong>və</strong> ya birgə yaşadığı şəxs tərəfindən<br />
törədilir. 8 Bu cür zorakılıq adətən uzun müddət davam edən zorakı<br />
münasibətlərin son nəticəsi olur. Birləşmiş Ştatlarda ictimai səhiyyə<br />
rəsmiləri Amerika <strong>və</strong>təndaşlarının sağlamlığına təsir edən səkkiz əsas<br />
prioritetlər arasında zorakılığı da göstərir.<br />
Qoruyucu faktorlar<br />
Xoşbəxtlikdən, məişət zorakılığından qurtulanlar içərisində sağlamlıqla<br />
bağlı bir çox mənfi nəticələrə baxmayaraq, yenə də ümid<br />
var! Zorakılığa məruz qalanların hamısı bu cür sağlamlıq problemləri<br />
ilə üzləşmir. Bir çox şəxslər effektiv mübarizə metodlarından istifadə<br />
edərək ayağa qalxmağı bacarır, bunu möhkəmlik də adlandırırlar.<br />
Məişət zorakılığı ilə üzləşən hər kəs üçün yaxşı xəbər odur ki, bu<br />
cür müsbət mübarizə faktorları insanlara sağalmaqda kömək edə<br />
bilər. Onlara aşağıdakılar daxildir: yaxşı emosiyaları bəsləmək; elastik<br />
olmağı öyrənmək; başqalarının rifahı üçün özünü düşünməmək;<br />
sosial dəstəyə malik olmaq; inam, din <strong>və</strong> ya ruhluluq. 9 Faktiki olaraq,<br />
tədqiqatlar göstərir ki, minnətdarlıq <strong>və</strong> xüsusən bağışlama 10 travma <strong>və</strong><br />
zorakılıq qarşısında psixoloji müqavimətə kömək edə bilər.<br />
Bağışlama <strong>və</strong> ya minnətdarlıq şəfaverici məlhəm <strong>və</strong> qoruyucu faktor<br />
ola bilər ki, bu da bizə zorakı münasibətlərin nəticəsi olan xəstəliklərlə<br />
mübarizə aparmaq imkanı verir. Kimsə sizi dərindən incidibsə <strong>və</strong> siz onları<br />
bağışlaya bilmirsinizsə, onlara sizi ikinci dəfə yaralamaq imkanı ve-<br />
59
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
rirsiniz. Bağışlamayan ruh bizim sağlamlığımızı məhv edir <strong>və</strong> bizi acılığın<br />
dustağı edir. O, Allahın bizdə görmək istədiyi sevinci əlimizdən alır. Necə<br />
ki, İsa Onu çarmıxa çəkənləri layiq olmadıqları halda bağışladı, eləcə biz<br />
də bizi yaralayanları buna yer qoymasalar da, bağışlaya bilərik. Başqasını<br />
bağışlamaq o demək deyil ki, biz onların əməlləri ilə razılaşırıq <strong>və</strong> ya<br />
bizə etdiklərinə bəraət qazandırırıq. Daha doğrusu, bağışlama başqası<br />
layiq olmadığı halda onu bizim mühakiməmizdən azad etməkdir, çünki<br />
Məsih layiq olmadığımız halda bizi Öz mühakiməsindən azad etdi. Necə<br />
ki, həvvari Paul aydın deyir: “Amma bir-birinizə qarşı xeyirxah, rəhmli<br />
olun <strong>və</strong> Allah Məsihdə sizi bağışladığı kimi siz də bir-birinizi bağışlayın”<br />
(Efeslilərə 4:32).<br />
İnsanlar zorakı münasibətlərin ürək ağrıdıcı travmasını yaşayarkən<br />
suallarından biri belə olur ki, bəs bütün bunlarda Allah haradadır? Ağrı<br />
<strong>və</strong> ədalətsizlik dünyanı basıb. Bəzən həyat, sadəcə, ədalətsizdir. Biz xeyir<br />
<strong>və</strong> şər, sevinc <strong>və</strong> kədər, məhəbbət <strong>və</strong> nifrət, sağlamlıq <strong>və</strong> xəstəlik<br />
dünyasında yaşayırıq. Bəzən biz öz pis seçimlərimiz vasitəsilə özözümüzə<br />
ürək ağrısı gətiririk, lakin bir çox dəfələr də tamamilə heç bir<br />
səhv etmədiyimiz halda kədər bizdən əl çəkmir. Travma baş verir. Göz<br />
yaşları axır. Faciə bizi sındırır. Lakin həyatın bütün ədalətsizliklərinə baxmayaraq,<br />
Allah hələ də yanımızdadır. O, heç vaxt bizi tərk etməyəcək<br />
<strong>və</strong> ya unutmayacaq (İbranilərə 13:5). Əksinə, biz Ona imkan versək, bizi<br />
gücləndirəcək <strong>və</strong> ürəkləndirəcək. O, hələ də sınıq ürəklərə şəfa verir,<br />
ə<strong>sirlər</strong>i azadlığa çıxardır <strong>və</strong> məzlumlara yardım edir (Luka 4:18).<br />
Müqəddəs Kitabdakı bu əbədi həqiqət həyat dəyişdirəndir: Allah<br />
məhəbbətdir (1 Yəhya 4:8). Onun bizə qarşı etdikləri həmişə <strong>və</strong> yalnız<br />
məhəbbətdən irəli gəlir. O, heç vaxt bizə ziyan gətirən bir şey etmir.<br />
Keçmişdə, uşaq vaxtı hər hansı ağrılı, travmatik işlər başınıza gəlibsə<br />
də Allah onların səbəbi deyil <strong>və</strong> sözsüz ki, siz də onlara görə cavabdeh<br />
deyilsiniz. Onlar başqası tərəfindən edilən ziyanlı, dağıdıcı seçimlərin<br />
nəticəsi idi. Tamamilə sizin iradənizdən asılı olmayan bir şey üçün özünüzü<br />
günahkar hesab edirsinizmi <strong>və</strong> ya buna görə Allahı günahlandı-<br />
60
Sağlam münasibətlər<br />
rırsınızmı? Əgər ürəyinizdə uşaqlıq acıları, emosional xəyanət <strong>və</strong> ya<br />
fiziki, yaxud əqli zorakılıq səbəbindən ağrılı bir boşluq varsa, İsa başa<br />
düşür. Onun Özünə xəyanət edilmiş <strong>və</strong> döyülmüşdü, məsxərəyə qoyulmuş<br />
<strong>və</strong> imtina edilmişdi. İnsanlar Onun haqqında yalan danışaraq,<br />
Ona gülürdülər. Düşmənləri Onu söydülər <strong>və</strong> çarmıxa çəkdilər. Bu cür<br />
dəhşətli ədalətsizliklərə baxmayaraq, O, heç vaxt Atasının məhəbbət <strong>və</strong><br />
qayğısına inamı itirmədi. Başınıza gələnləri başa düşərək, O, qəlbinizə<br />
şəfa vermək <strong>və</strong> sizə yaşamağa yeni ümid vermək üçün yanınızdadır.<br />
Nə vaxtsa bütün insan münasibətlərinin məqsədi haqqında düşünmüsünüz?<br />
Nə üçün Allah bizə ata, ana, qardaş, bacı, ər, arvad, oğul,<br />
qız <strong>və</strong> dostlar verir? Hər bir insan münasibəti Allahın Öz məhəbbətinin<br />
müxtəlif cəhətlərini aşmaq planının bir hissəsidir. Bütün Yazılar<br />
boyu Onun güclü <strong>və</strong> qayğıkeş ata, ürəyiyumşaq ana, se<strong>və</strong>n ər, mehriban<br />
arvad, qoruyan böyük qardaş, dinləyən bacı <strong>və</strong> sədaqətli dost<br />
xüsusiyyətlərinə malik kimi təsvir edildiyini görürük. Allah Öz məhəbbətini<br />
insan münasibətləri prizmasından açır.<br />
Bəs bu münasibətlərdən biri bizim günahımız olmadan qırılsa<br />
necə? Allahın xasiyyət keyfiyyətlərini açmaqdansa, günahın qırıqlığını<br />
<strong>və</strong> özünü sevmənin məhvedici təsirini əks etdirsə necə? Biz Ona<br />
etibar etməyi öyrənəndə Allah münasibətlərdən dolayı yolla keçərək<br />
bizim ürəklərimizi ata, ana, bacı, qardaş, ər, arvad <strong>və</strong> ya dostdan ala<br />
biləcəyimiz məhəbbətlə doldurur. Aşağıdakı Müqəddəs Kitabdan sözləri<br />
oxuyun <strong>və</strong> sevinin ki, O, ürəyinizin ən dərin ehtiyaclarını da ödəyə<br />
bilir:<br />
“Ata övladlarına rəhm etdiyi kimi Rəbb də Ondan qorxanlara elə<br />
rəhm edir” (Zəbur 103:13).<br />
“Öz müqəddəs məskənində olan Allah Yetimlərin atası, Dul qadınların<br />
müdafiəçisidir” (Zəbur 68:5).<br />
“Rəbb isə deyir: «Ana südəmər körpəsini heç unudarmı? Bətnindən<br />
çıxan oğluna rəhm etməzmi? Ana öz körpəsini unutsa belə, Mən səni<br />
əsla unutmaram” (Yeşaya 49:15).<br />
61
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
“Çünki sənin ərin səni Yaradandır, Onun adı Ordular Rəbbidir. Səni<br />
Satınalan İsrailin Müqəddəsidir, O, bütün dünyanın Allahı adlanır” (Yeşaya<br />
54:5).<br />
“Dost çoxaldan öz-özünü yıxar, Amma qardaşdan daha yaxın dost<br />
da var” (Məsəllər 18:24).<br />
Bunlar, sadəcə, Ata, Oğul <strong>və</strong> Müqəddəs Ruhun bizimlə necə yaxın<br />
münasibətdə olmaq istədiyini göstərən Müqəddəs Kitab səhifələrindən<br />
seçmələrdir. Bağlı qapılar arxasında həyatımız parçalanarkən, Allahda<br />
yeni ümid tapa bilərik <strong>və</strong> O, həyatlarımızı yenidən qura <strong>və</strong> ürəyimizdə<br />
çatışmayanları verə bilər. Əbədi Allahın ürəyindən gələn məhəbbət<br />
məlhəm məhəbbətdir. Onda həyat təzədir. Onun vasitəsilə biz yenidən<br />
ümid edə bilərik <strong>və</strong> Ona görə gələcəyi yeni sevinclə qarşılaya bilərik.<br />
1<br />
C. K. Kikolt-Qleyzer <strong>və</strong> digərləri, “Psychosocial Enhancement of Immunocompetence<br />
in a Geriatric Population”, Health Psychology 4 (1985): 25-41.<br />
2<br />
Xəstəliklərə Nəzarət <strong>və</strong> Profilaktika Mərkəzi, “Adverse Childhood Experiences<br />
Reported by Adults”, bu saytda baxa bilərsiniz: www.cdc.gov/mmwr/preview/<br />
mmwrhtml/mm5949a1.htm.<br />
3<br />
V.C.Felitti <strong>və</strong> digərləri, “Relationship of Childhood Abuse and Household Dysfunction<br />
to Many of the Leading Causes of Death in Adults”, Amerika Profilaktik Təbabət<br />
Jurnalı 14 (1998): 245-258.<br />
4<br />
R.D.Qudvin and M.B.Stein, “Association between Childhood Trauma and Physical Disorders<br />
Among Adults in the United States”, Psychological Medicine 34 (2004): 509 -520.<br />
5<br />
Xəstəliklərə Nəzarət <strong>və</strong> Profilaktika Mərkəzi, “Adverse Childhood Experiences Reported<br />
by Adults”.<br />
6<br />
A.Dənis <strong>və</strong> B.S.McEwen, “Adverse Childhood Experiences, Allostasis, Allostatic<br />
Load, and Age-related Disease”, Physiology & Behavior 106 (2012): 29-39.<br />
7<br />
J.McCauley <strong>və</strong> digərləri, “Clinical Characteristics of Women With a History of Childhood<br />
Abuse: Unhealed Wounds”, JAMA 277 (1997): 1362-1368.<br />
8<br />
H.Stöckl <strong>və</strong> digərləri, “The Global Prevalence of Intimate Partner Homicide: A Systematic<br />
Review,” The Lancet 382 (2013): 859-865.<br />
9<br />
K.Tusi <strong>və</strong> C.Dyer, “Resilience: A Historical Review of the Construct,” Holistic Nursing<br />
Practice 18 (2004): 3-8.<br />
10<br />
A.J.Miller <strong>və</strong> digərləri, “Gender and Forgiveness: A Meta-Analytic Review and Research<br />
Agenda”, Journal of Social and Clinical Psychology 27 (2008): 843-876.<br />
62
Fəsil 6<br />
Siz fikirləşdiyinizsiniz<br />
Müsbət yanaşma həyatvericidir:<br />
onun qayğısına qalın!<br />
N<br />
ə zamansa soruşmusunuzmu ki, nə üçün bəzən mənfi fikirlər beyninizi<br />
doldurur? Nə zamansa bu cür mənfi fikirləri nə cür müsbət<br />
fikirlərə çevirmək haqqında düşünmüsünüzmü? Necə fikirləşməyinizin<br />
vacib mənəvi seçim <strong>və</strong> ya etik məsələ qarşısında qalanda nə etməyinizə<br />
təsirini heç hiss etmisinizmi?<br />
Bir qrup könüllü iki yuxusuz gecəyə başlayanda ordu tədqiqatçıları<br />
gördülər ki, yuxusuzluq iştirakçıların emosional mənəvi dilemma qarşısında<br />
qalanda qərar qəbul etmə qabiliyyətinə mane olurdu. 1 Lakin daha<br />
əhəmiyyətlisi yəqin ki, o idi ki, yuxusuzluq nəticəsində bəzi könüllülər<br />
mənəvi cəhətdən nəyin qəbul edilən olması haqqında fikirlərini<br />
dəyişdirdilərsə də, bu, hər yerdə belə deyildi. Araşdırmanın əv<strong>və</strong>lində<br />
“emosional ağlı” yüksək qiymətləndirilənlər mənəvi cəhətdən nəyin<br />
düzgün olması haqqında fikirlərini dəyişdirmirdilər.<br />
Bu tədqiqat, eləcə də bir çox digər tədqiqatlar Məsəllər 23:7-<br />
dəki əbədi həqiqəti sübut etməyə kömək edir ki, insan “ürəyində nə<br />
fikirləşirsə, elə odur”. Necə fikirləşdiyimiz bizim həyata cavabımızı for-<br />
63
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
malaşdırır. Düşüncələrimiz bizim nə etdiyimizi idarə edir. Çox vaxt davranışımız<br />
fikrimizdə olanı təkrar edir. Biz vicdanımızın ekranında olan<br />
şəkilləri canlandırırıq. Aydındır ki, hamımız həyatda heç olmasa bəzən<br />
emosiyalarla dolu mənəvi dilemma qarşısında qalmağı gözləməliyik.<br />
Bu baş verən zaman necə reaksiya verəcəyik? Belə zamanlarda emosional<br />
zəka üstünlük ola bilər.<br />
64<br />
Emosional zəka nədir?<br />
Adətən biz zəkanı insanın əqli <strong>və</strong> ya idrak qabiliyyəti kimi başa düşürük<br />
<strong>və</strong> bunu ölçmək üçün İQ (intelligence quotient – zəka əmsalı)<br />
testindən istifadə olunur. Lakin 1983-cü ildə inkişaf psixoloqu Havard<br />
Qardner özünün Ağlın Çərçi<strong>və</strong>ləri kitabında çoxsaylı zəka nəzəriyyəsini<br />
irəli sürmüşdü. Zəkanı sadə məntiqi qabiliyyət kimi təyin etmək ə<strong>və</strong>zinə<br />
biz bunu səkkiz (o, sonradan birini də əla<strong>və</strong> etmişdi) qabiliyyət qrupu<br />
kimi görməliyik: naturalist zəka (“təbiət ağlı”), musiqi zəkası (“musiqi<br />
ağlı”), məntiqi-riyazi zəka (“rəqəmlərdə, düşünməkdə olan ağıl”),<br />
şəxslərarası zəka (“insanlarla ağıllı”), bədən-kinestetik zəka (“bədəndə<br />
ağıllı”), linqvistik zəka (“söz ağıllısı”), şəxsiyyət daxili zəka (“öz-özünə<br />
ağıllı”), məkan zəkası (“şəkil ağıllısı”) <strong>və</strong> vücud zəkası (“mənəviyyat<br />
ağlı”). 2<br />
Sonra 1995-ci ildə psixoloq <strong>və</strong> elmi jurnalist Daniel Qolmən Emosional<br />
Zəka adlı bütün dünyada ən yaxşı satılan kitabını nəşr etdirdi <strong>və</strong><br />
bu kitab da adətən beynin sentimental qabiliyyəti <strong>və</strong> ya emosiyaları<br />
başa düşmək, qiymətləndirmək <strong>və</strong> idarə etmək qabiliyyəti adlanan bu<br />
cür zəkanı məşhurlaşdırdı. Qolmənə görə emosional zəkanın beş ayrıca<br />
cəhəti var: 3<br />
(1) emosiyalarımızı bilmək<br />
(2) emosiyalarımızı idarə etmək<br />
(3) başqalarının emosiyalarını başa düşmək<br />
(4) başqaları ilə münasibətləri idarə etmək<br />
(5) özümüzü məqsədimizə çatmağa hə<strong>və</strong>sləndirmək
<br />
65
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Bunların hamısı vacibdir, çünki biz həmişə emosiyaları oxumalı <strong>və</strong><br />
idarə etməliyik.<br />
66<br />
Emosional zəkanın rolu<br />
Emosional zəka (EQ <strong>və</strong> ya Eİ) yalnız qərar qəbul etməyə aid deyil.<br />
Tədqiqatlar göstərir ki, insanın ali məktəbi bitirəndən sonra tapdığı iş<br />
onların zəka əmsalını (İQ) göstərsə də, bu işdə nə qədər irəliləməsinin<br />
bununla az əlaqəsi var. 4 Bu, heç onların oxuyan zaman qiymətləri ilə də<br />
bağlı deyil. Əksinə, bu, onların emosional zəkası (EQ) ilə bağlıdır. Bizim<br />
həyatda mü<strong>və</strong>ffəqiyyətimiz <strong>və</strong> xoşbəxtliyimiz zəkanın hər bir formasından<br />
daha çox emosional zəkadan asılıdır.<br />
Müxtəlif elmi tədqiqatlar göstərmişdir ki, insanın emosional zə kasını<br />
artırmaq depressiya, fobiya, obsessiv-kompulsiv pozğunluq, posttravmatik<br />
stres pozğunluğu, anoreksiya (iştahanın itirilməsi), bulimiya<br />
(iştahanın çox olması) <strong>və</strong> alkoqolizm kimi asılılıqların qarşısını ala <strong>və</strong><br />
ya onları müalicə edə bilər. 5 Məsələn, 12 addım Anonim Alkoqoliklər<br />
proqramı qiymətli mü<strong>və</strong>ffəqiyyət əldə etmişdir, lakin emosional zəkanı<br />
artıran proqramla birləşdirilərsə daha uğurlu olur.<br />
Bəs hər hansı asılılığı <strong>və</strong> ya xəstəliyi olmayan insanlar necə?<br />
Emosional zəkanı artırmaq bu adamlara daha aydın düşünməyə <strong>və</strong><br />
daha effektiv ünsiyyət yaratmağa kömək edəcək. Bu, qruplarda birlik<br />
yaradır, polyarlaşdırıcı sözləri azaldır <strong>və</strong> daha xoşbəxt həyat təşviq edir.<br />
Emosional Zəkaya Tə<strong>sirlər</strong><br />
Keçən on illikdə tədqiqatçılar emosional zəkaya nəyi təsir edə<br />
biləcəyini öyrənmək üçün çox araşdırmalar aparıblar. Bizim genetik quruluşumuz,<br />
uşaqlıq təcrübələri <strong>və</strong> hazırkı vaxtda olan emosional dəstək<br />
hamısı rol oynayır. Həmçinin bizim nə yediyimiz.<br />
Bonni Bizhold göstərmişdir ki, bitki əsaslı qidalanma rejimi həm<br />
kişilərdə, həm də qadınlarda daha sağlam əhvali-ruhiyyə ilə əlaqəlidir. 6
Siz fikirləşdiyinizsiniz<br />
Vegeterian qidalanma rejiminə keçmək stres, həyəcan <strong>və</strong> depressiyanı<br />
azaldır, çünki bitki əsaslı qidalarda araxidon turşusu, əsasən ət <strong>və</strong> balıqda<br />
olan iltihab piyi yoxdur.<br />
Bizim fəaliyyətimizin həm İQ, həm də EQ-yə təsiri vardır.<br />
Nə qədər əyləncə verilişlərinə çox baxılarsa, insanın yaradıcılığı<br />
<strong>və</strong> qiymətləri də bir o qədər aşağı olur. 7 Əla<strong>və</strong> olaraq, emosional<br />
idarəetmənin olmaması – zorakılıq <strong>və</strong> cinsi cinayətlərin artması da<br />
daxil olmaqla – bunun nəticəsidir. 8 Əyləncəli İnternet, videolar <strong>və</strong> video<br />
oyunları da mənfi təsirə malikdir. Həvari Paul dediyi kimi: “Biz hamımız<br />
niqabsız üzdə Rəbbin ehtişamını əks etdirərək Rəbbin surətində<br />
dəyişilirik” (2 Korinflilərə 3:18).<br />
Lakin EQ-yə ən vacib təsir bizim nəyə inanmağımızdır. Bizim inandıqlarımız<br />
– hadisələri qiymətləndirməyimiz, problemlər haqqında<br />
necə fikirləşməyiniz, bizim sakit (bəzən isə heç də sakit olmayan) özözümüzə<br />
danışmaqlarımız – əsasən bizim emosiyalarımızı formalaşdırır.<br />
Buna görə də, həyatımızda əslində nə baş verdiyindən daha çox<br />
