Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
da bilimsel araştırmalara yeni yollar gösterilmiş<br />
ve Yeni Çağ’ın parlak buluşları için zemin<br />
hazırlanmıştır.»<br />
Hümanist anlayışlı bir fizikçinin 19. yüzyıl sonlarındaki<br />
bu son derece bilgilendirici hükmüne<br />
çağdaşımız tıp tarihçisi H. Schipperges’in 182<br />
görüşünü eklemek istiyorum. Yazar bu görüşü,<br />
Schramm’ın İbn el-Heysem’in fizik tarihindeki<br />
yeri ve konumuna ilişkin yapmış olduğu<br />
çalışmadan kazanmıştır. Yazar, Schramm’la<br />
şu konuda aynı görüşü paylaşmaktadır:<br />
«Gerçekten İbn el-Heysem doğa bilimine<br />
yeni bir ele alış ve onu Yunanların doğa<br />
araştırmalarından açıkça ayıran Galilei dönemini<br />
aşarak modern deneysel fiziğe bağlayan<br />
metodu ilk defa getiren kimsedir.» Bu dönemin<br />
fizikle ilgili diğer orijinal fikirlerini ve<br />
başarılı işlerini Ebū er-Reyḥān el-Bīrūnī’nin<br />
bize kadar ulaşabilen eserlerinden ve onun<br />
kaybolmuş eserlerinin adlarından öğrenmekteyiz.<br />
O dönemin, doğa bilimi problemleri ile<br />
uğraşma olgunluğu, el-Bīrūnī ile daha 11 yaş<br />
küçük olan, o sıralar 17 yaşındaki Ebū ʿAlī İbn<br />
Sīnā arasında geçen yazışmalarda yansıyor.<br />
Bu yazışmaların bize ulaşan metni bir yana 183,<br />
el-Bīrūnī’nin, ışığın hızına ve dünyanın nasıl<br />
ısındığına ilişkin İbn Sīnā ile yaptığı yazışmalara<br />
atıflarda bulunduğu ve İbn Sīnā’yı çok<br />
meziyetli genç bir bilim adamı olarak övdüğü<br />
«Geçen Devirlerin Kronoloji»sinde (el-<br />
Āsār el-Bāḳiye ʿan el-Ḳurūn el-Ḫāliye) 184<br />
182 Schramm’ın kitabının tanıtımı ve değerlendirilmesi:<br />
Archives internationales d’histoire des sciences içerisinde<br />
(Paris) 17/1964/183-184, özellikle s. 184.<br />
183 Muhammed Tancî tarafından Türkçeye çevrilerek<br />
yayınlanmıştır: Beyrunî’ye armağan, (doğumunun 1000.<br />
yılı münasebetiyle) içerisinde, yayınlayan Aydın Sayılı,<br />
Ankara 1974, s. 231-301.<br />
184 Eduard Sachau tarafından yayınlanmıştır, Leipzig<br />
1878 (Tıpkıbasım: Islamic Mathematics and Astronomy<br />
serisi içerisinde Cilt 30), s. 256-257; İngilizce çevirisi yine<br />
aynı kişi tarafından, Londra 1879 (Tıpkıbasım: Islamic<br />
Mathematics and Astronomy serisi içerisinde Cilt 31), s.<br />
247.<br />
185 Wiedemann, E.: Über das al Bêrûnîsche Gefäß zur<br />
spezifischen Gewichtsbestimmung, Verhandlungen der<br />
Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre 1908<br />
içerisinde, Braunschweig 1908, s. 339-343 (Tıpkıbasım:<br />
GİRİŞ 31<br />
yaptığı açıklamalar, dönemin yüksek bilimsel<br />
karakteri hususunda bizde gelişen tasavvuru<br />
destekleyen canlı bir örnektir. el-Bīrūnī’nin<br />
fizik tarihindeki gerçek veya gerçeğe yakın<br />
değerlendirilmesi hâlâ gerekli araştırmayı<br />
beklemektedir. Şimdiye kadar onun daha<br />
ziyade özgül ağırlıkların bulunması konusundaki<br />
başarılı çalışması incelenmiş ve<br />
bilim tarihi açısından değerlendirilmiştir 185.<br />
Birçok kere giriştiği ve başarısızlıkla sonuçlanmış<br />
deneyleri sonrasında o, bu amaç<br />
için, modern eczacı piknometresine benzeyen<br />
bir avadanlık imal etmeyi başarmıştır<br />
(Katalog Cilt V, s. 9 vd.). Onun ve ardıllarının,<br />
bir dizi metal ve değerli taşın özgül ağırlıklarına<br />
ilişkin verdikleri değerler modern<br />
rakamsal değerlerle hemen hemen aynıdır.<br />
5./11. yüzyılın ilginç denemelerinden birisi<br />
de burada dile getirilmelidir: Atmosferin yüksekliğini<br />
belirleme. Bu problem trigonometrik-astronomik<br />
yolla çözüldü ve bu çözüm<br />
yanlışlıkla İbn el-Heysem’e atfedilen De<br />
crepusculis et nubium ascensionibus ismiyle<br />
Latinceye çevrilmiş eserin içerisinde bulunmaktadır.<br />
Bu eserin gerçek yazarı 186 Endülüslü<br />
bilgin Ebū ʿAbdullāh Muḥammed İbn Muʿāẕ<br />
el-Ceyyānī’dir 187. 1542 yılında Portekiz’de<br />
basılmış olan bu Latince risale Avrupa’yı uzun<br />
süreli etkilemiştir 188.<br />
Natural Sciences in Islam serisi içerisinde Cilt 46, s. 113-<br />
117); aynı yazar, Über die Verbreitung der Bestimmungen<br />
des spezifischen Gewichtes nach Bîrûnî, Erlangen<br />
Physikalisch-medizinischen Sozietät’in oturum bültenleri<br />
içerisinde (Erlangen) 45/1913/31-34 (Tıpkıbasım: Natural<br />
Sciences in Islam serisi içerisinde Cilt 46, s. 119-122);<br />
Bauerreiß, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen Gewichtes<br />
im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s. 28<br />
vd. (Tıpkıbasım: Natural Sciences in Islam serisi içerisinde<br />
Cilt 45, s. 193-324, özellikle 224 vd.).<br />
186 Bkz. Sabra, A.I.: The authorship of the Liber de crepusculis,<br />
an eleventh-century work on atmospheric refraction,<br />
Isis içerisinde (Berkeley) 58/1967/77-85.<br />
187 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 109.<br />
188 Bkz. Schramm, Mathias: Ibn al-Haythams Stellung in<br />
der Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann içerisinde<br />
(Hamburg) 6/1966/65-85, özellikle s. 73-74; Sezgin,<br />
F.: a.e., Cilt 5, s. 364.
Change language