Volume1TR

seçme-ayıklama ve yorumlamaya, kısacası en
geniş anlamda geçmişte oluşturulmuş edebî
faaliyetleri tamamlama ve ileriye taşımaya
yöneliktir. Bu anlamda teolojik-diyalektik
eserlerde atomistlerin 2./8. ve bir sonraki
yüzyılda rakiplerine karşı tam bir ustalıkla
yürüttükleri matematiksel tartışmalar karakteristiktir
53.
3./9. yüzyılın ikinci yarısında yaratıcı egemenliğin
işaretleri arttı. Astronomi alanında,
gölge uzunluklarının hesabında ve böylece
bu yüzyılın başında ortaya çıkan güneş saatleri
imaline yönelik pratik uğraşılarda önemli
gelişmeler elde edildi. el-Kindī, öncüsü
Ptoleme’den daha farklı bir biçimde azimut
açısı elde etti [yani, yıldızların ve Güneş’in
doğuş ve batış açılarını hesaplama işini geliştirdi].
Daha genç çağdaşı el-Māhānī, 3./9. yüzyılın
ikinci yarısında aynı problemle uğraştı ve
geometrik sunumdan el-Kindī’nin uzaklaştığından
çok daha fazla uzaklaşarak kapsamlı
sırf bir grafik yöntemi kullandı. Diğer taraftan
güneş saatinin nokta nokta konstrüksiyonunda
kaçınılmaz olan azimutu ve gölge uzunluğunu
hesap yoluyla verme metodu, 3./9. yüzyılın
son çeyreğinden itibaren, grafiksel olarak
verme metoduna karşı gittikçe artan bir önem
kazandı. Bu hesap yoluyla çözümleme akımının
temsilcileri olan Sābit b. Ḳurra ve torunu
İbrāhīm b. Sinān, yassı güneş saatlerinde noktasal
olarak inşa edilmiş olan saat çizgilerinde
yamuk çizgiselliği keşfettiler. Bunun İbrāhīm
tarafından ortaya konan kanıtı, daha sonraları
Christoph Clavius 54 (1537-1612) ve Jean-
Babtiste Delambre (1749-1822) 55 tarafından
ileri sürülenin aynıdır.
Sābit b. Ḳurra (ö. 288/901) gece ve gündüz
eşitliğinin gezegenler yörüngesinde ilerleyen
noktasının (presesyon) kesin olarak ölçüle
bilmesi için iyileştirilmiş bir değerin belir-
53 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 29-30.
54 Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen über die Geschichte
der Mathematik, Cilt 2, s. 556.
55 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 23-24.
GİRİŞ 15
lenmesine katkıda bulunmuştur. Bu ilerleme
değeri, Ptoleme ve Hipparchos’ta 100 yılda 1°
veya bir yılda 36'' iken, Sābit’e göre 66 yılda 1°
dir, yani bir yılda 55''dir. Sonraki dönemlerde
astronomlar bu yöndeki düzeltmeyi daha da
ileriye götürmüşlerdir.
Mesela Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī (ö. 672/1274) ilerlemenin
her 70 yılda 1° ya da her bir yılda
51'' olduğunu hesaplayarak bulabilmiştir ki,
bunun Yeni Çağ’da geçerli olarak kabul edilen
72 yılda 1°’lik değere daha o dönemde çok
yaklaşmış olduğu görülür 56.
Uzun süren gözlemleri sonucunda Sābit b.
Ḳurra Güneş evcinin, burçlar bağlamında
hareket ettiğini fark eden ilk kişidir 57. Bu
hareketin en yüksek hızlanma ve yavaşlama
derecesinin daha kesin bir tanımına 4./10.
yüzyılın sonuna doğru el-Bīrūnī ulaşmıştır 58.
Endülüslü astronom İbrāhīm b. Yaḥyā ez-
Zerḳālī 5./11. yüzyılın sonlarına doğru, evcin
ileriye doğru hareket değerinin 279 yılda 1°
olduğunu bulmuştu. Bu da bir yılda 12,09'' ye
karşılık gelir ki günümüzün 11,46'' değerine
çok yakındır 59.
3./9. yüzyılın sonuna doğru Ebū el-ʿAbbās
el-Īrānşehrī Ptoleme’nin aksine Güneş tutulmasının
dairesel olabileceğini savundu ve tam
Güneş tutulmasının, Güneş’in dünyadan en
uzakta değil orta uzaklıkta bulunduğu sırada
olabileceği görüşünü ileri sürdü. 60 Dairesel
bir güneş tutulması Avrupa’da Chr. Clavius
tarafından 1567 yılında gözlemlenmiştir 61.
56 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 26.
57 el-Mesʿūdī, et-Tenbīh ve-l-İşrāf, Leiden 1893, s. 222;
Wiedemann, E.: Über Ṯābit ben Qurra, sein Leben und
Wirken, Erlangen Physikalisch-medizinischen Sozietät’in
oturum bültenleri içerisinde (Erlangen) 52-52/1920-
21/189-219 (Tıkıbasım: Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte
içerisinde, Cilt 2, s. 548-578, özellikle s.
565); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 163.
58 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 263.
59 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 27.
60 Bkz. a.e., Cilt 6, s. 173.
61 Bkz. Schramm, Matthias: Ibn el-Haythams Weg zur
Physik, Wiesbaden 1963, s. 27.