bizim inandığımız özümüzü necə hiss etməyimizə təsir edir.<br />
Gəlin Müqəddəs Kitabdan nümunə götürək. Yerli rəhbərlər ədalətli<br />
məhkəmə olmadan Sila <strong>və</strong> Paulu zindana saldılar <strong>və</strong> amansızcasına<br />
döydülər. Sonra onları bərk torpaq döşəməyə ataraq ayaqlarını kündəyə<br />
saldılar (Həvarilərin işləri 16:22-24). Lakin onlar Allaha minnətdarlıq<br />
nəğmələri oxuyurdular. Nə üçün? Çünki onların düşündükləri əslində<br />
həyatlarına baş verənlərdən daha güclü idi. Biz də bir neçə prinsipi<br />
qəbul edərək, emosional zəkanı öyrənə <strong>və</strong> inkişaf etdirə bilərik. Gəlin<br />
Müqəddəs Kitab nümunələri vasitəsilə onlardan üçünü təsvir edək.<br />
Şaulun Misalı<br />
Padşah Şaul hündür, yaraşıqlı (1 Səmuel 9:1,2) <strong>və</strong> varlı idi. Lakin<br />
bunların emosional zəka ilə çox əlaqəsi yoxdur.<br />
Onun beynində qeyri-rasional, dəyişilmiş fikirləri göstərən mənfi<br />
fikirlər inkişaf etməyə başladı. Biz ondakı ruhi iğtişaşların ən azı üç<br />
67
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
səbəbini bilirik. Birincisi əqli böyütmə <strong>və</strong> kiçiltmə təhrifi – başqa sözlə,<br />
vacib olmayan şeylərin böyüdülməsi <strong>və</strong> həqiqətən əhəmiyyətli olan<br />
şeylərin kiçildilməsi.<br />
Şaul necə kiçildirdi? Öz təqsiri ilə üzləşəndə o, başqalarını günahlandırdı<br />
<strong>və</strong> özünü təmizə çıxartdı (1 Şəmuel 15:20, 21). “Nə üçün sən<br />
ancaq düz etdiyim işlər haqqında danışmırsan?” o, onunla üzləşən<br />
Şəmuel peyğəmbərə şikayət etdi. “Sən diqqətini mənim düz etmədiyim<br />
şeylər üzərində cəmləyirsən, onlar isə o qədər də böyük problem deyil”.<br />
O, öz səhvlərindən öyrənmədi.<br />
Şaul həmçinin həyatının ədalətsizliyi haqqında da çox düşünürdü.<br />
Günahının nəticəsi kimi, o, cəza aldı <strong>və</strong> Şaul fikirləşirdi ki, cəza etdiyi<br />
cinayətdən çox böyük idi. Lakin bu belə idimi? Cəzanı ki Allah vermişdi.<br />
Etiraf etməliyik ki, heç də hamıya qarşı həmişə ədalətli davranılmır, lakin<br />
bu cür pis <strong>və</strong>ziyyətlərdə də ədalətsizlik haqqında fikirləşə – fikirləşə<br />
qalmaq əhəmiyyətli emosional problemlərə səbəb olacaq.<br />
Şaulun təhrif olunmuş fikirlərinin böyütmə ilə əlaqədar olan üçüncü<br />
cəhəti hədsiz özünə gü<strong>və</strong>nməyi (16-19-cu ayələr) idi. Biz bunu<br />
həmçinin asanlıqla yaralanan şişmiş qürur da adlandıra bilərik – bu<br />
halda bunu insanların, xüsusilə də qadınların aşkarcasına başqa liderə<br />
üstünlük verməsi halında görürük (1 Şəmuel 18:6-9).<br />
Əgər daimi alqışlardan qürrələnmiriksə, sadəyiksə <strong>və</strong> özümüzü<br />
təhrif edilmiş dərəcədə böyütmürüksə, onda məyusluğa düçar olmaqdan<br />
ciddi depressiyaya düşmək şansımız azdır. Bu o demək deyil ki,<br />
özümüzü aşağı dəyərləndirməliyik. Məsihçi başa düşür ki, Məsih bizim<br />
birimiz üçün də ölümə gedərdi, bu da hər birimizi hədsiz dəyərli edir.<br />
Lakin fikirləşəndə ki, biz yanımızda oturan <strong>və</strong> onun da uğrunda Məsihin<br />
ölümə getdiyi insandan daha vacibik, onda qürur <strong>və</strong> lovğalıq sərhədini<br />
keçmiş oluruq.<br />
Əla potensiala malik bir insan olsa da, Şaul qürurlu həyat yaşadı,<br />
heç vaxt tamamilə Allaha etibar edib Ona itaət etmədi <strong>və</strong> öz qürurundan<br />
bir neçə gündən artıq əl çəkmədi. Nəhayət, böyük stress altında <strong>və</strong><br />
düşmənləri yaxınlaşdıqca, o öz həyatına qəsd etməklə bitirdi.<br />
68
Siz fikirləşdiyinizsiniz<br />
Süleymanın misalı<br />
İkinci əqli təhrif emosional fikirləşmədir ki, bu da özünü belə büruzə<br />
verir: mən məğlub hiss edirəm özümü, ona görə də məğlubam. Mən<br />
özümü yorğun <strong>və</strong> köməksiz hiss edirəm, buna görə də mənim problemimi<br />
həll etmək qeyri-mümkündür. Mən özümü dünyanın bağında hiss<br />
edirəm, ona görə də yenilməzəm. Mən sənə hirsliyəm <strong>və</strong> bu da sübut<br />
edir ki, sən mənə qarşı qəddar <strong>və</strong> qeyri-həssas olmusan. Bu cür emosional<br />
düşünmə çox vaxt asılılıq dövranı ilə nəticələnir.<br />
Müqəddəs Kitabdakı Vaiz kitabında Süleyman yazır: “Mən ürəyimdə<br />
dedim: “Gəl indi də şadlıq etməyi sınaqdan keçir <strong>və</strong> kefə bax”. Amma<br />
gördüm ki, bu da puçdur... Gözlərimin istədiyi hər şeyi özümdən<br />
əsirgəmədim, Ürəyimi heç bir həzdən məhrum etmədim” (Vaiz 2:1-10).<br />
Kimsə əylənirsə, Süleyman dedi, mən də onlar edəni etmək istəyirəm.<br />
Maraqlı burasıdır ki, bu gün əv<strong>və</strong>llər olduğundan daha çox<br />
“əyləncəli şeylər” varsa da, depressiya cəmiyyətimizdə epidemiyadır.<br />
Beləliklə, əgər xoş, əyləncəli şeylər depressiyanın qarşısını ala bilsəydi<br />
<strong>və</strong> ya müalicə edə bilsəydi, onda bu gün depressiyanın səviyyəsi ən aşağı<br />
olardı. Lakin bu belə deyil.<br />
Cəmiyyətimizdə insanların iştirak etdiyi “əyləncəli şeylərin” əksəriyyəti<br />
beynimizdə dopaminin səviyyəsini artırır ki, bu da zövq hissi yaradır,<br />
lakin sonradan onlar həmçinin dopaminin səviyyəsini normadan<br />
çox aşağı salır. Get-gedə bunları nə qədər çox etsək, bir o qədər az təsir<br />
edir. Tezliklə, asılı olduğumuz seçimi edərkən, bu, bizi neytrala gətirir.<br />
Aradakı vaxtda isə biz dərin, həddən artıq kədər hissi keçirdirik.<br />
Süleyman həm də yazmışdı: “Beləcə həyata nifrət etdim... Hər şey<br />
puçdur, Külək dalınca qaçmağa bənzər... Ona görə də səma altında<br />
çəkdiyim bütün zəhmətlərdən əlimi üzdüm” (17-20-ci ayələr). Onun<br />
pulu hamıdan çox idi, ən yaxşı evlər <strong>və</strong> bağlar <strong>və</strong> ən gözəl qadınlar<br />
onda idi. Müa<strong>sirlər</strong>i fikirləşirdilər ki, o, ən xoşbəxt insan idi. Lakin eqoist<br />
zövqü ona xoşbəxtlik gətirmədi. “Öz acı təcrübəsi ilə Süleyman dünyəvi<br />
şeylərdə ən yaxşısı axtaran həyatın boşluğunu öyrəndi”. 9<br />
69
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Nəhayət, Süleyman öz həyatını dəyişdirdi. Əgər onun yolunu azmış<br />
həyatı istiqamətini dəyişdirə bilərdisə, bizim hər birimiz üçün ümid var.<br />
Conatan Martenson emosional fikirləşməyin həllini göstərir. “Hisslər<br />
daha çox dalğalara bənzəyir” – o qeyd edir. “Biz onları gəlməkdən saxlaya<br />
bilmərik, lakin hansının üzərinə getməyimizi özümüz seçə bilərik”.<br />
Onları hansının doğru olması <strong>və</strong> Allahın bizim həyatımız üçün olan<br />
iradəsi ilə ahəngdar olması əsasında seçə bilərik.<br />
70<br />
İlyasın misalı<br />
İlyas “özü çöldə bir günlük yol getdi. Gəlib bir süpürgə ağacının altında<br />
oturdu <strong>və</strong> canına ölüm diləyib dedi: «Bəsdir, ya Rəbb, indi mənim<br />
canımı al, çünki mən atalarımdan yaxşı deyiləm» (1 Padşahlar 19:4).<br />
Əhdi Ətiq peyğəmbəri yalandan qürrələnən deyildi <strong>və</strong> öz istəklərinə<br />
görə də yaşamırdı. O, sadə həyat yaşayırdı. Lakin ciddi depressiyadan<br />
əziyyət çəkirdi.<br />
Həmişə Allahın iradəsinə tabe olan bir insan olan İlyas Karmel dağında<br />
Allahın möcüzəli müdaxiləsini yaşadı. Lakin bir gündən sonra<br />
kimsə ona məlumat verdi ki, həyatını itirmək üzrədir <strong>və</strong> o, təşvişə düşdü.<br />
İlyasın İzeveldən qorxmağa səbəbi var idimi? Bəli, çünki o, Allahın<br />
bütün peyğəmbərlərini öldürmüşdü. Lakin Allahın mühafizəsinə sığınmaqdansa,<br />
o dönüb qaçdı. Qırx gündən sonra o elə depressiyada idi ki,<br />
ölmək istəyirdi.<br />
Allah İlyası depressiyadan bərpa proqramına qoymalı oldu. Bir<br />
çox depressiyada olan insanlar kimi peyğəmbər də qaranlıqda olmaq<br />
istəyirdi – mağarada. Allah onu mağaradan çölə işığa çıxarmaq üçün<br />
zəlzələ <strong>və</strong> qasırğa göndərməli oldu. Lakin bunlardan sonra Allah İlyasın<br />
bərpası üçün nə lazım idisə ona döndü. O, peyğəmbərin təhrif olunmuş<br />
fikirlərini düzəltmək üçün əqli – davranış terapiyası verdi.<br />
İlyasın təhrifi həddən artıq ümumiləşdirmə idi. “Mən Baala baş<br />
əyməyən yeganə insanam” – o dedi. Allah birinci dəfə güzəştə getdi.<br />
Lakin sonra peyğəmbər bunu yenə də təkrar etdi <strong>və</strong> Allah bu dəfə ona
Siz fikirləşdiyinizsiniz<br />
özünü məhv edən həddən artıq ümumiləşdirmə ilə davam etməyə imkan<br />
verə bilmədi. “İlyas” – Rəbb dedi, “Baala baş əyməyən 7000 başqası<br />
da var”.<br />
İlyasa depressiyanın öhdəsindən gəlməkdə kömək etmək üçün Allah<br />
ona xüsusi tapşırıqlar verdi (15, 16-cı ayələr). Peyğəmbər Rəbbin<br />
dediklərini yerinə yetirdi <strong>və</strong> o, nəinki depressiyadan sağaldı, hətta Allah<br />
onu ölüm görmədən göyə apardı (2 Padşahlar 2:11).<br />
Azad olmaq<br />
Əgər düşüncələr səhvdirsə, hisslər də səhv olacaq <strong>və</strong> fikirlər <strong>və</strong><br />
hisslər birlikdə şəxsi xarakteri formalaşdırır. Lakin yaxşı xəbər odur<br />
ki, fikirlərimizi dəyişdirmək bizi dəyişdirəcək. Müqəddəs Kitab deyir:<br />
“Düşüncənizin təzələnməsi ilə dəyişin” (Romalılara 12:2). Biz yalnız<br />
təhrif edilmiş fikirləri tanımalı deyilik, həm də onları düzəltməli <strong>və</strong><br />
mənbəyi Allahda olan həqiqi <strong>və</strong> düzgün fikirlərlə ə<strong>və</strong>z etməliyik.<br />
O zaman emosional zəkamızı necə qoruyub yaxşılaşdıra bilərik?<br />
Sağlam qidalar yeməklə; kifayət qədər yuxu yatmaqla; İnternetdə,<br />
televizorda <strong>və</strong> kinolarda pis əyləncələrdən uzaq durmaqla; <strong>və</strong> əqli<br />
təhriflərdən: özünü böyütmə, emosiyalar əsasında fikirləşmə, həddən<br />
artıq ümumiləşdirmə <strong>və</strong> sair, imtina etməklə. 10 Biz beynimizi həqiqi <strong>və</strong><br />
düzgün fikirlərlə doldurmalıyıq, hansılar ki, Allahın bizim həyatı üçün<br />
olan planlarını başa düşməkdən gəlir. Onda Məsih deyir: “Siz həqiqəti<br />
<strong>biləcək</strong>siniz <strong>və</strong> həqiqət sizi azad edəcək” (Yəhya 8:32).<br />
Mənfi fikirlərdən can qurtarmağın yolu onları müsbətləri ilə ə<strong>və</strong>z<br />
etməkdir. Özümüzü məğlub edən, depressiyaya salan ağlımıza gələcək.<br />
Lakin belə zamanlarda həvari Paulun məsləhəti həddən artıq kömək<br />
edir: “Dünyəvi şeyləri deyil, ucalardakı şeyləri düşünün. Çünki siz ölmüsünüz<br />
<strong>və</strong> həyatınız Məsihlə birlikdə Allahda saxlanılıb. Həyatınız olan<br />
Məsih zühur edəndə siz də Onunla birgə izzətlə zühur edəcəksiniz”<br />
(Kolosselilər 3:2-4). Bu ilahi göstərişə diqqətlə baxın. Birinci bizə<br />
məsləhət verir ki, “ucalardakı şeyləri düşünək” Cümlənin formasını<br />
71
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
belə dəyişdirə bilərik: “Beyninizi ilahi həqiqətin reallığı ilə doldurmağı<br />
seçin. Şeytanın gətirdiyi təhriflərin fikirlərinizi formalaşdırmasına imkan<br />
verməyin”.<br />
“Ucalarda olanı düşünmək” iki mühüm səbəbdən bizim fikirləşmə<br />
prosesimizdə böyük dəyişiklik edir. Birincisi, biz yenidən hiss edirik<br />
ki, “həyatımız Məsihlə Allahda gizlənmişdir”. Biz Onda təsdiqlənir<br />
<strong>və</strong> qəbul edilirik. Həmçinin Onda salamat <strong>və</strong> təhlükəsizik. O bizim<br />
pənahımız <strong>və</strong> qüv<strong>və</strong>mizdir. Məsih çarmıxda şərin bütün qüv<strong>və</strong>ləri<br />
üzərində qələbə qazandı. Onun qələbəsi bizimdir (Kolesselilərə 2:15).<br />
Heç nə bizi Onun əllərindən ala bilməz (Yəhya 10:27, 28). Heç nə bizi<br />
Onun məhəbbətindən ayıra bilməz (Romalılara 8:35-39). Əgər gündəlik<br />
inamla əsl həyatımızın İsa <strong>və</strong> Allahın mühafizəsində olduğu həqiqətini<br />
qəbul ediriksə, heç nə bizim daxili sülh <strong>və</strong> sevincimizi əlimizdən ala<br />
bilməz.<br />
İkincisi, “ucalarda olanı düşünmək” güclü həyat dəyişdiricidir, çünki<br />
“həyatımız olan Məsih” İkinci Gəliş zamanı zühur edəndə biz izzətdə<br />
Ona qoşulacağıq. Bu, bizi narahat <strong>və</strong> təqib edə bilən hər şeydən daha<br />
güclü ümid <strong>və</strong> ilhamdır. İsa yenidən bizi e<strong>və</strong> götürmək üçün gəlir. Bir<br />
gün qüssə, əzab, xəstəlik <strong>və</strong> depressiyaya son qoyulacaq. Zülm <strong>və</strong><br />
ədalətsizlik əbədi keçmişə qovuşacaq. Məsihdə, Məsih vasitəsilə <strong>və</strong><br />
Məsihə görə biz bu gün <strong>və</strong> bütün əbədiyyət boyu müsbət, ümidverici<br />
<strong>və</strong> sevincli fikirlər fikirləşə bilərik.<br />
1<br />
V.D.S. Kilqor <strong>və</strong> digərləri “The Effects of 53 Hours of Sleep Deprivation on Moral<br />
Judgment” Sleep 30 (2007): 345-352.<br />
2<br />
Havard Qardner, Ağlın Çərçi<strong>və</strong>ləri: Çoxsaylı Zəka Nəzəriyyəsi (Nyu York: Əsas Kitablar,<br />
2003).<br />
3<br />
Daniel Qolmən, Emosional Zəka: Nə üçün İQ-dən daha çox məna kəsb edir (Nyu<br />
York: Bantam Kitabları, 1995).<br />
4<br />
M.D.Aydin <strong>və</strong> digərləri “The Impact of IQ and EQ on Pre-eminent Achievement in<br />
Organizations: Implications for the Hiring Decisions of HRM Specialists”, International<br />
Journal of Human Resource Management 16 (2005): 701-719.<br />
72
Siz fikirləşdiyinizsiniz<br />
5<br />
L.M.Ito <strong>və</strong> digərləri “Cognitive-behavioral therapy in social phobia,” Revista Brasileira<br />
de Psiquiatria 30 (2008): S96-101; T.D.Borkoveç <strong>və</strong> E.Kostello, “Efficacy of Applied<br />
Relaxation and Cognitive-Behavioral Therapy in the Treatment of Generalized Anxiety<br />
Disorder”, Məsləhət <strong>və</strong> Kliniki Psixologiya Jurnalı 61 (1993): 611-619; G.A.Fava <strong>və</strong><br />
digərləri “Six-year Outcome of Cognitive Behavior Therapy for Prevention of Recurrent<br />
Depression”, American Journal of Psychiatry 161 (2004): 1872-1876.<br />
6<br />
B.L.Bizhold, C.S.Johnston, and D.R.Daigle, “Vegetarian Diets Are Associated With<br />
Healthy Mood States: A Cross-sectional Study in Seventh Day Adventist Adults”, Nutrition<br />
Journal 9 (2010), bu saytda var www.nutritionj.com/content/pdf/1475-2891-9-26.pdf.<br />
7<br />
İ.Şərif <strong>və</strong> J.D.Sargent, “Association Between Television, Movie, and Video Game<br />
Exposure and School Performance”, Pediatrics 118 (2006): e1061-70.<br />
8<br />
L.R.Huesmən <strong>və</strong> digərləri “Longitudinal Relations Between Children's Exposure<br />
to TV Violence and Their Aggressive and Violent Behavior in Young Adulthood: 1977-<br />
1992”, Developmental Psychology 39 (2003): 201-221; B.J.Buşmən <strong>və</strong> C.A.Anderson,<br />
“Media Violence and the American Public: Scientific Facts versus Media Misinformation,”<br />
American Psychologist 56 (2001): 477-489.<br />
9<br />
Yelena Uayt, Peyğəmbərlər <strong>və</strong> Padşahlar (Mountain View, Calif.: Pacific Press Pub.<br />
Assn., 1917), p. 76.<br />
10<br />
Neil Nedli, The Lost Art of Thinking: How to Improve Emotional Intelligence and<br />
Achieve Peak Mental Performance (Ardmore, Ok.: Nedley Pub., 2011).<br />
73
74<br />
Fəsil 7<br />
Depressiyadan o yana ümid<br />
Daha yaxşı gün gəlir: bunu gözləyin!<br />
D<br />
epressiya hər yerdə, hər kəsə təsir edə bilən qlobal problemdir.<br />
Statistika göstərir ki, bütün yaşlar üzrə 350 milyondan çox insan<br />
depressiyadan əziyyət çəkir. Bütün dünyada əlilliyin əsas səbəblərindən<br />
biri olaraq, qlobal xəstəlik yükünün böyük bir hissəsidir. Xəstəliyi<br />
öy rənənlər deyirlər ki, bu rəqəmlərin gələcəkdə yalnız artmasını<br />
gözləmək olar.<br />
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı depressiyanı kədər, marağın <strong>və</strong> ya<br />
ləzzətin itməsi, günahkarlıq hissi <strong>və</strong> ya özünü aşağı dəyərləndirmə hissi,<br />
yuxunun <strong>və</strong> iştahanın pozulması, yorğunluq hissi <strong>və</strong> pis diqqət ilə<br />
xarakterizə olunan “ümumi əqli pozğunluq” kimi təsvir edir. 1 Ən pis<br />
halda depressiya intihara gətirib çıxara bilər. Hər il təxminən 1 milyon<br />
insan depressiya ilə əlaqədar səbəblərdən ölür. Bir neçə müsbət prinsipin<br />
<strong>və</strong> effektiv müalicənin depressiya ilə mübarizə aparan insanlarda<br />
böyük dəyişiklik edə biləcəyini nəzərə alanda, bu daha çox narahat edir.<br />
Hətta daha yaxşı yaşamaq standartları da xoşbəxtliyə təminat deyil.<br />
“89000-dən çox insanla sorğunun nəticələri əsasında araşdırma<br />
nəticələri göstərdi ki, aşağı – orta gəlirli ölkələrdə 11 faizlə müqayisədə
Depressiyadan o yana ümid<br />
yuxarı gəlirli ölkələrdə əhalinin 15 faizi ömrü boyu depressiyaya məruz<br />
qalır, 5,5 faiz isə keçən ildə depressiyaya düşmüşdülər”. 2 Gördüyümüz<br />
kimi pul ümidsizlik, hə<strong>və</strong>sdən düşmək <strong>və</strong> əlacsızlığa həll deyil.<br />
Eyni araşdırma göstərir ki, qadınlar “kişilərdən iki dəfə çox depressiyaya<br />
düçar olurlar <strong>və</strong> burda həyat yoldaşının itirilməsi, istər ölüm,<br />
boşanma <strong>və</strong> ya ayrılma səbəbindən olsun, əsas amildir”. 3 Depressiyanın<br />
səbəbi hamı üçün eyni deyil. Bəziləri üçün bu, beyində kimyəvi<br />
maddələrin (neyrikeçiricilər) balansına təsir edən genetik problemdir.<br />
Başqaları üçün həyatda streslə dolu hadisələr, məsələn, sevdiyi birinin<br />
ölümü, iş itirmək, boşanma <strong>və</strong> ya digər eyni dərəcədə əziyyətli həyat<br />
hadisəsi buna səbəb ola bilər. Bir çox hallarda depressiya həm kimyəvi<br />
maddələr balansının pozulması, həm də onu başladan bir səbəbin<br />
kombinasiyasının nəticəsi kimi baş verir. İstər beyində kimyəvi pozğunluq,<br />
istərsə də hər hansı böyük bir hadisənin ürək ağrısı olsun, hər hansı<br />
səbəbdən olsa da depressiya insanın həyatına ziyan vura bilər <strong>və</strong> effektiv<br />
həlli yolu olmalıdır.<br />
Ciddi <strong>və</strong>ziyyət<br />
Depressiya insanı əlil <strong>və</strong>ziyyətinə sala bilər. Milyonlarla insan kədər,<br />
qüssə <strong>və</strong> ümidsizliyin qaranlıq kölgəsində yaşayır <strong>və</strong> çox vaxt çatışmazlıq<br />
<strong>və</strong> dəyərsizlik hissindən əziyyət çəkirlər. Düzdür, depressiyanın<br />
dərəcələri var <strong>və</strong> biz hamımız az dərəcədə bundan əziyyət çəkirik, lakin<br />
hər yüz qadından 22-də bütün həyat boyu bir <strong>və</strong> ya daha çox böyük<br />
depressiya epizodları olur. Bu, demək olar ki, belə halın kişilərdə olması<br />
şansından iki dəfə çoxdur. Hər 100 kişidən təxminən 13-ü həyatı<br />
boyunca hər hansı formada depressiya ilə üzləşə bilər. 10 yaşına qədər<br />
uşaqlarda da depressiya ola bilər, baxmayaraq ki, cinslər arasındakı<br />
fərq yetkinlik dövrü <strong>və</strong> ondan sonra reproduktiv illərə kimi hiss edilmir.<br />
Menopauza dövrünü keçdikdən sonra isə qadınlar depressiyaya daha<br />
az meyilli olurlar.<br />
75
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Bir neçə amil qadınları kişilərə nisbətən streslə əlaqədar depressiyaya<br />
daha həssas edir. Onlar həmçinin mövsümi xarakterli depressiyaya<br />
kişilərə nisbətən dörd dəfə çox meyillidirlər. Bu, qışda gündüz<br />
– işıqlı vaxtın çox qısa olduğu yerlərdə baş verən depressiya formasıdır.<br />
İnsanlar qaranlıqda oyanıb işə gedir <strong>və</strong> e<strong>və</strong> qaranlıqda qayıdırlar. Depressiyanın<br />
üzə çıxmasına təsir edən digər amil isə reproduktiv illərdə<br />
hormonların dəyişməsidir. Onlar beyində sinir keçiricilərə təsir edərək<br />
depressiyaya həssaslığı artırır.<br />
Bir çox mədəniyyətlərdə qadınların kişilərlə bərabər hüququ yoxdur<br />
ki, bunun da depressiyada rolu ola bilər. Dünyaya uşaq gətirməkdə<br />
<strong>və</strong> ya ailənin ölçüsünü tənzimləməkdə qadınların üzərinə düşən<br />
yük o deməkdir ki, onlar çox vaxt reproduktiv funksiya üçün qeyrimütənasib<br />
məsuliyyət <strong>və</strong> cavabdehlik daşıyırlar. Sonsuzluq <strong>və</strong> ya uşaq<br />
düşməsi onların rolunu yerinə yetirə bilməməsi kimi görülə bilər. Oral<br />
kontraseptivlər həssas qadınlarda depressiya olma potensialını artıra<br />
bilər. Hormonal amillər dövri (hər ay baş verən) <strong>və</strong> ya uşaq doğuşundan<br />
sonra postpartum dövrdə rol oynaya bilər. Səbəb nə olsa da depressiyada<br />
olan qadına ciddi <strong>və</strong> şəfqətli qayğı lazımdır <strong>və</strong> onlar buna layiqdirlər.<br />
Depressiyanın simptomları insandan insana fərqli ola bilər. Bundan<br />
əziyyət çəkənlər arasında davamlı yorğunluq <strong>və</strong> enerji itirilməsi<br />
çox yayılmış şikayətlərdəndir. Depressiyada olanlar diqqəti cəmləyə<br />
bilməməkdən əziyyət çəkə <strong>və</strong> qətiyyətsiz ola bilər. Günahkarlıq dəyərinin<br />
aşağı olması hissi həftələrlə, bəzən isə hətta aylarla davam edə bilər.<br />
Bəziləri yuxulamaqda çətinlik çəkə bilər <strong>və</strong> ya əksinə, normadan daha<br />
çox yata bilər. Çoxları səhər tez oyanır. Depressiyadan əziyyət çəkən<br />
şəxslərdə gündəlik fəaliyyətlərə maraq itir. Onlar təkrarlanan ölüm <strong>və</strong><br />
intihar haqqında fikirlərdən əziyyət çəkə bilər. Yemək rejimində olan<br />
dəyişiklik arıqlamağa <strong>və</strong> ya kökəlməyə (bir ayda bədən çəkisinin 5<br />
faizindən çoxu qədər dəyişiklik) səbəb ola bilər. Kəskin hallarda depressiyası<br />
olan şəxslər yeməyə marağını itirir <strong>və</strong> artıq sosial münasibətlər<br />
də daxil olmaqla heç bir fəaliyyətdən zövq almırlar.<br />
76
<br />
77
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Cəmiyyət bunu qəbul etməlidir ki, böyük depressiv pozğunluqlar<br />
diabet <strong>və</strong> ya hepatit kimi daha fiziki xəstəliklər qədər bir xəstəlikdir.<br />
“Özünü ələ al” <strong>və</strong> ya “özünü idarə et” kimi pis məsləhətli şərhlər ya<br />
onu deyənin bu haqda biliyinin olmamasından <strong>və</strong> ya daha kədərlisi isə,<br />
onların cahilliyindən xəbər verir. Bu cür fikirlər daha çox ağrıya, ürək<br />
ağrısına <strong>və</strong> depressiyanın pisləşməsinə səbəb ola bilər.<br />
78<br />
Depressiyanın müalicəsi<br />
Böyük depressiv xəstəliyi olan insanın professional köməyə ehtiyacı<br />
var. Bu <strong>və</strong>ziyyətdən əziyyət çəkən insanların həyatına hətta xoş<br />
niyyətlə olsa da, ixtisassız <strong>və</strong> təbabətlə maraqlanan insanların qarışması<br />
təhlükəli <strong>və</strong> pisdir.<br />
Böyük depressiyanın müalicəsində bir neçə cür yanaşma vardır.<br />
Depressiya simptomları olan hər kəs məlumatlı olan ixtisaslı tibb<br />
mütəxəssisinə müraciət etməlidir. Diqqətli müayinə lazım olan dəqiq<br />
müalicə üsulunu müəyyən etməyə kömək edəcək. Kəskin hallarda<br />
xəstəxanada yatmaq lazım gələ bilər. Dərmanla bərabər belə proqramlar<br />
məsləhət <strong>və</strong> əqli davranış terapiyası kimi faydalı yanaşmalar da<br />
tətbiq edir. Xəstələr bəzən bir neçə ay müddətində dərman qəbul edə<br />
bilər, bəzən müalicəni təkrar etmək lazım gələr.<br />
Kişi <strong>və</strong> qadınlarda kiçik depressiya çox vaxt idman proqramına<br />
cavab verir. Harvard Tibb Məktəbi depressiya ilə mübarizə aparmaq<br />
haqqında bəzi sevindirici xəbərlər verir: 1981-ci ildən bəri olan<br />
tədqiqatların yenidən araşdırılması nəticəsində bu qərara gəlinib ki,<br />
“müntəzəm idman yüngül <strong>və</strong> orta ağırlıqlı depressiyası olan insanlarda<br />
əhvali-ruhiyyəni yaxşılaşdıra bilər – <strong>və</strong> hətta ağır formalı depressiyanın<br />
müalicəsində də yardımçı rolu oynaya bilər”.<br />
Hesabatda daha sonra qeyd edilir ki, “Daxili Təbabət Arxivində nəşr<br />
edilmiş tədqiqatda depressiyadan əziyyət çəkən 156 xəstəyə aerobik<br />
idman proqramı, SSRİ setraline (Zoloft (antidepressant)) <strong>və</strong> ya hər ikisi-
Depressiyadan o yana ümid<br />
ni vermişdilər. 16 həftədən sonra hər üç qrupda 60-70 faiz insanda artıq<br />
böyük depressiya yox idi. Əslində depressiyanın iki qiymətləndirmə<br />
şkalasında qrupların qiyməti demək olar ki, eyni idi”. “2005-ci ildə<br />
çap edilmiş tədqiqat göstərdi ki, həftədə beş dəfə təxminən gündə 35<br />
dəqiqə <strong>və</strong> ya həftədə üç dəfə gündə 60 dəqiqə tez-tez gəzmək yüngül<br />
<strong>və</strong> ya orta ağırlıqlı depressiyası olan insanlarda simptomları əhəmiyyətli<br />
dərəcədə yaxşılaşdırır”. 4<br />
Əgər özünüzü bir qədər pis hiss edirsinizsə, çölə çıxın, gəzin <strong>və</strong><br />
dərindən nəfəs alın. Bunu etdikcə Allahın xeyirxahlığı haqqında düşünün<br />
<strong>və</strong> Ondan beyninizi müsbət fikirlərlə doldurmasını istəyin.<br />
Depressiya ilə mübarizə aparmaqda digər bir amil yediyimiz qidalardır.<br />
Onları dəyişdirmək də <strong>və</strong>ziyyəti bir qədər asanlaşdıra bilər. Mayo<br />
Klinikası qeyd edir ki, qidalanma rejimi də depressiyaya zəmin yarada<br />
bilər: “Bəzi ilkin tədqiqatlar göstərir ki, pis qidalanma rejimi sizi depressiyaya<br />
qarşı daha həssas edə bilər. Britaniyada tədqiqatçılar beş il<br />
müddətində 3000-dən çox orta yaşlı ofis işçilərinin qidalanma rejimini<br />
də depressiyasını yoxlamışdılar. Onlar tapıntıları göstərmişdir ki, ziyanlı<br />
qidalar – emal edilmiş ət, şokolad, şirniyyat, qızardılmış yeməklər, emal<br />
edilmiş dənlilər <strong>və</strong> yüksək yağlılıqlı süd məhsulları ilə zəngin qidalanma<br />
rejimiilə qidalanan insanlarda depressiya daha çox olur”. 5<br />
Başqa sözlə, tərə<strong>və</strong>z yeyən zaman bədəninizlə eyni zamanda<br />
beyniniz də faydalanır. Bizi səhv başa düşməyin – biz demirik ki, hər<br />
gün bir kök yeməklə siz bütün günü mahnı oxuyacaqsınız. Depressiya<br />
mürəkkəb məsələdir, lakin sağlam qidalanma rejimi problemi azaltmağa<br />
kömək edən ümumi sağlamlıq proqramının bir hissəsidir.<br />
Bəzi ümumi sağlamlıq <strong>və</strong>rdişləri də effektiv ola bilər:<br />
• Düzgün balanslı bitki əsaslı sağlam qidalar qəbul edin.<br />
• Müntəzəm yuxu <strong>və</strong> istirahət rejiminiz olsun.<br />
• Müntəzəm olaraq çöldə idman edin.<br />
79
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
• Ailə <strong>və</strong> dostlarınızla mənalı münasibətlər qurun.<br />
• Məhəbbətli səmavi Atamızın gücünə <strong>və</strong> mərhəmətinə etibar<br />
edin.<br />
• Diqqətinizi imkanlar <strong>və</strong> müsbət şeylər üzərində cəmləməyə<br />
çalışaraq fikirləşmə modelinizi dəyişdirin.<br />
• Uzun müddət depressiya simptomları varsa, professional<br />
kömək üçün müraciət edin <strong>və</strong> sonra ixtisaslaşmış tibb işçisinin yazdığı<br />
müalicəni etdirin.<br />
Depressiyanın ən güclü antidotlarından biri sosial dəstəkdir. İsti,<br />
sevgi ilə dolu münasibətlər, yaxın dostluq <strong>və</strong> sıx ailə əlaqələri hər şeyi<br />
dəyişdirir. Özünüzü pis hiss edirsinizsə, ürəyinizi dostunuza açın, etibar<br />
etdiyiniz kimləsə dərdinizi bölüşdürün. Yükü tək daşımalı deyilsiniz.<br />
Əslində İsa Özü bizi ən ağır yükümüzü Ona gətirmək üçün də<strong>və</strong>t edir. O<br />
deyir: “Ey bütün yorğunlar <strong>və</strong> yükləri ağır olanlar, Mənim yanıma gəlin,<br />
Mən sizə rahatlıq verərəm” (Matta 11:28).<br />
Depressiya ilə mübarizə aparanda stresi düzgün idarə etmək,<br />
həmçinin Allahla balanslı ruhlu münasibətlər faydalı ola bilər. Müqəddəs<br />
Kitab zamanında qədim peyğəmbərin təcrübəsi bu idi. Əv<strong>və</strong>lki fəsildə<br />
artıq onun haqqında danışmışıq, lakin gəlin onun tarixçəsinə qayıdaq<br />
<strong>və</strong> görək o bizə başqa nə öyrədə bilər.<br />
İlyasın günləri streslə dolu idi, necə ki, Karmel dağında bütpərəst<br />
allahı olan Baalın peyğəmbərləri ilə üzləşəndə olduğu kimi. Üç il yarım<br />
müddətində yağış yağmamışdı. Taxıl bitmirdi <strong>və</strong> aclıq torpağı bürümüşdü.<br />
İlyas belə bir çağırış etdi: Əgər göylərin Allahı ali <strong>və</strong> güclüdürsə,<br />
qoy O, yağış göndərsin. Lakin əgər Baal daha güclüdürsə, qoy o öz<br />
peyğəmbərlərinin dualarına cavab versin <strong>və</strong> leysan yağdırsın. Ona itaət<br />
edənlərin dediyinə görə o ki buna cavabdeh idi. Gərginlik artdı, təzyiq<br />
böyüdü. Baalın peyğəmbərləri mənasız dualarını göyə ucaltdılar <strong>və</strong><br />
heç nə baş vermədi. Sonra İlyas göylərə dua etdi <strong>və</strong> yağış gəldi. Allahın<br />
80
Depressiyadan o yana ümid<br />
peyğəmbəri möcüzənin şahidi oldu <strong>və</strong> o, həddən artıq sevincli idi. Lakin<br />
onun dağ başındakı təcrübəsi tezliklə ümidsizliyə çevrildi.<br />
Padşah Axavın arvadı İzevel indi İlyası hədələyirdi. Yorğun <strong>və</strong> qorxu<br />
içərisində Allahın peyğəmbəri çıxıb getdi. Uzağa getdikcə o daha da<br />
çox depressiyaya düşürdü. Dilxorçuluq qara bulud kimi onun üzərinə<br />
sərilmişdi. Çaşqın <strong>və</strong> ruhdan düşmüş <strong>və</strong>ziyyətdə onun yaşamaq arzusu<br />
yox idi. Yazılar bu hadisəni belə təsvir edir: “özü çöldə bir günlük yol<br />
getdi. Gəlib bir süpürgə ağacının altında oturdu <strong>və</strong> canına ölüm diləyib<br />
dedi: «Bəsdir, ya Rəbb, indi mənim canımı al, çünki mən atalarımdan<br />
yaxşı deyiləm” (1 Padşahlar 19:4). İlyas elə depressiyada idi ki, artıq<br />
həyat yaşamağa dəymirdi.<br />
Bu haqda şərh yazan bir Məsihçi yazıçısı əla<strong>və</strong> edir: “Hər kəsin<br />
təcrübəsində tam ümidsizlik <strong>və</strong> ruhdan düşmə vaxtları – payımıza<br />
kədər düşən günlər olur <strong>və</strong> Allahın hələ də yer üzərindəki övladlarının<br />
havadarı olmasına inanmaq çətin olur; elə günlər olur ki, böyük<br />
problemlər insanı elə bezdirirsə ölüm həyatdan yaxşı görünür. Belə zamanlarda<br />
çoxları Allahdan əlini üzür <strong>və</strong> şübhənin, inamsızlığın köləsinə<br />
çevrilirlər. Belə zamanlarda ruhlu gözüaçıqlıqla Allahın uzaqgörənliyinin<br />
mənasını dərk edə bilsəydik, bizi özümüzdən xilas etməyə çalışan, ayağımızı<br />
əbədi qayalardan da möhkəm kürsüyə qoymaq istəyən mələkləri<br />
görərdik <strong>və</strong> yeni inam, yeni həyat vücudumuza daxil olardı”. 6<br />
İlyasın həyatında olan bu kritik vaxtda Allah peyğəmbər üçün yemək<br />
<strong>və</strong> su yetirdi, onu istirahət etməyə çağırdı <strong>və</strong> hələ də onunla olmasına<br />
əmin edərək onu ruhlandırdı. Nəhayət, İlyas ümidsizlik zindanını tərk<br />
etdi <strong>və</strong> yenidən Rəbbin sevincli hüzurunun günəş işığından həzz aldı.<br />
Bir çox cəhətdən İlyasın başına gələnlər bizim də başımıza gəlir. Hər<br />
kəs nə vaxtsa həyatın çətin hadisələrinin nəticəsi olaraq depressiyadan<br />
əziyyət çəkir. Belə zamanlarda biz Allahın köməyinə arxalana bilərik.<br />
81
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
82<br />
Yüksək not<br />
Beləliklə gəlin fəsli yüksək not ilə bitirək. Bu kitabın müəlliflərindən<br />
birinin iş yoldaşı Sintiya (ad dəyişdirilmişdir) uzun müddətli <strong>və</strong> dərin<br />
depressiya yaşamışdı. Lakin bir müddət keçdikdən sonra burada<br />
verilən məsləhətlərin bəzilərinə əməl etməklə onu əsarətdə saxlayan<br />
ümidsizlikdən azad ola bilmişdi. O, eyni <strong>və</strong>ziyyətdə olan hər kəsə belə<br />
məsləhət verir: “Əgər uzun müddətdir depressiyadasınızsa, kömək axtarın.<br />
Dərmanları istisna etməyin. Dərmanlar sizi əhatə edən qaranlıq<br />
divarı dağıda bilər <strong>və</strong> bu da sizə sağalmağınıza kömək edə <strong>biləcək</strong> həyat<br />
tərzi dəyişiklikləri etmək üçün güc verəcək. Yaxşı məsləhət görülən<br />
həkim tapın. Mübarizənizi kiminləsə bölüşdürün <strong>və</strong> həmin insandan<br />
sizin üçün dua etməsini xahiş edin”.<br />
“Əgər depressiyanız həyat mübarizəsidirsə, Allahın Sözü ilə qidalanın”,<br />
o, məsləhət verir. “Nehemya 8:10, Zəbur 34, 40 <strong>və</strong> 66 <strong>və</strong> Filipililərə<br />
məktub kimi “şadlıq” ayələrini oxuyub əzbərləyin. “Sevinc jurnalı”<br />
yazmağa başlayın ki, burada hər gecə yatmağa getməzdən əv<strong>və</strong>l beş<br />
şey yazaraq Allaha təşəkkür edin. Beyninizi yaxşı şeylərlə doldurun.<br />
Müqəddəs Kitabda sevinc, şadlıq, şənlik <strong>və</strong> tərənnümdən danışan<br />
ayələri qeyd edin ki, hər gün onları Allahdan istəyə biləsiz”. Nəhayət,<br />
o, həmişə İbrani şairinin yazdığı ifadəni sitat gətirməyi xoşlayır: “Sən<br />
mənə kömək oldun, Qanadlarının kölgəsində Sənə mədh oxuyacağam”<br />
(Zəbur 63:7).<br />
Bu əbədi həqiqəti yadda saxlayın: beynimizin qanunudur ki, nəyinsə<br />
üzərində düşünə-düşünə qalacaqsınızsa, tədricən ona uyğunlaşacaqsınız.<br />
Beyninizi müsbət fikirlərlə doldurun. Allahın Sözü üzərində düşünün.<br />
Onun <strong>və</strong>dlərini istəyin, elə bil ki, onlar sizindir. İnanın ki, dünyanın<br />
işığı olan İsa sizin qaranlığınıza da işıq saçacaq. Özünüz haqqında<br />
yalanları qəbul etməyin. Allahın qiymətli övladı olaraq, Ona nə vaxtsa<br />
biləcəyinizdən daha çox dəyərlisiniz. Onun nəzərlərində dəyərimizi<br />
başa düşmək <strong>və</strong> qayğısı bizə inkişaf etməyə kömək edəcək!
Depressiyadan o yana ümid<br />
1<br />
World Health Organization, “Depression,” Fact Sheet No. 369, available at www.<br />
who.int/mediacentre/factsheets/fs369/en/index.html.<br />
2<br />
BioMed Central, “Global Depression Statistics,” available at www.sciencedaily.<br />
com¬ /releases/2011/07/110725202240.htm.<br />
3<br />
Ibid.<br />
4<br />
Harvard Health Publications, Understanding Depression (Boston: Harvard Medical<br />
School, 2008), available at www.hrccatalog.hrrh.onca/InmagicGenie/DocumentFolder/<br />
understanding%20depression.pdf.<br />
5<br />
Mayo Clinic, “Diseases and Conditions: Can a Junk Food Diet Increase Your Risk of<br />
Depression?” available at www.mayoclinic.org/diseases-conditions/depression/expertanswers/depression-and-diet/faq-20058241.<br />
6<br />
E. G. White, Prophets and Kings, p. 162<br />
83
84<br />
Fəsil 8<br />
Azad olmaq<br />
Balans uğura aparan cığırdır: bunu axtarın!<br />
Ü<br />
rək ağrıdan bir mənzərə idi: ağlayan uşaqlar <strong>və</strong> ümidsiz, aydın göründüyü<br />
kimi emosional <strong>və</strong> hirsli ana. “Bu, sonuncu saman çöpüdür”,<br />
o öz-özünə dedi. “Artıq belə davam edə bilməz!” Səm, spirtli içki<br />
düşkünü olan ata <strong>və</strong> ər yenə də işini itirmişdi.<br />
Xoşagəlimli, mehriban danışığı olan bu kişi adətən mehriban ata<br />
<strong>və</strong> yaxşı ər idi – spirtli içkinin təsiri altında olmayanda. Hamının xoşuna<br />
gələrək <strong>və</strong> şəhərdəki idman dairələrində yaxşı qarşılanaraq, o,<br />
həmişə qolf <strong>və</strong> ya digər idman oyunundan sonra klubda <strong>və</strong> ya barda<br />
əyləncələrə həmişə vaxt tapırdı. Spirtli içkilərdən asılılığı üzündən bir<br />
iş dalınca o birini itirdikcə, o, yalnız maliyyə təminatını deyil, “yaxşı”<br />
vaxtlarda bir yerdə oynadığı, içdiyi, qardaşlaşdığı dostlarının bir çoxunu<br />
da itirdi.<br />
Onun problemi tək spirtli içki deyildi, çünki həm də siqaret çəkirdi.<br />
Heç qırtlağın xərçəngi diaqnozu da onu bir neçə aydan çox siqareti<br />
tərgitməyə hə<strong>və</strong>sləndirə bilmədi. İnfarkt <strong>və</strong> xərçəng kimi həyati<br />
təhlükəli diaqnozlar çox vaxt həyat tərzində qısamüddətli dəyişikliyə<br />
gətirir. Ayıldıcı reallıq budur ki, artıq oturuşmuş davranışımızda mənalı
Azad olmaq<br />
<strong>və</strong> uzun müddətli dəyişikliklərə nail olmaq üçün daha çox nə isə lazımdır.<br />
Səmin kədərli tarixçəsi çox sayda, lakin ömrü az olan sağalma<br />
dövrlərində öz sözləri ilə ən yaxşı təsvir edilən bu cür modelin şahididir:<br />
“Mən tütün <strong>və</strong> spirtli içkiləri idarə edə bilərəm; onlar mənim ağam<br />
deyillər!” Kədərli reallıq budur ki, onlar onun ağası idi <strong>və</strong> o, əslində onların<br />
köləsi idi.<br />
Onun spirtli içkilərlə olan romanı çoxlarına, xüsusilə də ailəsində<br />
olanlara təsir edirdi. Dörd övladından ikisi spirtli içki düşkününə<br />
çevrildilər. Əsl müdrik olan insan Məsəllər 23:29-32-də bu sözləri<br />
deyəndə haqlı idi: “Kimdir yaslı? Kimdir dərdli? Kimin münaqişəsi var?<br />
Kimin şikayəti var? Kim boş yerə yaralandı? Kimin gözləri qızarar? Şərab<br />
içməyə oturub qalxmayan, Gedib müxtəlif şərab dadanlar! Şərabın al<br />
rənginə, Qədəhdə parlamasına, rahat içilməsinə baxma. Axırda ilan<br />
kimi sancar, Əfi ilan kimi zəhərlər”. Başqa sözlə, bunu başa düşsəniz də,<br />
düşməsəniz də, spirtli içkilər öldürücü maddələrdir. Səm bu dəhşətli<br />
həqiqəti çox gec başa düşdü.<br />
Bəlkə siz inanırsınız ki, mötədil spirtli içki qəbulu sağlamlığınıza xeyirdir.<br />
Lakin bilirsinizmi ki, qadınlarda süd <strong>və</strong>zi xərçənginin, kişilərdə isə<br />
yoğun bağırsaq xərçənginin artmasına səbəb olmayan təhlükəsiz spirtli<br />
içki qədəri yoxdur? Həmçinin spirtli içkilərin istifadəsi ilə əlaqədar olan<br />
<strong>və</strong>rdiş olma, qəza, məişət zorakılığı <strong>və</strong> digər sağlamlıq <strong>və</strong> cəmiyyət<br />
problemləri var. Əgər spirtli içkilər həyat tərzinizin bir hissəsidirsə, bilin<br />
ki, həyat onsuz daha yaxşı ola bilər.<br />
Spirtli içki problemi nə böyüklükdədir?<br />
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən 2011-ci ilin fevralında buraxılmış<br />
“Spirtli İçkilər <strong>və</strong> Sağlamlıq üzrə Qlobal Vəziyyət Hesabatına”<br />
görə: 1<br />
• Hər il təxminən 2,5 milyon insan spirtli içkilərlə əlaqədar<br />
səbəblərdən dünyasını dəyişir.<br />
85
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
86<br />
• Böyüklərin əlli beş faizi spirtli içki qəbul etmişdir.<br />
• Bütün dünyada ölümlərin dörd faizi yaralanma, xərçəng,<br />
ürək-damar xəstəlikləri <strong>və</strong> qaraciyərin sirrozu vasitəsilə spirtli<br />
içkilərlə əlaqəlidir.<br />
• Bütün dünyada kişilər arasında ölümün 6,2 faizi spirtli içkilərlə<br />
əlaqəlidir.<br />
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının hesabatı həm də onu göstərdi<br />
ki, bütün dünya üzrə 2005-ci ildə 15 yaşından böyük insanlar arasında<br />
təmiz spirtli içki istifadəsi adambaşına 6,13 litr olmuşdur. Bu miqdar<br />
Amerikada <strong>və</strong> Avropada, şərqi Aralıq dənizi sahillərində <strong>və</strong> qərbi Sakit<br />
okean sahillərində stabil olmuşdur. Lakin tədqiqatçılar Afrika <strong>və</strong> cənub<br />
– şərqi Asiyada artma müşahidə etmişdilər. Sağlamlıq riski sərxoşluqda<br />
<strong>və</strong> ya insanlar sərxoş olmaq üçün içdikləri zaman daha da çox artır. Qısa<br />
müddətdə həddən artıq içki içmək müxtəlif yerlərdə müxtəlif cür adlanır,<br />
lakin Birləşmiş Ştatlarda səhiyyə mütəxəssisləri kişilərdə beşdən<br />
çox, qadınlarda isə dörddən çox ardıcıl içməyi qısa müddətdə həddən<br />
artıq içmək hesab edirlər. Bu cür içmək dünyanın bir çox yerlərində yayılır.<br />
Spirtli içkilərdən istifadə hər il on minlərlə qarşısı alına <strong>biləcək</strong><br />
ölümə səbəb olur. “Avropa İttifaqında (Aİ) spirtli içkilər ildə təxminən<br />
120 min erkən ölümə səbəb olur: kişilərdə 7-dən biri, qadınlarda isə<br />
13-dən biri”, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının başqa bir hesabatında<br />
belə deyilir. 2 Bu cür narahat edici faktlar spirtli içkiləri tütünlə birlikdə<br />
dünyada ölümün <strong>və</strong> əlilliyin qarşısı alına <strong>biləcək</strong> aparıcı səbəblərindən<br />
biri edir. 3 Spirtli içki adi bir xammal deyil, o, çox təhlükəlidir.<br />
Spirtli içkilərdən asılılıq<br />
Spirtli içki qəbul edən hər 100 adamdan 13-ündə həyatı boyu nə<br />
vaxtsa alkoqolizm yaranacaq. Spirtli içkilərdən asılılığı olan yaxın ailə<br />
üzvü (məsələn, ata, ana, dayı, əmi, bibi xala, nənə, baba) varsa bu eh-
<br />
87
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
timal ikiqat artır. Lakin spirtlə sınaq 14 yaşından tez başlasa alkoqolizm<br />
riski 40 faizdən çox artır! 4<br />
Biz erkən yaşlardan uşaqları spirtli içkilərin zərəri haqqında<br />
maarifləndirməliyik. Valideynlər <strong>və</strong> digərləri erkən yaşlardan sağlam<br />
münasibətlər <strong>və</strong> bağlılıq formalaşdırmalıdırlar. Bu cür sosial dəstək<br />
möhkəmlik yaradır <strong>və</strong> sağlam seçimlərə sövq edir. Həm gənclər, həm<br />
də yaşlılar üçün əla<strong>və</strong> qoruyucu qat Allaha həyati vacib, şəxsi inamdır.<br />
Nə üçün asılılıqlarla mübarizə aparanda inam belə vacibdir? İki çox<br />
əhəmiyyətli səbəbə görə. Birincisi, bədənimizin əyləncə evi deyil, yaşayan<br />
Allahın məbədi olduğunu başa düşmək çox fərq edir. Bizi yaradan<br />
<strong>və</strong> xilas edən Məsih Müqəddəs Ruhu vasitəsilə bizdə yaşamaq istəyir.<br />
Həvari Paulun sözləri əsrlərin dəhlizindən əks-səda verir: “Məgər bilmirsiniz<br />
ki, bədəniniz Allahdan aldığınız, sizdə yaşayan Müqəddəs Ruhun<br />
məbədidir? Siz özünüzə məxsus deyilsiniz, çox baha qiymətə satın<br />
alınmısınız. Beləliklə, bədəninizlə Allaha izzət gətirin” (1 Korinflilərə<br />
6:19, 20).<br />
İnamın bizim dağıdıcı <strong>və</strong>rdişləri dəf etməkdə niyə belə çox dəyişiklik<br />
etməsinin ikinci səbəbi odur ki, zəif, tərəddüd edən iradəmizi Allaha<br />
vermək seçimini edəndə, O, ziyanlı həyat tərzi <strong>və</strong>rdişlərimizə qalib<br />
gəlmək üçün bizi gücləndirir. Həvari Yəhya bunu yığcam şəkildə<br />
qeyd edir: “Çünki Allahdan doğulan hər kəs dünyaya qalib gəlir. Bizə<br />
dünya üzərində zəfər qazandıran öz imanımızdır” (1 Yəhya 5:4). Bizim<br />
məhəbbətli səmavi Allahımız arzulayır ki, hər birimiz bizi ürək<br />
xəstəlikləri <strong>və</strong> xərçəng kimi həyati təhlükəli xəstəliklərə qarşı meyillidən<br />
şikəst edici asılılıqlardan azad olan bir həyat yaşayaq.<br />
88<br />
Spirtli içkilər <strong>və</strong> xərçəng<br />
Xərçəng bütün dünyada ölümün aparıcı səbəblərindən biridir.<br />
Xərçəngin ölümün ən çox yayılmış ikinci səbəbinə çevrildiyi (ildə 2,5<br />
milyon xərçənglə əlaqədar ölüm) Avropa İttifaqında tədqiqatçılar<br />
təxmin edirlər ki, spirtli içkilərin istifadəsi kişilərdə xərçəng hallarının
Azad olmaq<br />
10 faizinə, qadınlarda isə 3 faizinə birbaşa səbəb olur. Spirtli içkilərdən<br />
uzaq durmaq Avropa İttifaqında bütün xərçəng hallarının təxminən<br />
30 faizinin qarşısını alardı. 5 Bütün dünyada spirtli içkilərin qadınlarda<br />
süd <strong>və</strong>zi xərçəngi, həm kişi, həm də qadınlarda isə yoğun bağırsaq<br />
xərçənginə səbəb olmasına güclü dəlil vardır. Spirtli içkinin karsinogen<br />
(xərçəng yaradan) effektinin olmadığı təhlükəsiz limit/ doza yoxdur.<br />
Buna görə də, aydın məsələdir ki, bəzilərinin ürəyə xeyirlidir deyərək<br />
məsləhət gördüyü kimi spirtli içkilərin istifadəsini məsləhət görmək<br />
təhlükəlidir.<br />
Spirtli içki <strong>və</strong> cəmiyyət<br />
Yaxşı məlumdur ki, spirtli içkilərdən istifadə ölümlə nəticələnən<br />
yol-nəqliyyat hadisələri kimi hər cür qəzaların, məişət zorakılığı, qətl<br />
<strong>və</strong> digər cinayətkarlıqların arxasında dayanır. Spirtli içkilərdən istifadə<br />
həmçinin dünyada qarşısı alına <strong>biləcək</strong> əqli qüsurun əsas səbəbidir.<br />
O, asanlıqla cifti keçərək, hələ doğulmamış uşağın inkişafda olan beynini<br />
zədələyir. Nəticə kimi deyə bilərik ki, hamiləlik vaxtı spirtli içki<br />
qəbulunun təhlükəsiz limiti yoxdur.<br />
Spirtli içkilər <strong>və</strong> ürəyin sağlamlığı<br />
Son 30 ildə bəziləri spirtli içkiləri “ürək üçün sağlam qida”, tac damar<br />
xəstəliklərinə qarşı qoruyucu agent kimi təbliğ edirlər. Bu mövzuya<br />
dair məşhur <strong>və</strong> elmi nəşrlərdə çox yazılıb. Lakin müxtəlif tədqiqatlarda<br />
olan təzadlı nəticələr müxtəlif səbəblərdən ola bilər. Görkəmli<br />
tədqiqatçılar belə təklif edirlər ki, spirtli içkilərdən mötədil istifadənin<br />
görünən ürəyi qoruyucu xüsusiyyətin hamısı <strong>və</strong> ya bir hissəsi digər<br />
amillərin nəticəsində ola bilər. 6 Tədqiqat aparılan şəxslərin sağlamlıq<br />
<strong>və</strong>ziyyətlərində, təhsil <strong>və</strong> sosial-iqtisadi <strong>və</strong>ziyyətlərində olan fərqlər<br />
məlumatların şərh edilməsinə daha da çox qarışıqlıq əla<strong>və</strong> etmişdi.<br />
Məsələn, içməyənlər qrupuna daxil edilənlərin bəziləri araşdırmadan<br />
89
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
qabaq içən olub <strong>və</strong> sonradan sağlamlıq səbəblərindən içkini tərgidənlər<br />
idilər. 7 Get-gedə daha çox tədqiqatçı mötədil spirtli içki qəbul edənlərin<br />
sağlamlıq göstəricilərinin daha yaxşı olmasını spirtli içki ilə deyil, onların<br />
ümumi sağlamlıq <strong>və</strong>ziyyəti <strong>və</strong> idman, qidalanma rejimi kimi digər davranışlarda<br />
sağlam həyat tərzi ilə əlaqələndirirlər ki, bunlar da üzərində<br />
tədqiqat aparılan içki içməyənlərə nisbətən daha yaxşı idi. 8<br />
Spirtli içkinin sağlamlığa olan mütləq riskini nəzərə alsaq, onun<br />
ürəyin sağlamlığı üçün istifadəsini təbliğ etmək bir məna kəsb etmir,<br />
xüsusən də ürək xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün gündəlik idman<br />
<strong>və</strong> sağlam qidalanma rejimi kimi təsdiq edilmiş <strong>və</strong> təhlükəsiz yolların<br />
olduğu bir vaxtda.<br />
90<br />
Qatil tütün<br />
Digər bir qatil tütündür. Hər gün 1 milyarddan çox insan siqaret<br />
çəkir <strong>və</strong> ya tütün çeynəyir <strong>və</strong> gündəlik 15 min insan tütünlə əlaqəli<br />
xəstəliklərdən ölür. 9 Əgər insanlar siqaret çəkməsəydilər, həmçinin<br />
ikinci əl siqaret tüstüsünün qarşısını aradan götürə bilsəydik bu ölümlərdən<br />
çoxunun qarşısını almaq olardı. Məsələnin məğzi bundan ibarətdir:<br />
əgər siqaret çəkirsinizsə, özünüzü risk altında qoyursunuz.<br />
Tütün müxtəlif formalarda reklam edilən öldürücü <strong>və</strong> asan əldə<br />
edilən zəhərdir. Onu çəkirlər, çeynəyirlər, onunla nəfəs alınır, elektronik<br />
formada, hətta suda həll olunmuş (sulu qəlyan) şəkildə istifadə edilir.<br />
Bütün formaları ziyandır <strong>və</strong> xəstəlik <strong>və</strong> hətta ölüm riskini əhəmiyyətli<br />
dərəcədə artırır. Tütün istifadəçilərin yarısına qədərini öldürür!<br />
• Tütün hər il 6 milyona qədər insanın ölümünə səbəb olur. Onlardan<br />
600 mini ikinci əl siqaret tüstüsünə məruz qalan siqaret<br />
çəkməyənlərdir.<br />
• Dünyanın 1 milyard siqaret çəkənlərinin 80 faizə qədəri aşağı<br />
<strong>və</strong> orta gəlirli ölkələrdə yaşayır.<br />
• Tütün məhsullarının istifadəsi bütün dünyada artır.
Azad olmaq<br />
• Hər altı saniyədən bir təxminən bir nəfər tütünlə əlaqədar<br />
səbəblərdən ölür.<br />
• Hazırkı istifadəçilərin yarıya qədəri tütünlə əlaqədar xəstəliklərdən<br />
öləcək.<br />
Tütün tədricən öldürən qatildir <strong>və</strong> tütün istifadəsinə başlamaqla<br />
istifadəçinin sağlamlığının pisləşməsi arasında illər keçir. Bu, tək istifadəçini<br />
öldürməklə deyil, həmçinin ikinci əl siqaret tüstüsünə mə ruz<br />
qalanların sağlamlığına mənfi təsir etməklə, hətta öldürməklə dünyanın<br />
üzləşdiyi ən mühüm ictimai səhiyyə təhlükələrindən biridir. Tütünün<br />
tüstüsündə 2000-dən çox kimyəvi maddə var <strong>və</strong> onlar içərisində<br />
50-dən çoxu xərçəngə səbəb olur.<br />
İkinci əl siqaret tüstüsü tərifinə görə restoranları, ofisləri, evləri<br />
<strong>və</strong> siqaret, siqar, qəlyan, eşmə siqaret <strong>və</strong> sulu qəlyan çəkilən istənilən<br />
bağlı yeri dolduran tüstüdür. Bunun təhlükəsiz limiti yoxdur <strong>və</strong> ağciyər<br />
xərçəngi <strong>və</strong> ürəyin işemik xəstəliyi də daxil olmaqla ürək-damar <strong>və</strong><br />
tənəffüs yolları xəstəliklərinin səbəbi olduğu sübut edilmişdir. Körpələrdə<br />
qəfləti uşaq ölümü sindromuna səbəb ola bilər. İkinci əl siqaret<br />
tüstüsü ilə təmasda olan uşaqlar yuxarı <strong>və</strong> aşağı tənəffüs yolları infeksiyalarına<br />
tez-tez tutulurlar.<br />
Bundan əla<strong>və</strong>, tütün sanki “dərmanların giriş qapısıdır”. 10 Bundan<br />
istifadə edənlər özlərini marixuana, metamfetamin, kokain <strong>və</strong> heroin<br />
kimi digər dərmanlardan da asılılıq yaranması riskinə atırlar.<br />
Həm spirtli içkilər, həm də tütün həddən artıq təhlükəlidir. Elmi<br />
dəlillər <strong>və</strong> ictimai səhiyyə statistikası göstərir ki, onlar bu gün dünyada<br />
ölümün aparıcı səbəbləridir. Tütün, spirtli içki <strong>və</strong> ya digər sağlamlığa<br />
ziyanlı maddələrdən istifadə etmək şəxsi seçimdir, lakin bizim<br />
seçimlərimizin nəticələri də var.<br />
Faktlar doğrudan da öz yerlərinə danışırlar. Biz öz pis qərarlarımızın<br />
nəticəsində qarşısı alına <strong>biləcək</strong> xəstəlikləri yaşamaqdan daha yaxşısı<br />
üçün yaradılmışıq. Yadda saxlayın ki, müsbət həyat tərzi seçimləri<br />
etməyə başlamaq heç vaxt gec deyil <strong>və</strong> biz bunu edərkən Allah dərhal<br />
91
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
qərarlarımızı gücləndirmək üçün bizim köməyimizə gəlir. Öz-özümüzə<br />
heç vaxt edə bilmədiklərimizi Onun gücü vasitəsilə edə bilərik.<br />
92<br />
Bir nömrəli düşmən<br />
Hələ 1971-ci ildə o vaxt prezident olan Riçard Nikson demişdi: “Amerikanın<br />
Birləşmiş Ştatlarda bir nömrəli ictimai düşməni narkotiklərdən<br />
sui-istifadədir. Bu düşmənlə mübarizə aparıb onu məğlub etmək üçün<br />
yeni, var gücümüzlə hücuma keçməliyik”. 11 Əgər bu o vaxt doğru idisə,<br />
bu gün lap doğrudur <strong>və</strong> eyni bir reallıq digər ölkələrə də aiddir.<br />
Qeyri-leqal olduğu üçün qanunsuz dərman sektorunun ölçüsü<br />
haqda dəqiq statistik məlumatlar əldə edə bilmirik. Ekspertlər təxmin<br />
edirlər ki, bu, ildə 300 milyard dollar, 400 milyard dollar <strong>və</strong> hətta 1 trilyon<br />
dollardır. 12 2010-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Narkotik<br />
<strong>və</strong> Cinayət Ofisi hesablamışdı ki, əv<strong>və</strong>lki ildə yaşı 15-dən 64-ədək olan<br />
153-300 milyon arası insan narkotik qəbul etmişdi, daha çox anaşa,<br />
bundan sonra isə amfetamin növlü stimulyatorlar istifadə edilmişdi.<br />
Bir qayda olaraq kişilər arasında qeyri-qanuni dərmanların istifadəsi<br />
qadınlara nisbətən daha çoxdur, qadınlar daha çox trankvilizatorlar <strong>və</strong><br />
sakitləşdiricilərdən istifadə edirlər. 13<br />
Təxmin edilmişdir ki, problemli narkotik istifadəçilərinin yalnız<br />
20 faizi öz asılılıqlarına görə müalicə qəbul edirlər. Bu cür təhlükənin<br />
nəticəsində olan faciələr həddən artıqdır. Narkotiklərin nəticəsində<br />
olan ölümlərin sayı 99 min <strong>və</strong> 253 min arasındadır. Bəzi ölkələrdə<br />
qətllərin sayının çox olması narkotiklərlə əlaqəlidir. Məsələn, Meksika<br />
hökuməti təxmin edir ki, ölkədə qətllərin 90 faizi narkotiklərlə bağlıdır.<br />
Düzdür, bu, ifrat bir haldır, lakin yenə də narkotiklərin zərərli potensialı<br />
haqda bizə çox şey deyir. 14<br />
Narkotiklərdən istifadənin insanın sağlamlığına təsiri təsvirə gəlməz<br />
dərəcədədir. Çoxları bu haqda ancaq Filip Seymur Hofmən kimi<br />
məşhurlar öləndə fikirləşirlər. Məhkəmə təbabəti ekspertinə görə<br />
Oskar udmuş aktyor “zəhərli narkotik qarışığından” ölmüşdü. Lakin
Azad olmaq<br />
hər gün çox sayda adi insanlar da narkotiklərdən istifadə nəticəsində<br />
xəstələnir <strong>və</strong> ölür.<br />
Narkotiklər demək olar ki, bədənin bütün orqanlarına təsir edirlər.<br />
Onlar immun sistemi zəiflədərək infeksiyalara həssaslığı artıra bilər;<br />
qeyri-normal nəbz, infarkt <strong>və</strong> qan damarlarının <strong>və</strong> ürək qapaqlarının<br />
infeksiyaları da daxil olmaqla ürək-damar problemlərinə səbəb ola<br />
bilər; ürəkbulanma, qusma <strong>və</strong> qarın ağrısına səbəb ola bilər; qaraciyəri<br />
zədələyə bilər; beynə qan sızmanı başlada bilər; beynin kimyəvi quruluşunu<br />
dəyişərək, narkotiklərdən asılılığa aparır; beyni həmişəlik<br />
zədələyir; yaddaş, diqqət <strong>və</strong> qərarları qəbul etməyə təsir edir; paranoya,<br />
aqressivlik, hallüsinasiya, depressiya <strong>və</strong> asılılıq yarada bilər; <strong>və</strong><br />
“hamilə qadın <strong>və</strong> onun körpəsi üçün riskli ola bilər”. 15<br />
Xoşbəxtlikdən narkotik istifadəçiləri <strong>və</strong> onların ailələri bu problemlə<br />
tək qalmalı deyillər. Bir çox müalicə mərkəzləri <strong>və</strong> dəstək xidmətləri<br />
kömək edə bilər. Anonim Narkotiklər onlardan biridir. Onların baxışı<br />
budur ki, “narkotikdən asılı olan hər bir şəxsin bizim mesajı öz dilində<br />
<strong>və</strong> mədəniyyətində yaşamaq <strong>və</strong> yeni həyat yolu üçün imkan tapmaq<br />
şansı var”. 16 İnsan <strong>və</strong> İlahi köməklə qələbə mümkündür.<br />
Yaşamaqda əsl balans<br />
Ola bilsin ki, siz spirtli içki, tütün, narkotik, taqətdən düşənə qədər<br />
işləmək, pornoqrafiya asılılığı, informasiya vasitələrindən asılılıq <strong>və</strong> ya<br />
qeyri-taraz həyat qandalları ilə mübarizə aparırsınız. Nəyisə tərgitməyə<br />
çalışaraq uğursuzluğa düçar olmaq, yenidən çalışmaqda davam<br />
etmək <strong>və</strong> yenə də uğursuzluqla qarşılaşmaqdan doğan ümidsizlik kimi<br />
hisslər az olar. Vərdişlər asanlıqla formalaşır, lakin dəyişdirmək çətin<br />
olur. Əslində tək cəsarət <strong>və</strong> güclü iradə köləyə çevirən <strong>və</strong>rdiş <strong>və</strong> asılılıq<br />
üzərində qələbə çalmaq üçün kifayət deyil. Bizim köməyə ehtiyacımız var.<br />
Böyük missioner <strong>və</strong> yazıçı, həvari Paul bizim güc mənbəyimizi<br />
özümüzdən kənarda olan bir qüv<strong>və</strong> kimi təsvir etmişdi. Xoşbəxtlikdən<br />
o, həmçinin belə qüv<strong>və</strong>nin <strong>və</strong> mü<strong>və</strong>ffəqiyyətin sirrini də bölüşmüşdü:<br />
93
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
“Mənə qüv<strong>və</strong>t verən Məsihin köməyilə hər işə gücüm çatır” (Filipililərə<br />
4:13). O, həmçinin əla<strong>və</strong> edir: “Siz insanın qarşılaşdığı sınaqdan başqa<br />
bir sınaqla qarşılaşmadınız. Allah sadiqdir <strong>və</strong> O sizi gücünüzdən artıq sınağa<br />
çəkilməyə qoymaz. Sınaqla yanaşı bu <strong>və</strong>ziyyətdən çıxış yolu ilə də<br />
təmin edəcək ki, tab gətirə biləsiniz” (1 Korinflilərə 10:13). Nə çətinliklə<br />
üzləşirsinizsə, başqaları da üzləşir. Bütün əziyyətlərinizdə tək deyilsiniz.<br />
Qarşımıza nə çıxsa da, Allah artıq çıxış yolunu hazırlayıb. Onun gücündə<br />
siz fiziki, əqli, emosional <strong>və</strong> ruhlu cəhətdən balanslı olan dolğun həyat<br />
əldə edə bilərik.<br />
Bizi yalnız yaradan deyil, həmçinin saxlamağa qadir olan <strong>və</strong> iradəmizi<br />
<strong>və</strong> qabiliyyətimizi müdrik seçimlər etmək üçün gücləndirə bilən<br />
mərhəmətli <strong>və</strong> güclü Allahın gücünə möhkəm arxalanmadan hətta ən<br />
güclü iradəli insan da əsl balans əldə edə bilməz. Sonra o bizi hətta<br />
əzgin vaxtımızda da bütünlük axtarışımızda hə<strong>və</strong>sləndirir: “Beləliklə, nə<br />
yeyirsinizsə, nə içirsinizsə, nə edirsinizsə, hər şeyi Allahın izzəti üçün<br />
edin” (1 Korinflilərə 10:31). Ondan sonra ziyanlı, asılılıq yaradan <strong>və</strong> dağıdıcı<br />
<strong>və</strong>rdişlərdən <strong>və</strong> işlərdən uzaq durmaq heyrətamiz <strong>və</strong> möcüzəli<br />
xeyir-dualara <strong>və</strong> həyat ənamına görə minnətdarlıq hissindən irəli gələn,<br />
ruhlu cəhətdən doğan qərar olur.<br />
Köməyin heç vaxt uzaqda olmadığını yadda saxlamaq hə<strong>və</strong>sləndirir<br />
adamı. Bizim lütfkar, səmavi Atamız həyatda davamlı <strong>və</strong> uğurlu əsl balans<br />
əldə etməyə kömək edən seçimlərimizi yönləndirmək üçün hazır<br />
dayanıb. Bu, həmçinin ziyan verici <strong>və</strong>rdişlərin qarşısının alınmasına <strong>və</strong><br />
onlar üzərində qələbəyə də aiddir. Elə indi Allahdan kömək istəyin! Siz<br />
nəinki sağ çıxacaqsız, hətta inkişaf da edəcəksiz!<br />
1<br />
Available online at www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_<br />
report/en.<br />
2<br />
“Status Report on Alcohol and Health in 35 European Countries 2013,” available<br />
online at www.euro.who.int/en/publications/abstracts/status-report-on-alcohol-andhealth-in-35-european-countries-2013.<br />
94
Azad olmaq<br />
3<br />
Thomas Babor et al., Alcohol: No Ordinary Commodity, 2nd ed. (New York: Oxford<br />
University Press, 2010), p. 70.<br />
4<br />
Richard K. Ries et al., Principles of Addiction Medicine, 4th ed. (Philadelphia: Lippincott<br />
Williams and Wilkins, 2009).<br />
5<br />
EuroCare, European Alcohol Policy Alliance, “Alcohol and Cancer—the Forgotten<br />
Link,” available online at www.eurocare.org/library/latest_news/alcohol_and_cancer_<br />
the_forgotten_link.<br />
6<br />
Timothy S. Naimi et al., “Cardiovascular Risk Factors and Confounders Among<br />
Nondrinking and Moderate-Drinking U.S. Adults”, American Journal of Preventive Medicine<br />
28 (2005): 369-373.<br />
7<br />
Kaye Middleton Fillmore et al., “Moderate Alcohol Use and Reduced Mortality<br />
Risk: Systematic Error in Prospective Studies”, Addiction Research and Theory 14<br />
(2006): 101-132.<br />
8<br />
B. Hansel et al., “Relationship Between Alcohol Intake, Health and Social Status,<br />
and Cardiovascular Risk Factors in the Urban Paris-lle-de-FranceCohort,” European Journal<br />
of Clinical Nutrition 64 (2010): 561-568.<br />
9<br />
Robert Beaglehole et al., “Priority Actions for the Noncommunicable Disease Crisis,”<br />
Lancet 377 (2011): 1438-1447.<br />
10<br />
World Health Organization, “Tobacco,” Fact Sheet No. 339; available online at<br />
www.who.int/mediacentre/factsheets/fs339/en/index.html. See also Omar Sharey et<br />
al., The Tobacco Atlas, 3rd ed. (Atlanta: American Cancer Society, 2009).<br />
11<br />
Richard Nixon, “Remarks About an Intensified Program for Drug Abuse Prevention<br />
and Control,” June 17, 1971. Available online by John T. Woolley and Gerhard Peters,<br />
The American Presidency Project, at www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=3047. For<br />
a chronology of America’s drug war, see www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/<br />
drugs/cron/.<br />
12<br />
See www.unodc.org/pdf/WDR_2005/volume_1_chap2.pdf.<br />
13<br />
Data available at www.unodc.org/documents/data-and-analysis/WDR2012/<br />
WDR_2012_Chapter1.pdf.<br />
14<br />
Ibid.<br />
15<br />
Gateway Foundation, “Effects of Drug Abuse and Addiction,” available online at<br />
http://recovergateway.org/resources/individuals/drug-addiction-effects/.<br />
16<br />
Visit the Web site www.na.org/.<br />
95
Fəsil 9<br />
Geri dönmək<br />
Çətinlik çempion yaradır: bunu qəbul edin!<br />
S<br />
on bir neçə on illiklər boyu tədqiqatçılar bu sual üzərində diqqətlərini<br />
cəmləməyə başlayıblar: Nə üçün yüksək riskli mühitdə yaşayan bəzi<br />
gənclər təhlükəli davranışlara qoşulmurlar? Onlar belə yekun nəticəyə<br />
gəliblər ki, hər şey dözümlülük termininə bağlıdır.<br />
Dözümlülük şəxsi çətinliklərə, həyatdakı stresli hadisələrə <strong>və</strong> hətta<br />
ziyanlı mühitə baxmayaraq sağlam yaşamaqda davam etmək qabiliyyətidir.<br />
Bu cür dözümlülük geniş çeşidli sosial dəstəyin nəticəsin də<br />
inkişaf edir. Kəskin çətinliklərə <strong>və</strong> risk faktorlarının olmasına baxmayaraq,<br />
dözümlü şəxslərdə mübarizə qabiliyyətləri inkişaf edir ki, bu<br />
da onlara həyatda uğur qazanmağa kömək edir. Onlarda güclü özünü<br />
ələ alma qabiliyyəti, Allaha inam <strong>və</strong> ətrafdakı dünyaya qarşı müsbət<br />
münasibət var. Onlar həyatları üçün dəqiq məqsəd hissi ilə idarə olunaraq,<br />
həyatın maneələrini üstün gələ <strong>biləcək</strong>ləri problemlər kimi<br />
görürlər. Bunlardan əla<strong>və</strong>, dözümlülük bugünkü maneələrdən başqa<br />
həyatın olduğuna ümid <strong>və</strong> müsbət inam deməkdir.<br />
96
Geri dönmək<br />
Riskin yüksək olduğu dünyada yaşamaq<br />
Ailələr, ibadət evləri <strong>və</strong> icmalar hamısı onları qorumağa çalışsa da,<br />
bu günün gəncləri yenə də böyük risklə dolu dünyada yaşayırlar. Sadəcə,<br />
bir düyməni basmaqla İnternetdə onları seks haqqında çox açıq material<br />
gözləyir <strong>və</strong> gənclərin əksəriyyətinin dediyi kimi spirtli içkilər, anaşa,<br />
kokain <strong>və</strong> amfetaminlər hətta çoxlarının təhlükəsiz, dolğun adlandırdığı<br />
mühitdə də nisbətən asan əldə edilir. Buna görə də yaşadıqları<br />
təhlükəli dünyaya baxmayaraq bəzi gənclərə mü<strong>və</strong>ffəqiyyətli olmaqda<br />
kömək edən bu amilləri aydınlaşdırmaq vacibdir. Bunu biləndə biz digər<br />
gənclərə də bu yaşam strategiyalarını işə salmaqda kömək edə bilərik.<br />
Bu gün dözümlülük anlayışı həyati vacibdir. Əgər evi <strong>və</strong> sosial mühiti<br />
ideal edə bilmiriksə; əgər narkotikləri küçədən <strong>və</strong> zorakılığı televizordan,<br />
kinolardan <strong>və</strong> video oyunlarından yığışdıra bilmiriksə; İnternetdən<br />
ziyanlı materialları çıxarda bilmiriksə, o zaman bütün bu tə<strong>sirlər</strong>ə<br />
məruz qalaraq böyüyən uşaqlara sağlam qalmaqda <strong>və</strong> həyatda uğur<br />
qazanmaqda necə kömək edə bilərik? Ayrıca fərdlər, ibadət evi <strong>və</strong> ya<br />
bir icma kimi gənclərin dözümlü olmağına necə kömək edə bilərik?<br />
Yadda saxlamalı birinci şey odur ki, dözümlülük dəstəkləyici<br />
münasibətlərin nəticəsində yaranır! Əla<strong>və</strong> olaraq, dözümlü gənclər çox<br />
vaxt dini inamlarından istifadə edərək müsbət mənalı həyat baxışını<br />
saxlamağı bacarırlar. 1<br />
Münasibətlərin rolu<br />
Dəyərli, səmimi <strong>və</strong> davamlı müsbət münasibətlər dözümlü<br />
gənclərin inkişafında əsasdır. Valideynlər, müəllimlər, ruhanilər <strong>və</strong> ya<br />
istənilən məsul böyük daxil olmaqla dəstək göstərən böyüklər <strong>və</strong> ya<br />
məsləhətçilər hamısı dözümlülüyün inkişafında böyük rol oynayırlar.<br />
Qayğı, istilik <strong>və</strong> şərtsiz məhəbbət göstərən insanlarla münasibətlər<br />
görünür ki, gənclərə həyatın onların üzərinə atdığı hər şeyi dəf edə<br />
biləcəyi hissi verir. Bu cür münasibətlər gənclərdə dəyər hissi aşılaya<br />
97
Формулы здоровья<br />
98
Geri dönmək<br />
bilər ki, bu da çətinliklərin öhdəsindən daha uğurla gəlməyə qabil edir.<br />
Bir araşdırmanın nəticələri göstərdi ki, “dözümlü gənclərin həyatında<br />
ən azı bir nəfər onları şərtsiz qəbul edən insan var idi”. 2<br />
Dözümlülük <strong>və</strong> ailə naharı<br />
Dözümlülük yaratmaq üçün bir effektiv, eyni zamanda çox sadə<br />
strategiya ailə kimi birlikdə oturub yemək yeməkdir. Bir neçə müasir<br />
araşdırmalar göstərmişdir ki, ailə naharları yeniyetmə <strong>və</strong> gənclərdə<br />
riskli <strong>və</strong> asılılıq yaradan davranışların aşağı salınmasına kömək edir.<br />
Tədqiqatçılar ailə naharı vaxtını spirtli içki <strong>və</strong> narkotik qəbulu, siqaret,<br />
erkən seksual fəaliyyət, qidalanma pozğunluqları <strong>və</strong> kiçik cinayət kimi<br />
riskli davranışlara qarşı qoruyucu amillər kimi qeyd edirlər.<br />
Ailə naharları gənclərin zorakılığın qurbanına çevrilməsi ehtimalını<br />
azaldır. 3<br />
Həmçinin onlar daha yaxşı sosial <strong>və</strong> əqli stabillik yaradır. Ailə naharlarında<br />
iştirak edən <strong>və</strong> valideynləri ilə vaxt keçirən uşaqlar <strong>və</strong><br />
yeniyetmələr yüksək özünə gü<strong>və</strong>ncliyə malik olur, daha az depressiya<br />
keçirir <strong>və</strong> intiharın <strong>və</strong> ya intihar haqqında fikirlərin səviyyəsi aşağı olur.<br />
Əla<strong>və</strong> olaraq, ailə ilə birlikdə yemək daha sağlam yemək <strong>və</strong>rdişləri<br />
<strong>və</strong> qidalanmaya kömək edir. Ən vacibi isə onlar ruhlu dəyərləri <strong>və</strong> Allaha<br />
inamı bəsləmək üçün ideal vaxt verir. Dözümlülük mövzusunda<br />
tədqiqat göstərdi ki, Allaha inam gələcək mü<strong>və</strong>ffəqiyyətdə <strong>və</strong> çətin<br />
həyat şəraitini dəf etməkdə böyük rol oynayır.<br />
Birlikdə ailə kimi yemək ailənin bağlılığına görə müsbət təsirdir.<br />
Ailənin birliyi dözümlülük yaradan ən güclü amillərdən biridir. Beləliklə,<br />
ailə yeməkləri elə bir mühit yaradır ki, ailə bir-birilə ünsiyyətdə ola<br />
bilər, valideynlər <strong>və</strong> uşaqlar arasında uzunmüddətli birlik yarana<br />
bilər, problemləri <strong>və</strong> həlli yollarını müzakirə edə <strong>və</strong> stabillik hissi aşılaya<br />
bilər. Valideynlər ailə yemək vaxtlarından uşaqlarının dostları <strong>və</strong><br />
evdən kənarda münasibətdə olduqları hər kəsi tanımaq, onlar haqqında<br />
eşitmək üçün istifadə edə bilərlər. Həmçinin yemək vaxtı gələcək<br />
99
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
tədbirləri <strong>və</strong> fəaliyyətləri planlaşdırmaq imkanı yaradır ki, bu da ailəni<br />
daha da birləşdirir.<br />
İş öhdəlikləri, həmçinin elektron vasitələr yemək vaxtı özünü<br />
göstərməli olan birlik hissinə müdaxilə edir. Vacibdir ki, valideynlər<br />
yemək zamanı televizoru söndürsünlər <strong>və</strong> o vaxt elektron vasitələrdən<br />
istifadəyə icazə verməsinlər. Ailə naharı zamanı olan birliyə, münasibətə<br />
heç nə müdaxilə etməməlidir. Gənclərin əslində ailə yemək vaxtlarında<br />
qaynayıb – qarışmağı sevmələri adamı hə<strong>və</strong>sləndirir.<br />
100<br />
Dözümlülük <strong>və</strong> xidmət<br />
İcma xidməti gənclər arasında dözümlülük yaradan digər fəaliyyətdir.<br />
Bu, Yazılarda möhkəm yer tutmuş bir anlayışdır. İsa bizi başqalarına<br />
xidmət etməyi çox öyrətmişdi. Matta 25:31-46-da O, deyir ki, Onun<br />
adamları başqalarının ehtiyaclarını ödəməklə – acları doyuzdurmaq<br />
<strong>və</strong> çılpaqları geyindirmək kimi – onlara xidmət edirlər. Biz Onun bütün<br />
adamlarına qayğıkeş mərhəmət göstərməli <strong>və</strong> kömək etməliyik. Bu cür<br />
praktik fəaliyyət övladlarımızı yüksək riskli davranışlardan qorumaq,<br />
eyni zamanda onların inam <strong>və</strong> imanını hə<strong>və</strong>sləndirmək üçün bizə daha<br />
bir metod verir. Beləliklə biz başqalarına yalnız pul verməklə deyil,<br />
gənclərlə birlikdə şəxsi <strong>və</strong> təcrübi kömək göstərməklə də xidmət edirik.<br />
Biz yerli icmamızda yaşayanların bəhrələnə biləcəyi istənilən<br />
fəaliyyəti xidmət fəaliyyəti adlandıra bilərik. İnsanları yedizdirmək,<br />
geydirmək <strong>və</strong> qorumaq vacibdir. Bundan başqa biz hər hansı səbəbdən<br />
ehtiyacı olanları dəstəkləyə, onlara baş çəkə, kömək edə <strong>və</strong> ovundura<br />
bilərik. Kimsə soruşa bilər: “Xidmətin uşaqlar <strong>və</strong> yüksək riskli<br />
fəaliyyətlərlə nə əlaqəsi var?”<br />
İlk növbədə bu, gənclərin həyatını dəyişdirir. Xidmət vasitəsilə<br />
onların sağlam, sosial davranışa malik olması ehtimalı daha çoxdur.<br />
İllərlə bundan qabaq o zaman Xidmət Öyrənilməsində Milli Komissiyanın<br />
sədri <strong>və</strong> məşhur kosmonavt olan senator Con Qlen göstərmişdi<br />
ki, məktəb kurrikulumunda xidmətin də yer tutduğu məktəblərin 80
Geri dönmək<br />
faizdən çoxu hesabat vermişlər ki, iştirak edən tələbələrin əksəriyyətinin<br />
qiymətləri yaxşılaşmışdı. 4 Maraqlı deyilmi ki, İsanın Matta 25-dəki<br />
göstərişinə əməl edərək siz şəxsən də faydalanırsız, Xidmətə cəlb olunmaq<br />
həmçinin yüksək riskli davranışların az olması <strong>və</strong> spirtli içkilərdən<br />
əhəmiyyətli dərəcədə az istifadə olunması ilə də əlaqəlidir. 5<br />
İnam əsaslı qruplar çox vaxt icma xidmətində aparıcı rol oynaya bilir.<br />
Onlar xidmət imkanları təşkil edə bilər <strong>və</strong> məsuliyyətli rəhbər təyin<br />
edə bilərlər. Dəyişikliyə səbəb olan da məsuliyyətli, qayğıkeş böyüyün<br />
olmasıdır. Xidmət fəaliyyəti zamanı böyüklər həqiqətən də gənc insanın<br />
həyatının qayğısına qaldıqlarını göstərə, özlərini nümunəvi apara <strong>və</strong><br />
uğurla əlaqədar olan əsas ruhlu <strong>və</strong> həyati dəyərləri bölüşdürə bilərlər.<br />
Xidmət fəaliyyətində böyüklərin öyrətməsi çətin ev mühitinin mənfi<br />
tə<strong>sirlər</strong>inin öhdəsindən gəlməyə kömək edə bilər.<br />
İcmaların <strong>və</strong> gənclərin dolğun həyat yaşamaları üçün hər birimiz<br />
riskli davranışlardan azad gənclər yetişdirmək uğrunda öz payımıza<br />
düşəni etməliyik. Qayğıkeş münasibətlər bəsləmək, ailə yeməklərinin<br />
dəyərini paylaşmaq <strong>və</strong> icmada gəncləri iştiraka hə<strong>və</strong>sləndirən xidmət<br />
proqramlarının həyata keçirilməsi bu məqsədə çatmağa kömək edir.<br />
Bu, gənclərimizin həyatında dəyişiklik edəcək.<br />
1<br />
T. P. Hebert, “Portraits of Resilience: The Urban Life Experience of Gifted Latino<br />
Young Men”.<br />
Roeper Review 19 (1996): 82-90.<br />
2<br />
R. Brooks, “Children at Risk: Fostering Resilience and Hope”, American Journal of<br />
Orthopsychiatry 64 (1994): 545-553.<br />
3<br />
D.C.McBride et al., “Family Dinners and Victimization”, presented at the American<br />
Society of Criminology, Chicago, Illinois, November 2012.<br />
4<br />
John Glenn, “The Benefits of Service-Learning”, Harvard Education Letter, January/<br />
February 2001, available online at http://hepg.org/hel/article/150.<br />
5<br />
G.L.Hopkins et al., “Service Learning and Community Service: An Essential Part of<br />
True Education,” Journal of Adventist Education, May/June 2009: pp. 20-25.<br />
101
102<br />
Fəsil 10<br />
Rahatsızlığımıza istirahət<br />
İstirahət yorğunluğun dərmanıdır:<br />
qiymətini bilin!<br />
O<br />
n səkkizinci <strong>və</strong> on doqquzuncu əsrlərin İngiltərəsində fabrik direktorlarının<br />
işçilərinin vaxtını necə oğurladıqları haqda nağıllar dolaşır.<br />
Direktorlar, sadəcə, gün başa çatmaq üzrə olanda saatın qolunu dala<br />
çəkərək yazıq işçiləri əla<strong>və</strong> ödənişsiz çox işləməyə məcbur edirdilər.<br />
Digər bir hiylə isə o idi ki, nahar fasiləsi zamanı saatın böyük əqrəbini<br />
elə dəyişirdilər ki, bir dəqiqə ə<strong>və</strong>zinə əqrəb üç dəqiqə irəli gedirdi hər<br />
dəfə, bununla da fasiləni qısaldırdılar. Bu cür hərəkətlər işçilərdən heç<br />
vaxt ə<strong>və</strong>zini çıxa bilmədiyimiz bir şeyi oğurlayırdı, bu da zamandır.<br />
Biz birja bazarında <strong>və</strong> ya digər pis sərmayədə pul itirə bilərik, lakin<br />
bəzən onu geri ala bilərik. Yaxud da əgər sağlamlığımızı itirsək, bəzən<br />
düzgün tibbi müayinə, qidalanma rejimi <strong>və</strong> idmanla bunu bərpa edə<br />
bilərik. Lakin itirilmiş <strong>və</strong> ya oğurlanan zaman – istər bir dəqiqə olsun,<br />
istər bir gün, bir həftə – əbədi gedir. Zaman (2011) filmində cəmiyyət<br />
əhalinin sayının həddən artıq artmasının qarşısını almaq üçün yaşlaşma<br />
prosesini nəzarətdə saxlayır. Çox pula malik olan zəngin şəxslər kasıblara<br />
nisbətən daha uzun həyat ala bilərlər. Lakin bədii ədəbiyyatda
Rahatsızlığımıza istirahət<br />
mümkün olan şeylər real həyatda mümkün deyil. Heç kəs zamanı satın<br />
ala bilməz.<br />
Nə etməyimizdən asılı olmayaraq saat irəli gedir. Cibgirlər pul qabından<br />
pulu oğurladığı kimi, hər tərəfdən müxtəlif qüv<strong>və</strong>lər bizdən<br />
vaxtımızı alırlar. Daha sürətli telefonlar, elektron tabletlər, İnternet<br />
<strong>və</strong> kompüterlər göründüyü kimi bizim üçün daha çox vaxtla<br />
nəticələnməyib. Əksinə, müasir dünyanın kədərli faktlarından biri də<br />
budur ki, başqa şeyləri nə qədər sürətli etsək, özümüzə bir o qədər<br />
az vaxt qalır. Baxmayaraq ki, vaxtın olmaması müasir həyatın böyük<br />
xəstəliyidir, bizim müasir dilemmamızın güclü antidotu qədimdən gəlir.<br />
Bu, Şənbə adlanır <strong>və</strong> bu, düzgün yuxu ilə birlikdə insanın rahatsızlığı<br />
üçün ən yaxşı istirahət tapmaq yoludur.<br />
Sığınacaq<br />
Dünyanın qasırğa, tornado <strong>və</strong> sunami olan hissələrində insanlar sığınacaqlar<br />
tikirlər. Bu cür sığınacaqlar bir səbəbdən mövcuddur: insanlara<br />
qasırğadan, xüsusilə də tornadodan sığınacaq vermək üçün. Lakin<br />
bir problem var: biz sığınacağa çatmalıyıq. Əgər yaxında deyiliksə <strong>və</strong><br />
fırtına başlayarsa, biz sığınacaqsız qala bilərik. Heç bir sığınacaq özü bizi<br />
axtarmır – biz ona doğru getməliyik.<br />
Lakin Allah elə birini yaradıb ki, biz ona tərəf qaçmaqdansa, o bizim<br />
yanımıza gəlir! Saatda 1609 km sürəti ilə (yerin fırlanma sürəti) Şənbə<br />
planetin ətrafında dövr edir. Bir günəş batışında gələrək <strong>və</strong> digərində<br />
gedərək, yeddinci gün Şənbə planeti yuyur, özü ilə birlikdə evimizə <strong>və</strong><br />
həyatımıza dünyanın bizə <strong>və</strong> vaxtımıza olan bitməz tələblərindən sığınacaq<br />
gətirir. Bu sığınacaq, bu istirahət elə vacibdir ki, Allah istisnasız olaraq<br />
həftədə bir dəfə bizə təklif edir. Bizim Şənbə istirahətimiz təsəvvür<br />
edə biləcəyimizdən daha çox bizim qayğımıza qalan məhəbbətli Yaradıcımıza<br />
etibarın simvoludur. Şənbə günü biz həyatın qayğılarından,<br />
həyəcan <strong>və</strong> problemlərindən sığınacaq <strong>və</strong> mühafizə tapırıq.<br />
103
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Şənbə təsəvvür edə biləcəyimizdən daha çox bizi se<strong>və</strong>n Birində<br />
istirahətimizin simvoludur. Görkəmli Yəhudi yazıçısı Abraham Heçel<br />
Şənbəni “zamanda saray” kimi təsvir etmişdi. 1 Həftədə bir dəfə Allahın<br />
səmavi sarayı 24 saatlıq göydən yerə enir <strong>və</strong> Yaradıcımız Öz hüzurunun<br />
izzətini bizim üçün açır. Yerin çaşqınlıqlarından <strong>və</strong> gündəlik həyatın<br />
narahat yükündən azad olaraq Şənbə sığınacağımızda Onunla birlikdə<br />
içəri qapanırıq. Allah nəinki bizi Özünün Şənbə istirahətinə də<strong>və</strong>t edir,<br />
həmçinin bizə ibadət etməyi <strong>və</strong> işimizi dayandırmağı əmr edir. O bilir<br />
ki, aramsız tələsmək <strong>və</strong> daimi işdə keçən həyat bizim həyat qüv<strong>və</strong>mizi<br />
qıracaq, immun sistemimizi zəiflədəcək <strong>və</strong> diqqətimizi elə cəlb edəcək<br />
ki, Onun haqqında unudacağıq. Öldürmək, oğurlamaq <strong>və</strong> zinakarlıq<br />
haqqındakı əmrlərlə birlikdə biz istirahət haqqında əmri də görürük.<br />
Bu da istirahətin bizim ümumi rifahımız üçün nə qədər vacib olduğunu<br />
deyir. Lakin Rəbbin haqqında danışdığı istirahət fiziki istirahətdən<br />
daha böyükdür, baxmayaraq ki, bura yuxu da daxildir. Bu, Onun bizə<br />
qarşı olan məhəbbət <strong>və</strong> qayğısı kontekstində şüurun, bədənin <strong>və</strong> ruhun<br />
ümumi istirahətidir.<br />
104<br />
Yuxu <strong>və</strong> şənbə istirahəti<br />
Sorğu-sualsız Şənbənin nədən ibarət olduğu <strong>və</strong> bizə gətirdiyi bütün<br />
şeylər arasında istirahət mərkəzdə durur. Hətta İbrani dilində Şabbat<br />
sözü də “ara vermək, istirahət etmək” felindən gəlir. Lakin Şənbə<br />
istirahətinin nə qədər vacib olmasından asılı olmayaraq, tək bu, kifayət<br />
deyil. Ruhlu, əqli <strong>və</strong> fiziki cəhətdən nə qədər faydalı olsa da, həftədə<br />
bir gün istirahət etmək digər bir istirahət növü – yuxu olmadan yetərli<br />
olmaz.<br />
Allah Şənbə istirahətində etdiyi kimi gəlib bizə əmr vermir ki,<br />
kifayət qədər yuxu yataq. Onun bunu etməyə ehtiyacı yoxdur, çünki<br />
əgər dinləsək bədənimiz özü bizə bu göstərişi verir. Ona diqqət veribverməmək<br />
bizdən asılıdır. Şənbə həmişə bizə gəldiyi kimi yuxu da gəlir.
<br />
105
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Əlbəttə, Allahın əmrlərini pozmağın mənfi nəticələri olduğu kimi<br />
bədənimizin dediklərinə etinasızlıq etmək də mənfi nəticələrə səbəb<br />
olacaq. 2011-ci ildə Çinli kişi demək olar ki, yemədən <strong>və</strong> içmədən üç<br />
gün internet klubda kompüterin qarşısında vaxt keçirdikdən sonra ölmüşdü.<br />
İki il sonra, 2013-cü ilin dekabrında İndoneziyada “Young &<br />
Rubicam” reklam agentliyinin gənc işçisi Mira Diran üç gün dalbadal<br />
işləmişdi. O, oyaq qalmaq üçün enerji içkiləri içirdi. Lakin onun ekstravaqant<br />
ithafına görə ölümlə ödədi.<br />
Yuxusuzluqdan doğan yorğunluqdan yumulan gözlərlə dünyanın<br />
necə də qəmgin <strong>və</strong> kədərli görünməsi qəribədir. Digər tərəfdən,<br />
uzun <strong>və</strong> dərin gecə yuxusundan sonra dirçəliş <strong>və</strong> bərpa hissi tamamilə<br />
təzələyir insanı. Axı Allah insanları işləmək üçün yaratmışdısa, amma<br />
O, həmçinin onları istirahət üçün də yaratmışdı (Yaradılış 26:15). Şənbə<br />
istirahəti, yuxu istirahəti <strong>və</strong> balanslı <strong>və</strong> məhsuldar iş arasında biz optimal<br />
fiziki, ruhlu <strong>və</strong> əqli rifahdan ləzzət ala bilərik. Şənbə <strong>və</strong> yuxu insan<br />
rahatsızlığı üçün əsl istirahətdir.<br />
Elmi tədqiqat aydındır: insan varlığı kimi bizim yuxuya ehtiyacımız<br />
var. Bu, kifayət qədər olmasa, düzgün fəaliyyət göstərə bilmərik. Desə<br />
də deməsə də, hər kəs yuxunun necə vacib olduğunu bilir. Bununla<br />
belə, illərlə araşdırmalara baxmayaraq, bu, hələ də sirr olaraq qalır.<br />
Dəqiq nədir, nə edir <strong>və</strong> nə üçün bədənimizə <strong>və</strong> şüurumuza belə təsir<br />
edir kimi suallar hələ də cavabını gözləyir. Biz bilirik ki, yuxu sağlamlıq<br />
<strong>və</strong> rifah üçün vacibdir. Düzdür, yuxu xəstələnməyəcəyinizə təminat vermir,<br />
lakin onun olmaması o deməkdir ki, tez <strong>və</strong> ya gec xəstələnəcəksiniz.<br />
Nə qədər yuxu kifayətdir? Cavab müxtəlifdir, çünki insanlar, onların<br />
sağlamlığı, iş <strong>və</strong>rdişləri, yuxu <strong>və</strong> metabolizmi fərqlidir. Praktiki<br />
məqsədlə, əksər insanların təxminən gecədə 8 saat yuxuya ehtiyacı<br />
var (bəzi araşdırmalar bu hüdudu 7-9 saat arası qoyur). Bu, yuxunun<br />
tam faydalarını hiss etmək üçün optimal miqdardır. Sadəcə, özümüzü<br />
istirahət etmiş <strong>və</strong> emosional <strong>və</strong> fiziki cəhətdən daha yaxşı hiss etməyə<br />
kömək etməkdən əla<strong>və</strong>, yuxu infeksiyalarla mübarizə aparmağa kömək<br />
edir, diabetin qarşısını alır <strong>və</strong> ürək xəstəlikləri, piylənmə <strong>və</strong> yüksək qan<br />
təzyiqi riskini azaldır.<br />
106
Rahatsızlığımıza istirahət<br />
“Yuxu sağlamlığı xroniki diabet <strong>və</strong> artrit, böyrək xəstəlikləri, ağrı,<br />
insanın immun çatışmazlıq virusu (İÇV), epilepsiya, Parkinson xəstəliyi<br />
<strong>və</strong> depressiya kimi pozğunluqları olan insanlar üçün xüsusən maraqlıdır.<br />
Yaşlılar arasında müalicə olunmamış yuxu pozğunluğunun koqnitiv<br />
<strong>və</strong> tibbi nəticələri funksional məhdudiyyətlərə <strong>və</strong> sərbəstliyin<br />
itirilməsinə səbəb olur <strong>və</strong> hər hansı səbəbdən ölüm riskinin artması ilə<br />
əlaqələndirilir.” 2<br />
Dünya ətrafında yuxusuz<br />
Əl əməyini azaldan vasitələrin, təyyarə ilə səyahətin <strong>və</strong> yüksək<br />
sürətli İnternetin olmasına baxmayaraq biz kifayət qədər yuxu almırıq.<br />
Belə fikirləşmək olar ki, hər şey daha tez başa çatdığı üçün bizim rahatlanmağa<br />
<strong>və</strong> istirahət etməyə daha çox vaxtımız qalacaq. Lakin bütün<br />
dünyada bir çox insan tövsiyə edilən yeddi-doqquz saatdan az yatır.<br />
Əla<strong>və</strong> olaraq get-gedə daha çox insanda yuxu problemi var <strong>və</strong> bir çox<br />
milyonlarla insan hər hansı bir formada xroniki yuxu pozğunluğundan<br />
əziyyət çəkir.<br />
Yuxu çatışmazlığı gün ərzində məhsuldarlığın aşağı düşməsinə<br />
səbəb olur. Yuxunun bir gecə də olsa, bir saat yarım da az olması gündüz<br />
vaxtı ayıqlığın 32 faiz aşağı düşməsinə səbəb olur. Bundan əla<strong>və</strong>,<br />
yuxu çatışmazlığı yaddaşı <strong>və</strong> əqli qabiliyyətləri zəiflədir. Kiminsə kifayət<br />
qədər yatmaması üzündən əsəbi <strong>və</strong> ya kefsiz olmasına görə əla<strong>və</strong> stress<br />
yaşaması kimin başına gəlməyib? İşçilərdən birinin kifayət qədər yuxu<br />
almaması hallarında iş yerində qəzalar iki dəfə çox rast gəlinir. Milli<br />
Magistral Nəqliyyat Təhlükəsizliyi Assosiasiyası (MMNTA) təxmin edir<br />
ki, hər il ala-yuxulu maşın sürmək tək Birləşmiş Ştatlarda ən azı 100<br />
min maşın qəzasına, 71 min yaralanmaya <strong>və</strong> 1550 ölüm hallarına səbəb<br />
olur. Yuxusuzluq üzündən baş verən problemlər ətrafımızda olanlara da<br />
təsir edir, ona görə də biz kifayət qədər yuxu yatmaq <strong>və</strong> istirahət etmək<br />
üçün məsuliyyət daşıyırıq.<br />
107
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Daha yaxşı yatmaq üçün məsləhətlər<br />
Bəzi insanların ciddi yuxu problemləri <strong>və</strong> tibbi yardıma ehtiyacları<br />
olsa da, bu bir neçə sadə məsləhətlər çoxumuza ehtiyacımız olan yaxşı<br />
yuxu yatmaqda kömək edə bilər:<br />
• Yuxuya ciddi yanaşın. Hər gecə kifayət qədər yuxu yatmağı <strong>və</strong><br />
istirahət etməyi qarşınıza məqsəd qoyun.<br />
• Özünüzdə müntəzəm yuxu modeli formalaşdırın. Bizim<br />
bədənimiz ritmlə işləyir, buna görə də hər gecə yuxuya eyni<br />
saatda getməyə <strong>və</strong> hər səhər, hətta həftə sonları da eyni saatda<br />
yuxudan durmağa çalışın.<br />
• Müntəzəm fiziki hərəkətlər (həkiminizin sizə məsləhət gördüyü<br />
qədər) gecə yaxşı yatmağınızda çox faydalı ola bilər. İdman<br />
etdiyiniz vaxt bədəniniz enerji yandırır <strong>və</strong> yuxu (düzgün qidalanma<br />
ilə birgə) bunu bərpa etməyin ən yaxşı yoludur. “Fəhlə<br />
az da yesə, çox da yesə, yuxusu şirindir” (Vaiz 5:12).<br />
• Mədəniz dolu olduğu halda yatmayın. Yüngül axşam yeməyi<br />
<strong>və</strong>rdişini formalaşdırın <strong>və</strong> yatmağa getməmişdən an azı iki<br />
saat qabaq yeməkdən qaçın.<br />
• Kafeinli içkilərdən qaçın, çünki kafein stimulyantdır <strong>və</strong> sizi<br />
oyaq saxlaya bilər.<br />
• Yatmağa getməmişdən qabaq stresli <strong>və</strong>ziyyətlərdən qaçın.<br />
Televizoru birdəfəlik yataq otağından götürün. Ailə narazılıqlarını<br />
yatmaq vaxtı deyil, gündüz vaxtı həll edin.<br />
• Ruhlu şeylər üzərində diqqətinizi cəmləyin <strong>və</strong> etibar <strong>və</strong> Allahda<br />
istirahət haqqında Onun <strong>və</strong>dlərini istəyin. “Rəbbin hüzurunda<br />
sükut et, Onu səbirlə gözlə. Yolunda uğur qazanan<br />
Hiyləgər insan üçün narahat olma” (Zəbur 37:7).<br />
Çox insan hər axşam yuxuya getməzdən qabaq Zəburları oxumağı<br />
həddən artıq faydalı hesab edir. Məzmurlar həyatımıza sakitlik <strong>və</strong><br />
qəlblərimizə sülh gətirir. Onlar beynimizi rahatlayır <strong>və</strong> yuxuya hazırlayır.<br />
108
Rahatsızlığımıza istirahət<br />
Həftəlik istirahət<br />
Yuxu bizim ümumi istirahətə olan ehtiyacımızın yeganə tərkib hissəsi<br />
deyil. Gördüyümüz kimi, Allah həftəlik Şənbə istirahətini buyurub, çünki<br />
O bilirdi ki, bunu əmr verməsə, biz lazım olan istirahəti etməyəcəyik.<br />
Qabağa getmək, daha çox pul qazanmaq, daha çox öyrənmək arzusu<br />
ilə yaşayan insanlar özlərinə kifayət qədər fiziki istirahət vermirlərsə,<br />
Şənbə gününü kim saxlayacaqdı? Allahın bütün əmrlərində olduğu<br />
kimi, həftəlik Şənbə istirahəti bizim özümüz üçündür. O, İsrail övladlarına<br />
demişdi: “Bu gün xoş güzəranın üçün sənə buyurduğum Rəbbin əmr<br />
<strong>və</strong> qaydalarına riayət et” (Qanunun təkrarı 10:13). “Sənin güzəranın<br />
üçün” olan o əmrlərdən biri də Şənbə günü istirahət etmək idi.<br />
Allah Şənbəni başlanğıcda Yaradılış Həftəsinin hissəsi kimi təsis<br />
etmişdi. Bu o deməkdir ki, hətta On Əmrdən hər hansı biri mövcud<br />
olmazdan qabaq Şənbə istirahətinin müqəddəsliyi artıq mövcud idi:<br />
“Göylər <strong>və</strong> yer, oradakı hər şey beləcə tamamlandı. Allah yeddinci günə<br />
qədər gördüyü işləri qurtardı <strong>və</strong> yeddinci gün gördüyü işlərdən ayrılıb<br />
istirahət etdi. Allah yeddinci günə bərəkət verdi <strong>və</strong> onu təqdis etdi,<br />
çünki gördüyü bütün yaratma işini qurtarıb həmin gün istirahət etdi”<br />
(Yaradılış 2:1-3).<br />
Rəbb əv<strong>və</strong>ldən Şənbə xeyir – duasını bir qrup insan üçün nəzərdə<br />
tutmamışdı. O, istirahət gününü bütün bəşəriyyət üçün yaratmışdı,<br />
çünki bütün insanların kökü Allahdandır. “Allah gördü ki, Şənbə insan<br />
üçün vacib idi, hətta Cənnətdə də. O, yeddi gündən birində öz maraq <strong>və</strong><br />
məşğuliyyətlərini bir tərəfə qoymalı idi ki, Allahın işləri üzərində daha<br />
tam düşünsün <strong>və</strong> Onun gücü <strong>və</strong> yaxşılığı haqda fikirləşsin. Allahı daha<br />
qabarıq şəkildə ona xatırlatmaq <strong>və</strong> minnətdarlığı oyatmaq üçün onun<br />
Şənbəyə ehtiyacı var idi, çünki onun bütün həzz aldığı <strong>və</strong> malik olduğu<br />
şeylər Yaradıcının verən əli ilə gəlmişdi”. 3<br />
Əsl istirahət etmək sadəcə fiziki yatmaqdan daha çox şey tələb edir.<br />
Rahatsız beynimiz <strong>və</strong> bədənimiz üçün istirahət tapmağa başımızı huşsuz<br />
yuxuda balığın üstünə qoymaqdan daha artıq ne isə lazımdır. Bu, göyün<br />
109
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Şənbə istirahətinə daxil olmaqdır – yəni yeddinci gün olan Şənbəni Allahın<br />
xeyir – dualadığı gün kimi bir kənara qoymaq <strong>və</strong> sonra etdiyimiz<br />
hər şeydən uzaqlaşmaq <strong>və</strong> Onunla vaxt keçirmək <strong>və</strong> Onun bizim üçün<br />
etdikləri haqda fikirləşməkdir. Şənbə istirahətini gözləməkdən <strong>və</strong> hər<br />
həftə orada iştirak etməkdən doğan sülh, sakitlik <strong>və</strong> şənliyi gözləyən<br />
hər kəs bilir ki, bu, işdən yorulub taqətdən düşmüş canlar üçün necə<br />
də fiziki, ruhlu <strong>və</strong> əqli cəhətdən faydalı ola bilər.<br />
İstirahəti seçin<br />
Ehtiyatlı olmasaq, vaxtımıza olan tələblər hətta fiziki, əqli <strong>və</strong> ruhlu<br />
sağlamlığımızı itirənə qədər bizə dominantlıq edə bilər. Allah o qəddar<br />
vaxt dövriyyəsini qırmaq üçün bizə iki güclü yol, rahatsızlığımız üçün<br />
iki yol verib: yuxu <strong>və</strong> Şənbə. Biz özümüz həm yuxu, həm də Şənbə<br />
istirahətini tapmağı seçə bilərik. Lakin hər şeydən də artıq, göylər bizim<br />
İsada tamamilə, dolğun <strong>və</strong> təhlükəsiz istirahətin sevincini tapmağımızı,<br />
bununla da həm indi, həm də əbədiyyət boyu Onun əsl istirahətini yaşamağımızı<br />
gözləyir.<br />
1<br />
Abraham Joshua Heschel, The Sabbath (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1979).<br />
2<br />
HealthPeople.gov, “Sleep Health”, available at http://healthypeople.gov/2020/topicsobjectives2020/overview.aspx?topicid=38.<br />
3<br />
E. G. White, Patriarchs and Prophets, p. 48.<br />
110
Fəsil 11<br />
İnamın şəfaverici qüv<strong>və</strong>si<br />
İnam böyük sağlamlıq bərpa edəndir:<br />
onu qəbul edin!<br />
On illiklər boyu tədqiqatçılar inam <strong>və</strong> sağlamlıq arasındakı münasibətləri<br />
öyrənmişlər. Bu gün inamın ümumi rifahımızda fərq etdiyi<br />
haqda çoxlu dəlillər var. Bizi se<strong>və</strong>n <strong>və</strong> bizim üçün yalnız ən yaxşısını<br />
istəyən şəxsi Allaha inam həm fiziki, həm də emosional sağlamlığımıza<br />
müsbət təsir edir. Allah haqqında nəyə inanırıqsa, həyatımızın bütün<br />
cəhətlərinə təsir edir. Ruhlu inam <strong>və</strong> təcrübələrimiz ümumi rifahımızda<br />
fərq edir. Beləliklə, bizim ruhlu həyatımız ümumi sağlamlığımızda<br />
əv<strong>və</strong>llər başa düşdüyümüzdən daha çox rol oynayır.<br />
Tədqiqatlar davam etsə də biz aydın başa düşürük ki, inam vacib<br />
rol oynayır. Budur, tədqiqatçıların ruhluluq dozasının sizin üçün nə edə<br />
bildiyi haqda tapıntılarından nümunələr:<br />
1. Stress: Kaliforniyanın Alameda mahalında həyata keçirilmiş hər<br />
tərəfli tədqiqat 7000-ə yaxın kaliforniyalıların həyat tərzi <strong>və</strong>rdişlərini<br />
öyrənirdi. Məlum oldu ki, ibadət evi tərəfindən sponsorlaşdırılan<br />
fəaliyyətlərdə iştirak edən Qərb Körfəzi imanlıları ruhlu olmayan<br />
111
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
şəxslərə nisbətən maliyyə, sağlamlıq <strong>və</strong> digər gündəlik problemlər<br />
haqqında daha az stresə düşürdülər. 1<br />
2. Qan təzyiqi: Duke Universitetinin tədqiqatında dini xidmətlərdə<br />
iştirak edən, dua edən <strong>və</strong> ya müntəzəm olaraq Müqəddəs Kitab oxuyan<br />
yaşlı insanlarda bütün bunları etməyənlərə nisbətən qan təzyiqi daha<br />
aşağı idi. 2<br />
3. Bərpa: Duke Universitetinin tədqiqatı aşkar etdi ki, böyük cərrahi<br />
əməliyyatdan bərpa olan dindar xəstələr təxminən xəstəxanada 11 gün<br />
keçirirdilər, dindar olmayan xəstələr isə 25 gün. 3<br />
4. İmmun sistemi: 1700 böyük insan üzərində aparılmış tədqiqat<br />
göstərdi ki, dini xidmətlərdə iştirak edənlərdə xroniki xəstəliyi olan insanlarda<br />
çox olan immun maddə interleykin-6-nın miqdarının yüksəlməsi<br />
ehtimalı daha az idi. 4<br />
5. Həyat Tərzi: Bir neçə tədqiqatın icmalı göstərir ki, ruhluluğun<br />
daha aşağı intihar səviyyəsi, daha az spirtli içki <strong>və</strong> narkotik istifadəsi,<br />
daha az kriminal davranış, daha az boşanma <strong>və</strong> daha çox ailə məmnuniyyəti<br />
ilə əlaqəsi var. 5<br />
6. Depressiya: Kolumbiya Universitetinin araşdırmasına görə “mömin”<br />
anası olan qadınların anası dindar olmayanlara nisbətən depressiyaya<br />
düşmək ehtimalı 60 faiz azdır. Anası ilə eyni dini məzhəbə mənsub<br />
olan qızlar hətta daha az (71 faiz) depressiyaya tutulurlar, oğlanların<br />
depressiyaya tutulma ehtimalı isə 84 faiz azdır. 6<br />
112<br />
Qırıqlıqda bütövlük<br />
Mükəmməl sağlamlığa malik olmaq üçün inam <strong>və</strong> ruhluluq ehtiyacımız<br />
olan yeganə şeylər deyil. Günah gələndən biz hamımız hansısa<br />
dərəcədə fiziki, əqli <strong>və</strong> ruhlu cəhətdən əziyyət çəkirik, Allaha nə qədər<br />
inamımızın olmasından asılı olmayaraq.<br />
Müqəddəs Kitabda böyük inam əri olan Yaqub dəhşətli fiziki<br />
xəstəliklər keçirmişdi. Paul üç dəfə Allaha yalvarmışdı ki, bədəndə olan<br />
dərdini götürsün, lakin “qırıqlığına” fiziki şəfa almaqdansa, o, xüsusi
<br />
113
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
cür bütövlük aldı: “Amma O mənə dedi: “Lütfüm sənə kifayətdir, çünki<br />
zəiflik olanda qüv<strong>və</strong> tam olur” (2 Korinflilərə 12:9). Təəccüblü deyil ki,<br />
Paul belə deyə bilmişdi: “Mən zəifləyəndə qüv<strong>və</strong>tlənirəm” (ayə 10).<br />
Bu cür hə<strong>və</strong>sləndirmə xüsusilə də inam, dua <strong>və</strong> tibbi müdaxiləyə<br />
baxmayaraq hələ də xroniki xəstəliklərdən əziyyət çəkənlər üçün məna<br />
kəsb edir.<br />
114<br />
İnam fərq yaradır, lakin suallar qalır<br />
Tədqiqat çox inandırıcıdır: inam bizim fiziki, həmçinin ruhlu, həya<br />
tımızda fərq edir. Lakin əhəmiyyətli suallar hələ də qalır. Kifayət<br />
qə dər inamımız varsa, necə istədiyimiz kimi yaşayıb yenə də sağlam<br />
ola bilərikmi? İnam bizə sağlamlıq qanunlarını pozaraq yenə də uzun<br />
ömürlü olmağı gözləməyə lisenziya verirmi?<br />
Kifayət qədər inamınız varsa, həyat tərzi seçiminizin az fərq edəcəyini<br />
fikirləşmək sizi tezliklə xəstəxanaya apara <strong>biləcək</strong> səhv fərziyyədir.<br />
İnamın tibb mütəxəssislərini lazımsız edən bir sehrli şəfa olması ideyası<br />
böyük çaşmadır. Bəzi insanlar inanırlar ki, əgər tibbi problem<br />
üzündən həkimə gedirsənsə, o zaman sənin inamın yoxdur. Onlar bunu<br />
başa düşə bilmirlər ki, birbaşa şəfa verə bilən Allah çox vaxt bunu əldə<br />
etmək üçün ixtisaslı tibb mütəxəssislərinə yol göstərir. Bütün şəfa Allahdan<br />
gəlir. O, ən böyük Şəfa verəndir. Lakin onun necə şəfa verməsi<br />
<strong>və</strong> kimdən istifadə etməsi Onun seçimidir.<br />
İnam müəyyən edilir <strong>və</strong> tətbiq edilir<br />
Gəlin əsl Müqəddəs Kitab inamını, həmçinin bunun mənbəyini<br />
<strong>və</strong> nəticələrini araşdıraq. İnamın mənasını başa düşmək üçün İbranilə<br />
rə 11:1-dən başlayacağıq: “İman ümid edilənlərə etibar etmək,<br />
görünməyən şeylərə əmin olmaqdır”.<br />
O zaman inam nədir? Bu, maddədir, substansiyadır. Latın dilində<br />
“substance” sözü iki sözün birləşməsidir: “sub” <strong>və</strong> “stance”. “Sub” sözü
İnamın şəfaverici qüv<strong>və</strong>si<br />
“altında” deməkdir. “Submarine” – sualtı qayıq, “subterranean” – yerin<br />
altında nə isə kimi sözlər var. “Stance” sözü nəyinsə mahiyyətinə aiddir.<br />
Substansiya həyatında hər şeyin altında dayanaraq onu dəstəkləyir,<br />
saxlayır <strong>və</strong> möhkəmlədir. İnam bizim varlığımızın əsas bazasıdır.<br />
Hər şeyin altında dayanaraq bizim bütün ümidlərimizi dəstəkləyir<br />
<strong>və</strong> həyatın mürəkkəb sualları ilə vuruşduqca bizi saxlayır. Canlı olan<br />
ruhlu həyatın əsası olaraq inam bunu parçalanmaqdan qoruyur. Habil,<br />
Xanok, Nuh, İbrahim, Yaqub, Musa, Yusif <strong>və</strong> İbranilərə 11-in digər<br />
qəhrəmanlarının hamısında ümumi olan bir şey var idi: inam, bütün<br />
həyatları boyu onları saxlayan <strong>və</strong> dəstəkləyən inam.<br />
İnam Allahla yaxşı tanınmış dost kimi münasibətdir ki, bu da bizi<br />
Onun həyatımız üçün yalnız ən yaxşısını istədiyinə tam əminliklə dediyi<br />
hər şeyi etməyə <strong>və</strong> verdiyi hər şeyi qəbul etməyə aparır. Bu inanır<br />
ki, Allah bizə Onun əbədi padşahlığında son mükafatımızı alan günə<br />
qədər hər çətinliyin üzərində qələbə qazanmaq <strong>və</strong> hər maneəni dəf<br />
etmək gücü verəcək. Beləliklə də inam sizi se<strong>və</strong>n, nəyin sizin üçün yaxşı<br />
olduğunu bilən <strong>və</strong> sizin xoşbəxtliyinizdə maraqlı olan biri kimi Allaha<br />
inanmağa doğru aparır.<br />
Bizim bütün varlığımıza enerji verərək inam ruhumuzu yüksəldir,<br />
ürəyimizi hə<strong>və</strong>sləndirir, ümidimizi yeniləyir <strong>və</strong> baxışımızı hazırda olandan<br />
nə ola biləcəyinə dəyişdirir. Allahın əhdlərinə inanaraq, hətta həyata<br />
keçməmişdən qabaq Onun ənamlarını qəbul edir.<br />
Göyün şöhrət zalı<br />
İbranilərə 11-də Allah əsrlər boyu inam qəhrəmanlarının adını<br />
çəkir. Onların adları göyün “Şöhrət Zalında” yüksəkdə asılmışdır. Təəccüblüdür<br />
ki, İbranilərə 11-də Onun verdiyi ilk inam nümunəsi heç bir<br />
möcüzəli xilas almadan ölən birinə aiddir. “İman vasitəsilə Habil Allaha<br />
Qabildən daha yaxşı bir qurban təqdim etdi. Bunun vasitəsilə saleh olduğu<br />
təsdiq edildi, çünki Allah onun təqdimləri barədə şəhadət etdi.<br />
115
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Habil ölmüş olduğu halda iman vasitəsilə hələ də danışır” (İbranilərə<br />
11:4).<br />
Müqəddəs Kitaba görə Habil saleh biri idi. Bəs onun inamının<br />
nəticəsi nə idi? Bu onun öldürülməsinə səbəb oldu. Əgər inamı olmasaydı<br />
bəlkə də yaşayardı. İnamı olmayan Qabil yaşadı, inamı olan Habil<br />
isə öldü. İnamın varsa həmişə şəfa tapacaqsan kimi fikirlərə inanan əsl<br />
inamı səhv başa düşənlər üçün bu, qəribə görünə bilər.<br />
İndi gəlin Yazılarda şahanə inam növbəsində olan sonrakı şəxsi<br />
– Xanoku nəzərə alaq: “Xanok ölümü görməsin deyə iman vasitəsilə<br />
dünyadan götürüldü. Onu tapa bilmədilər, çünki Allah onu dünyadan<br />
götürmüşdü. Götürülməzdən əv<strong>və</strong>l o, şəhadət almışdı ki, Allahı razı salıb”<br />
(ayə 5).<br />
Əgər Xanokun inamı olmasaydı ölərdi. Lakin inamı var idi <strong>və</strong> o yaşadı.<br />
Habilin isə eyni cür inamı var idi <strong>və</strong> o öldü. Lakin bir şey bizi çaşdırmır.<br />
İbranilərə 11-də inam ərlərinin hər biri bizə Allaha necə etibar etməyi<br />
öyrədir. Xanok Ona öz həyatını etibar edir <strong>və</strong> Habil ölümdə bunu edir.<br />
İndi gəlin Nuhun misalına baxaq: “Nuh hələ gözə görünməyən<br />
şeylər barəsində edilən xəbərdarlığa iman vasitəsilə ciddi yanaşaraq öz<br />
ev əhlinin xilası üçün gəmi düzəltdi” (ayə 7). İnamı onu Allahın dediyini<br />
etməyə istiqamətləndirdi, baxmayaraq ki, onun dövründəki insanların<br />
böyük əksəriyyəti üçün bu çox gülünc görünə bilərdi. Nuh itaətgarcasına<br />
Allahın təlimatına əməl etdi. Ona etibar edərək, o, 120 il olduğu yerdə<br />
qaldı <strong>və</strong> yağışın olmamasına baxmayaraq gəmini tikməkdə davam etdi.<br />
Bu, inamdır.<br />
İbrahimin inamı bunun əksidir: “İbrahim çağırılanda iman vasitəsilə<br />
itaətli olub irs alacağı torpağa getdi. O hara getdiyini bilməyərək yola<br />
çıxdı” (ayə 8). Onun inamı öz evinin rahatlığını tərk edərək tanımadığı<br />
yerə üz tutmağa istiqamətləndirdi.<br />
Necə də təzadlarla doludur! Habil inamla öldü, Xanok inamla yaşadı.<br />
Nuh inamla qaldı, İbrahim inama görə yola düşdü.<br />
Sara 80 yaşında olanda inamla uşağa qaldı <strong>və</strong> illər sonra İbrahim<br />
oğlu İshaqı Allahın əmri ilə qurban vermək üçün Mora dağına apar-<br />
116
İnamın şəfaverici qüv<strong>və</strong>si<br />
dı. Orada Rəbb İbrahimin inamını izzətləndirdi <strong>və</strong> oğlanı xilas etdi.<br />
Valideynlərə onlara övlad verəcəyini deyəndə inanmaqlarını deyən<br />
Allah indi də onu qurban gətirmək əmrini verəndə də inanmaqlarını<br />
istədi. Əlbəttə Allah möcüzəli yolla İshaqı xilas etdi <strong>və</strong> bununla İsanın<br />
qurbanını <strong>və</strong> hər birimizin günah <strong>və</strong> ölümün pəncəsindən möcüzəli yolla<br />
xilas alacağımızı qabaqcadan göstərdi.<br />
İbranilərə 11-dən daha bir təzad. Yusif həyatındakı çətinliklərə baxmayaraq<br />
Allaha sadiq idi. Sadiqliyinə görə Allah onu izzətləndirdi. O, Misirin<br />
var – dövləti <strong>və</strong> sər<strong>və</strong>ti içərisində həqiqi Allaha şahid kimi yaşadı.<br />
Lakin Musanın təcrübəsi əskinə idi. Allah onu Misirdən çıxardıb Ondan<br />
tam asılı olaraq səhrada yaşamağa istiqamətləndirdi. Musa “Günahdan<br />
mü<strong>və</strong>qqəti zövq almaqdansa Allahın xalqı ilə birlikdə əzab çəkməyi<br />
üstün tutdu. Məsih naminə çəkdiyi təhqiri Misir xəzinələrindən daha<br />
böyük var – dövlət saydı, çünki gözünü alacağı mükafata dikmişdi” (ayə<br />
25, 26). Yusifin inamı var idi <strong>və</strong> Misirdə qaldı, Musanın isə inamı var<br />
idi <strong>və</strong> Allah ona Misiri tərk etməyi tapşırdı. İnam vasitəsilə Yusif var –<br />
dövlət sahibi oldu, lakin Musa kasıblaşdı.<br />
İnam həyatın üçün Allahın iradəsini axtarmaqdır, istər Habildə olduğu<br />
kimi ölümdə olsun, istərsə də Xanokda olduğu kimi həyatda olsun.<br />
İstər Nuh kimi qalmaqda olsun, istərsə də İbrahim kimi getməkdə <strong>və</strong><br />
ya istər Yusif kimi Misirin dəb – dəbəsində yaşamaqda olsun, istərsə<br />
də Musa kimi səhrada evsiz səyyah kimi olmaqda, inam həmişə Allaha<br />
etibardadır.<br />
Bu gün hansı şəraitdəsiniz? Həyati təhlükəli xəstəliklə üz-üzə, yoxsa<br />
yaxşı sağlamlıqdan həzz alaraq? Evinizdə tamamilə rahatsınız, yoxsa<br />
köçməlisiniz <strong>və</strong> bundan qorxursunuz? Maliyyə cəhətdən çiçəklənirsiniz,<br />
yoxsa ipoteka pulunu ödəyə bilmirsiniz? Gözəl ailə həyatından həzz<br />
alırsınız, yoxsa stresli, gərgin münasibətlərdəsiniz? Özünüzü Allaha çox<br />
yaxın hiss edirsiniz, yoxsa Ondan uzaq? Lakin inam bizim hisslərimizdən<br />
<strong>və</strong> ya <strong>və</strong>ziyyətdən asılı deyil.<br />
İbranilərə 11-də Allahın Şöhrət Zalında olan qəhrəmanların hər<br />
biri həyatlarında müxtəlif hadisələr yaşamışdılar. İnam ətrafımızda baş<br />
117
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
verənlərdən asılacağı yoxdur, lakin içimizdə baş verənlərdən asılıdır.<br />
İbranilərə 11-dəki inam ərlərinin hər biri həyatları boyu gedən bir ümumi<br />
ipə malik idi: onlar Allaha etibar edirdilər.<br />
İnam bunlar üçün Allaha etibar etməkdir:<br />
• zəifliyimizdə qüv<strong>və</strong><br />
• depressiyamızda ümid<br />
• şübhəmizdə rəhbərlik<br />
• kədərimizdə şadlıq<br />
• narahatlığımızda sülh<br />
• cəhalətimizdə müdriklik<br />
• qorxumuzda cəsarət<br />
Məğlubiyyətin nə olduğunu bilməyərək <strong>və</strong> ya “mümkünsüzdür”<br />
sözünü başa düşməyərək inam cəsarətlə doludur. Həyatın bütün<br />
şəraitlərində Allaha etibar edərək, nə baş versə də inam müsbət qala<br />
bilər, çünki məğlubiyyətin nə olduğunu bilməyənə etibar edir. İnamın o<br />
etibar edən münasibətidir ki, beynin müsbət kimyəvi endorfinlər hasil<br />
etməsinə səbəb olur, bu da immun sistemi möhkəmlədir <strong>və</strong> bədənimizə<br />
sağlamlıq gətirir.<br />
İnam mənbəyi<br />
İnam bir cür müsbət düşünmə <strong>və</strong> ya öz-özünə yaranan isti hissdir.<br />
Özümüzü nəyəsə inanmağa məcbur etmək bizim qabiliyyətimiz deyil.<br />
İbranilərə 11:6 bütün inamın mənbəyini təsvir edir: “İman olmadan Allahı<br />
razı salmaq qeyri-mümkündür. Çünki Allaha yaxınlaşan şəxs inanmalıdır<br />
ki, O var <strong>və</strong> Onu axtaranlara mükafat verir”.<br />
Bütün inamın mənbəyi həmişə güclü, hər şeyi bilən, hamını se<strong>və</strong>n<br />
Allahdır. Rəbblə etibar edici münasibətlər Onun bizi sevdiyi <strong>və</strong> bizim<br />
üçün yalnız yaxşısını istədiyinə inanmaqdan başlayır.<br />
118
İnamın şəfaverici qüv<strong>və</strong>si<br />
Bizim münasibətimizin də rifahımızda, sağlamlığımızda rolu var.<br />
Sağlamlığımızı müəyyən edən tək həyat tərzimiz deyil. İnsanın emosiyalarının<br />
da əhəmiyyətli təsiri var. Kansas Universitetinin tədqiqatçıları<br />
tərəfindən aparılmış araşdırmanın nəticəsi göstərdi ki, yaxşı fiziki sağlamlığı<br />
qoruyub saxlamaq üçün müsbət emosiyalar vacibdir, xüsusən də<br />
dərindən yorğun olanlar üçün. Başqa sözlə, sağlam olmaq istəyirsinizsə,<br />
müsbət münasibətiniz olmalıdır, xüsusən də çətin <strong>və</strong>ziyyətdə dolaşıb<br />
qalmısınızsa. Tədqiqat göstərmişdir ki, xoşbəxtlik <strong>və</strong> razılıq kimi müsbət<br />
emosiyalar səhvsiz daha yaxşı sağlamlıqla əlaqələndirilir, hətta əsas vacib<br />
olan şeylərin çatışmadığı bir halda.<br />
Viskonsin-Mədison Universitetində psixologiya üzrə professor olan<br />
Karol Rif qeyd etmişdir: “Hazırda meydana çıxan bir elm var ki, ona<br />
görə müsbət davranış, sadəcə, ruhun halı deyil. Onun həm də beyində<br />
<strong>və</strong> bədəndə nələrin baş verməsi ilə də əlaqəsi var”. Rif göstərmişdir ki,<br />
yüksək rifahlı insanların ürək – damar xəstəlikləri riski aşağıdır, stress<br />
hormonları aşağıdır <strong>və</strong> iltihabın səviyyəsi də aşağıdır. 7<br />
Allah bütün müsbət emosiyaların mənbəyidir <strong>və</strong> inam o emosiyaları<br />
taqqıldadır <strong>və</strong> bədənə şəfa verici güc buraxır. İnam Allaha həyatın bütün<br />
şəraitlərində etibar etməkdir <strong>və</strong> heç bir digər yanaşma, münasibət<br />
bunun kimi həyat verən, həyatı bərpa edən deyil.<br />
İnamımızı artırmaq<br />
İnamınız zəif olanda nə edirsiniz? Ola bilər ki, siz inamın həyat<br />
verən olması fikri ilə razısınız, bununla belə hiss edirsiniz ki, inamınız<br />
çox deyil. Sizin üçün yaxşı xəbərlərimiz var. Ola bilsin ki, bildiyinizdən<br />
daha çox inamınız var. Problem heç inamınız olmamasında deyil – sizdə<br />
olanı həyata keçirməməyinizdədir.<br />
Romalılara 12:3-də Paul deyir: “lakin hər biriniz Allahın ona verdiyi<br />
imanın ölçüsünə görə ağıl – kamalla düşünün”. Biz şüurlu olaraq<br />
məhəbbətli <strong>və</strong> güclü Allaha doğru uzanıb Ona etibar etmək qərarına<br />
gələndə O, ürəklərimizdə bir ölçüdə iman qoyur.<br />
119
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
İnam Allahın bizə verdiyi ənamdır. O inamdan nə qədər çox istifadə<br />
etsək, o qədər də o böyüyəcək. Həyatda üzləşdiyimiz sınamalar <strong>və</strong><br />
çətinliklər içərisində Ona etibar etməyi öyrəndikcə bizim inamımız artır.<br />
Bəzən ən böyük ümidsizlik anlarımız inamda ən çox böyüdüyümüz<br />
vaxtlardır.<br />
Həmçinin Allahın sözü üzərində düşünərkən inamımızı genişləndirə<br />
bilərik. Müqəddəs Kitab həqiqəti beynimizi doldurduqca inamımız<br />
sürətlə artır. Paulun Romalılara məktubunda Yazılar bu ilahi reallığı<br />
təsdiqləyir: “Beləliklə, iman eşitməkdən, eşitmək də Məsihin kəlamı<br />
vasitəsilə yaranır” (Romalılara 10:17).<br />
Beynimizi nə qədər çox Yazılarla doldursaq, inamımız bir o qədər<br />
böyük olacaq. Onun Sözü bizim şübhələrimizi dağıdır. Bu gün qəlbinizi<br />
Allaha açıb inam vasitəsilə Onun gücünü qəbul etmək istərdinizmi? Allahla<br />
yeni etibar <strong>və</strong> gü<strong>və</strong>nlik münasibətlərinə girmək istərdinizsə, Ondan<br />
sizə etibar edən ürək verməsini istəyə bilərsiniz ki, yaşayan inamın<br />
sağlamlıq faydalarını görə biləsiniz.<br />
1<br />
In David N. Elkins, “Spirituality”, available online at http//psychologytoday.com/<br />
articles/199909/spirituality.<br />
2<br />
Ibid.<br />
3<br />
Ibid.<br />
4<br />
Ibid.<br />
5<br />
Ibid.<br />
6<br />
Ibid.<br />
7<br />
Quoted by Sharon Jayson, “Power of a Super Attitude,” USA Today, Oct.12, 2004,<br />
available at http://usatoday30.usatoday.com/news/health/2004-10-12-mind-body_x.<br />
htm.<br />
120
Yekun<br />
Maksimum sağlamlıq<br />
Ümid yoldadır: Bunda şadlıq tapın!<br />
2013<br />
-cü ilin aprelində Floridanın Müqəddəs Avqustin şəhəri<br />
Cavanlıq Fontanının tapılmasının 500 illik yubileyini qeyd<br />
etdi. Cavanlıq Fontanı guya bunu içən <strong>və</strong> ya köpüklənən suyunda çimən<br />
hər kəsin sağlamlığını <strong>və</strong> fiziki gücünü bərpa edən əfsanəvi bulaqdır.<br />
On altıncı əsrdə şəfa verici sular haqqında hekayə İspan səyyahı Pons<br />
de Leonun macəraları ilə bağlı idi <strong>və</strong> Müqəddəs Avqustin Cavanlıq Fontanı<br />
Arxeoloji Parkının olduğu şəhərdir. Park əfsanələrə görə Pons de<br />
Leonun ilk dəfə Amerikaya gəlib çatdığı yerə həsr edilib, baxmayaraq<br />
ki, onun öz yazılarında belə bir bulaq kəşf etməsi haqda aydın sənədlər<br />
yoxdur.<br />
Nataniel Houtorn <strong>və</strong> digər yazıçılar öz hekayələrində Cavanlıq Fontanı<br />
metaforundan istifadə etmişdilər. Hətta Birləşmiş Ştatlarda Uolt<br />
Disney Şirkəti də əfsanə əsasında cizgi filmi də çəkmişdi.<br />
Bu cür fontan haqqında dastanlar Herodotun yazılarında, Böyük<br />
İsgəndərin hesabatlarında <strong>və</strong> on ikinci əsrdən on yeddinci əsrə kimi Avropada<br />
məşhur olan əfsanəvi şəxs olan Prester Conun hekayələrində<br />
görünərək, min illiklər boyunca bütün dünyada yayılmışlar. Bu cür<br />
121
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
əfsanələr sirli Bimini adasında suların şəfa verici gücü haqqında<br />
hekayələr danışan Karibdəki yerlilər arasında da məşhur idi.<br />
Bu cür cavanlıq fontanında problem ondan ibarətdir ki, “möcüzəli”<br />
suyu içən <strong>və</strong> onun sularında çimən insanlar hələ də qocalır, xəstələnir,<br />
hələ də ölürlər. İllər boyunca Müqəddəs Avqustinin Cavanlıq Fontanına<br />
baxmağa yüz minlərlə turistin gəlməsinə baxmayaraq onların səhhəti<br />
çox dəyişilmir.<br />
Dünyada milyonlarla insan öz əbədi cavanlıq “fontanlarını” izləyirlər.<br />
İstər bitki əsaslı təbii qidalanma rejimi olsun, istər gərgin idman rejimi,<br />
istər müsbət fikirlər <strong>və</strong> ya qırışları azaldan hər hansı möcüzəli krem,<br />
hamımız ömrümüzü uzadan <strong>və</strong> gənclik enerjimizi əbədiləşdirən bir şey<br />
tapmaq istəyirik. Hamımızın daxilində ilahidən gələn uzun, sağlam <strong>və</strong><br />
xoşbəxt yaşamaq arzusu vardır. Aydındır ki, biz mümkün olan qədər<br />
dolğun həyat istəyirik <strong>və</strong> bu kitabda müzakirə edilən prinsiplər ömrümüzü<br />
dolğun yaşamaqda <strong>və</strong> yəqin ki, uzatmaqda kömək edəcək, lakin<br />
onlarla ömrümüz əbədi olmayacaq.<br />
Həyat tərzi haqqında son tədqiqatlar dönə-dönə təsdiqlədi ki,<br />
bəzi əsas sağlamlıq prinsiplərinə əməl etmək ömrümüzü yeddi il <strong>və</strong> ya<br />
daha çox artıra bilər, lakin insan tarixi işığında baxanda bu, nə qədər<br />
əhəmiyyətlidir?<br />
Bu da bizi həyatın vacib suallarından birinə aparır: Əbədi cavanlıq<br />
fontanı varmı ki, suları bizim daxili əbədilik həsrətimizi həqiqətən doyduracaq?<br />
Qəlbimizin dərinliyində torpağımızı bürüyən xəstəlik, əziyyət<br />
<strong>və</strong> kədərə dərman istəyirik. Biz xəstəlik, fəlakət <strong>və</strong> ölümə dərman<br />
istəyirik. Gəlin bu kitabı əsl əbədi cavanlıq fontanını tapmağa doğru<br />
maraqlı səyahətlə bitirək.<br />
122<br />
Əsl cavanlıq fontanı<br />
İki min il bundan qabaq Fələstində göydən od tökülən isti bir yay<br />
günündə İsa həyatında daha çox nəyinsə həsrətində olan, lakin bunu<br />
etiraf etməyə qorxan qəlbi qırıq olan bir qadınla rastlaşdı. Bir neçə
Maksimum sağlamlıq<br />
kişi ilə olan boş-boşuna münasibətləri onun onsuz da zəif olan özünü<br />
qiymətləndirməsini daha da zəiflətdi. Bir insan kimi onun qayğısına qalacaq<br />
birini axtararaq, o, qəlbindəki boşluğu doldurmaq üçün ümidsiz<br />
halda ümid bəsləyirdi. Sonra o, İsa ilə rastlaşdı. İndiyə kimi qarşısına<br />
çıxan bütün kişilərdən fərqli olaraq, O, ona hörmət göstərdi, hekayətinə<br />
diqqətlə qulaq asdı <strong>və</strong> mehribanlıqla cavab verdi. Elə görünürdü ki, O,<br />
qadın haqqında özü deməmişdən qabaq hər şeyi bilirdi, lakin yenə də<br />
onu mühakiməsiz qəbul etdi.<br />
Söhbət uzandıqca Samariyalı qadın başa düşdü ki, İsa elə Məsih idi.<br />
Yaqubun quyusunun yanında oturduqları əlamətdar bir anda O dedi:<br />
“Bu sudan içən hər kəs yenə susayar, amma Mənim ona verəcəyim sudan<br />
kim içsə, heç vaxt susamaz. Lakin ona verəcəyim su onun daxilində<br />
əbədi həyat verən bir su qaynağına çevriləcək” (Yəhya 4:13,14). İlahi<br />
Məsih qadına əsl cavanlıq fontanından su təklif etdi.<br />
İsa qane edir. O, təmizləyir. Həm də əbədi həyatla təmin edir. Çoxlu<br />
sayda ə<strong>və</strong>zedicilər <strong>və</strong> saxtalar mövcuddur, lakin yeganə bir əsl Məsih<br />
var. Yalnız bir insan həqiqətən də insan qəlbinin ən dərin ehtiyaclarını<br />
ödəyə <strong>və</strong> əbədi həyat verə bilər.<br />
Yəhudi liderləri <strong>və</strong> dini ayinlərə qapanıb qalmış çoxsaylı insanlarla<br />
danışarkən İsa onları də<strong>və</strong>t etdi: “Bayramın sonuncu, təntənəli<br />
günündə İsa qalxıb nida edərək dedi: “Kim susayıbsa, yanıma gəlib içsin.<br />
Müqəddəs Yazılarda deyildiyi kimi, Mənə iman edənin daxilindən<br />
həyat suyu axan çaylar çıxacaq” (Yəhya 7:37,38). İsanın yanına gəlməklə<br />
biz əbədi həyat ənamı alırıq. Göylər bizim qəlbimizdə indi başlayır. Orada<br />
yeni sülh, gündəlik yaşamaq üçün yeni qüv<strong>və</strong> <strong>və</strong> gələcək üçün yeni<br />
ümid yaranır.<br />
Müqəddəs Kitaba inanan Məsihçi üçün ölüm səhəri olmayan uzun<br />
gecə deyil. Yaxud da torpaqda qaranlıq deşik <strong>və</strong> ya sonunda işıq olmayan<br />
tunel deyil. İsa müfəssəl deyib: “Qoy ürəyiniz təlaşa düşməsin. Allaha<br />
iman edin, Mənə də iman edin. Atamın evində çoxlu məskən var.<br />
Əgər olmasaydı, sizə deyərdim ki, sizin üçün yer hazırlamağa gedirəm?<br />
123
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
Gedib sizin üçün yer hazırlayandan sonra yenə gəlib sizi Öz yanıma<br />
götürəcəyəm ki, Mənim olduğum yerdə siz də olasınız” (Yəhya 14:1-3).<br />
Rəbbimizin xəstəlik <strong>və</strong> əziyyət probleminə, həmçinin bizim qocalmağımız<br />
haqda narahatçılığımıza əbədi cavabı var. Bir gün İsa yenidən<br />
gələcək. Sonra O, günah <strong>və</strong> əziyyətlərlə çirklənmiş planetimizi Eden<br />
bağı kimi olması üçün yenidən yaradacaq. O, yeni göylər <strong>və</strong> yeni yer<br />
yaradacaq (2 Peter 3:13). Artıq xərçəng <strong>və</strong> ürək xəstəlikləri olmayacaq.<br />
Hər bir təcili tibbi yardım otaqlarının qapısı əbədi bağlanacaq <strong>və</strong><br />
bütün xəstəxanalar biznesdən çıxacaqlar. Onlar müalicə etmək üçün<br />
xəstəliklər, şəfa vermək üçün bədxassəli xəstəliklər tapmayacaqlar.<br />
Vəhyçi Yəhya şəfa verici çayı, əsl cavanlıq fontanını təsvir edir:<br />
“Mələk mənə həyat suyu axan çayı göstərdi. Bu çay büllur kimi parlaq<br />
olub Allahın <strong>və</strong> Quzunun taxtından çıxır <strong>və</strong> şəhərin baş küçəsinin<br />
ortasından axırdı. Çayın hər iki tayında on iki cür mey<strong>və</strong> gətirən həyat<br />
ağacı var idi. O ağac hər ay mey<strong>və</strong> gətirir. Onun yarpaqları millətlərə<br />
şəfa vermək üçündür. Daha lənətlənən heç bir şey olmayacaq. Allahın<br />
<strong>və</strong> Quzunun taxtı orada olacaq <strong>və</strong> qulları Ona ibadət edəcək” (Vəhy<br />
22:1-3). Cavanlıq fontanından danışın – budur! Vəhy kitabı Edeni bərpa<br />
edilmiş təsvir edir. Bu, xoşbəxt, sağlam <strong>və</strong> müqəddəs varlıqlarla birgə<br />
yeni dünyanı təsvir edir. Bu yeni dünya qəlbimizin həsrətini doyuracaq,<br />
dərin ehtiyaclarımızı qarşılayacaq, qəlbimizin aclığını doyuracaq <strong>və</strong><br />
daxili susuzluğumuzu yatıracaq. Onun se<strong>və</strong>n hüzurunda yuyunaraq, biz<br />
məhəbbət olan Allah ilə məhəbbət ab-havasında yaşayacağıq.<br />
124<br />
Göy real yerdir<br />
Göy real insanlar üçün real yerdir. O, qeyri-dünyəvi, bədənsiz ruhların<br />
qondarma dünyası deyil. İsa dedi: “Nə bəxtiyardır həlimlər! Çünki<br />
onlar yer üzünü irs alacaq” (Matta 5:5). Peter əla<strong>və</strong> edir: “Amma biz<br />
Allahın <strong>və</strong>dinə əsasən salehliyin sakin olacağı yeni göyləri <strong>və</strong> yeni yeri<br />
gözləyirik” (2 Peter 3:13). Əsrlərə peyğəmbərlik gözü ilə baxaraq həvari<br />
Yəhya təsdiqləyir: “Mən yeni bir göy <strong>və</strong> yeni bir yer gördüm. Çünki
Maksimum sağlamlıq<br />
əv<strong>və</strong>lki yerlə əv<strong>və</strong>lki göy keçib getmişdi, dəniz də artıq yox idi” (Vəhy<br />
21:1).<br />
Belə bir səhnəni təsəvvür edin: yerin səthində canlı yaşıl xalılar.<br />
Sonsuz sayda müxtəlif rəng çalarlarında güllər hər tərəfdə nöqtələr<br />
şəklində görünür. Büllur kimi təmiz sular yaşıl tarlalardan yol tapıb<br />
gedir. Quşlar öz şən nəğmələrini oxuyurlar. Bütün forma <strong>və</strong> ölçülərdə<br />
heyvanlar günəş işığında oynayırlar. Sevinc <strong>və</strong> sülh torpağı doldurur. Allahın<br />
qəlbindən həyat <strong>və</strong> məhəbbət axır <strong>və</strong> yeni Edenin bütün sakinləri<br />
ilahi hüzur atmosferindən həzz alırlar.<br />
Allahın hamıya çatan məhəbbət <strong>və</strong> bağışlamasının işığında qırılmış<br />
münasibətlər indi bərpa olub. Bütün gərginlik yox olub. Ahəngdarlıq<br />
<strong>və</strong> birlik yadlaşma <strong>və</strong> ayrılığı ə<strong>və</strong>z edib <strong>və</strong> insanlar arasında artıq sədd<br />
yoxdur. Etibar, mənsubiyyət <strong>və</strong> qəbul etmək şübhə, münaqişə <strong>və</strong> imtinanı<br />
qovub.<br />
Yeşaya peyğəmbər bunu gözəl deyir: “Müqəddəs dağımın heç<br />
bir yerində Heç kimə zərər dəyməyəcək, Heç bir kəs o birisini məhv<br />
etməyəcək. Çünki sular dənizi bürüdüyü kimi Dünya Rəbbin biliyi ilə<br />
dolacaq” (Yeşaya 11:9). Bütün ağrılarımız <strong>və</strong> yaralarımız bütövlüklə,<br />
tamamilə sağalacaq. Biz fiziki, əqli, emosional <strong>və</strong> ruhlu cəhətdən bütöv<br />
olacağıq.<br />
Günah bizi Allahdan ayırıb. Ondan uzaqlaşaraq biz tam sağlamlıq<br />
mənbəyindən ayrılmışıq. Nəticədə biz narahatlıq <strong>və</strong> qorxu, xəstəlik, suç<br />
<strong>və</strong> qınaq, acılıq <strong>və</strong> hirsə məruz qalırıq. Lakin İsanın məhəbbətini, Onun<br />
mərhəmətini qəbul etməklə, Onun gücünün əhatəsində biz yalnız indi<br />
<strong>və</strong> burada bol-bol həyat yaşaya bilmərik, həmçinin əbədiyyətdə Onunla<br />
yanaşı olarıq.<br />
Allahın bədənimizin bütün sinir <strong>və</strong> toxumalarında yazdığı prinsipləri<br />
izləməklə biz bu qırıq dünyada həyatdan ən yaxşı formada həzz ala<br />
bilərik, lakin günahın uzun sürən nəticələri hələ də qalır. İrsi <strong>və</strong> ətraf<br />
mühit amilləri var ki, biz onları idarə edə bilmirik. Xəstəlik hələ də<br />
mövcuddur. Yaradıcının sağlamlıq qanunlarını sədaqətlə izləsək də,<br />
yenə də yaşlaşırıq. Ölüm hələ də döngədədir. Lakin bütün inananları<br />
125
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong><br />
ruhlandıran canlı ümid ondan ibarətdir ki, daha yaxşı günlər gələcək.<br />
Titə məktubunda həvari Paul bunu “bəxtiyarlıq gətirən ümid” adlandırır<br />
(Tit 2:13). İsanın qayıdacağına <strong>və</strong> əbədiyyətin izzətinə olan ümidimiz<br />
ruhumuzu gümrahlaşdırır, ürəklərimizi hə<strong>və</strong>sləndirir <strong>və</strong> həyatımızı<br />
hə<strong>və</strong>sləndirir.<br />
Birləşmiş Ştatlarda Miçiqandan olan, geniş hörmətli <strong>və</strong> “Conson<br />
dayı” adı ilə tanınan bir kişi 120 yaşında dünyasını dəyişmişdi. Bəlkə də<br />
onun həyatını xarakterizə edən şad görüntünü hissəvi də olsa onun yaşı<br />
ilə əlaqələndirmək olar. məsələn, ömrünün son illərində bir gün, o, bağında<br />
işlədiyi yerdə Allaha izzət mahnıları oxuyurdu. Yaxınlıqdan keçən<br />
pastor hasardan baxıb dedi: “Conson dayı, bu gün çox şən görünürsən”.<br />
“Bəli” – qoca kişi cavab verdi. “Mən indicə fikirləşirdim.<br />
“Nə haqda fikirləşirdin?”<br />
“Sadəcə onu fikirləşirdim ki, əgər Ağanın stolundan bu dünyaya<br />
tökülən sevinc qırıntıları belə yaxşıdırsa, o zaman böyük sevinc özü<br />
necə olacaq! Deyirəm sizə, hamı üçün kifayət edəcək <strong>və</strong> bir hissəsini<br />
də saxlamaq olacaq”.<br />
Yaşlı kişi haqlı idi. Burada yaşadığımız sevinc Allahın gözəl şöhrətinin<br />
işığında bizdə olacaq hesaba gəlməyən sevincin solğun əksidir. “Yeni<br />
göylər <strong>və</strong> yeni yer” əhdi bu gün həyatın bizə atdığı <strong>və</strong> sabah qarşımıza<br />
çıxacaq hər şeyi qarşılamağa cəsarət verir.<br />
Həvari Paul Korinfdəki ibadətgahı bu inanılmaz sözlərlə ruhlandırdı:<br />
“Baxın sizə bir sirr açmaq istəyirəm: hamımız <strong>və</strong>fat etməyəcəyik,<br />
amma son şeypur çalınanda bir andaca, bir göz qırpımındaca hamımız<br />
dəyişiləcəyik. Çünki şeypur çalınacaq, ölülər çürüməzliklə diriləcək,<br />
bizsə dəyişiləcəyik. Çünki bu çürüyən bədən çürüməzliyə, bu ölümə<br />
düçar olan bədən ölməzliyə bürünməlidir” (1 Korinflilərə 15:51-53).<br />
“Ölümlü” (mortal) sözü sadəcə parçalanmaya, köhnəlməyə, xəstəlik<br />
<strong>və</strong> ölümə məhkum deməkdir. Lakin “ölümsüz” (immortal) əksinə, bunlara<br />
məhkum olmayan deməkdir. Rəbbimizin Özünün əhdlərinə görə O,<br />
qayıdacaq <strong>və</strong> bizim zəif, xəstəliyə həssas bədənlərimizi izzətli, ölümsüz<br />
olan bədənə çevirəcək <strong>və</strong> bir daha heç vaxt xəstələnməyəcəyik.<br />
126
Maksimum sağlamlıq<br />
Ən cəsur arzularımızdan da o tərəfə<br />
Müqəddəs Kitab Allahın bizim ümumi rifahımız üçün planını<br />
yerinə yetirəcəyi haqda gözəl əhdlərlə doludur (Yeşaya 33:24; 35:5,6-<br />
ya baxın). Sonra biz evlər tikib orada məskunlaşacağıq, üzüm bağları<br />
salacaq, onların bəhrələrindən yeyəcəyik <strong>və</strong> uzun müddət əllərimizin<br />
işindən zövq alacağıq (Yeşaya 65:21-23-ə baxın). Həyati qüv<strong>və</strong> ilə dolu<br />
<strong>və</strong> enerjisi bol olan sağlam yeni bədənlə biz başlanğıcda nə üçün yaradılmışdıqca,<br />
elə yaşayacağıq. Allahın verdiyi yaradıcılığımızdan istifadə<br />
etməkdən <strong>və</strong> beynimizi tam genişləndirməkdən böyük məmnunluq<br />
əldə edəcəyik. Kainatın <strong>sirlər</strong>ini öyrəndikcə, həmişə Allahın inanılmaz<br />
xeyirxahlığına heyrətlənəcəyik.<br />
Allah keçmişin emosional çapıqlarını əbədi siləcək. Uşaqlıq yaraları<br />
sağalacaq. Həyatın qəfildən üstümüzə atılan üzücü zərbələri Məsihin<br />
mərhəmət okeanında udulacaq. “Rəbbin satın alınmış adamları qayıdacaq,<br />
Sevinclə nəğmə deyərək Siona gələcək. Üzlərində əbədi sevinc<br />
olacaq,<br />
Onlar fərəh <strong>və</strong> şadlıq tapacaq, Kədər <strong>və</strong> qəm-qüssə yox olacaq” (Yeşaya<br />
35:10). Məsihin hüzurunda əbədi sevincimiz olacaq.<br />
Heç nə sizin bunu görməyinizin qarşısında durmalı deyil. Allahın<br />
mərhəməti <strong>və</strong> gücü ilə bu gün ən yaxşı ümumi sağlamlığı seçə bilər,<br />
yenidən düzəldilmiş yerdə Xilaskarınızın üzünü görməyə hazırlaşa <strong>və</strong><br />
bütün əbədiyyət boyu bitməz xoşbəxtlik yaşaya bilərsiniz.<br />
127
Qanun Nəşriyyatı<br />
Bakı, АZ 1102, Tbilisi pros., 76<br />
Tel: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18<br />
Mobil: (+994 55) 212 42 37<br />
е-mail: info@qanun.az<br />
www.qanun.az<br />
www.fb.com/Qanunpublishing<br />
Sağlamlıq <strong>və</strong> <strong>Rifah</strong> kitabının əla<strong>və</strong> nüsxələrini<br />
sifariş etmək üçün bu nömrəyə zəng vurun:<br />
1-800-765-6955<br />
Digər Review and Herald ® məhsulları haqqında<br />
məlumat almaq üçün bu sayta baxın:<br />
www.reviewandherald.com
Change language